Қазақстан Республикасының қор нарығының даму ерекшеліктері
Кіріспе
1. Қор нарығының экономикалық негіздері
1.1 Қор нарығының экономикадағы рөлі және ерекшелігі
1.2 Биржа қор нарығының құрамдас бөлігі ретінде
1.3 Қор нарығына байланысты шетелдік тәжрибе
2. Қазақстандағы қор нарығының даму жолдары және перспективалары
2.1 Қазақстан республикасының қор нарығының қазіргі даму жағдайы
2.2 Қазақстан Республикасының қор нарығын дамытуды құқықтық қамтамасыз етілуі мәселелері
2.3 KASE.тің негізгі принциптері және даму жағдайлары
3. Қор нарығы бойынша колледжде және мектепте беретін әдістеме
3.1 Қор нарығы туралы колледжде және мектепте беретін байланысты әдістеме.
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
1. Қор нарығының экономикалық негіздері
1.1 Қор нарығының экономикадағы рөлі және ерекшелігі
1.2 Биржа қор нарығының құрамдас бөлігі ретінде
1.3 Қор нарығына байланысты шетелдік тәжрибе
2. Қазақстандағы қор нарығының даму жолдары және перспективалары
2.1 Қазақстан республикасының қор нарығының қазіргі даму жағдайы
2.2 Қазақстан Республикасының қор нарығын дамытуды құқықтық қамтамасыз етілуі мәселелері
2.3 KASE.тің негізгі принциптері және даму жағдайлары
3. Қор нарығы бойынша колледжде және мектепте беретін әдістеме
3.1 Қор нарығы туралы колледжде және мектепте беретін байланысты әдістеме.
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Дипломдық жұмыстың мәні - Қазақстан Республикасы XXI-ғасырға күрделі өзгерістермен аяқ басты. Бұл мәселенің өзектілігі әлемдік экономикалық қауымдастықта еліміздің нарықтық бағытта дамушы ел деп танылуымен арта түсті.Себебі, елбасымыз атап көрсеткендей « Біз тиімді жұмыс істейтін қор рыногын құруымыз керек. Халықты өзінің жинақ ақшасын бағалы қағаздарға салуға кеңінен тартпайынша, оның дамуы мүмкін емес. Халықты инвестициялық сауаттылық әліппесі бойынша нысаналы оқыту бағытында ауқымды жұмыстар жүргізу де қажет».[1] Сондықтан, бүгінгі күні экономикалық дамудың тиімді жолдарын табу туралы мәселелі сұрақтар кең түрде талқылауға түсіп отыр. Ол үшін елде тұрақты, әрі дұрыс таңдалған экономикалық өсуді қамтамасыз ету үшін мемлекеттік бағдарламалар мен стратегиялар қажет.
Қазіргі кезде халықаралық қатыныстардың кең көлемде дамуына байланысты, бос ақша қаражаттары бар және оны тиімді етіп орналастырғысы келетін инвестор өз ұлттық нарығына, не басқа мемлекеттердің нарығында бағалы қағаздар қоржынын құрастыруға барлық жағдай жасалған. Мысалы, біздің отанымызда «KASE», яғни Қазақстан Қор Биржасы бар, мұнда инвесторлар бағалы қағаздарын сатып алуғада мүмкіндігі бар.
Сонымен, менің дипломдық жұмысымның тақырыбын «Қазақстан Республикасының қор нарығының даму ерекшеліктері» деп таңдаған себебім, қазір нарықтық экономика жағдайында Қазақстан өте жақсы қарқынмен дамып келеді және 50 бәсекелестік тұрақты мемлекеттер қатарына кіруіміз, шет мемлекеттерге сай қаржылық іс әрекет жасауымыз керек дегенді білдіреді, яғни қазіргі дүниежүзі қор нарықтары мен бағалы қағаздар нарығының деңгейін ашып білу, олардың тәжрибесін қолдана білу мемлекетке керек.
Қор нарығының тұрақтануы бірқатар қиын кезеңдерді басынан кешірді. Оған 90 жылдардың басында орын алған инфляцияның өсуі, өндіріс ошақтарының тоқтауы, көптеген шаруашылық етуші субъектілердің қор нарығында жұмыс істеу тəжірибесінің болмауы басты себеп болды. Қор нарығында орта топ өкілдерінің аздығы, ішкі өнімді өндірушілер негізінен ірі стратегиялық компаниялардың болуы қор нарығының тиімді жұмыс істеуіне кедергі келтіріп отырған қазіргі таңдағы басты себептер болып табылады.
Ірі компаниялар қор нарығына белсенді қатысудың орнына құнды қағаздарын бір қолға шоғырландырып, оларды айналымға енгізуден бас тартуда. Осындай тығырықтан шығу мақсатында еліміз бірқатар реформаларды іске асыруда, олардың ішінде əлемдік тəжірибеге негізделген Алматы өңірлік қаржы орталығын құруды ерекше атап өтуге болады.
2009 жылы Қазақстан Республикасының Президенті Н. Назарбаев Қазақстан халқына арналған Жолдауында Алматы қаласын қаржы жəне іскерлік белсенділіктің ірі өңірлік орталығы ретінде дамытуды қолға алу туралы атап өтті.
Қазіргі кезде халықаралық қатыныстардың кең көлемде дамуына байланысты, бос ақша қаражаттары бар және оны тиімді етіп орналастырғысы келетін инвестор өз ұлттық нарығына, не басқа мемлекеттердің нарығында бағалы қағаздар қоржынын құрастыруға барлық жағдай жасалған. Мысалы, біздің отанымызда «KASE», яғни Қазақстан Қор Биржасы бар, мұнда инвесторлар бағалы қағаздарын сатып алуғада мүмкіндігі бар.
Сонымен, менің дипломдық жұмысымның тақырыбын «Қазақстан Республикасының қор нарығының даму ерекшеліктері» деп таңдаған себебім, қазір нарықтық экономика жағдайында Қазақстан өте жақсы қарқынмен дамып келеді және 50 бәсекелестік тұрақты мемлекеттер қатарына кіруіміз, шет мемлекеттерге сай қаржылық іс әрекет жасауымыз керек дегенді білдіреді, яғни қазіргі дүниежүзі қор нарықтары мен бағалы қағаздар нарығының деңгейін ашып білу, олардың тәжрибесін қолдана білу мемлекетке керек.
Қор нарығының тұрақтануы бірқатар қиын кезеңдерді басынан кешірді. Оған 90 жылдардың басында орын алған инфляцияның өсуі, өндіріс ошақтарының тоқтауы, көптеген шаруашылық етуші субъектілердің қор нарығында жұмыс істеу тəжірибесінің болмауы басты себеп болды. Қор нарығында орта топ өкілдерінің аздығы, ішкі өнімді өндірушілер негізінен ірі стратегиялық компаниялардың болуы қор нарығының тиімді жұмыс істеуіне кедергі келтіріп отырған қазіргі таңдағы басты себептер болып табылады.
Ірі компаниялар қор нарығына белсенді қатысудың орнына құнды қағаздарын бір қолға шоғырландырып, оларды айналымға енгізуден бас тартуда. Осындай тығырықтан шығу мақсатында еліміз бірқатар реформаларды іске асыруда, олардың ішінде əлемдік тəжірибеге негізделген Алматы өңірлік қаржы орталығын құруды ерекше атап өтуге болады.
2009 жылы Қазақстан Республикасының Президенті Н. Назарбаев Қазақстан халқына арналған Жолдауында Алматы қаласын қаржы жəне іскерлік белсенділіктің ірі өңірлік орталығы ретінде дамытуды қолға алу туралы атап өтті.
1. Қ.Р Президенті Н.Ә.Назарбаевтың «Жаңа онжылдық - Жаңа
экономикалық өрлеу - Қазақстанның жаңа мүмкіндіктері» атты Казақстан халқына жолдауы 29 каңтар 2010
2.Н.И Берзон Фондовый Рынока .-М.: 2010.
3.Экономическая теория под общей редакций А.И Добрынина, Л.С Тарасевича.-СПб:2001
4. Н.И Берзон Фондовый Рынок .-М.: 2010.
5. В.А Галанов Рынок Ценных Бумаг.М.:2003.
6. « Қазақстан Республикасының бағалы қағаздар мен мәмлелерді тіркеу туралы», Қазақстан Республикасының Заңы 05.03.2004ж
7. Н.К Мамыров, А.Н Саханов, Ш.С Ахметова, Л.Бруза. Государство и бизнес.1-том,.A.2002
8. Ширинсская Е.Б. Операции коммерческих банков и зарубежный опыт.-М: Финансы и Статистика, 2005ж
9. Основы экономической теории: Учеб. Пособие / В.Л Клюна, М.Л Зеленкович, Н.В Черненко и др./ Под ред. В.Л Клюни .2004
10. А.Д Некипелов Большая Российская энциклопедия. М.:2001.
11. Экономикалық теория негіздері. Оқу құралы. Акад. Я.А Аубакиров, Е.Б Жатқанбаев, М.Д Исқалиевт.б- Алматы, 1998 ж
12. Д.Т Бохаев, У.М Искаков, Э.А Рузина Финансовые Рынки и посредники.- Алматы: Экономика.-2005.
13. Берденов Қ. Қазақстан мемлекет ретінде қалыптасуы мен экономиканың дамуы. – Алматы, 1998 ж.
14. Ресми сайт NYSE http://www.nyse.com/
15. WWW.FINAM.RU
16. Борис Рубцов Современные фондовые рынки. — М.: Альпина Бизнес Букс, 2007.
17. Ресми сайт NYSE http://www.nyse.com/
18. "Временное положение о деятельности товарных бирж в РСФСР", "Рынок", N 8, 2001г.
19.Ресми сайт WWW.FINAM.RU
20. Бюджет жүйесі туралы. Қазақстан Республикасының Заңы «Қаржы-қаражат» 2007ж
21. www.rfca.gov.kz
22.www.rfca.gov.kz Алматы Өңірлік Қаржы Орталығының 2010 жылға дейін даму стратегиясы.pdf
23. Сахариев С.с., Сахариева А.С., Әлем экономикасы, оқулық 1 бөлім,2003
24. Смагулова Р. Қаржы нарқы : Оқулық – Алматы : 2001
25. «Бағалы қағаздар нарығы туралы» 2003ж. 2 шілдедегі ҚР-ң заңы.
26. «Азаматтық кодекс» 2003ж. 2 шілдедегі ҚР-ң заңы.
27. Оразәлі С. ХХІ қандай экономикамен келем. – Алматы. – Қазақстан. - 1996ж.
28. «Қазақстан Республикасының бағалы қағаздармен мәмлелерді тіркеу туралы», Қазақстан Республикасының Заңы 05.03.2004ж
29.С.Н.Нысанбаев, Ж.Т Қожамқулов. Коммерциялық кәсіпкерлік негіздері:Оқу құралдары.-Алматы: Қазақ университеті, 2004
30.Қазақстан Республикасындағы вексель айналысы туралы 1997 ж.
31. www. kase.kz – Қазақстан қор биржасы.
32.Н.С Әлқожаева Педагогикjа (оқу әдістемелік кешен).- Алматы- 2006ж
33.Жатқанбаев Е.Б Основыформирования смешанной экономики-А.:1998
34.Бағалы қағаздар рыногы туралы 2003 жалғы 13 мамырдағы # 415-ІІ
Қазақстан Республикасының Заңы
35.Ғ.Р Даулиева Білім беру саласының экономикасы-Алматы-2004
36.ҚР Статистика агенттігінің сайты www.stat.kz
экономикалық өрлеу - Қазақстанның жаңа мүмкіндіктері» атты Казақстан халқына жолдауы 29 каңтар 2010
2.Н.И Берзон Фондовый Рынока .-М.: 2010.
3.Экономическая теория под общей редакций А.И Добрынина, Л.С Тарасевича.-СПб:2001
4. Н.И Берзон Фондовый Рынок .-М.: 2010.
5. В.А Галанов Рынок Ценных Бумаг.М.:2003.
6. « Қазақстан Республикасының бағалы қағаздар мен мәмлелерді тіркеу туралы», Қазақстан Республикасының Заңы 05.03.2004ж
7. Н.К Мамыров, А.Н Саханов, Ш.С Ахметова, Л.Бруза. Государство и бизнес.1-том,.A.2002
8. Ширинсская Е.Б. Операции коммерческих банков и зарубежный опыт.-М: Финансы и Статистика, 2005ж
9. Основы экономической теории: Учеб. Пособие / В.Л Клюна, М.Л Зеленкович, Н.В Черненко и др./ Под ред. В.Л Клюни .2004
10. А.Д Некипелов Большая Российская энциклопедия. М.:2001.
11. Экономикалық теория негіздері. Оқу құралы. Акад. Я.А Аубакиров, Е.Б Жатқанбаев, М.Д Исқалиевт.б- Алматы, 1998 ж
12. Д.Т Бохаев, У.М Искаков, Э.А Рузина Финансовые Рынки и посредники.- Алматы: Экономика.-2005.
13. Берденов Қ. Қазақстан мемлекет ретінде қалыптасуы мен экономиканың дамуы. – Алматы, 1998 ж.
14. Ресми сайт NYSE http://www.nyse.com/
15. WWW.FINAM.RU
16. Борис Рубцов Современные фондовые рынки. — М.: Альпина Бизнес Букс, 2007.
17. Ресми сайт NYSE http://www.nyse.com/
18. "Временное положение о деятельности товарных бирж в РСФСР", "Рынок", N 8, 2001г.
19.Ресми сайт WWW.FINAM.RU
20. Бюджет жүйесі туралы. Қазақстан Республикасының Заңы «Қаржы-қаражат» 2007ж
21. www.rfca.gov.kz
22.www.rfca.gov.kz Алматы Өңірлік Қаржы Орталығының 2010 жылға дейін даму стратегиясы.pdf
23. Сахариев С.с., Сахариева А.С., Әлем экономикасы, оқулық 1 бөлім,2003
24. Смагулова Р. Қаржы нарқы : Оқулық – Алматы : 2001
25. «Бағалы қағаздар нарығы туралы» 2003ж. 2 шілдедегі ҚР-ң заңы.
26. «Азаматтық кодекс» 2003ж. 2 шілдедегі ҚР-ң заңы.
27. Оразәлі С. ХХІ қандай экономикамен келем. – Алматы. – Қазақстан. - 1996ж.
28. «Қазақстан Республикасының бағалы қағаздармен мәмлелерді тіркеу туралы», Қазақстан Республикасының Заңы 05.03.2004ж
29.С.Н.Нысанбаев, Ж.Т Қожамқулов. Коммерциялық кәсіпкерлік негіздері:Оқу құралдары.-Алматы: Қазақ университеті, 2004
30.Қазақстан Республикасындағы вексель айналысы туралы 1997 ж.
31. www. kase.kz – Қазақстан қор биржасы.
32.Н.С Әлқожаева Педагогикjа (оқу әдістемелік кешен).- Алматы- 2006ж
33.Жатқанбаев Е.Б Основыформирования смешанной экономики-А.:1998
34.Бағалы қағаздар рыногы туралы 2003 жалғы 13 мамырдағы # 415-ІІ
Қазақстан Республикасының Заңы
35.Ғ.Р Даулиева Білім беру саласының экономикасы-Алматы-2004
36.ҚР Статистика агенттігінің сайты www.stat.kz
Кіріспе
Дипломдық жұмыстың мәні - Қазақстан Республикасы XXI-ғасырға күрделі
өзгерістермен аяқ басты. Бұл мәселенің өзектілігі әлемдік экономикалық
қауымдастықта еліміздің нарықтық бағытта дамушы ел деп танылуымен арта
түсті.Себебі, елбасымыз атап көрсеткендей Біз тиімді жұмыс істейтін қор
рыногын құруымыз керек. Халықты өзінің жинақ ақшасын бағалы қағаздарға
салуға кеңінен тартпайынша, оның дамуы мүмкін емес. Халықты инвестициялық
сауаттылық әліппесі бойынша нысаналы оқыту бағытында ауқымды жұмыстар
жүргізу де қажет.[1] Сондықтан, бүгінгі күні экономикалық дамудың тиімді
жолдарын табу туралы мәселелі сұрақтар кең түрде талқылауға түсіп отыр. Ол
үшін елде тұрақты, әрі дұрыс таңдалған экономикалық өсуді қамтамасыз ету
үшін мемлекеттік бағдарламалар мен стратегиялар қажет.
Қазіргі кезде халықаралық қатыныстардың кең көлемде дамуына
байланысты, бос ақша қаражаттары бар және оны тиімді етіп орналастырғысы
келетін инвестор өз ұлттық нарығына, не басқа мемлекеттердің нарығында
бағалы қағаздар қоржынын құрастыруға барлық жағдай жасалған. Мысалы, біздің
отанымызда KASE, яғни Қазақстан Қор Биржасы бар, мұнда инвесторлар бағалы
қағаздарын сатып алуғада мүмкіндігі бар.
Сонымен, менің дипломдық жұмысымның тақырыбын Қазақстан Республикасының
қор нарығының даму ерекшеліктері деп таңдаған себебім, қазір нарықтық
экономика жағдайында Қазақстан өте жақсы қарқынмен дамып келеді және 50
бәсекелестік тұрақты мемлекеттер қатарына кіруіміз, шет мемлекеттерге сай
қаржылық іс әрекет жасауымыз керек дегенді білдіреді, яғни қазіргі
дүниежүзі қор нарықтары мен бағалы қағаздар нарығының деңгейін ашып білу,
олардың тәжрибесін қолдана білу мемлекетке керек.
Қор нарығының тұрақтануы бірқатар қиын кезеңдерді басынан кешірді. Оған 90
жылдардың басында орын алған инфляцияның өсуі, өндіріс ошақтарының тоқтауы,
көптеген шаруашылық етуші субъектілердің қор нарығында жұмыс істеу
тəжірибесінің болмауы басты себеп болды. Қор нарығында орта топ өкілдерінің
аздығы, ішкі өнімді өндірушілер негізінен ірі стратегиялық компаниялардың
болуы қор нарығының тиімді жұмыс істеуіне кедергі келтіріп отырған қазіргі
таңдағы басты себептер болып табылады.
Ірі компаниялар қор нарығына белсенді қатысудың орнына құнды
қағаздарын бір қолға шоғырландырып, оларды айналымға енгізуден бас тартуда.
Осындай тығырықтан шығу мақсатында еліміз бірқатар реформаларды іске
асыруда, олардың ішінде əлемдік тəжірибеге негізделген Алматы өңірлік қаржы
орталығын құруды ерекше атап өтуге болады.
2009 жылы Қазақстан Республикасының Президенті Н. Назарбаев Қазақстан
халқына арналған Жолдауында Алматы қаласын қаржы жəне іскерлік
белсенділіктің ірі өңірлік орталығы ретінде дамытуды қолға алу туралы атап
өтті. Жолдауда айтылғандай Орталық Азия өңірінің басты қаржы орталығы
ретінде Алматының серпінді дамуы Қазақстанның ірі қаржы ұйымдарын өңірлік
үлкен бизнес- жобаларға арналған займдар беру, сақтандыру мен қаржы
қызметін көрсету саласында негізгі “мердігерлерге” айналдыру үшін қолайлы
жағдайлар мен мүмкіндіктер туғызу мақсатына бағытталуға тиіс. Қаржы
орталығының тиімді жұмысын қамтамасыз ету үшін
тиісті инфрақұрылымдар, ең алдымен, телекоммуникациялар жасақтауда.
Қазақстан Республикасының қор нарығының даму ерекшеліктері осы диплом
жұмысына арналған.
Дипломдық жұмыстың мақсаты- Қазақстандағы қор нарығының даму жағдайын
анықтау мен сауда нарығынан ажырату болып табылады, сонымен қатар, биржа
қор нарығының құрамдас бөлігі ретіндегі қызметі, оның негізгі бағыттары,
міндеттері және проблемалары, оларды жетілдіру жолдары туралы мәліметтерді
анықтап жиынтыққа келтіру, қор нарықтарының мемлекет пен қоғамда алатын
орнын және Қазақстан қор нарығының шет мемлекеттерінің қорығынан қандай
өзгешеліктері бар екенін ашу және қор нарығының колледж бен мектептерде
берілетін сабаққа байларысты әдістемесін ашып көрсету.
Тақарыптың ғылыми зерттелу дәрежесі – Қор нарығы пәні бойынша өз
еңбектерін қосқан Н. Берзон, Н. Галанов,А Некипелов, М.К Багісиев,Е.Б
Жатқанбаев,А.Я Аубакиров, Ж.Р Аубакирова, Ж Молдаахметұлы және т.б есімді
ресейлік және қазақстадық ғалымдардың еңбектерінде қарастырылған.
Дипломдық жұмыстың міндеті – Қазақстандағы қор нарығының жағдайын
анықтау.
Дипломдық жұмыстың құрылымы – үш тараудан тұрады: Қор нарығының
экономикалық негіздері, Қазақстандағы қор нарығының даму жолдары мен
перспективалары, Қор нарығы бойынша колледжде және мектепте беретін
әдіснамасы.
Бірінші бөлімде Қор нарығы мен биржа деген сөзінің мәнін ашып,қор нарығына
байланысты шет елдік тәжрибені ашып көрсету.
Екінші бөлімде қор нарығының қазіргі жағдайын зерттеу,құқықтық қамтамасыз
етілу мәселелері және KASE-тің принциптері және даму жағдайларын ашып
қаралады.
Үшінші бөлімде қор нарығы туралы колледжде және мектепте беретін әдіснамасы
көрсетілген.
Жұмыстың тақырыбы оқу және ғылыми әдебиеттерде қарастырылу дәрежесі кең.
Осы дипломдық жұмысты жазу барысында Қазақстан Республикасының
Конституциясы, Қазақстан Республикасы Президенттің Жарлықтары, KASE АҚ-
ның ішкі ережелері, оқу әдебиеттері пайдаланылды.
Дипломдық жұмыстың зерттеу обьектісі – Қазақстандағы қор нарығының думу
жағдайы болып табылады.
1. Қор нарығының экономикалық негіздері
1. Қор нарығының экономикадағы рөлі және ерекшелігі
Экономикаға инвестициялық ресурстарды тартуға мүмкіндік беретін
нәтижелі жұмыс істейтін қаржы нарығы құрылмағанша, түбегейлі экономикалық
реформалар аяқталмаған болып саналады. Қазақстандағы құрылымдық қайта құру
үрдісіндегі жасалатын экономикалық өзгерістердің көлемін ескере отырып,
кәсіпорындардағы бюджеттік жүйе және қаржыландырудың ішкі көздері ұсына
алмайтын өте үлкен қаржы құралдары қажет екенін мойындау керек. Осыған
байланысты экономика дамуындағы қаржы нарығының мәні өте зор.
Кез келген мемлекеттің қаржы нарығы ақша нарығынан және капитал
нарығынан тұрады. Қаржы нарығының екіге бөлінуі айналымдағы және негізгі
капиталдарға қызмет көрсететін қаржы ресурстардың айналымының ерекше
мінездемесімен анықталады. Ақша нарығында қысқа мерзімді несиелердің (1
жылға дейін) қозғалысын қамтамасыз ететін құралдар айналады. Капиталдар
нарығында бір жылдан астам мерзімдегі ұзақ мерзімді жинақтаудың қозғалысы
іске асырылып тұрады. Құнды қағаздардың нарығы ақшалай нарықпен қатар
капитал нарығына да қызмет көрсетеді. Құнды қағаздар қаржы ресурстар
қолзғалысының тек бөлігін қамтитынын ескеру қажет. Құнды қағаздардан бөлек,
тікелей банк несиелері, фирмааралық несиелер және басқалар орын алады.
Экономикалық ғылым мен тәжірбиеде құнды қағаздар нарығының синонимі ретінде
қор нарығы деген термин қолданылады. Ары қарай осы екі термин бір түсінік
ретінде қолданылады. Қор нарығы – ол спецификалық тауар-құнды қағаздармен
сауда ететін нарық.
Нақты түрде бұл қағаздардың ешқандай құны жоқ, бірақ олардың құны
активтермен (мүлікпен, бағалы әшекейлермен және т.б.) анықталады. Қаржы
нарықтар мемлекетте жинақпен инвестициялық тауарлар болған кезде нәтижелі
жұмыс істейді.
Макроэкономикалық тұрғыдан тұтынушылық қажетке арналған жинақтар
алынған табыс пен шығындар арасындағы айырмашылықты білдіреді.
Инвестицияларды жалпы түрде тұтыну заттарын өндіру көлемінің өндірістің
жалпы көлемінен артуы ретінде қарастыруға болады. Егерде экономикада
өндірістік мақсатқа қолдануға қарастырылған өндірістің қосымша құралдары
жасалатын болса, ол қоғам активтерінің көбеюінің көрсеткіші. Бірақ, бұл
активтер тек өндірістік процеске енгізілген кезде нақты пайда әкеледі. Ол
үшін кәсіпкерлік қызмет ететін экономикалық субъектілер (кәсіпорындар,
фирмалар, компаниялар) шығарылған инвестициялық тауарларды сатып алуға
мүмкіндіктері болуы қажет. Көлік, жабдық және өзге инвестицяилық
тауарларды сатып алудың ресурстық қамтамасыз етуі, кәсіпорынның дамуын
қаржыландырудың көздері болып табылады (амортизациялау және табыс), олардың
жетіспеушілігі кезінде кәсіпорындар сыртқы қарыздарға жүгінуге, яғни
халықтағы бар жинақтауларды тартуға мәжбүр. Қаржы нарығында қаражаттардың
қозғалысы мынадай тәртіппен іске асады: жинақтаушылардан қолданушыларға.
Экономиканың бір секторларында қаржы қаражаттар артылады, ал өзгелерінде
жетпей қалады. Осыған байланысты капиталдың бір сектордан бір секторға өтуі
байқалады. Қаражат қозғалысы қаржы институттары сонымен қатар, тікелей
инвестордан қаржы ресурстары қолданушысы арқылы жүреді. Қаржы делдалдары
капиталдың жоғары нәтижелі қозғалысына ықпал етеді деп саналады. Бірақ, осы
ұғым көп мағыналы. Кейбірде делдалдар капиталды тартуымен байланысты
шығындарды көбейтеді. Егерде заем алушының делдалдардан тыс заем берушіге
тікелей ұсыныспен шығуына мүмкіндік бар болса, ол тартылған ресурстардың
бағасын арзандата түседі. Бұл қаржы нарығының секьютиризациялауына ықпал
етеді. Секьютиризациялау – ол қаржы нарығындағы құнды қағаздар рөлін
ұлғайту процесі. Секьюризациялау кезінде төменгі ликвидтік активтер
инвесторларға ұсынылатын құнды қағаздарға айналады. Жиі кездері құнды
қағаздардың эмиссиясы қаржы ресурстарын айтарлықтай арзан және тезірек
тартуға мүмкіндік береді. Мысалы, кәсіпорында қаржы ресурстары жетіспейді
ол банкке несие алу үшін жүгінеді немесе облигация шығаруға дайындалады.
Бірінші жағдайда банк делдал рөлін атқарады және өз қызметіне белгіленген
төлемді алады. Екінші жағдайда кәсіпорын облигацияларды тікелей
инвесторларға сатады, ол трансакциялық шығынды төмендетеді [2].
Қаржы құйылымдары.Экономикада. Мемлекет экономикасында ақшалай
қаражаттардың қозғалысын бақылау үшін 4 негізгі секторларды белгілеуге
болады. Және осыған орай мына секторларды көрсетуге болады: үй шаруашылығы
комерциялық фирмалар мемлекеттік секторлар және қаржы делдалдар. Үй
шаруашылығы секторы капиталдың үлкен бөлігін өз қаражаты арқылы
қалыптастырады. Аз бөлігін несие ресурстары арқылы қалыптастырылады. Дәл
үй шаруашылықтарында қаржы қаражаттардың негізгі артылып қалуы байқалады,
ол комерциялық фирмаларды мемлекетті қаржыландыруға жіберіліп, қаржы
институттарында орын алады. Суретте тегіс сызықпен қаржы ресурстардың
дефициті бар секторлардан қаржы ресурстары артылып қалған секторлардан
қозғалысы көрінеді.
Қаржы нарығында аса ірі заем алушы болған мемлекеттің қаржы
қаражаттарында үлкен қажеттілігі бар. Мемлекет үй шаруашылықтарын,
комерциялық фирмаларды және қаржы делдалдарды белсендендіреді. Сонымен
қатар, кері байланыс бар, онда қаржы құйылымдар қаржы- дефициттік
секторлардан қаржысы артылып қалған секторларға түседі. Атап айтқанда
мемлекет жұмысын жаңадан бастап жатқан комерциялық фирмаларға мемлекет
қаржылай көмек, жеңілдік несиелер түрінде қолдау көрсетеді. Нәтижесінде
экономиканың барлық секторы бойынша жинақтау сомасы (қаржы активтері)
инвестициялардың (қаржы міндеттері) инвестициялардың сомасына тең. Сонымен,
құнды қағаздардың нарығы кәсіпорындар, корпорациялар, мемлекет үшін қосымша
қаржы ресурстарын тарту қажеттілігі туындаған кезде және бос ақшалай
қаражаттары бар заңды тұлғалармен жәй тұлғалардың болған кезінде орын
алады. Дәл құнды қағаздар нарығында қаржы қаражаттарын сатушылар мен сатып
алушылар бір-бірін кездестіреді.
Жинақтаушылардың қаржы ресурстарын қолданушыларға ұсынуы екі түрде
жүргізіледі. Несие түрінде және жекеменшік құқығын сатып алу түрінде.
Инвестор қаражатты белгіленген мерзімге қайтару негізінде бөлетін
болса, онда бұл қаражаттар несие болып табылады. Бұл мерзім біткеннен кейін
ол бұл қаражаттарды қолданушыдан белгіленген пайызымен қайтарып алады.
Егерде инвестор қолданушыға қаражаттарды қайтармау негізінде берсе,
ол кәсіпорынның және өзге мүлік және мүлік емес құқықтарына, кәсіпорынның
бөлігіне жекеменшік құқығын сатып алады. Қаражатты ұсынудың осы түрінің
мысалы ретінде инвестордың кейбір компанияның акцияларын сатып алуы болып
табылады.
Мемлекет қаржы нарығында ақшалай қаражаттың негізгі несие берушісі
болып табылады. Мемлекеттік шығындарды қаржыландыру үшін үкіметтің
қаражаттарды алудың үш негізгі көзі бар:
- салық түсімдері;
- мемлекеттік активтерді сатудан түскен түсімдер (жекешелендіруден
түскен түсімдер);
- ішкі және сыртқы қаржы нарықтардан қарыз алу.
Қор нарығының құрылымы.Нарық қарым-қатынасындағы жүйеде қор нарығының рөлі
мен мағынасы келесі факторлармен анықталады:
- өндірісті дамыту үшін инвестициялар түрінде бос қаражаттарды тарту;
- өшіп жатқан салалардан дамып келе жатқан салаларға капиталдың құйылуын
қамтамасыз ету;
- Федералдық және жергілікті бюджеттердің шығынын жабу үшін қаражатты
тарту;
- Қор нарығының индикаторлары бойынша экономиканың жағдайын бағалауға
мүмкіндік табу;
- құнсыздану қарқынының өзгеруіне ықпал ету;
- құнды қағаздар нарығы, кез-келген өзге нарық сияқты операцияларды
жүргізудің белгіленген технологиясы бар, күрделі ұйымдастыру -
құқықтық жүйе болып табылады.
Құнды қағаздар нарығының негізгі мақсаты – инвестицияларды экономикаға
тарту. Бұл мақсатты жүзеге асыру үшін келесі шарттардың болуы қажет:
- капиталдың жылжу еркіндігі;
- сатушылар мен сатып алушылардың үлкен саны арқылы, сату және сатып алу
бағаларының аз ғана айырмашылығы арқылы жүзеге асатын құнды қағаздар
өтімін қамтамасыз ету.
- сатушы мен сатып алушылардың байланысын қамтамасыз ететін сауда
жүйелерінің болуы;
- нарықтың ақпараттық тұрғыдан ашық болуы;
Ақпарат нақты дұрыс және мазмұнды болуы қажет. Сондықтан қор нарығында
төмендегілер жағынан келетін ақпаратты ашуға үлкен назар аударылады:
- эмитенттерден кәсіпорынның қаржы жағдайы туралы, құнды қағаздарды
шығару, ірі акционерлер және т.б. туралы;
- қор нарығының кәсіби қатысушыларынан өз біліктілігі, клиенттерге әр
түрлі қызметтерді ұсыну жағдайлары, өз қаржы міндеттемелері туралы;
- сауда ұйымдастырушылардан сауда ережелері, листинг жағдайлары және
т.б. туралы;
- реттеу органдарынан нормативті – құқықтық базасының өзгерулері, қаржы
нарығының қызметін бақылау жүйесі және жұмыс ережелерін сақтау туралы;
Қаржы нарығы барлық экономиканы нәтижелі жұмысын қамтамасыздандырудың ең
маңызды болып табылады. Бүгінгі таңда Қазақстанда құнды қағаздар нарығы
нарықтық қатынастар тұрақтануымен бір уақытта енді ғана қалыптасып келеді.
Онда ерекше тауар өзінше ешқандай құндылығы жоқ – құнды қағаздар айналады.
Бірақ, олар жекеменшіктің айғағы болып табылады. Олардың артында нақты
құнды қағаздардың бағасын негізінде анықтайтын нақты активтер тұрады.
Қор нарығындағы қызметтің ерекше мінезін ескерсек, барлық елдерде бұл
нарықта ұйымдарды жұмысқа жіберудің қатаң жүйесі енгізілген. Құнды қағаздар
нарығында кәсіби қызметті орындау үшін ұйым құнды қағаздар мен жұмыс
жүргізу құқығына лицензия алу қажет.
Қазақстандағы қор нарығында қызметті лицензиялау 1992 жылдан
жүргізіледі. Алдында бұл функция қор нарығында жұмыс істейтін инвестициялық
институттарға лицензияны беретін Қазақстан Республикасының Қаржы
министрлігіне жүктелген. Атап айтқанда төмендегілерге:
- делдал (қаржы брокері);
- инвестициялық кеңесші;
- инвестициялық компания;
- инвестициялық қор;
- бір уақытта Қаржы министрлігі қор биржаларымен тауар биржаларының қор
бөлімдері қызметінің лицензияландыруын жүргізген;
- қор нарығының дамуымен қызмет көлемінің кеңеюіне байланысты қор
нарығын реттеудің функциясын орындайтын арнайы мемлекеттік орган болуы
қажет;
Аталған орган іс жүзіндегі тәртіп бойынша келесі жұмыстарды жүргізеді:
- компанияларды басқарушылардың қызметін лицензиялау;
- инвестициялық қорларды және аталған қорлардың эмиссия проспектілерін
тіркеу;
- акционерлердің реестрлерін жүргізетін арнайы тіркеушілердің қызметін
лицензиялау;
- брокерлық және дилерлық қызметін лицензиялау;
- депозитарлық қызметті лицензиялау;
- клиринг қызметін лицензиялау;
- құнды қағаздарды сатуын ұйымдастыру бойынша қызметін лицензиялау;
- аталған нарықта құнды қағаздар нарығының кәсіби қатысушыларынан басқа
институциялық инвесторлардың басым саны жұмыс істейді. Атап айтқанда:
- банктер;
- мемлекеттік емес зейнеткерлік қорлар;
- сақтандыру компаниялар;
- аталған ұйымдардың айтарлықтай қаржы ресурстары бар. Олар қор нарығына
түсіп, көбінесе нарықта болып жатқан жағдайды анықтайды [3].
Қаржы нарығын секьюритизациялау (күзету)
Қаржы нарықтар мемлекетте жинақтар және инвестициялық тауарлар болған кезде
нәтижелі жұмыс істей алады. Макроэкономикалық тұрғыдан жинақтар тұтынушылық
қажетке алынған табыспен шығыстар айырмашылығы болып табылады.
Инвестицияларды жалпы түрде тұтынатын заттардың өндіру көлемінен өндірістің
жалпы көлемінің асуы ретінде қарастыруға болады. Егерде экономикада ондіріс
мақсатында қолдануға арналған өндірістің қосымша құралдары жасалынатын
болса, ол қоғам активтерінің өсуі көрсеткіші болып табылды. Бірақ, бұл
активтер нақты табысты өндірістік процесіне енгізілген кезде ғана әкеледі.
Ол үшін кәсіпкерлік қызметті жүргізетін экономикалық субъектілер
(кәсіпорындар, фирмалар, компаниялар) шығарылған инвестициялық тауарларды
сатып алуға мүмкіндігі болуы қажет. Көлікті, жабдықтарды және өзге
инвестициялық тауарларды сатып алудың ресурстық қамтамасыздандыруы
кәсіпорын даму қаржыландыруының ішкі көздері болып табылады (амортизация
және табыс). Ал, олардың жетіспеушілігінен кәсіпорындар ішкі қарыздарға
жүгінуге мәжбүр яғни халықтағы жинақтарды тартуға мәжбүр.
Қаржы нарығында қаражаттардың қозғалысы мынадай тәртіппен іске асады:
жинақтаушылардан қолданушыларға. Экономиканың бір секторларында қаржы
қаражаттар артылады, ал өзгелерінде жетпей қалады. Осыған байланысты
капиталдың бір сектордан бір секторға өтуі байқалады. Қаражат қозғалысы
қаржы институттары сонымен қатар, тікелей инвестордан қаржы ресурстары
қолданушысы арқылы жүреді. Қаржы делдалдары капиталдың жоғары нәтижелі
қозғалысына ықпал етеді деп саналады. Бірақ, осы ұғым көп мағыналы.
Кейбірде делдалдар капиталды тартуымен байланысты шығындарды көбейтеді.
Егерде заем алушының делдалдардан тыс заем берушіге тікелей ұсыныспен
шығуына мүмкіндік бар болса, ол тартылған ресурстардың бағасын арзандата
түседі. Бұл қаржы нарығының секьютиризациялауына ықпал етеді.
Секьютиризациялау – ол қаржы нарығындағы құнды қағаздар рөлін ұлғайту
процесі. Секьюризациялау кезінде төменгі ликвидтік активтер инвесторларға
ұсынылатын құнды қағаздарға айналады. Жиі кездері құнды қағаздардың
эмиссиясы қаржы ресурстарын айтарлықтай арзан және тезірек тартуға
мүмкіндік береді. Мысалы, кәсіпорында қаржы ресурстары жетіспейді ол банкке
несие алу үшін жүгінеді немесе облигация шығаруға дайындалады. Бірінші
жағдайда банк делдал рөлін атқарады және өз қызметіне белгіленген төлемді
алады. Екінші жағдайда кәсіпорын облигацияларды тікелей инвесторларға
сатады, ол трансакциялық шығынды төмендетеді.
Қаржы ресурстарының инвестордан соңғы несие алушыға (кәсіпорынға) қозғалуы
1. суретінде көрсетілген.
а) Кәсіпорын 12%
8%
(несие алушы) Банк Инвестор
Кәсіпорын 10%
б) (несие алушы) Инвестор
Сурет 1.Қаржы ресурстары қозғалуы [4]
Бірінші жағдайда (1а суреті) қаржы ресурстарының қозғалысы қаржы делдал
(банк) арқылы іске асырылады. Ол инвесторлардың қаражаттарын тартып оларға
белгіленген пайызын төлейді (біздің мысалда 8 пайыз) жиналған қаражаттарды
банк несиелер ретінде орналастырады. Ол үшін депозит бойынша пайызды
салыстырғанда одан жоғары пайызбен (12 пайыз) несие және депозиттік
ставкасы арасындағы айырмашылық банктің сыйақысын құрайды.
Екінші жағдайда (1б суреті) кәсіпкер тікелей инвесторларға жүгініп,
облигациялар шығарады.Қаржы делдалының болмауы кәсіпорынға бір жағынан 10
пайыз көлемінде купон табысының облигациясы бойынша төлем жүргізеді. Ол
тартылған ресурстардың бағасын арзандата түседі. Басқа жағынан инвесторға
банк депозитіне қаражатты орналастыруға қарағанда одан жоғары табыс алуға
мүмкіндік береді. Қазақстан банктеріндегі пассив және актив операциялары
бойынша пайыздық ставка үлкен санды құрайды.
Тәуекел және табыс.Қор нарығындағы қызмет әрдайым белгілі тәуекелдермен
байланысты. Құнды қағаздарға өз қаражатын салған инвестор тәуекелге бел
буады. Инвестициялау туралы шешім қабылдау негізінде тәуекел мен табысты
салыстыру қағидасы жатады.Үлкен табысқа ие болу үшін инвестор қаражатын аса
тәуекел құнды қағаздарға салады.
Тәуекел мен табыс арасындағы сәйкестігін графикалық түрде түзу
сызықпен көрсетуге болады.Ол экономика ғылымында Құнды қағаздар нарығының
сызығы деп аталдады.Нөлдік тәуекелде құнды қағаздар нарығының сызығы а
нүктесіндегі тік осін қиып өтеді.Ол инвестордың өз қаражатын тәуекелсіз
құнды қағаздарға салған кезіндегі аз мөлшердегі табысты көрсетеді.
Осы нүктедегі табыс деңгейі тәуекелсіз ставка деп аталады. Оның
ретінде мемлекеттік құнды қағаздар бойынша табыс қарастырылады. Мемлекеттік
қарыз міндеттемелер ең сенімді құнды қағаздар болып саналады. Олар бойынша
тәуекелдің деңгейі өте төмен.
Кіріс
В
Тәуекелге
сыйақы
А
Тәуекелсіз
қойылым
Тәуекел
Сурет 2.Құнды қағаздар нарығының сызығы[4,14б]
Осыған сәйкес қағаздардың табысы өзге қаржы құралдармен салыстырған
кезде төмен деңгейде тұрады. Егерде инвестор айтарлықтай жоғары табыс
алғысы келсе ол өз қаражаттарын аса тәуекел операцияларға салуға қажет. Ол
үшін инвестор табыстың жоғары деңгейі түрінде белгілі бір сыйақы алады.
Сонымен, құнды қағаздар нарғының сызығы – ол күтілетін табыспен жүелік
тәуекел арасындағы бір салмақты сызықты сәйкестік. Инвестордың тәуекелге
бейімдігіне байланысты сызықтың төмендеуі әртүрлі болады. Төмендеуі аз
болған жағдайда инвесторлар құнды қағаздар нарығында аса тәуекел саясатын
жүргізеді. Құнды қағаздар нарықтық сызығының жағдайы екі негізгі факторының
ықпалымен өзгереді. Құнсыздану және инвесторды күту. Құнсыздандыру сызықты
оның алғашқы жағдайына қарай жоғары, төмен немесе паралель бойынша
жылжытады. Тік осінде көрсетілген табыс төмен табыс деп саналады. Нақты
табыс ол, төмен табыстан құнсыздандыруды алып тастауына тең. Инвесторды қор
нарығының құйылымдарынан табыстың нақты деңгейін алуы қызықтырады. Эмитент
төлейтін табыс құнсыздандырудың құрамын ескереді. Егерде құнсыздандыру
қарқынының өсуі байқалса, құнды қағаздар сызығы құнсыздандыру өзгеруінің
көлеміне жоғары қарай жылжыйды.
Инвесторлардың күтуі нарықтағы экономикалық жағдайдың қалыптасуымен
және қаржы нарығымен экономика дамуының болжам бағалауының ықпалымен
қалыптасады. Сонымен қатар, саяси жағдай халықаралық жағдайға және т.б
байланысты. Осыған байланысты әрбір инвестор даму перспективалары туралы өз
көзқарасын қалыптастырған, оның бағалауы өзге инвесторлардың күтілуінен
айырмашылыға болады. Бірақ, орташа есеппен алғандағы бағалау инвесторлардың
күтуінің өзгеру тенденцияларын анықтайды.
Кіріс Инфлияцияның өсу
қарқынынан кейінгі жағдай
Алғашқы жағдайы
Инфляциялық
сыйақы
Тәуекел
Cурет 3.Құнды қағаздар нарығы сызығы жағдайының құнсыздандыру қарқына
байланысты өзгеруі [4, 17б]
Экономикалық дамудың жағымды болжамы кезінде құнды қағаз нарықтық
сызығының төмендеуі азаяды. Бұл жағдайда инвестор тәуекелдің болған
деңгейінде аз табысқа да келіседі. Егерде инвестор экономикалық жағдайдың
нашарлауын күтетін болса, ол салынған капиталға жоғары табысты талап етеді.
Бұл жағдайда сызықтың төмендеуі көлденең осіне қарағанда арта түседі. Қор
нарығындағы қызмет кез-келген өзге кәсіпкерлік қызмет сияқты тәуекелмен
байланысты экономиканың нақты секторымен салыстырғанда қор нарығының өз
ерекше тәуекелдері болады. Қор нарығындағы барлық тәуекелдерді келесі схема
бойынша классификациялап көрсетуге болады. Көптеген тәуекелдердің арасында
үлкен екі топтың арасында айырықша атап көрсетуге болады. Біріншіден,
жүйелі (диверсификацияланбаған) тәуекел екіншіден жүйесіз
(диверсификацияланған) тәуекел.
Жүйелі тәуекел ол – жалпы құнды қағаздар нарығының құлауы. Бұл
тәуекел нақты эмитенттің құнды қағаздардың иесі болуымен байланысты емес
бұл барлық құнды қағаздар түріне қатысты. Құнды қағаздар нарығының құлауы
жағдайында инвесторлар өз капиталдарын құнды қағаздар түріне қарамастан өз
капиталдарын жоғалтып алады немесе нарықтан айтарлықтай қаржы ұтылуымен
шығады. Жүйелі тәуекелді бағалай отырып инвестор қор нарығындағы жағдайды
инвестициялаудың альтернативтік нұсқаларымен салыстыру қажет. (асыл
тастарға, волютаға, тікелей инвестицияларға және т.б.)
Жүйелі емес тәуекел – ол эмитенттің нақты құнды қағазының иесі
болу тәуекелі. Бұл тәуекел диверсификацияланған болып табылады. Оны құнды
қағаздардың оптималдық портфелін қалыптастыру арқылы төмендетуге болады.
Тәуекелдерді классификациялау инвестициялаудың ең қауіпті
салаларын анықтауға мүмкіндік ебереді. Құнды қағаздардың қазақстандық
нарығында жалпы экономикалық тұрақсыздығына, заңнамалық базаның
жетілдірмеуіне, қор нарығының инфрақұрылымының дамуының
қанағаттанарлықсызығына көптеген шығынды кәсіпорындардың болуын байланысты
тәуекелдердің барлық түрлері бар. Сондықтан Қазақстандағы қор нарығындағы
жұмыс тәуекелінің деңгейі дамыған мемлекеттермен салыстырғанда өте жоғары
[5].
1.2 Биржа қор нарығының құрамдас бөлігі ретінде
Биржа деген не? деген сұраққа жауап бермес бұрын, сол сөздің
құрамында ақндай мағына жатыр, нені білдіретінін анықтауымыз қажет. Ең
біріншіден, заңнамалық актілер, олар заңды түрде анықталып, сауда
жинақтарында түрлі етіп кездеседі, өйткені экономикалық маңыздылығы және
биржаның әсері мемлекет экономикасының макроэкономикалық көрсеткіштеріне
қарап, салыстырып көруге болады. (Мысалы: ЖІӨ) одан басқа, биржа шаруашылық
субъектісі және шаруашылық жүргізуші ұйым болып табылады, яғни биржаның
қызметін іске асыруда, сатушы мен сатып алышының арасында делдал болып
табылады. Осымен байланысты биржа өзінің тұрақты өзіндік құқықтары мен
міндеттеріне ие болады. Құқықтар мен міндеттерін өзіндік қасиеті сол
экономиканың оқшауланғандығымен және маңыздылығымен, яғни мемлекеттің
реттеушілік функцияларымен есептелінеді.Жоғарыды аталынғандарды
қорытындылап, логика түрде, биржа терминіне анықтама беріп, нарық сөзінен
айырмашылығын ашып көрсетуге тырысайық.
Тәжірибеде биржа сөзі белгіленген мекемені білдіреді (n-көшесінде
орналасқан), одан кейін уақытты (биржа n уақытынан m уақытына жұмыс
істейді) және ең соңында нарықтың ең өзгеше түрін білдіреді және алдыда осы
көрсетеіш туралы көқбірек айтылады.
Ең бастыды, әр биржаның сауда орны бар екенінб онда бірінің орнн бірі басып
отыра алатын құндылықтармен сауда жүріп отыратынын және биржа залында тауар
да,ақша да болмайтынын айта кетуіміз қажет. Бірақ биржа қызметі тек
құндылықтармен ғана емес,сонымен қатар фрахт нарығында да жұмыс істейді,
мысалы, Руроттегі кеме биржасы.
Биржада сауда жүріп жатқанда тауардың өзі болмауы керек, ол тауардың
шын мәнінде де болмауы мүмкін. Бұл тек орын басушы тауарлардың биржа
айналысының объетісі болатынын дәлелдеп тұр. Одан басқа тауардың
белгіленген иелері (сатушы,сатып алушы т.б) тұтынушыларынан басқа,сауда
мен басқада тұлғала, яғни белгіленбеген сатушы,тұтынушылар және расталмаған
иелер айналыса алады. Осыны алып сатар деп атауға болады.
Екіншіден, биржанң өзгеше қасиеттерінің бірі деп – алыпсатар қасиетін
айтсақ болады. Алыпсатарлық биржадан тыс жерлерде де кездеседі. Биржаның
мақсаттарының бірідеп – таурлар мен бағалы қағаздар саудасын жеңілдету
болып табылады, біз темір жолдарын да жеңілдететін фактор деп қарастырсақ
болады, бірақ олар биржа болып табылмайды. Сондықтан, биржаның нарықтан
тағы басқа өзгешеліктерін табу керек.
Біз белгіленген бір биржаға дейін дамыған нарық туралы айтқан
кезімізде, ең біріншіден тұраұты орында келісім шарттар жасау мақсатымен
орналасқан, белгіленген тұлалардың жинақталған орнын айтуымыз жөн. Орын мен
уақыт – негізгі тұрақтылар, ал операциялармен тұлғалар өзгермелілер. Ал,
егер жинақталған тұлғалар белгіленген уақыт кезеңінде болмаса, онда биржа
туралы сөз де бола алмайтын еді. Бірақ айтылғанды толқтырып,биржа мен
нарқтың айырмашылықтарын астыда көрсетілген белгілерменкөре аламыз:
1) Биржада болмайтын, бірақ бірінің орнын бірі баса алатын тауарлардың
болуы;
2) Ашық нарықтағы ұйымдардың биржадағы ұймдардан өзгеше болуы;
3) Биржадағы бағам мен котировканың өзгешелігі.
Егер, осы үш белгілердің кемінде біреуі орындалмаса, онда ло биржа емес
нарық болып табылғаны, неді ос үш белгілерге кезек-кезек тоқталайық.
Биржаның негізгі мәні – оның нарықтың ең ерекше түрі болып табылуында, онда
құндылықтарды сатумен сатып алумен операциялар жүріп отырадыжәне олар үшін
төлем және құндылықтардың өздері сауда да көрсетілмейді. Орын басуш
құндылықтар дегеніміз не? Бұл – сауданы мәні болып табылатын тауарлардың
мінез құлқымен анқталады. Мысалы, нарықта белгіленген бір жылқыны сатып
алады, белгілі гүлдерді, етті сатып алады, үй шаруашылығыменайналысатын
әйел азқ – түліктің өзіне баяғыдан белгілі қасиеттері мен түрлеріне қарап
ала алады. Бұл заттардың бәрінің физикалық түрі бар және оларды қарап,
тадап алуға мүміндік бар, яғни орыстың мақалындай Қап ішіндегі мысықты
алып қалу қаупі жоқ. Одан кейін төлем және алмасу қызметі жүреді. Нарықтың
қасиеті – сатушылар мен сатып алушлардың, ақша мен тауарлардың болуында, ал
биржада көбінесе басқа тұлғалар болады және көбінде олар – сатушылар. Биржа
қалыптаса бастаған уақытта ұсыныс берушілер де, тұтынушылар да болған
бірақ, кейінен сатып алушылар олардың орнын басты. Биржадағы сауда,
физикалық түрі бар тауарлар бойынша емес (Мысалы, бір қап бидай), жалпы бір
тауардың екіншісімен орын басуға мүмкіншщілігі бар тауарлар жүреді. Осыдан,
биржадағ тауарлар орын басушы немесе орын басылушы болып табылады. Биржада
бірінің орнын бірі баса алатын тауарлармен сауда жүргізу – биржада саиып
алынатын және сатылатын, яғни айналыстағы тауарлар немесе бағалы қағаздар
биржада болмауы мүмкін қасиетімен анықталады. Бұл қасиет биржамен сауда
ұғымдарына үлкен айырмашылық беруде.
Тауарлар мен құндылықтардың орнын басу қасиетімен келесідей қасиет
туындайды. Тауарлар мен бағалы қағаздардың сауда кезінде болмайтынымен
қатар, олар сатушы иелігінде де болмауы мүмкін, яғни осылар биржа
спикуляциясын құрайды немесе алып сатарлық, мысалы, әр сатып алынған
тауарды сатумен және керісінше сатып алумен алмастыра алады. Қант
биржасында қантты тасымалдауға байланыст келісім шарт жасалады, бірақ сол
қантты жасайтын қызылша әлі отырғызылмаған, яғни әлі болмаған затқа
төленген ақша. Биржаның екінші өзгешелігі ұйымдастырылуы. Биржа -
ұйымдастырылған нарық яғни онда басқарумен, тәртіп сақтаумен, биржалық
келісім шарттарды дұрыстаумен айналысатын өздерінің белгілі бір әкімшілігі
болады, нарықта тек тәртіп сақтайтын әкімшілік бар.
Биржа мүшелерінің жалпы
жиналысы
Ревизиялық
комиссия Биржа комитеті Арбитражды
комиссия
Биржалық
комитеттер
Биржа басқарылымы
Ақпараттандыру
Бухгалтерия
Сауда бөлімі қызметі
Котировка бөлімі Экспертиза қызметі Шаруашылық
қызметі
Күзет
Компьютерлеу Сыртқы байланыс
бөлімі Басқа да бөлімдер
мен қызметтер
Сурет 4. Биржаның ұйымдастырушылық құрылымы [6]
Осы тұрақты ұйымдастырушылық құрылымынан басқа, биржа өзін-өзі басқару
қағидалары мен ережелерін қолданады, яғни биржаның ішкі нормативтік
актілері де болады. Оларға құрлтайшылқ келісім шарт, жарғы, сауда жүргізу
ережелері кіреді.
Құрылтайшылық келісім шартта биржа құрылтайшларының тізімі, алға
қойған мақсаттарының іске асу әдістерімен оның шығарылу мақсаттарын
анықтайды, жарғылық қордың бастапқы көлемі, оның бөлінуімен ацияларға бөлу,
құрылтайшылардың құқықтары мен міндеттері, табысты бөлу кезегімен резервтік
қорды орналастырылуы, биржаның орналасқан жері мен ревизиттері өрсетілуі
тиіс.
Биржа жарғысы келесідей бөлімдерді қамтиды: жалпы ережелері; жарғылық
капиталдың және биржа пайдасның қалыптасу тәртібі, олардың көлемі мен
өзгеруі; биржа қызметтері; биржа мүшелерінің міндеттері мен құқықтары;
биржаны басқару; биржапның есебі мен тіркелуі; биржанң қызмет көрсетуін
тоқтату.
Сауда жүргізу ережелерінде – биржалық сауда мен оны жүргізудің
тәртібі; биржалық тауарды саудаға орналастыру мен алып тастау; биржалық
келісім шарттар, олардың түрлері; тіркелу тәртібі; рәсімделу тәртібі;
келісім шарттарды бұзылуымен олардың жарамсыздығы; дауларды шешу мен
биржалық сауда ережелерінің бұзылғандығ,ы туралы анықталған санкциялар
тізімі беріледі [5] .
Биржа – тек алмастырушылық қасиеттері бар заттарды сатпай сонымен
қатар, оларға баға орнату - мақсаттарының бірі болып табылады. Биржада
баға орнату жүйелі түорде жүріп отырады және жалпы бақылау астында болады,
басқа сөзбен айтқанда бүкіл жиналыс басқарушылардың бақылауында жүріп
отырады. Осындай ресми когтировка жоқ жерде биржада жоқ деп айтуға болады.
Биржа айналыста болатын әр бағалы қағаз, әр тауар және т.б. өзінің бастапқы
бағасына ие болады және осы бағаға сүйеніп, коммерциялық өмірде сауда
жүргізіп отырады.
Енді біз биржаға анықтама бере аламыз: Биржа дегеніміз – баға орнату
үрдісі қоғамдық бақылау астында жүріп отыратын, алмастыру қасиетіне ие
құндылықтардың саудасын жүргізу нарығы болып табылады.
Биржа мақсаты - экономиканы шикі затпен, капиталмен немесе волютамен
қамтамасыз ету емес, шикізат нарығын, волюта және капитал нарықтарын
ұйымдастыру, біріңғайландыру және бірегейлендіру болып табылады.
Жоғарыда айтылғанға қорытынды жасап, биржаның мынадай қағидаларын
көрсетуге болады:
1. Биржалық механизм арқылы нарықты ұйымдастыру мынадай нәтижелерге
әкеледі:
- Биржа ең біріншіден, сұранысты қамтамасыз етеді, биржаның өзгешелігі
– биржа сұранысы мен ұсынысын биржа қайраткерлері атқарады, яғни алып
сатарлар (спикулянт);
- Биржада тауардың өзі айналыста жүрмейді, онда сол тауарға меншік
немесе сол тауарды жеткізу келісім - шарты жүргізіледі. Биржа тауарлар
массасының қозғалысын байланыстырмай сұраныс пен ұсынысты бір қалыпта
ұстайды.
2. Бұл жерден нарықты ұйымдастырыудың тағыда бір құрамдас бөлігі шығады
– баға бірқалыптылығы:
- орналған сұраныс пен ұсыныс әсерінен туындаған бағаның тұрақсыздығы –
икемсіз болады, осыдан биржа бағаны көтермелейтін орын емес,
тұрақтандыратын орын болып табылады.
- Бағаны тұрақтандыру факторы болып, келісімді жариялау немесе бағаның
биржалық күннің басталуымен аяқталуы мерзімінде халыққа көрсету, бұл
биржаладрың ақпараттандыру қағидасымен байланысты болады.
3. Ақша массасы мен несиені жеңілдету, биржа ақша массасының көлемінің
қоғалысын азайтады, өйткені тауардың максималды өтімділігін қамтамасыз
етеді.
4. Дау болып қалу қауіпін азайту - арбитраждық қызмет.
5. Нарықты ақпараттандыру биржаның маңызды қызметі болып табылады.
Қаржы қатынасы – кез-келген ел экономикасының даму негізі болып
табылады. Қаржы нарығы экономикалық нарықтың бір бөлігі ғана бола отырып,
олардың субъектілері мен жеке тұлғаларды қаржылық ресустармен қамтамасыз
ететін нарықтарға қаржылық ұйым болып табылады. Қаржылық нарық әлемдік
тәжірбиеде қаржылық орталығы деген атқа ие. Әлемдегі қаржы нарықтарын мына
келесі түрлерге бөліп қарастыруға болады, олар: Американдқ; Еуропалық;
Азиялқ.
Қаржы нарығы дегеніміз – қаржы құралдарының сұранысы мен ұсынысы
нәтиждесінде нарықтағы ұйымдастырылған немесе сатып алынатын орын.
Қаржы нарығын кең мағынада қалалар, региондар десек, тар мағынада
қаржылық құралдардың әрбіреуінің сатылатын немесе сатып алынатын орны деп
түсінеміз. Әр елдің экономикалық ерекшелігіне байланыст қаржы нарығының
қалыптасуы мен реттелуі ерекше болады.
Қаржы нарығы – бұл капиталға деген сұраныс пен ұсынысты қалыптастыру
барысындағы делдалдардың көмегімен несие берушілер мен қарыз алушылар
арасындағы капиталды қайта бөлу механизмінің жүйесі.
Ол іс-тәжірбиеде ақшалай қаражат ағымын меншік иелеріне қарыз алушыға
және оған керісінше бағыттап отыратын – қаржы-несие институттар жиынтығын
білдіреді.
Ең үлкен қаржы нарығы Нью-Йорк, ал Лондонда бүкіл дүнеи жүзілік
бағалы қағаздар айналысы жүреді.
Қаржы нарығының қызметтері:
1. Реттеушілік – бұл мемлкеттік басқару органдары тарапынан және саудаға
қатысушыларының өзара келісімдерімен пайда болған қызмет;
2. Ақпараттандыру - қаржы нарығыныа қатысушылар құралдармен борлып
жатқан сауда жағдайы бойынша заңмен шектелген ақпараттарды алуға
құқылы. Мысалы: волюта курсы.
3. Бөлгіштік – қаржы нарығының құралдары бір саладан екінші салаға, бір
қатысмушыдан екінші қатысушыға, бір аймақтан екінші аймаққа, бір
мемлекеттен екінші мемлекетке ауысып отырады. Осы кезде қаржының қайта
бөлінуіә іске асады.
4. Коммерциялық - қаржы нарығында жүргізілетін операциялар пайда әкелуі
тиіс.
5. Баға орнатушы – еркін бәсекелестіктегі сұраныс пен ұсыныс
нәтижесіндегі қаржы инструменттеріне қойылатын баға.
Қаржы нарығының қатысушылары: үй шаруашылығы (жеке тұлға);
барлық меншік түріндегі шаруашылық субъектілер; мемлекеттік басқару
органдары.
Жоғарыда айтылғандай қаржы нарығының қызметтерінің болуына әсерн
ететін мына факторларды айтуға болады:
- Қаржы ресурстарын қайта бөлуде мемлекеттің қатысуын барынша азайту
(мемлекеттік емес мемлекеттің бәсекелестігі жоғары, мемлекеттік реттеу
міндетті түрде қажет);
- Монополияны болдырмау және бәсекелестікті сақтау мақсатында шаруашылық
субъектілердің толқ дербестігін қамтамасыз ету;
- Мемлекеттік бюджет тапшылығын қаржыландыру үшін Орталық Банктердің
сауда қорын пайдалануын тоқтату керек. Егер табыс табылып отырса,
салық төленеді. Дүние жүзінде бюджет бағалы қағаздарды шығару арқылы
толтырылып отырады;
- Қаржы құрылымына инвестицияны жұмсауға мүмкіндігі бар шаруашылық
субъектілер мен халықтың табысын тұрақты арттыру керек; (Еңбек ақыны
жоғарылату, инвестицияға жұмсауға мүмкіндікті арттыру керек,
кәсіпорындарға инвестиция салу керек; несие беру - қаржы нарығының
жоғарылауына әкеледі).
Қаржы нарығының құрылымы және делдалдар.Қаржы нарығының құрылымы мен
делдалдарын келтіретін болсақ, елдің қандай қаржы моделін таңдағанына
тәуелді. Қаржы нарығының әр елде әр түрлі бөлінеді. Он сол елдегі реттеу
органдарының жағдайымен, экономикалық даму қарқнымен және тағы басқаларға
байланысты болад.
Қазақстан Республикасы алғашқы кезеңдерінде қаржы нарығының қалыптасу
моделі Американдық болса, ал 2004 жыл 1-қаңтарынан бастап қаржылық
қадағалау агенттігі қаржы нарығын реттейтін бүгіндей ұйым ретінде барлық
қаржы нарықтары мен қаржы ұйымдардың қызметін қадағалайтын және реттейтін
ұйым болып табылады [7].
Қаржы нарығының құралымы Қазақстан Республикасында мыналардан
тұрады: ақша нарығы; депозит нарығы; несие нарығы; волюта нарығы; бағалы
қағаздар нарығы; сақтандыру нарығы; зейнет ақы нарығы.
Қаржы нарығын құрайтын және делдал болып табылатн қаржы мекемелері:
коммерциялқ банктер; зейнет ақы қорлары; инвестициялық компаниялар;
инновациялық компониялар; ипотекалық компаниялар;несиелік одақтар; несиелік
серіктестер; пошта; ломбардтар; траст компаниялар; бағалы қағаздар нарығын
реттейтін ұйымдар.
Осы мекемелермен қатар қаржылық нарықтық делдал ретінде келесілер де
аталады: қор биржасы; брокерлік, дилерлік компаниялар; тіркеуші
компаниялар; депозитарлық компаниялар; клирингтік ұйымдар; бағалы қағаздар
портфелін басқарушы компаниялар; кастодиандық банктер.
Қаржы нарығының негізгі мақсаты-сатушылар мен сатып алушылар арасында
байланыс орнату.
Қаржы нарығы – түрлі экономикалық субъектілердің қозғалмалы ұснысы
мен сұранысының ақша ресурстарына қатынасы түріндегі жиынтығы.
Қаржы нарығы құрамы:
1) қысқа мерзімді төлем құралдарының міндеттерін орындайтын және қолма-
қол ақша айналымында орналасқан нарық;
2) қысқа және ұзақ мерзімді банк несиелерінің, яғни ссуда капиталнң
нарығы. Соңғы кезде көбінесе қысқа мерзімді несиелерді қолданады,
өйткені қамтамасз ету жағдайы тұрақты.
Н.И.Берзон бойынша волюта нарығы объектілері: волюталық бағамы бар
тауарлар; шетел волютасы; бағалы қағаздар; бағалы металдар.
Бағалы қааздар нарығын, олардың шығуы мен бағалы қығаздар нарығына
қатысушылар арасындағы экономикалық қатынастар жиынтығы ретінде анықтауға
болады. Бұл тұрғыдан алғанда ол кез-келген басқа тауар нарықтарының
анықтамасынан ерекшеленбейді. Бағалы қағаздарды айналысқа шығару, ол
экономикас дамыған елдер үшін тән болады [8].
Бағалы қағаздар нарығынсыз экономикалық әлеуметтік өсу мүмкіндігі
шектеулі болады, өйткені инвестициялық іс-әрекет жасайтын және қаржылық
емес мекемелер өз қызметтерінде қаржылық ресурстарды әр уақытта қажет етіп
отырады.
Бағалы қағаздар былай жіктеледі: халықаралық және ұлттық; ұлттық және
аймақтық; нақты бағалы қағаздар нарығы; мемлекеттік және корпаративтік;
алғашқы және қайталамалы; негізгі және туынды.
Жалпы бағалы қағаздардың шығарылуының негізгі себептері:
1. Несие бойынша алынатын қарыздық ставкасының жоғары болуы;
2. Инвестицияға қажетті алынатын қаражаттарының уақыт мерзімінің қысқа
болуы;
3. Несие бойынша қажетті құжаттардың көп болуы және ұзақ уақыт қаралуы;
4. Несие алу бойынша қойылатын шарттарының қарыз алушыға тиімсіз болуы;
5. Экономикалық салаларына территориялар мен елді мекендерге, халыққа,
мемлекетке және тағы басқа ақшалай қаражаттард, яғни капиталды қайта
бөледі;
6. Өз иесіне кпиталға деген, ақпаратқа деген, басқару ісіне деген
қосымша құқықтарды береді.
Қор биржас дегеніміз – бір-бірімен операцияларды көтерме түрінде
жүргізетін, бағалы қағаздар нарығыны мамандандырылған қатысушылары
көмегімен жүретін тұрақты қаржылық инструменттерін сатуға арналған
ұйымдастырылған нарық.
Қор биржасы – ол қор нарығында жұмыс істейтін ең жақсы делдалдармен
(ең ірі, қаржылық тұрақты және сенімі жоғары) ең жақсы бағалы қағаздарға
арнайы құрылған ең жақсы нарық.
Қор нарығы дегеніміз – бағалы қағаздарды сатумен және сатып алумен
айналысатын сатушы (жабдықтаушы) мен сатып алушылардың (сұраныс
орнататындар) жиналған институты немесе механизмі.
Бағалы қағаздар нарығы мен қор нарығы ұғымдары өте ұқсас болып
келеді. Бағалы қағаздар нарығында тауар болып табылатын бағалы қағаздар,
нарықтың қатысуышарн, орналасу жерін қызмет ету ерекешелігімен реттеу
ережелерін анықтайды. Айта кететін жайт, нарықтардың көбісі бағалы қағаздар
нарығының құралдарына әсер етеді, яғни барлық нарықтар бағалы қағаздар
нарығының құралдарының бағаларымен көлемінде үлкен көрініс алады.
Биржа - өмірдегі ең жақсы да, ең жаман, ең жалғанды да, ең шынай,
абайлының сынау тасымен тым батылдың жазасы, құнарлы заттардың сандғы мен
зұлымдықтардың жиынтығы, ешқашан демалмайтын Сизив бейнесі, - деп Don
Joseph de la Veda дұрыс айтпады деп айта алмаймыз, шынында да, биржада
неше түрлі операциялар жүріп отырады, онда қаншама адамдардың қолының
астынан ақша тонналап жүріп отырады. Ақшаның зұлымдғы да, керемет сый
сыйлай алатыны да қорқта алады, ақшаның қасиеттері көп, егер адам оны дұрыс
түсіне қойып, жақсы бағытта қолданылып, жаманшылыққа салмай, зиян әкелмей
қолданылса, онда сол адамның ақылды екеніне дау жоқ. Бірақ, біз ақшаның
жақмылығы мен жамандығы туралы емес, сол ақша арқылы адамдар қандай
табыстар ала отырып, қандай тәуекелдерге баратынына көңіл аударайық.
Бағалы қағаздардың нарығы немесе қор нарғын жалпы түрінде бағалы
қағаздард шығару және қатысушылар арасында айналысқа шығару бойынша
экономикалық қатынастардң жыйнтығы ретінде анықтауға болады.
Бағалы қағаздардың кез-келген элемнтінің нарығының құрамдас бөлігі.
Сондай-ақ, бағалы қағаздардың нарығы несиелік капиталдар нарығының бөлігі,
онда бағалы қағаздардың эмиссиясы мен сауда саттығы жүзеге асырылады.
Бағалы қағаздардың нарығы (банктер, арнайы кредиттік институттар және қор
биржасы) арқылы мемлекеттің, заңд және жеке тұлғалардың жинақталған ақшалай
қаражаты, капиталдары өндірістік және өндірістік емес салымдарға жұмсалады.
Бағалы қағаздар нарығы қаржы ресурстарын және капиталдарды қайта бөлудін
тиімді тетіктері болп табылады.
Бағалы қағаздард нарығның бірқатар қызметтері бар., оларды шартты
түрде екі топқа бөлуге болады: әр нарыққа тән жалпы нарықтық қызметтер және
басқа нарықтардан ерекшеленетін қызметтер.
Жалпы нарықтық қызметтерге мыналар жатады:
1) оммерциялық қызмет, яғни сол нарықта операциялардан табыс алу
қызметі;
2) Бағалы қызметі, яғни нарық бағаларды қалыптастыру үрдісі және тұрақты
қозғалысын және тағ басқаларды қамтамасз етеді;
3) Ақпараттқ қзмет; яғни бағалы қағаздар нарығының қатысушыларына сауда
нысандарымен қатысушылары туралы нарықтық ақпараттар жеткізеді;
4) Реттеушілік қызметі, яғни бағалы қағаздар нарығының операциялары
нәтижесінде саудаға қатысу ережелерін, қатысушылар арасындағы
дауларды шешу тәртібін, баслымдылықтар мен бақылау, тіпті басқару
органдарын және тағы басқа реттеу заңдарын реттейді.
Бағалы қағаздардың нарығының арнайы функцияларына төмендегілерді
жатқызуға болады:
- бағалық және қаржылық тәуекелді сақтандыру қағидасы;
- қайта бөлу қзметі – ақшалай қаражатты қаржы қызметі салалары арасында
қайта бөлу;
- ең алдымен тұрғындардың жинақталған қаражатын өндірістік нсаннан
өндірістік емес нсанға аудару;
- мемлекеттік бюджетті тапшлғн инфляциясыз негізде, яғни қосымша
қаражатты айналысқа шығармай қаржландыру;
- бағалық және қаржылық тәуекелдерді сақтандыру функциясы немесе
хеджирлеу, туынды бағалы қағаздардың, фъючерлік және опциондық келісім-
шарттардың сынбының пайда болуының арқасында мүмкін болатын қызмет.
Бағалы қағаздарды сатып алушы әрбір адам жалпы алғанда өз болашағын
инвестициялайды. Бұл істі ол неғұрлым ерте бастаса, соғұрлым жақсы.
Көбінесе кәрілік шақ зейнетақы жинақтарымен қамсыздандырылады. Дегенмен,
артық қаражат болса, қандай-да бір зат немесе автокөлік алғаннан гөрі
алдыңғы қатарлы қазақстандық компаниялар акциялары мен облигацияларын сатып
алған жөн. Кез-келген зат уақыт өте келе жарамсыз халге түседі немесе үнемі
жөндеуді қажет етеді. Ал қағаздар қымбаттап қана қоймай, сонымен қатар
өз иесі мен оның отбасын байытады.
Бағалы қағаздар үлестік (акциялар) және борыштық (облигациялар) болып
екі топқа бөлінеді.
Үлестік бағалы қағаздар немесе акциялар акция ұстанушыларының компания
мүлкіндегі үлесін анықтайды. Дивиденд алу құқығын береді.
Акциялар: артықшылықты және қарапайым болып екіге бөлінеді. Артықшылықты
акциялар компания кірісінің бар-жоқтығына қарамастан, кепілдікті кіріс табу
мен компанияның жойылуы барысында мүліктің белгілі бір бөлігін алу құқығын
береді. Дегенмен ол компанияны басқаруға қатысу құқығын бермейді.
Ал қарапайым акциялар компанияны басқару, мүлікті иемдену, акционерлердің
жалпы отырысы оларды қарапайым акциялар бойынша төлеу қажет деп шешкен
жағдайда дивиденд алу құқығын береді. Бұл жағдайда акцияларға инвестиция
салу дивиденд алумен ғана емес, компанияны басқаруға қатысуымен де қызықты.
Алайда, егер тұлға акцияның тек 5 пайызын иемденсе, оның пікірі маңызды
шешім қабылдау ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Дипломдық жұмыстың мәні - Қазақстан Республикасы XXI-ғасырға күрделі
өзгерістермен аяқ басты. Бұл мәселенің өзектілігі әлемдік экономикалық
қауымдастықта еліміздің нарықтық бағытта дамушы ел деп танылуымен арта
түсті.Себебі, елбасымыз атап көрсеткендей Біз тиімді жұмыс істейтін қор
рыногын құруымыз керек. Халықты өзінің жинақ ақшасын бағалы қағаздарға
салуға кеңінен тартпайынша, оның дамуы мүмкін емес. Халықты инвестициялық
сауаттылық әліппесі бойынша нысаналы оқыту бағытында ауқымды жұмыстар
жүргізу де қажет.[1] Сондықтан, бүгінгі күні экономикалық дамудың тиімді
жолдарын табу туралы мәселелі сұрақтар кең түрде талқылауға түсіп отыр. Ол
үшін елде тұрақты, әрі дұрыс таңдалған экономикалық өсуді қамтамасыз ету
үшін мемлекеттік бағдарламалар мен стратегиялар қажет.
Қазіргі кезде халықаралық қатыныстардың кең көлемде дамуына
байланысты, бос ақша қаражаттары бар және оны тиімді етіп орналастырғысы
келетін инвестор өз ұлттық нарығына, не басқа мемлекеттердің нарығында
бағалы қағаздар қоржынын құрастыруға барлық жағдай жасалған. Мысалы, біздің
отанымызда KASE, яғни Қазақстан Қор Биржасы бар, мұнда инвесторлар бағалы
қағаздарын сатып алуғада мүмкіндігі бар.
Сонымен, менің дипломдық жұмысымның тақырыбын Қазақстан Республикасының
қор нарығының даму ерекшеліктері деп таңдаған себебім, қазір нарықтық
экономика жағдайында Қазақстан өте жақсы қарқынмен дамып келеді және 50
бәсекелестік тұрақты мемлекеттер қатарына кіруіміз, шет мемлекеттерге сай
қаржылық іс әрекет жасауымыз керек дегенді білдіреді, яғни қазіргі
дүниежүзі қор нарықтары мен бағалы қағаздар нарығының деңгейін ашып білу,
олардың тәжрибесін қолдана білу мемлекетке керек.
Қор нарығының тұрақтануы бірқатар қиын кезеңдерді басынан кешірді. Оған 90
жылдардың басында орын алған инфляцияның өсуі, өндіріс ошақтарының тоқтауы,
көптеген шаруашылық етуші субъектілердің қор нарығында жұмыс істеу
тəжірибесінің болмауы басты себеп болды. Қор нарығында орта топ өкілдерінің
аздығы, ішкі өнімді өндірушілер негізінен ірі стратегиялық компаниялардың
болуы қор нарығының тиімді жұмыс істеуіне кедергі келтіріп отырған қазіргі
таңдағы басты себептер болып табылады.
Ірі компаниялар қор нарығына белсенді қатысудың орнына құнды
қағаздарын бір қолға шоғырландырып, оларды айналымға енгізуден бас тартуда.
Осындай тығырықтан шығу мақсатында еліміз бірқатар реформаларды іске
асыруда, олардың ішінде əлемдік тəжірибеге негізделген Алматы өңірлік қаржы
орталығын құруды ерекше атап өтуге болады.
2009 жылы Қазақстан Республикасының Президенті Н. Назарбаев Қазақстан
халқына арналған Жолдауында Алматы қаласын қаржы жəне іскерлік
белсенділіктің ірі өңірлік орталығы ретінде дамытуды қолға алу туралы атап
өтті. Жолдауда айтылғандай Орталық Азия өңірінің басты қаржы орталығы
ретінде Алматының серпінді дамуы Қазақстанның ірі қаржы ұйымдарын өңірлік
үлкен бизнес- жобаларға арналған займдар беру, сақтандыру мен қаржы
қызметін көрсету саласында негізгі “мердігерлерге” айналдыру үшін қолайлы
жағдайлар мен мүмкіндіктер туғызу мақсатына бағытталуға тиіс. Қаржы
орталығының тиімді жұмысын қамтамасыз ету үшін
тиісті инфрақұрылымдар, ең алдымен, телекоммуникациялар жасақтауда.
Қазақстан Республикасының қор нарығының даму ерекшеліктері осы диплом
жұмысына арналған.
Дипломдық жұмыстың мақсаты- Қазақстандағы қор нарығының даму жағдайын
анықтау мен сауда нарығынан ажырату болып табылады, сонымен қатар, биржа
қор нарығының құрамдас бөлігі ретіндегі қызметі, оның негізгі бағыттары,
міндеттері және проблемалары, оларды жетілдіру жолдары туралы мәліметтерді
анықтап жиынтыққа келтіру, қор нарықтарының мемлекет пен қоғамда алатын
орнын және Қазақстан қор нарығының шет мемлекеттерінің қорығынан қандай
өзгешеліктері бар екенін ашу және қор нарығының колледж бен мектептерде
берілетін сабаққа байларысты әдістемесін ашып көрсету.
Тақарыптың ғылыми зерттелу дәрежесі – Қор нарығы пәні бойынша өз
еңбектерін қосқан Н. Берзон, Н. Галанов,А Некипелов, М.К Багісиев,Е.Б
Жатқанбаев,А.Я Аубакиров, Ж.Р Аубакирова, Ж Молдаахметұлы және т.б есімді
ресейлік және қазақстадық ғалымдардың еңбектерінде қарастырылған.
Дипломдық жұмыстың міндеті – Қазақстандағы қор нарығының жағдайын
анықтау.
Дипломдық жұмыстың құрылымы – үш тараудан тұрады: Қор нарығының
экономикалық негіздері, Қазақстандағы қор нарығының даму жолдары мен
перспективалары, Қор нарығы бойынша колледжде және мектепте беретін
әдіснамасы.
Бірінші бөлімде Қор нарығы мен биржа деген сөзінің мәнін ашып,қор нарығына
байланысты шет елдік тәжрибені ашып көрсету.
Екінші бөлімде қор нарығының қазіргі жағдайын зерттеу,құқықтық қамтамасыз
етілу мәселелері және KASE-тің принциптері және даму жағдайларын ашып
қаралады.
Үшінші бөлімде қор нарығы туралы колледжде және мектепте беретін әдіснамасы
көрсетілген.
Жұмыстың тақырыбы оқу және ғылыми әдебиеттерде қарастырылу дәрежесі кең.
Осы дипломдық жұмысты жазу барысында Қазақстан Республикасының
Конституциясы, Қазақстан Республикасы Президенттің Жарлықтары, KASE АҚ-
ның ішкі ережелері, оқу әдебиеттері пайдаланылды.
Дипломдық жұмыстың зерттеу обьектісі – Қазақстандағы қор нарығының думу
жағдайы болып табылады.
1. Қор нарығының экономикалық негіздері
1. Қор нарығының экономикадағы рөлі және ерекшелігі
Экономикаға инвестициялық ресурстарды тартуға мүмкіндік беретін
нәтижелі жұмыс істейтін қаржы нарығы құрылмағанша, түбегейлі экономикалық
реформалар аяқталмаған болып саналады. Қазақстандағы құрылымдық қайта құру
үрдісіндегі жасалатын экономикалық өзгерістердің көлемін ескере отырып,
кәсіпорындардағы бюджеттік жүйе және қаржыландырудың ішкі көздері ұсына
алмайтын өте үлкен қаржы құралдары қажет екенін мойындау керек. Осыған
байланысты экономика дамуындағы қаржы нарығының мәні өте зор.
Кез келген мемлекеттің қаржы нарығы ақша нарығынан және капитал
нарығынан тұрады. Қаржы нарығының екіге бөлінуі айналымдағы және негізгі
капиталдарға қызмет көрсететін қаржы ресурстардың айналымының ерекше
мінездемесімен анықталады. Ақша нарығында қысқа мерзімді несиелердің (1
жылға дейін) қозғалысын қамтамасыз ететін құралдар айналады. Капиталдар
нарығында бір жылдан астам мерзімдегі ұзақ мерзімді жинақтаудың қозғалысы
іске асырылып тұрады. Құнды қағаздардың нарығы ақшалай нарықпен қатар
капитал нарығына да қызмет көрсетеді. Құнды қағаздар қаржы ресурстар
қолзғалысының тек бөлігін қамтитынын ескеру қажет. Құнды қағаздардан бөлек,
тікелей банк несиелері, фирмааралық несиелер және басқалар орын алады.
Экономикалық ғылым мен тәжірбиеде құнды қағаздар нарығының синонимі ретінде
қор нарығы деген термин қолданылады. Ары қарай осы екі термин бір түсінік
ретінде қолданылады. Қор нарығы – ол спецификалық тауар-құнды қағаздармен
сауда ететін нарық.
Нақты түрде бұл қағаздардың ешқандай құны жоқ, бірақ олардың құны
активтермен (мүлікпен, бағалы әшекейлермен және т.б.) анықталады. Қаржы
нарықтар мемлекетте жинақпен инвестициялық тауарлар болған кезде нәтижелі
жұмыс істейді.
Макроэкономикалық тұрғыдан тұтынушылық қажетке арналған жинақтар
алынған табыс пен шығындар арасындағы айырмашылықты білдіреді.
Инвестицияларды жалпы түрде тұтыну заттарын өндіру көлемінің өндірістің
жалпы көлемінен артуы ретінде қарастыруға болады. Егерде экономикада
өндірістік мақсатқа қолдануға қарастырылған өндірістің қосымша құралдары
жасалатын болса, ол қоғам активтерінің көбеюінің көрсеткіші. Бірақ, бұл
активтер тек өндірістік процеске енгізілген кезде нақты пайда әкеледі. Ол
үшін кәсіпкерлік қызмет ететін экономикалық субъектілер (кәсіпорындар,
фирмалар, компаниялар) шығарылған инвестициялық тауарларды сатып алуға
мүмкіндіктері болуы қажет. Көлік, жабдық және өзге инвестицяилық
тауарларды сатып алудың ресурстық қамтамасыз етуі, кәсіпорынның дамуын
қаржыландырудың көздері болып табылады (амортизациялау және табыс), олардың
жетіспеушілігі кезінде кәсіпорындар сыртқы қарыздарға жүгінуге, яғни
халықтағы бар жинақтауларды тартуға мәжбүр. Қаржы нарығында қаражаттардың
қозғалысы мынадай тәртіппен іске асады: жинақтаушылардан қолданушыларға.
Экономиканың бір секторларында қаржы қаражаттар артылады, ал өзгелерінде
жетпей қалады. Осыған байланысты капиталдың бір сектордан бір секторға өтуі
байқалады. Қаражат қозғалысы қаржы институттары сонымен қатар, тікелей
инвестордан қаржы ресурстары қолданушысы арқылы жүреді. Қаржы делдалдары
капиталдың жоғары нәтижелі қозғалысына ықпал етеді деп саналады. Бірақ, осы
ұғым көп мағыналы. Кейбірде делдалдар капиталды тартуымен байланысты
шығындарды көбейтеді. Егерде заем алушының делдалдардан тыс заем берушіге
тікелей ұсыныспен шығуына мүмкіндік бар болса, ол тартылған ресурстардың
бағасын арзандата түседі. Бұл қаржы нарығының секьютиризациялауына ықпал
етеді. Секьютиризациялау – ол қаржы нарығындағы құнды қағаздар рөлін
ұлғайту процесі. Секьюризациялау кезінде төменгі ликвидтік активтер
инвесторларға ұсынылатын құнды қағаздарға айналады. Жиі кездері құнды
қағаздардың эмиссиясы қаржы ресурстарын айтарлықтай арзан және тезірек
тартуға мүмкіндік береді. Мысалы, кәсіпорында қаржы ресурстары жетіспейді
ол банкке несие алу үшін жүгінеді немесе облигация шығаруға дайындалады.
Бірінші жағдайда банк делдал рөлін атқарады және өз қызметіне белгіленген
төлемді алады. Екінші жағдайда кәсіпорын облигацияларды тікелей
инвесторларға сатады, ол трансакциялық шығынды төмендетеді [2].
Қаржы құйылымдары.Экономикада. Мемлекет экономикасында ақшалай
қаражаттардың қозғалысын бақылау үшін 4 негізгі секторларды белгілеуге
болады. Және осыған орай мына секторларды көрсетуге болады: үй шаруашылығы
комерциялық фирмалар мемлекеттік секторлар және қаржы делдалдар. Үй
шаруашылығы секторы капиталдың үлкен бөлігін өз қаражаты арқылы
қалыптастырады. Аз бөлігін несие ресурстары арқылы қалыптастырылады. Дәл
үй шаруашылықтарында қаржы қаражаттардың негізгі артылып қалуы байқалады,
ол комерциялық фирмаларды мемлекетті қаржыландыруға жіберіліп, қаржы
институттарында орын алады. Суретте тегіс сызықпен қаржы ресурстардың
дефициті бар секторлардан қаржы ресурстары артылып қалған секторлардан
қозғалысы көрінеді.
Қаржы нарығында аса ірі заем алушы болған мемлекеттің қаржы
қаражаттарында үлкен қажеттілігі бар. Мемлекет үй шаруашылықтарын,
комерциялық фирмаларды және қаржы делдалдарды белсендендіреді. Сонымен
қатар, кері байланыс бар, онда қаржы құйылымдар қаржы- дефициттік
секторлардан қаржысы артылып қалған секторларға түседі. Атап айтқанда
мемлекет жұмысын жаңадан бастап жатқан комерциялық фирмаларға мемлекет
қаржылай көмек, жеңілдік несиелер түрінде қолдау көрсетеді. Нәтижесінде
экономиканың барлық секторы бойынша жинақтау сомасы (қаржы активтері)
инвестициялардың (қаржы міндеттері) инвестициялардың сомасына тең. Сонымен,
құнды қағаздардың нарығы кәсіпорындар, корпорациялар, мемлекет үшін қосымша
қаржы ресурстарын тарту қажеттілігі туындаған кезде және бос ақшалай
қаражаттары бар заңды тұлғалармен жәй тұлғалардың болған кезінде орын
алады. Дәл құнды қағаздар нарығында қаржы қаражаттарын сатушылар мен сатып
алушылар бір-бірін кездестіреді.
Жинақтаушылардың қаржы ресурстарын қолданушыларға ұсынуы екі түрде
жүргізіледі. Несие түрінде және жекеменшік құқығын сатып алу түрінде.
Инвестор қаражатты белгіленген мерзімге қайтару негізінде бөлетін
болса, онда бұл қаражаттар несие болып табылады. Бұл мерзім біткеннен кейін
ол бұл қаражаттарды қолданушыдан белгіленген пайызымен қайтарып алады.
Егерде инвестор қолданушыға қаражаттарды қайтармау негізінде берсе,
ол кәсіпорынның және өзге мүлік және мүлік емес құқықтарына, кәсіпорынның
бөлігіне жекеменшік құқығын сатып алады. Қаражатты ұсынудың осы түрінің
мысалы ретінде инвестордың кейбір компанияның акцияларын сатып алуы болып
табылады.
Мемлекет қаржы нарығында ақшалай қаражаттың негізгі несие берушісі
болып табылады. Мемлекеттік шығындарды қаржыландыру үшін үкіметтің
қаражаттарды алудың үш негізгі көзі бар:
- салық түсімдері;
- мемлекеттік активтерді сатудан түскен түсімдер (жекешелендіруден
түскен түсімдер);
- ішкі және сыртқы қаржы нарықтардан қарыз алу.
Қор нарығының құрылымы.Нарық қарым-қатынасындағы жүйеде қор нарығының рөлі
мен мағынасы келесі факторлармен анықталады:
- өндірісті дамыту үшін инвестициялар түрінде бос қаражаттарды тарту;
- өшіп жатқан салалардан дамып келе жатқан салаларға капиталдың құйылуын
қамтамасыз ету;
- Федералдық және жергілікті бюджеттердің шығынын жабу үшін қаражатты
тарту;
- Қор нарығының индикаторлары бойынша экономиканың жағдайын бағалауға
мүмкіндік табу;
- құнсыздану қарқынының өзгеруіне ықпал ету;
- құнды қағаздар нарығы, кез-келген өзге нарық сияқты операцияларды
жүргізудің белгіленген технологиясы бар, күрделі ұйымдастыру -
құқықтық жүйе болып табылады.
Құнды қағаздар нарығының негізгі мақсаты – инвестицияларды экономикаға
тарту. Бұл мақсатты жүзеге асыру үшін келесі шарттардың болуы қажет:
- капиталдың жылжу еркіндігі;
- сатушылар мен сатып алушылардың үлкен саны арқылы, сату және сатып алу
бағаларының аз ғана айырмашылығы арқылы жүзеге асатын құнды қағаздар
өтімін қамтамасыз ету.
- сатушы мен сатып алушылардың байланысын қамтамасыз ететін сауда
жүйелерінің болуы;
- нарықтың ақпараттық тұрғыдан ашық болуы;
Ақпарат нақты дұрыс және мазмұнды болуы қажет. Сондықтан қор нарығында
төмендегілер жағынан келетін ақпаратты ашуға үлкен назар аударылады:
- эмитенттерден кәсіпорынның қаржы жағдайы туралы, құнды қағаздарды
шығару, ірі акционерлер және т.б. туралы;
- қор нарығының кәсіби қатысушыларынан өз біліктілігі, клиенттерге әр
түрлі қызметтерді ұсыну жағдайлары, өз қаржы міндеттемелері туралы;
- сауда ұйымдастырушылардан сауда ережелері, листинг жағдайлары және
т.б. туралы;
- реттеу органдарынан нормативті – құқықтық базасының өзгерулері, қаржы
нарығының қызметін бақылау жүйесі және жұмыс ережелерін сақтау туралы;
Қаржы нарығы барлық экономиканы нәтижелі жұмысын қамтамасыздандырудың ең
маңызды болып табылады. Бүгінгі таңда Қазақстанда құнды қағаздар нарығы
нарықтық қатынастар тұрақтануымен бір уақытта енді ғана қалыптасып келеді.
Онда ерекше тауар өзінше ешқандай құндылығы жоқ – құнды қағаздар айналады.
Бірақ, олар жекеменшіктің айғағы болып табылады. Олардың артында нақты
құнды қағаздардың бағасын негізінде анықтайтын нақты активтер тұрады.
Қор нарығындағы қызметтің ерекше мінезін ескерсек, барлық елдерде бұл
нарықта ұйымдарды жұмысқа жіберудің қатаң жүйесі енгізілген. Құнды қағаздар
нарығында кәсіби қызметті орындау үшін ұйым құнды қағаздар мен жұмыс
жүргізу құқығына лицензия алу қажет.
Қазақстандағы қор нарығында қызметті лицензиялау 1992 жылдан
жүргізіледі. Алдында бұл функция қор нарығында жұмыс істейтін инвестициялық
институттарға лицензияны беретін Қазақстан Республикасының Қаржы
министрлігіне жүктелген. Атап айтқанда төмендегілерге:
- делдал (қаржы брокері);
- инвестициялық кеңесші;
- инвестициялық компания;
- инвестициялық қор;
- бір уақытта Қаржы министрлігі қор биржаларымен тауар биржаларының қор
бөлімдері қызметінің лицензияландыруын жүргізген;
- қор нарығының дамуымен қызмет көлемінің кеңеюіне байланысты қор
нарығын реттеудің функциясын орындайтын арнайы мемлекеттік орган болуы
қажет;
Аталған орган іс жүзіндегі тәртіп бойынша келесі жұмыстарды жүргізеді:
- компанияларды басқарушылардың қызметін лицензиялау;
- инвестициялық қорларды және аталған қорлардың эмиссия проспектілерін
тіркеу;
- акционерлердің реестрлерін жүргізетін арнайы тіркеушілердің қызметін
лицензиялау;
- брокерлық және дилерлық қызметін лицензиялау;
- депозитарлық қызметті лицензиялау;
- клиринг қызметін лицензиялау;
- құнды қағаздарды сатуын ұйымдастыру бойынша қызметін лицензиялау;
- аталған нарықта құнды қағаздар нарығының кәсіби қатысушыларынан басқа
институциялық инвесторлардың басым саны жұмыс істейді. Атап айтқанда:
- банктер;
- мемлекеттік емес зейнеткерлік қорлар;
- сақтандыру компаниялар;
- аталған ұйымдардың айтарлықтай қаржы ресурстары бар. Олар қор нарығына
түсіп, көбінесе нарықта болып жатқан жағдайды анықтайды [3].
Қаржы нарығын секьюритизациялау (күзету)
Қаржы нарықтар мемлекетте жинақтар және инвестициялық тауарлар болған кезде
нәтижелі жұмыс істей алады. Макроэкономикалық тұрғыдан жинақтар тұтынушылық
қажетке алынған табыспен шығыстар айырмашылығы болып табылады.
Инвестицияларды жалпы түрде тұтынатын заттардың өндіру көлемінен өндірістің
жалпы көлемінің асуы ретінде қарастыруға болады. Егерде экономикада ондіріс
мақсатында қолдануға арналған өндірістің қосымша құралдары жасалынатын
болса, ол қоғам активтерінің өсуі көрсеткіші болып табылды. Бірақ, бұл
активтер нақты табысты өндірістік процесіне енгізілген кезде ғана әкеледі.
Ол үшін кәсіпкерлік қызметті жүргізетін экономикалық субъектілер
(кәсіпорындар, фирмалар, компаниялар) шығарылған инвестициялық тауарларды
сатып алуға мүмкіндігі болуы қажет. Көлікті, жабдықтарды және өзге
инвестициялық тауарларды сатып алудың ресурстық қамтамасыздандыруы
кәсіпорын даму қаржыландыруының ішкі көздері болып табылады (амортизация
және табыс). Ал, олардың жетіспеушілігінен кәсіпорындар ішкі қарыздарға
жүгінуге мәжбүр яғни халықтағы жинақтарды тартуға мәжбүр.
Қаржы нарығында қаражаттардың қозғалысы мынадай тәртіппен іске асады:
жинақтаушылардан қолданушыларға. Экономиканың бір секторларында қаржы
қаражаттар артылады, ал өзгелерінде жетпей қалады. Осыған байланысты
капиталдың бір сектордан бір секторға өтуі байқалады. Қаражат қозғалысы
қаржы институттары сонымен қатар, тікелей инвестордан қаржы ресурстары
қолданушысы арқылы жүреді. Қаржы делдалдары капиталдың жоғары нәтижелі
қозғалысына ықпал етеді деп саналады. Бірақ, осы ұғым көп мағыналы.
Кейбірде делдалдар капиталды тартуымен байланысты шығындарды көбейтеді.
Егерде заем алушының делдалдардан тыс заем берушіге тікелей ұсыныспен
шығуына мүмкіндік бар болса, ол тартылған ресурстардың бағасын арзандата
түседі. Бұл қаржы нарығының секьютиризациялауына ықпал етеді.
Секьютиризациялау – ол қаржы нарығындағы құнды қағаздар рөлін ұлғайту
процесі. Секьюризациялау кезінде төменгі ликвидтік активтер инвесторларға
ұсынылатын құнды қағаздарға айналады. Жиі кездері құнды қағаздардың
эмиссиясы қаржы ресурстарын айтарлықтай арзан және тезірек тартуға
мүмкіндік береді. Мысалы, кәсіпорында қаржы ресурстары жетіспейді ол банкке
несие алу үшін жүгінеді немесе облигация шығаруға дайындалады. Бірінші
жағдайда банк делдал рөлін атқарады және өз қызметіне белгіленген төлемді
алады. Екінші жағдайда кәсіпорын облигацияларды тікелей инвесторларға
сатады, ол трансакциялық шығынды төмендетеді.
Қаржы ресурстарының инвестордан соңғы несие алушыға (кәсіпорынға) қозғалуы
1. суретінде көрсетілген.
а) Кәсіпорын 12%
8%
(несие алушы) Банк Инвестор
Кәсіпорын 10%
б) (несие алушы) Инвестор
Сурет 1.Қаржы ресурстары қозғалуы [4]
Бірінші жағдайда (1а суреті) қаржы ресурстарының қозғалысы қаржы делдал
(банк) арқылы іске асырылады. Ол инвесторлардың қаражаттарын тартып оларға
белгіленген пайызын төлейді (біздің мысалда 8 пайыз) жиналған қаражаттарды
банк несиелер ретінде орналастырады. Ол үшін депозит бойынша пайызды
салыстырғанда одан жоғары пайызбен (12 пайыз) несие және депозиттік
ставкасы арасындағы айырмашылық банктің сыйақысын құрайды.
Екінші жағдайда (1б суреті) кәсіпкер тікелей инвесторларға жүгініп,
облигациялар шығарады.Қаржы делдалының болмауы кәсіпорынға бір жағынан 10
пайыз көлемінде купон табысының облигациясы бойынша төлем жүргізеді. Ол
тартылған ресурстардың бағасын арзандата түседі. Басқа жағынан инвесторға
банк депозитіне қаражатты орналастыруға қарағанда одан жоғары табыс алуға
мүмкіндік береді. Қазақстан банктеріндегі пассив және актив операциялары
бойынша пайыздық ставка үлкен санды құрайды.
Тәуекел және табыс.Қор нарығындағы қызмет әрдайым белгілі тәуекелдермен
байланысты. Құнды қағаздарға өз қаражатын салған инвестор тәуекелге бел
буады. Инвестициялау туралы шешім қабылдау негізінде тәуекел мен табысты
салыстыру қағидасы жатады.Үлкен табысқа ие болу үшін инвестор қаражатын аса
тәуекел құнды қағаздарға салады.
Тәуекел мен табыс арасындағы сәйкестігін графикалық түрде түзу
сызықпен көрсетуге болады.Ол экономика ғылымында Құнды қағаздар нарығының
сызығы деп аталдады.Нөлдік тәуекелде құнды қағаздар нарығының сызығы а
нүктесіндегі тік осін қиып өтеді.Ол инвестордың өз қаражатын тәуекелсіз
құнды қағаздарға салған кезіндегі аз мөлшердегі табысты көрсетеді.
Осы нүктедегі табыс деңгейі тәуекелсіз ставка деп аталады. Оның
ретінде мемлекеттік құнды қағаздар бойынша табыс қарастырылады. Мемлекеттік
қарыз міндеттемелер ең сенімді құнды қағаздар болып саналады. Олар бойынша
тәуекелдің деңгейі өте төмен.
Кіріс
В
Тәуекелге
сыйақы
А
Тәуекелсіз
қойылым
Тәуекел
Сурет 2.Құнды қағаздар нарығының сызығы[4,14б]
Осыған сәйкес қағаздардың табысы өзге қаржы құралдармен салыстырған
кезде төмен деңгейде тұрады. Егерде инвестор айтарлықтай жоғары табыс
алғысы келсе ол өз қаражаттарын аса тәуекел операцияларға салуға қажет. Ол
үшін инвестор табыстың жоғары деңгейі түрінде белгілі бір сыйақы алады.
Сонымен, құнды қағаздар нарғының сызығы – ол күтілетін табыспен жүелік
тәуекел арасындағы бір салмақты сызықты сәйкестік. Инвестордың тәуекелге
бейімдігіне байланысты сызықтың төмендеуі әртүрлі болады. Төмендеуі аз
болған жағдайда инвесторлар құнды қағаздар нарығында аса тәуекел саясатын
жүргізеді. Құнды қағаздар нарықтық сызығының жағдайы екі негізгі факторының
ықпалымен өзгереді. Құнсыздану және инвесторды күту. Құнсыздандыру сызықты
оның алғашқы жағдайына қарай жоғары, төмен немесе паралель бойынша
жылжытады. Тік осінде көрсетілген табыс төмен табыс деп саналады. Нақты
табыс ол, төмен табыстан құнсыздандыруды алып тастауына тең. Инвесторды қор
нарығының құйылымдарынан табыстың нақты деңгейін алуы қызықтырады. Эмитент
төлейтін табыс құнсыздандырудың құрамын ескереді. Егерде құнсыздандыру
қарқынының өсуі байқалса, құнды қағаздар сызығы құнсыздандыру өзгеруінің
көлеміне жоғары қарай жылжыйды.
Инвесторлардың күтуі нарықтағы экономикалық жағдайдың қалыптасуымен
және қаржы нарығымен экономика дамуының болжам бағалауының ықпалымен
қалыптасады. Сонымен қатар, саяси жағдай халықаралық жағдайға және т.б
байланысты. Осыған байланысты әрбір инвестор даму перспективалары туралы өз
көзқарасын қалыптастырған, оның бағалауы өзге инвесторлардың күтілуінен
айырмашылыға болады. Бірақ, орташа есеппен алғандағы бағалау инвесторлардың
күтуінің өзгеру тенденцияларын анықтайды.
Кіріс Инфлияцияның өсу
қарқынынан кейінгі жағдай
Алғашқы жағдайы
Инфляциялық
сыйақы
Тәуекел
Cурет 3.Құнды қағаздар нарығы сызығы жағдайының құнсыздандыру қарқына
байланысты өзгеруі [4, 17б]
Экономикалық дамудың жағымды болжамы кезінде құнды қағаз нарықтық
сызығының төмендеуі азаяды. Бұл жағдайда инвестор тәуекелдің болған
деңгейінде аз табысқа да келіседі. Егерде инвестор экономикалық жағдайдың
нашарлауын күтетін болса, ол салынған капиталға жоғары табысты талап етеді.
Бұл жағдайда сызықтың төмендеуі көлденең осіне қарағанда арта түседі. Қор
нарығындағы қызмет кез-келген өзге кәсіпкерлік қызмет сияқты тәуекелмен
байланысты экономиканың нақты секторымен салыстырғанда қор нарығының өз
ерекше тәуекелдері болады. Қор нарығындағы барлық тәуекелдерді келесі схема
бойынша классификациялап көрсетуге болады. Көптеген тәуекелдердің арасында
үлкен екі топтың арасында айырықша атап көрсетуге болады. Біріншіден,
жүйелі (диверсификацияланбаған) тәуекел екіншіден жүйесіз
(диверсификацияланған) тәуекел.
Жүйелі тәуекел ол – жалпы құнды қағаздар нарығының құлауы. Бұл
тәуекел нақты эмитенттің құнды қағаздардың иесі болуымен байланысты емес
бұл барлық құнды қағаздар түріне қатысты. Құнды қағаздар нарығының құлауы
жағдайында инвесторлар өз капиталдарын құнды қағаздар түріне қарамастан өз
капиталдарын жоғалтып алады немесе нарықтан айтарлықтай қаржы ұтылуымен
шығады. Жүйелі тәуекелді бағалай отырып инвестор қор нарығындағы жағдайды
инвестициялаудың альтернативтік нұсқаларымен салыстыру қажет. (асыл
тастарға, волютаға, тікелей инвестицияларға және т.б.)
Жүйелі емес тәуекел – ол эмитенттің нақты құнды қағазының иесі
болу тәуекелі. Бұл тәуекел диверсификацияланған болып табылады. Оны құнды
қағаздардың оптималдық портфелін қалыптастыру арқылы төмендетуге болады.
Тәуекелдерді классификациялау инвестициялаудың ең қауіпті
салаларын анықтауға мүмкіндік ебереді. Құнды қағаздардың қазақстандық
нарығында жалпы экономикалық тұрақсыздығына, заңнамалық базаның
жетілдірмеуіне, қор нарығының инфрақұрылымының дамуының
қанағаттанарлықсызығына көптеген шығынды кәсіпорындардың болуын байланысты
тәуекелдердің барлық түрлері бар. Сондықтан Қазақстандағы қор нарығындағы
жұмыс тәуекелінің деңгейі дамыған мемлекеттермен салыстырғанда өте жоғары
[5].
1.2 Биржа қор нарығының құрамдас бөлігі ретінде
Биржа деген не? деген сұраққа жауап бермес бұрын, сол сөздің
құрамында ақндай мағына жатыр, нені білдіретінін анықтауымыз қажет. Ең
біріншіден, заңнамалық актілер, олар заңды түрде анықталып, сауда
жинақтарында түрлі етіп кездеседі, өйткені экономикалық маңыздылығы және
биржаның әсері мемлекет экономикасының макроэкономикалық көрсеткіштеріне
қарап, салыстырып көруге болады. (Мысалы: ЖІӨ) одан басқа, биржа шаруашылық
субъектісі және шаруашылық жүргізуші ұйым болып табылады, яғни биржаның
қызметін іске асыруда, сатушы мен сатып алышының арасында делдал болып
табылады. Осымен байланысты биржа өзінің тұрақты өзіндік құқықтары мен
міндеттеріне ие болады. Құқықтар мен міндеттерін өзіндік қасиеті сол
экономиканың оқшауланғандығымен және маңыздылығымен, яғни мемлекеттің
реттеушілік функцияларымен есептелінеді.Жоғарыды аталынғандарды
қорытындылап, логика түрде, биржа терминіне анықтама беріп, нарық сөзінен
айырмашылығын ашып көрсетуге тырысайық.
Тәжірибеде биржа сөзі белгіленген мекемені білдіреді (n-көшесінде
орналасқан), одан кейін уақытты (биржа n уақытынан m уақытына жұмыс
істейді) және ең соңында нарықтың ең өзгеше түрін білдіреді және алдыда осы
көрсетеіш туралы көқбірек айтылады.
Ең бастыды, әр биржаның сауда орны бар екенінб онда бірінің орнн бірі басып
отыра алатын құндылықтармен сауда жүріп отыратынын және биржа залында тауар
да,ақша да болмайтынын айта кетуіміз қажет. Бірақ биржа қызметі тек
құндылықтармен ғана емес,сонымен қатар фрахт нарығында да жұмыс істейді,
мысалы, Руроттегі кеме биржасы.
Биржада сауда жүріп жатқанда тауардың өзі болмауы керек, ол тауардың
шын мәнінде де болмауы мүмкін. Бұл тек орын басушы тауарлардың биржа
айналысының объетісі болатынын дәлелдеп тұр. Одан басқа тауардың
белгіленген иелері (сатушы,сатып алушы т.б) тұтынушыларынан басқа,сауда
мен басқада тұлғала, яғни белгіленбеген сатушы,тұтынушылар және расталмаған
иелер айналыса алады. Осыны алып сатар деп атауға болады.
Екіншіден, биржанң өзгеше қасиеттерінің бірі деп – алыпсатар қасиетін
айтсақ болады. Алыпсатарлық биржадан тыс жерлерде де кездеседі. Биржаның
мақсаттарының бірідеп – таурлар мен бағалы қағаздар саудасын жеңілдету
болып табылады, біз темір жолдарын да жеңілдететін фактор деп қарастырсақ
болады, бірақ олар биржа болып табылмайды. Сондықтан, биржаның нарықтан
тағы басқа өзгешеліктерін табу керек.
Біз белгіленген бір биржаға дейін дамыған нарық туралы айтқан
кезімізде, ең біріншіден тұраұты орында келісім шарттар жасау мақсатымен
орналасқан, белгіленген тұлалардың жинақталған орнын айтуымыз жөн. Орын мен
уақыт – негізгі тұрақтылар, ал операциялармен тұлғалар өзгермелілер. Ал,
егер жинақталған тұлғалар белгіленген уақыт кезеңінде болмаса, онда биржа
туралы сөз де бола алмайтын еді. Бірақ айтылғанды толқтырып,биржа мен
нарқтың айырмашылықтарын астыда көрсетілген белгілерменкөре аламыз:
1) Биржада болмайтын, бірақ бірінің орнын бірі баса алатын тауарлардың
болуы;
2) Ашық нарықтағы ұйымдардың биржадағы ұймдардан өзгеше болуы;
3) Биржадағы бағам мен котировканың өзгешелігі.
Егер, осы үш белгілердің кемінде біреуі орындалмаса, онда ло биржа емес
нарық болып табылғаны, неді ос үш белгілерге кезек-кезек тоқталайық.
Биржаның негізгі мәні – оның нарықтың ең ерекше түрі болып табылуында, онда
құндылықтарды сатумен сатып алумен операциялар жүріп отырадыжәне олар үшін
төлем және құндылықтардың өздері сауда да көрсетілмейді. Орын басуш
құндылықтар дегеніміз не? Бұл – сауданы мәні болып табылатын тауарлардың
мінез құлқымен анқталады. Мысалы, нарықта белгіленген бір жылқыны сатып
алады, белгілі гүлдерді, етті сатып алады, үй шаруашылығыменайналысатын
әйел азқ – түліктің өзіне баяғыдан белгілі қасиеттері мен түрлеріне қарап
ала алады. Бұл заттардың бәрінің физикалық түрі бар және оларды қарап,
тадап алуға мүміндік бар, яғни орыстың мақалындай Қап ішіндегі мысықты
алып қалу қаупі жоқ. Одан кейін төлем және алмасу қызметі жүреді. Нарықтың
қасиеті – сатушылар мен сатып алушлардың, ақша мен тауарлардың болуында, ал
биржада көбінесе басқа тұлғалар болады және көбінде олар – сатушылар. Биржа
қалыптаса бастаған уақытта ұсыныс берушілер де, тұтынушылар да болған
бірақ, кейінен сатып алушылар олардың орнын басты. Биржадағы сауда,
физикалық түрі бар тауарлар бойынша емес (Мысалы, бір қап бидай), жалпы бір
тауардың екіншісімен орын басуға мүмкіншщілігі бар тауарлар жүреді. Осыдан,
биржадағ тауарлар орын басушы немесе орын басылушы болып табылады. Биржада
бірінің орнын бірі баса алатын тауарлармен сауда жүргізу – биржада саиып
алынатын және сатылатын, яғни айналыстағы тауарлар немесе бағалы қағаздар
биржада болмауы мүмкін қасиетімен анықталады. Бұл қасиет биржамен сауда
ұғымдарына үлкен айырмашылық беруде.
Тауарлар мен құндылықтардың орнын басу қасиетімен келесідей қасиет
туындайды. Тауарлар мен бағалы қағаздардың сауда кезінде болмайтынымен
қатар, олар сатушы иелігінде де болмауы мүмкін, яғни осылар биржа
спикуляциясын құрайды немесе алып сатарлық, мысалы, әр сатып алынған
тауарды сатумен және керісінше сатып алумен алмастыра алады. Қант
биржасында қантты тасымалдауға байланыст келісім шарт жасалады, бірақ сол
қантты жасайтын қызылша әлі отырғызылмаған, яғни әлі болмаған затқа
төленген ақша. Биржаның екінші өзгешелігі ұйымдастырылуы. Биржа -
ұйымдастырылған нарық яғни онда басқарумен, тәртіп сақтаумен, биржалық
келісім шарттарды дұрыстаумен айналысатын өздерінің белгілі бір әкімшілігі
болады, нарықта тек тәртіп сақтайтын әкімшілік бар.
Биржа мүшелерінің жалпы
жиналысы
Ревизиялық
комиссия Биржа комитеті Арбитражды
комиссия
Биржалық
комитеттер
Биржа басқарылымы
Ақпараттандыру
Бухгалтерия
Сауда бөлімі қызметі
Котировка бөлімі Экспертиза қызметі Шаруашылық
қызметі
Күзет
Компьютерлеу Сыртқы байланыс
бөлімі Басқа да бөлімдер
мен қызметтер
Сурет 4. Биржаның ұйымдастырушылық құрылымы [6]
Осы тұрақты ұйымдастырушылық құрылымынан басқа, биржа өзін-өзі басқару
қағидалары мен ережелерін қолданады, яғни биржаның ішкі нормативтік
актілері де болады. Оларға құрлтайшылқ келісім шарт, жарғы, сауда жүргізу
ережелері кіреді.
Құрылтайшылық келісім шартта биржа құрылтайшларының тізімі, алға
қойған мақсаттарының іске асу әдістерімен оның шығарылу мақсаттарын
анықтайды, жарғылық қордың бастапқы көлемі, оның бөлінуімен ацияларға бөлу,
құрылтайшылардың құқықтары мен міндеттері, табысты бөлу кезегімен резервтік
қорды орналастырылуы, биржаның орналасқан жері мен ревизиттері өрсетілуі
тиіс.
Биржа жарғысы келесідей бөлімдерді қамтиды: жалпы ережелері; жарғылық
капиталдың және биржа пайдасның қалыптасу тәртібі, олардың көлемі мен
өзгеруі; биржа қызметтері; биржа мүшелерінің міндеттері мен құқықтары;
биржаны басқару; биржапның есебі мен тіркелуі; биржанң қызмет көрсетуін
тоқтату.
Сауда жүргізу ережелерінде – биржалық сауда мен оны жүргізудің
тәртібі; биржалық тауарды саудаға орналастыру мен алып тастау; биржалық
келісім шарттар, олардың түрлері; тіркелу тәртібі; рәсімделу тәртібі;
келісім шарттарды бұзылуымен олардың жарамсыздығы; дауларды шешу мен
биржалық сауда ережелерінің бұзылғандығ,ы туралы анықталған санкциялар
тізімі беріледі [5] .
Биржа – тек алмастырушылық қасиеттері бар заттарды сатпай сонымен
қатар, оларға баға орнату - мақсаттарының бірі болып табылады. Биржада
баға орнату жүйелі түорде жүріп отырады және жалпы бақылау астында болады,
басқа сөзбен айтқанда бүкіл жиналыс басқарушылардың бақылауында жүріп
отырады. Осындай ресми когтировка жоқ жерде биржада жоқ деп айтуға болады.
Биржа айналыста болатын әр бағалы қағаз, әр тауар және т.б. өзінің бастапқы
бағасына ие болады және осы бағаға сүйеніп, коммерциялық өмірде сауда
жүргізіп отырады.
Енді біз биржаға анықтама бере аламыз: Биржа дегеніміз – баға орнату
үрдісі қоғамдық бақылау астында жүріп отыратын, алмастыру қасиетіне ие
құндылықтардың саудасын жүргізу нарығы болып табылады.
Биржа мақсаты - экономиканы шикі затпен, капиталмен немесе волютамен
қамтамасыз ету емес, шикізат нарығын, волюта және капитал нарықтарын
ұйымдастыру, біріңғайландыру және бірегейлендіру болып табылады.
Жоғарыда айтылғанға қорытынды жасап, биржаның мынадай қағидаларын
көрсетуге болады:
1. Биржалық механизм арқылы нарықты ұйымдастыру мынадай нәтижелерге
әкеледі:
- Биржа ең біріншіден, сұранысты қамтамасыз етеді, биржаның өзгешелігі
– биржа сұранысы мен ұсынысын биржа қайраткерлері атқарады, яғни алып
сатарлар (спикулянт);
- Биржада тауардың өзі айналыста жүрмейді, онда сол тауарға меншік
немесе сол тауарды жеткізу келісім - шарты жүргізіледі. Биржа тауарлар
массасының қозғалысын байланыстырмай сұраныс пен ұсынысты бір қалыпта
ұстайды.
2. Бұл жерден нарықты ұйымдастырыудың тағыда бір құрамдас бөлігі шығады
– баға бірқалыптылығы:
- орналған сұраныс пен ұсыныс әсерінен туындаған бағаның тұрақсыздығы –
икемсіз болады, осыдан биржа бағаны көтермелейтін орын емес,
тұрақтандыратын орын болып табылады.
- Бағаны тұрақтандыру факторы болып, келісімді жариялау немесе бағаның
биржалық күннің басталуымен аяқталуы мерзімінде халыққа көрсету, бұл
биржаладрың ақпараттандыру қағидасымен байланысты болады.
3. Ақша массасы мен несиені жеңілдету, биржа ақша массасының көлемінің
қоғалысын азайтады, өйткені тауардың максималды өтімділігін қамтамасыз
етеді.
4. Дау болып қалу қауіпін азайту - арбитраждық қызмет.
5. Нарықты ақпараттандыру биржаның маңызды қызметі болып табылады.
Қаржы қатынасы – кез-келген ел экономикасының даму негізі болып
табылады. Қаржы нарығы экономикалық нарықтың бір бөлігі ғана бола отырып,
олардың субъектілері мен жеке тұлғаларды қаржылық ресустармен қамтамасыз
ететін нарықтарға қаржылық ұйым болып табылады. Қаржылық нарық әлемдік
тәжірбиеде қаржылық орталығы деген атқа ие. Әлемдегі қаржы нарықтарын мына
келесі түрлерге бөліп қарастыруға болады, олар: Американдқ; Еуропалық;
Азиялқ.
Қаржы нарығы дегеніміз – қаржы құралдарының сұранысы мен ұсынысы
нәтиждесінде нарықтағы ұйымдастырылған немесе сатып алынатын орын.
Қаржы нарығын кең мағынада қалалар, региондар десек, тар мағынада
қаржылық құралдардың әрбіреуінің сатылатын немесе сатып алынатын орны деп
түсінеміз. Әр елдің экономикалық ерекшелігіне байланыст қаржы нарығының
қалыптасуы мен реттелуі ерекше болады.
Қаржы нарығы – бұл капиталға деген сұраныс пен ұсынысты қалыптастыру
барысындағы делдалдардың көмегімен несие берушілер мен қарыз алушылар
арасындағы капиталды қайта бөлу механизмінің жүйесі.
Ол іс-тәжірбиеде ақшалай қаражат ағымын меншік иелеріне қарыз алушыға
және оған керісінше бағыттап отыратын – қаржы-несие институттар жиынтығын
білдіреді.
Ең үлкен қаржы нарығы Нью-Йорк, ал Лондонда бүкіл дүнеи жүзілік
бағалы қағаздар айналысы жүреді.
Қаржы нарығының қызметтері:
1. Реттеушілік – бұл мемлкеттік басқару органдары тарапынан және саудаға
қатысушыларының өзара келісімдерімен пайда болған қызмет;
2. Ақпараттандыру - қаржы нарығыныа қатысушылар құралдармен борлып
жатқан сауда жағдайы бойынша заңмен шектелген ақпараттарды алуға
құқылы. Мысалы: волюта курсы.
3. Бөлгіштік – қаржы нарығының құралдары бір саладан екінші салаға, бір
қатысмушыдан екінші қатысушыға, бір аймақтан екінші аймаққа, бір
мемлекеттен екінші мемлекетке ауысып отырады. Осы кезде қаржының қайта
бөлінуіә іске асады.
4. Коммерциялық - қаржы нарығында жүргізілетін операциялар пайда әкелуі
тиіс.
5. Баға орнатушы – еркін бәсекелестіктегі сұраныс пен ұсыныс
нәтижесіндегі қаржы инструменттеріне қойылатын баға.
Қаржы нарығының қатысушылары: үй шаруашылығы (жеке тұлға);
барлық меншік түріндегі шаруашылық субъектілер; мемлекеттік басқару
органдары.
Жоғарыда айтылғандай қаржы нарығының қызметтерінің болуына әсерн
ететін мына факторларды айтуға болады:
- Қаржы ресурстарын қайта бөлуде мемлекеттің қатысуын барынша азайту
(мемлекеттік емес мемлекеттің бәсекелестігі жоғары, мемлекеттік реттеу
міндетті түрде қажет);
- Монополияны болдырмау және бәсекелестікті сақтау мақсатында шаруашылық
субъектілердің толқ дербестігін қамтамасыз ету;
- Мемлекеттік бюджет тапшылығын қаржыландыру үшін Орталық Банктердің
сауда қорын пайдалануын тоқтату керек. Егер табыс табылып отырса,
салық төленеді. Дүние жүзінде бюджет бағалы қағаздарды шығару арқылы
толтырылып отырады;
- Қаржы құрылымына инвестицияны жұмсауға мүмкіндігі бар шаруашылық
субъектілер мен халықтың табысын тұрақты арттыру керек; (Еңбек ақыны
жоғарылату, инвестицияға жұмсауға мүмкіндікті арттыру керек,
кәсіпорындарға инвестиция салу керек; несие беру - қаржы нарығының
жоғарылауына әкеледі).
Қаржы нарығының құрылымы және делдалдар.Қаржы нарығының құрылымы мен
делдалдарын келтіретін болсақ, елдің қандай қаржы моделін таңдағанына
тәуелді. Қаржы нарығының әр елде әр түрлі бөлінеді. Он сол елдегі реттеу
органдарының жағдайымен, экономикалық даму қарқнымен және тағы басқаларға
байланысты болад.
Қазақстан Республикасы алғашқы кезеңдерінде қаржы нарығының қалыптасу
моделі Американдық болса, ал 2004 жыл 1-қаңтарынан бастап қаржылық
қадағалау агенттігі қаржы нарығын реттейтін бүгіндей ұйым ретінде барлық
қаржы нарықтары мен қаржы ұйымдардың қызметін қадағалайтын және реттейтін
ұйым болып табылады [7].
Қаржы нарығының құралымы Қазақстан Республикасында мыналардан
тұрады: ақша нарығы; депозит нарығы; несие нарығы; волюта нарығы; бағалы
қағаздар нарығы; сақтандыру нарығы; зейнет ақы нарығы.
Қаржы нарығын құрайтын және делдал болып табылатн қаржы мекемелері:
коммерциялқ банктер; зейнет ақы қорлары; инвестициялық компаниялар;
инновациялық компониялар; ипотекалық компаниялар;несиелік одақтар; несиелік
серіктестер; пошта; ломбардтар; траст компаниялар; бағалы қағаздар нарығын
реттейтін ұйымдар.
Осы мекемелермен қатар қаржылық нарықтық делдал ретінде келесілер де
аталады: қор биржасы; брокерлік, дилерлік компаниялар; тіркеуші
компаниялар; депозитарлық компаниялар; клирингтік ұйымдар; бағалы қағаздар
портфелін басқарушы компаниялар; кастодиандық банктер.
Қаржы нарығының негізгі мақсаты-сатушылар мен сатып алушылар арасында
байланыс орнату.
Қаржы нарығы – түрлі экономикалық субъектілердің қозғалмалы ұснысы
мен сұранысының ақша ресурстарына қатынасы түріндегі жиынтығы.
Қаржы нарығы құрамы:
1) қысқа мерзімді төлем құралдарының міндеттерін орындайтын және қолма-
қол ақша айналымында орналасқан нарық;
2) қысқа және ұзақ мерзімді банк несиелерінің, яғни ссуда капиталнң
нарығы. Соңғы кезде көбінесе қысқа мерзімді несиелерді қолданады,
өйткені қамтамасз ету жағдайы тұрақты.
Н.И.Берзон бойынша волюта нарығы объектілері: волюталық бағамы бар
тауарлар; шетел волютасы; бағалы қағаздар; бағалы металдар.
Бағалы қааздар нарығын, олардың шығуы мен бағалы қығаздар нарығына
қатысушылар арасындағы экономикалық қатынастар жиынтығы ретінде анықтауға
болады. Бұл тұрғыдан алғанда ол кез-келген басқа тауар нарықтарының
анықтамасынан ерекшеленбейді. Бағалы қағаздарды айналысқа шығару, ол
экономикас дамыған елдер үшін тән болады [8].
Бағалы қағаздар нарығынсыз экономикалық әлеуметтік өсу мүмкіндігі
шектеулі болады, өйткені инвестициялық іс-әрекет жасайтын және қаржылық
емес мекемелер өз қызметтерінде қаржылық ресурстарды әр уақытта қажет етіп
отырады.
Бағалы қағаздар былай жіктеледі: халықаралық және ұлттық; ұлттық және
аймақтық; нақты бағалы қағаздар нарығы; мемлекеттік және корпаративтік;
алғашқы және қайталамалы; негізгі және туынды.
Жалпы бағалы қағаздардың шығарылуының негізгі себептері:
1. Несие бойынша алынатын қарыздық ставкасының жоғары болуы;
2. Инвестицияға қажетті алынатын қаражаттарының уақыт мерзімінің қысқа
болуы;
3. Несие бойынша қажетті құжаттардың көп болуы және ұзақ уақыт қаралуы;
4. Несие алу бойынша қойылатын шарттарының қарыз алушыға тиімсіз болуы;
5. Экономикалық салаларына территориялар мен елді мекендерге, халыққа,
мемлекетке және тағы басқа ақшалай қаражаттард, яғни капиталды қайта
бөледі;
6. Өз иесіне кпиталға деген, ақпаратқа деген, басқару ісіне деген
қосымша құқықтарды береді.
Қор биржас дегеніміз – бір-бірімен операцияларды көтерме түрінде
жүргізетін, бағалы қағаздар нарығыны мамандандырылған қатысушылары
көмегімен жүретін тұрақты қаржылық инструменттерін сатуға арналған
ұйымдастырылған нарық.
Қор биржасы – ол қор нарығында жұмыс істейтін ең жақсы делдалдармен
(ең ірі, қаржылық тұрақты және сенімі жоғары) ең жақсы бағалы қағаздарға
арнайы құрылған ең жақсы нарық.
Қор нарығы дегеніміз – бағалы қағаздарды сатумен және сатып алумен
айналысатын сатушы (жабдықтаушы) мен сатып алушылардың (сұраныс
орнататындар) жиналған институты немесе механизмі.
Бағалы қағаздар нарығы мен қор нарығы ұғымдары өте ұқсас болып
келеді. Бағалы қағаздар нарығында тауар болып табылатын бағалы қағаздар,
нарықтың қатысуышарн, орналасу жерін қызмет ету ерекешелігімен реттеу
ережелерін анықтайды. Айта кететін жайт, нарықтардың көбісі бағалы қағаздар
нарығының құралдарына әсер етеді, яғни барлық нарықтар бағалы қағаздар
нарығының құралдарының бағаларымен көлемінде үлкен көрініс алады.
Биржа - өмірдегі ең жақсы да, ең жаман, ең жалғанды да, ең шынай,
абайлының сынау тасымен тым батылдың жазасы, құнарлы заттардың сандғы мен
зұлымдықтардың жиынтығы, ешқашан демалмайтын Сизив бейнесі, - деп Don
Joseph de la Veda дұрыс айтпады деп айта алмаймыз, шынында да, биржада
неше түрлі операциялар жүріп отырады, онда қаншама адамдардың қолының
астынан ақша тонналап жүріп отырады. Ақшаның зұлымдғы да, керемет сый
сыйлай алатыны да қорқта алады, ақшаның қасиеттері көп, егер адам оны дұрыс
түсіне қойып, жақсы бағытта қолданылып, жаманшылыққа салмай, зиян әкелмей
қолданылса, онда сол адамның ақылды екеніне дау жоқ. Бірақ, біз ақшаның
жақмылығы мен жамандығы туралы емес, сол ақша арқылы адамдар қандай
табыстар ала отырып, қандай тәуекелдерге баратынына көңіл аударайық.
Бағалы қағаздардың нарығы немесе қор нарғын жалпы түрінде бағалы
қағаздард шығару және қатысушылар арасында айналысқа шығару бойынша
экономикалық қатынастардң жыйнтығы ретінде анықтауға болады.
Бағалы қағаздардың кез-келген элемнтінің нарығының құрамдас бөлігі.
Сондай-ақ, бағалы қағаздардың нарығы несиелік капиталдар нарығының бөлігі,
онда бағалы қағаздардың эмиссиясы мен сауда саттығы жүзеге асырылады.
Бағалы қағаздардың нарығы (банктер, арнайы кредиттік институттар және қор
биржасы) арқылы мемлекеттің, заңд және жеке тұлғалардың жинақталған ақшалай
қаражаты, капиталдары өндірістік және өндірістік емес салымдарға жұмсалады.
Бағалы қағаздар нарығы қаржы ресурстарын және капиталдарды қайта бөлудін
тиімді тетіктері болп табылады.
Бағалы қағаздард нарығның бірқатар қызметтері бар., оларды шартты
түрде екі топқа бөлуге болады: әр нарыққа тән жалпы нарықтық қызметтер және
басқа нарықтардан ерекшеленетін қызметтер.
Жалпы нарықтық қызметтерге мыналар жатады:
1) оммерциялық қызмет, яғни сол нарықта операциялардан табыс алу
қызметі;
2) Бағалы қызметі, яғни нарық бағаларды қалыптастыру үрдісі және тұрақты
қозғалысын және тағ басқаларды қамтамасз етеді;
3) Ақпараттқ қзмет; яғни бағалы қағаздар нарығының қатысушыларына сауда
нысандарымен қатысушылары туралы нарықтық ақпараттар жеткізеді;
4) Реттеушілік қызметі, яғни бағалы қағаздар нарығының операциялары
нәтижесінде саудаға қатысу ережелерін, қатысушылар арасындағы
дауларды шешу тәртібін, баслымдылықтар мен бақылау, тіпті басқару
органдарын және тағы басқа реттеу заңдарын реттейді.
Бағалы қағаздардың нарығының арнайы функцияларына төмендегілерді
жатқызуға болады:
- бағалық және қаржылық тәуекелді сақтандыру қағидасы;
- қайта бөлу қзметі – ақшалай қаражатты қаржы қызметі салалары арасында
қайта бөлу;
- ең алдымен тұрғындардың жинақталған қаражатын өндірістік нсаннан
өндірістік емес нсанға аудару;
- мемлекеттік бюджетті тапшлғн инфляциясыз негізде, яғни қосымша
қаражатты айналысқа шығармай қаржландыру;
- бағалық және қаржылық тәуекелдерді сақтандыру функциясы немесе
хеджирлеу, туынды бағалы қағаздардың, фъючерлік және опциондық келісім-
шарттардың сынбының пайда болуының арқасында мүмкін болатын қызмет.
Бағалы қағаздарды сатып алушы әрбір адам жалпы алғанда өз болашағын
инвестициялайды. Бұл істі ол неғұрлым ерте бастаса, соғұрлым жақсы.
Көбінесе кәрілік шақ зейнетақы жинақтарымен қамсыздандырылады. Дегенмен,
артық қаражат болса, қандай-да бір зат немесе автокөлік алғаннан гөрі
алдыңғы қатарлы қазақстандық компаниялар акциялары мен облигацияларын сатып
алған жөн. Кез-келген зат уақыт өте келе жарамсыз халге түседі немесе үнемі
жөндеуді қажет етеді. Ал қағаздар қымбаттап қана қоймай, сонымен қатар
өз иесі мен оның отбасын байытады.
Бағалы қағаздар үлестік (акциялар) және борыштық (облигациялар) болып
екі топқа бөлінеді.
Үлестік бағалы қағаздар немесе акциялар акция ұстанушыларының компания
мүлкіндегі үлесін анықтайды. Дивиденд алу құқығын береді.
Акциялар: артықшылықты және қарапайым болып екіге бөлінеді. Артықшылықты
акциялар компания кірісінің бар-жоқтығына қарамастан, кепілдікті кіріс табу
мен компанияның жойылуы барысында мүліктің белгілі бір бөлігін алу құқығын
береді. Дегенмен ол компанияны басқаруға қатысу құқығын бермейді.
Ал қарапайым акциялар компанияны басқару, мүлікті иемдену, акционерлердің
жалпы отырысы оларды қарапайым акциялар бойынша төлеу қажет деп шешкен
жағдайда дивиденд алу құқығын береді. Бұл жағдайда акцияларға инвестиция
салу дивиденд алумен ғана емес, компанияны басқаруға қатысуымен де қызықты.
Алайда, егер тұлға акцияның тек 5 пайызын иемденсе, оның пікірі маңызды
шешім қабылдау ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz