Ғабит Мүсреповтің «Қазақ солдаты» романының жазылу тарихы

МАЗМҰНЫ

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4

Бірінші бөлім. Романға жол (Ғ. Мүсрепов және Қ. Исмағұлов) ... ... ... 9

Екінші бөлім. Бас қаһарман бейнесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .19

Үшінші бөлім. Шығармадағы халықтар достығы және патриотизм ... ..27

Төртінші бөлім. Көркемдік туралы ойлар және көркемдік шешім ... .38

Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 48

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 50

КІРІСПЕ

Бітіру жұмысы тақырыбының өзектілігі: Ұлы Отан соғысының алғашқы күндерінен-ақ Қазақстан ақын-жазушылары майданға аттанды, қанды шайқастарға қатысты. Олар қару мен қаламын қатар ала жүріп, қас жауымен соғысты. Майдан үстінде қаруланған қаруымен неміс-фашистеріне қарсы соққы берсе, аздаған соғыс өрті толастаған сәтте өзінің жауынгер жолдастарының ерлік істерін, Отан, туған жер туралы ойларын қаламмен толғады.
Қ.Аманжолов, Ә.Сәрсенбаев, Т.Жороков, Д.Әбілев, Ж.Саин, Б.Момышұлы, М.Ғабдуллин, Қ.Бекхожин, А.Жұмағалиев, Қ.Әбдіқадіров, Б.Бұлқышев және басқалары қаруы мен қаламын қатар ұстады. Олардың қатарына қаламын қаһарлы күндері ұштаған Х.Ерғалиев, С.Сейітов, С.Мәуленов, Ж.Молдағалиев, М.Әлімбаев, Т.Ахтанов, Ә.Шәріпов, Қ.Қайсенов сынды қаламгерлер келіп қосылды. Соғыстың сұрапыл мектебінен өтті.
Майдангер ақын-жазушылар құдіретті сөзімен үнемі жанқиярлықпен шайқасқан жауынгерлерді қанаттандырды, жігерлендірді, жауға деген өшпенділік өртін өршітті. Өздері де алғы шепте нағыз батырларша шайқасты. Қазақ қаламгерлерінің майданға тікелей қатысуы, жауынгерлермен бірге болуы әскери тақырыптағы шығармалардың шындықпен байытылған мазмұны мен идеялық дәрежесін биікке көтерді.
Әскери тақырыптың дамуына басылымдармен қоса, соғыс кезінде ана тілімізде шыққан майдандық газеттер де үлкен игі ықпалын тигізді. Бұл майдандық газеттердің шығуы жауынгерлер арасынды тың өрлеу туғызып, оларды жаңа жеңістерге бастады. Окопта, жорықта, шабуыл үстінде туған жауынгерлік жырлар, майдан даласында жазылған мақалалар мен очерктер, әңгімелер, поэмалардың алғашқы үзінділері де осы газеттер арқылы жетіп отырды.
Ұлы Отан соғысы тақырыбы алғаш негізінен поэзияда көрініс берсе, ұзамай басқа жанрлардың да тақырыбына айналды.
Соғыс жылдары қазақ әдебиеті мен журналистикасының тарихында тұңғыш рет әскери очерк пайда болды. Ақын-жазушыларымыз майдан батырларын да, тыл еңбеккерлерін де газет бетінде көркем публицистиканың арқауы етті.
Әскери очерк жанрының қалыптасуына майдандық газеттердің қосқан үлесі аз болған жоқ. Майдандық газеттердің қызметкерлері, әскери тілшілер Ә.Сәрсенбаев, Ж.Молдағалиев, Қ,Әбдіқадіров, С.Сейітов, Ә.Нұршайықов, Б.Бұлқышев және басқалары оқ пен оттың арасында, ұрыс шебінде жүріп, патриоттық туындылар берді. Олар соғыс шындығын, майдан өмірін өз көздерімен көрді, ұрыс үстіндегі небір керемет оқиғаның куәгерлері болды. Сондықтан да олардың очерктері Ұлы Отан соғысының көріністерін шынайы қалпында көрсетіп, жауынгерлер жүрегіне игі әсері болды.
Әскери тақырыпты игерудегі шығармаларды соғыс үстінде тез дамып, жетілуіне көп ұлтты кеңес әдебиетінің игі әсері болды.
А.Толстойдың, М.Шолоховтың, И.Эренбургтың, Н.Тихоновтың, Л.Леоновтың, А.Сурковтың және басқа сөз зергерлерінің шығармаларын жауынгерлер де, тың еңбеккерлері де ынтыға оқыды.
Әсіресе әскери очерктер жазған А.Фадеев, А.Серафимович, П.Павленко, К.Симонов, Л.Соболев, Б.Горбатов, Б.Полевой, А.Кривицкий тағы басқалар болды. Бұлардың қаламынан сол бір айбарлы күндерде туған очерктер, әдебиетіміздің асыл қазынасына қосылды.
Москва түбінде жаудың шабуылына тойтарыс берген қазақстандық 28 батыр туралы Александр Бектің, Шығыс жұлдыздары Мәншүк Маметова туралы Ольга Чечеткинаның, Төлеген Тоқтаров туралы Евгений Юнганың очерктері жарияланды. Орыс әдебиетінің озық үлгілері қазақ ақын-жазушыларына жаңа тақырыпты шығармашылықпен игеруге игі ықпалын тигізді.
Бұл тұста М.Әуезов, С.Мұқанов, Ғ.Мүсрепов, Ғ.Мұстафин, А.Тоқмағанбетов, Ә.Әбішев және басқалары орыс жазушыларының үлгісімен бүтіндей әскери-публицистикаға ойысты. М.Әуезов «Ерлік-елдің сыны», «Отан ұран салғанда», «Ер бауырларға – ел сәлемі», С.Мұқанов «Батыр қыз», А.Тоқмағанбетов «Ел үмітін ер ақтар, ер есімін ел сақтар», Ғ.Мұстафин «Тарының тәңірісі» очерктерінде майдан мен тылдағы адамдардың ісін, ой-арманын баяндады. Кеңес адамдарының Ұлы Отан соғысы майдандарындағы жауынгерлік өмірі, тылдағы еңбегі тарихи шындықтың шеңберінде әрі нақты, әрі суретті өрнек тапты.
Халықтың рухани байлығы – көркем әдебиетті жасайтын тек қана шын талантты да дарынды тұлғалар екені талас тудырмайтын шындық. Олай дейтініміз, қазақ халқының өскен әдебиетін кемел әдебиетін бүкіл әлемге танытқан да, таныстырған да сол алып тұлғалар болатын. Туған елінің көркем әдебиетін саф алтындай талай-талай шығармалармен байытып, мәртебесін биіктеткен А.Байтұрсынов, М.Жұмабаев, М.Дулатов, Ж.Аймауытов, С.Сейфуллин, Б.Майлин, І.Жансүгіров, М.Әуезов, С.Мұқанов болып келетін санаттың қатарында тұрған алыптардың бірі – Ғабит Махмұтұлы Мүсрепов.
Ғабит Мүсрепов шығармашылығындағы негізгі тақырыптардың бірі ─ ел тарихындағы үлкен асу ─ Ұлы Отан соғысы, сол соғыстың зардаптары, рухани тәжірибелері. Ғабит үшін бұл тақырып Толстой айтқандай, жазбауға болмайтын, жазбасыңа қоймайтын тақырып еді.
Ұлы Отан соғысы адамзат тарихындағы белгілі бекет. Яғни, өмірдің өз талабынан туындаған тақырып. Ол ─ мәңгілік. Соғыс ─ жазушы үшін қан майдан, өмір мен өлімнің белдесуі, ерлік пен ездіктің сынға түсуі ғана емес, сонымен бірге адамгершілік, адалдық өлшемі, ар тазалығы.
Ұлы Отан соғысы тақырыбы жазушы шығармаларының негізгі өзегі десе де болғандай. Оның алғашқы мақала, очерктерінен бастап, «Қазақ солдаты» романына да арқау болған осы тақырып.
Жазушы Ғабит Мүсрепов бұл жылдары майдандағы, тылдағы кеңес адамдарының ерлік қимылдарын бейнелейтін бірнеше очерк, мақалалар жазды. Оның «Албырт тас», «Ел үшін туған ер», «Манастың ұрпағы», «Ту да, намыс та біздің қолда», «Шегінбелік бір адым да», «Советтер Союзының геройы Нүркен Әбдіров», «Кек күшін берекелі ісіңде көрсет», «Батырдың анасы» сияқты очерк-мақалаларында қаһарлы жылдардағы кеңес жауынгерлерінің тұлғасы, патриоттық сезімі әсерлі суреттелгенін көреміз. Жазушының бұл публицистикалық шығармаларында Кеңес Одағының батырлары Нарсұтбай Есболатов, Әлікбай Қосаев, Нүркен Әбдіров, Дүйшенқұл Шопақовтың отты жылдардағы қаһармандық ерліктері шынайы шындық тұрғысынан суреттеледі. Әсіресе, Гастеллоның аңызға айналған ерлігін қайталаған Нүркен Әбдіровтің жарқын образын нанымды бере білген. Нүркеннің соңғы ерлік қимылы алдындағы ой-тебіреністері әдемі түйін тапқан.
Кеңес жазушыларының Ұлы Отан соғысы тақырыбына жазылған шығармалары Ғ.Мүсреповке де көп ой салды, шығармашылық септігін тигізді. Қаламгер сол шығармаларды дәйектілікпен оқып-зерттеп, бұл тақырып туралы белгілі тоқтамға келді. Сөйтіп, «Қазақ солдатына» барар жолда олардың тәжірибесінен үйренгені ешқандай талас тудырмайды.
Бұл бағытта Ғабит Мүсрепов біраз тәжірибе жинақтады. Әсіресе, Мүсреповтің очерк, мақалалары сол тұстағы көкейкесті әлеуметтік мәселелерді айқын да өткір бейнелеуімен дараланады.
Ұлы Отан соғысы жазушының шығармашылығына бүтіндей өзгеріс жасап, жаңа бағыт берді.
Қазақтың тұңғыш әскери романы атанған «Қазақ солдаты» романы қалай дүниеге келді? Жазушының ерекшелігі неде деген сұрақтарға жауап іздеп, зерттеу жұмыстарын жүргіземіз.
Бітіру жұмысы тақырыбының зерттелуі: Ғабит Мүсрепов шығармашылығы жөнінде, соның ішінде «Қазақ солдатына» қатысты жазылған М.Қаратаев «Сырбаз суреткер», Е.Исмайлов «Сын мен шығарма», Т.Нұртазин «Қазақ солдаты» романы, М.Базарбаев «Әдебиет және дәуір», С.Қирабаев «Октябрь және қазақ әдебиеті», Х.Әдібаев «Талант, талғам, тағдыр», Ә.Нарынбетов «Уақыт шындығы − көркемдік кепілі», М.Бекбергенов «Ғабит Мүсрепов прозасы», М.Атымов «Идея және композиция», Ә.Айтмағанбетов «Қазақ солдаты», Т.Ахтанов «Жауынгер образы», А.Оспанов ««Қазақ солдаты» қалай жазылды?», З.Бисенғали ««Қазақ солдаты» романының жазылу тарихы» және басқалардың зерттеу еңбектерінде, әдеби мақалаларында романның көркемдік жақтары, композициялық құрылысы, образдар жүйесі қарастырылды, орынды пікірлер айтылды, тиісті бағалар берілді.
«Қазақ солдаты» романы жайлы профессор С.Қирабаев: «Қазақ солдаты» − «Отан соғысы тақырыбына жазылған көп шығармалардың ешқайсысына ұқсамайтын, өзіндік орны бар, көркем туындылардың бірі» − деп баға береді.
«Қазақ солдаты» романына өз еліміздегі ғалымдардан басқа шетел ғалымдары да әділ бағасын беріп кетті.
«Шетел сыншы, жазушылар романды көп ұлтты совет әдебиетінің жетістігі деп бағалап, жақсы қасиеттерінің біразын айтып та берді. Мысалы, Париждің «Эроп» журналы мен Бельгияның газеті (Франция мен Бельгияда 1958 жылы шыққан) шалғай жатқан қазақ даласында «Қазақ солдаты» сынды тамаша шығарма жазылу себебі күллі совет елінде болып жатқан саяси-әлеуметтік, мәдени-қоғамдық өзгерістермен тікелей байланысты деп. өте дұрыс көрсетті». [108,16]
Ғабит Мүсреповтің осы шығармасы туралы И.Арамилев, Е.Лизунова, З.Кедрина, А.Вюрисер, Д.Добрев, П.Скосырев, Э.Ф.Рейн сынды ғалымдар мен сыншылары да өздерінің еңбектерінде кеңінен сөз етті.
«Қазақ солдаты» романын Г.Жаманқұлов, Н.Фазылов қырғыз, өзбек тілдеріне аударса, жалпы Мүсрепов шығармашылығы туралы туысқан халықтар әдебиетінде Г.Аминов, Г.Апанюк, М.Кербабаев, А.Кузнецов, К.Ниязов, т.б. мақалалар жазды. «Қазақ солдаты» болгар, поляк, румын, чехославакия, француз тілдеріне аударылды.
Ғабит Мүсреповтің «Қазақ солдаты» романы әдеби сыннан да, қалың оқырман қауымнан да әділ бағасын алған шығарма. Алайда белгілі бір шығарма туралы барлық пікір, ой-тұжырым айтылып болды деу − қате пікір. Өнер туралы, оның сан қыры мен сыры туралы барлық пікірдің айтылып болуы мүмкін емес. Әсіресе бұл сөз өміршең өнерді, шын ғажайып шеберлікті танытқан «Қазақ солдаты» сияқты шоқтығы биік озық туындыға тікелей қатысы бар. Бұл көркем шығарманың әлі де болса ашылмаған құпия сырлары бар деген сөз.
Енді біз «Қазақ солдаты» романының ашылмаған қырларын тереңірек зерттеп, жұмысты төрт тарауға бөліп қарастырамыз.
Бітіру жұмысының мақсаты мен міндеттері: Жазушының соғыс туралы жазылған «Қазақ солдаты» романының қалай жазылғандығын анықтау бітіру жұмысының мақсаты. Осы көздеген мақсатты дәлелдеу нәтижесінде төмендегідей міндеттер туындайды.
− Ғабит Мүсреповтің шығармашылық шеберханасының сырын ашу;
− Соғыс жылдарындағы халықтар достастығының беріктігін көркем мазмұнда қолдану.
− Кейіпкерлер бойындағы патриоттық сезімнің басымды-лығын суреттеу.
Бітіру жұмысының құрылымы:
Бірінші бөлімде Ғабит Мүсреповтің «Қазақ солдаты» романының жазылу тарихы, жазуға себеп болған факторлар, жазуға қажетті материалдарды қалай, қайдан жинады деген сұрақтарға жауап береді. Сонымен қатар шығарманың баспа бетін көруі жайында сөз етіледі.
Екінші бөлімде «Қазақ солдаты» романының бас қаһарманы Қайырғали Исмағұловтың романдағы тұлғасы мен өмірдегі бейнесін салыстырылады. Тарихи шындық пен көркемдік шешім бағаланады.
Үшінші бөлімде Соғыс жылдарында халықтар достығы беріктігін қаламгердің бейнелеуі жүйелі түрде ашылып, халықтар достығының шығармадағы алатын орны көрсетіледі.
Төртінші бөлімде Романға талдау жасау арқылы «Қазақ солдаты» романының көркемділігі, жазушы шеберлігі мен ерекшелігі қандай деген сұрақтарға жауап беріледі.

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі.

1. Айтмағанбетов Ә. Қазақ солдаты. // Соц. Қазақстан, 1950, 29 окт.
2. Аққуұлы Б. Ғабеңмен кездескен күндер. // Ана тілі, 2002, 17 қазан.
3. Ақыш Н. «Қазақ солдатын» қайта оқығанда...// Жұлдыз, №5, 2002.
4. Амандосов Т. Қажырлы күрес үстінде шыққан ұлы достық. // Соц.құрылыс, 1955, 11 нояб.
5. Амандосов Т. Қазақ совет әдебиетіндегі халықтар достығы туралы. Алматы,: Қазмемкөркемәдеббас, 1957.
6. Атымов М. Жанр сипаты. Алматы, 1971.
7. Атымов М. Идея және композиция. Алматы, 1970.
8. Ахтанов Т. Жауынгер образы. // Қаз. әдебиеті, 1956, 24 фев.
9. Ахтанов Т. Керуен. Алматы, 1969.
10. Ахтанов Т. Көкейкесті. Алматы, 1980.
11. Ашимханова С. Поэтика Габита Мусрепова. /Диссертация/. – Алматы, 1999.
12. Әбдіков Т.Оқушы сөзі. // Қазақ әдебиеті, 1962, 30 март.
13. Әбжанов Х. Ғасырмен бірге есейген. // Астана ақшамы, 2002, 16 қараша.
14. Әдібаев Х. Отты кезең сипаты. // Қаз. әдебиеті, 1969, 1 нояб.
15. Әдібаев Х. Талант, талғам, тағдыр. – Алматы: Жазушы, 1971.
16. Базарбаев М. Әдебиет және дәуір. Алматы, 1966.
17. Базарбаев М., Нарынбетов Ә. Қаһарлы күндер әдебиеті. Алматы, 1968.
18. Базарбаев М., Сахариев Б. Қазақ совет әдебиеті. – Алматы, 1965.
19. Бекбергенов М. Ғабит Мүсіреповтің прозасы. – Алматы: Рауан, 1990.
20. Бекбергенов М.Б. Ғабит Мүсіреповтің Прозасы. /Диссертация/. Алматы, 1964.
21. Бисенғали З. «Қазақ солдаты» қалай жазылған? // Абай, №3, 2002.
22. Бітібаева Қ. Ғабит Мүсрепов шығармашылығы. // Қазақ тілі мен әдебиеті, 1996, №11.
23. Ғабдуллин Н. Ғабең аға туралы. //Жұлдыз, №11, 1997.
24. Ғабдуллин Н. Ғабит Мүсірепов – драматург. – Алматы, 1982.
25. Ғабит Мүсірепов және әлемдік әдеби процесс. – Алматы, 2003.
26. Ғабит Мүсірепов туралы естеліктер. – Алматы: Қазақстан, 2004.
27. Ғабит Мүсірепов туралы тоғыз толғам. – Алматы, 2002.
28. Ғабит Мүсіреповтің көркемдік әлемі. – Алматы, 2002.
29. Дәуітов С. Өзі асылдың болады сөзі де асыл. // Сана, 1992, 25 наурыз.
30. Дүйсенов М. Кейіпкер тілі. Қазақ совет әдебиетінің мәселелері. –Алматы, 1960. Т.2.
31. Егеубай А. Кісілік кітабы. Атасы – Абай, ағасы – Мұхтар ардақтым. – Алматы,1998.
32. Жақсылықов Ә. «Қазақ солдаты» // Қазақстан мектебі, 1979, №8.
33. Имашев С. Ғылым мен мәдениет шыңына. Советтік Қазақстан, 1971.
34. Кәрібаева Г. Ғабиттің тілі. // Абай, №2, 2002.
35. Кекілбаев Ә. Заманмен сұхбат. – Алматы: Жазушы, 1996.
36. Көркем сөздің зергері. – Қызылжар: Асыл мұра, 2002.
37. Көркемдік кілті – шеберлік. – Алматы: Ғылым, 1985.
38. Күмісбеков Ө. Ғұмырға азық сол сұхбат. // Жас алаш, 1992, 21 наурыз.
39. Қабышев Ғ. Тағылымы мол еңбек. // Жұлдыз, 1972, №3.
40. Қабышев Ғ. Тарихта қалғың келе ме? – Алматы, 1978.
41. Қайырбеков Ә. Ғажайып Ғабең. // Егемен Қазақстан, 2002, 22 наурыз.
42. Қайырбеков Ғ. Елтінжал. – Алматы: өнер, 1990.
43. Қаратаев М. Ғабитпен қауышқан шақтар. // Егемен Қазақстан, 1992, 21 наурыз.
44. Қаратаев М. Социалистік реализмнің қазақ прозасында Қалыптасуы. –Алматы: Ғылым, 1965.
45. Қаратаев М. Эпостан эпопеяға. – Алматы: Жазушы, 1969.
46. Қаратаев М., Нұртазин Т., Қирабаев С. Қазақ совет әдебиеті. – Алматы: Мектеп, 1971.
47. Қашқынов Ж. Жазушы және оқырман. // Алматы ақшамы, 1992, 19 наурыз.
48. Қирабаев С. Ғабең романдары – рухани мәдениеттің озық үлгісі. // Егемен Қазақстан, 2002, 26 сәуір.
49. Қирабаев С. Октябрь және қазақ әдебиеті. – Алматы: Жазушы, 1968.
50. Қирабаев С. Өнер өрісі. – Алматы: Жазушы, 1971.
51. Қозыбаев М. Шындыққа жүгінсек. // Коммунисттік еңбек, 1982, 12 март.
52. Қоңыратбаев Ә. Қазақ солдатындағы Ғабит Мүсіреповтің Шегені кім? // Ленин жолы, 1978, 15 март.
53. Құрманғалиева Қ. Қайырғали Смағұлов. – Алматы, Жазушы, 1975
54. Құттыбаев Қ. Қазақ совет прозасында халықтар достығы идеясы. // Соц. Қазақстан, 1953, 11 янвр. Қызыл Ту, 1950, 22 ноя.
55. Молдағалиев Ж. Ғабит Мүсірепов – халық жазушысы.
56. Мусрепов Г. Солдат из Казахстана. – Алма-Ата: Жазушы, 1979.
57. Мұқанов С. Өсу жолдарымыз. – Алматы, 1960.
58. Мүсірепов Ғ. Әдебиет – кәсіп емес, өнер. – Алматы: Жалын, 1987.
59. Мүсірепов Ғ. Библиографиялық көрсеткіш. – Алматы, 2002.
60. Мүсірепов Ғ. Күнделік. – Алматы: Ана тілі, 1997.
61. Мүсірепов Ғ. Қазақ батыры. – Алматы : Қазбірмембас., 1945.
62. Мүсірепов Ғ. Қазақ батыры. – Алматы: «Жаңа өмір» журн. Басп., 1951.
63. Мүсірепов Ғ. Қазақ батыры. // Майдан, 1944, №1,2. (ұзақ әңгіме)
64. Мүсірепов Ғ. Қазақ батыры. Повесть. // Майдан, №1, 1945.
65. Мүсірепов Ғ. Қазақ солдаты. – Алматы: Жазушы, 1967.
66. Мүсірепов Ғ. Қазақ солдаты. – Алматы: Қазмемкөркемәдеббас., 1950.
67. Мүсірепов Ғ. Қайрош қалай батыр атанды? – Алматы, 1980.
68. Мүсірепов Ғ. Ой-сезім сәттері. – Алматы, 1996.
69. Мыңбай Р. Ғабеңнің батасы. // Жұлдыз, №1, 2004.
70. Мыңбай Р. Ғибраты мол Ғабең. // Жұлдыз, №4, 2002.
71. Нарымбетов Ә. Ғабит Мүсреповпен кездесу // Қазақ әдебиеті, 1969, 19 апрель
72. Нарынбетов Ә. Уақыт шындығы – көркемдік кепілі. – Алматы: Жазушы, 1989.
73. Невская Б. Казахский роман за рубежом. // Вопросы литературы, №12, 1962.
74. Нұртазин «Қазақ солдаты» романы. //Әдебиет және искусство. 1951, №2.
75. Нұртазин Т. Шеберлік туралы ойлар. – Алматы, 1967.
76. Нұртазина Р. Ғабит Мүсіреповтің публицистикалық шеберлігі. – Астана, 2003.
77. Оразаев Ф. Қазақ әдебиетін зерттеушілер. – Алматы: Рауан, 1991.
78. Оспанов А. «Қазақ солдаты» қалай жазылды? // Қазақ тілі мен әдебиеті, 1992, №4.
79. Оспанов А.А. Ғабит Мүсреповтің «Қазақ солдаты» романының творчестволық тарихы. Диссертация. 1993.
80. Рейн Э.Ф. «Солдат из Казахстана» Габита Мусрепова. – Алма-Ата, 1971.
81. С.Мұқанов, Ғ.Мүсірепов – қазақ әдебиетінің классиктері. – Алматы: Арыс, 2002.
82. Сәрсеке М. Мен білетін ер Ғабең. – Алматы, 2002.
83. Сәрсеков Ж. Тарихи романдар. // Советтік Қарағанды, 1956, 29 июль.
84. Смағұлов Қ. Талмас талант. // Егемен Қазақстан, 1982, 21-наурыз.
85. Смағұлов Қ. Тұғырынан таймаған тұлға. // Қазақ әдебиеті, 1986, 3 январь.
86. Солдат из Казахстана. Пер. Злобина С. – Алма-Ата: Казгослитиздат., 1965.
87. Солдат из Казахстана. Пер. Злобина С. – Алма-Ата: КазОГНЗ, 1949.
88. Солдат из Казахстана. Пер. Злобина С. –Алма-Ата: Казгослитиздат., 1957.
89. Сөз өнерінің хас шебері // Жұлдыз, 1977, №3.
90. Сөзі – қылыш, тілі – алмас. // Астана ақшамы, 2002, 12 қыркүйек.
91. Тұманбайұлы К. Аристократ Ғабеңнің назарына ілінген «Қазақ солдаты». // Жас алаш, 2001, 3 наурыз.
92. Тілеужанов М. Астарлы әзіл. – Алматы, 1978.
93. Тілеужанов М. Сұңғыла ойлар сілемі. // Халық кеңесі, 1992, 5 тамыз.
94. Шаяхметов Ж. Қазақ халқының әдебиеті. // Ленин жолы., 1949, 17 май.
95. Шәмшатұлы И. Ғабеңмен алғаш кездесу. // Алматы ақшамы, 1992, 23 қыркүйек.
96. Ыбыраев Ж. Қазақтың алғашқы әскери романы. // Жалын, 1982, №1.
97. Ыдырысов Ә. Ғабеңнің екіауыз сөзі немесе ұлының ұлылыққа бас июі. Алматы, 2002.
98. Ыдырысов Ә. Ғабеңнің екі ауыз ескертпесі... // Жұлдыз, №7, 2002.
99. Ысқақ Д. Мүсіреповтің әдеби-эстетикалық ойлары. // Жұлдыз, №7, 2002.
100. Ысқақұлы Д. Көркем сөз – жанның сәулесі. // Азия Транзит, 2002, №6.
101. Ысқақұлы Д. Сырбаз суреткер. – Алматы-Астана: Қазақпарат, 2002.
102. Ысмайылов Е. Сын мен шығарма. – Алматы: Қазақтыңмемкөрәдбас, 1960.

Пән: Әдебиет
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 46 бет
Таңдаулыға:

Филология факультеті
Қазақ әдебиеті кафедрасы

БІТІРУ ЖҰМЫСЫ
ҒАБИТ МҮСРЕПОВТІҢ ҚАЗАҚ СОЛДАТЫ РОМАНЫНЫҢ ЖАЗЫЛУ ТАРИХЫ

Орындаушы:

Ғылыми жетекші:

Норма бақылаушы:

Қорғауға жіберілді.
—— —— 20__ ж.
Қазақ әдебиеті
каф. меңгерушісі

Реферат

Бітіру жұмысының тақырыбы: Ғабит Мүсреповтің Қазақ солдаты романының
жазылу тарихы.
Бітіру жұмысының көлемі: 49 бет.
Бітіру жұмысының негізгі мақсаты: Жазушының соғыс туралы жазылған Қазақ
солдаты романының қалай жазылғандығын анықтау бітіру жұмысының мақсаты.
Бітіру жұмысының құрылымы:
Кіріспе бөлімде: Бітіру жұмысының негізгі мақсаты мен Ғабит Мүсреповтің
Қазақ солдаты романына келу жолы, романға берілген бағалар.
Бірінші бөлім. Романға жол. (Ғ.Мүсрепов және Қ.Исмағұлов).
Ғабит Мүсреповтің Қазақ солдаты романының жазылу тарихы, жазуға
себеп болған факторлар. Жазуға қажетті материалдарды қалай, қайдан жинады?
Шығарма қашан баспа бетін көрді? деген сұрақтарға жауап.
Екінші бөлім. Бас қаһарман бейнесі және шындық туралы толғам.
Қазақ солдаты романының бас қаһарманы Қайырғали Исмағұловтың
романдағы тұлғасы мен өмірдегі бейнесі салыстырылады. Тарихи шындық пен
көркемдік шешім бағаланады.
Үшінші бөлім. Шығармадағы халықтар достығы және патриотизм.
Кейіпкерлер бойындағы патриотизм жан-жақты ашылып, халықтар
достығының алатын орны көрсетіледі.
Төртінші бөлім. Көркемдік туралы ойлар және көркемдік шешім.
Романға талдау жасау арқылы Қазақ солдаты романының көркемділігі,
жазушы шеберлігі мен ерекшелігі қандай деген сұрақтарға жауап беріледі.
Бітіру жұмысының мазмұнын сипаттайтын тірек сөздер: Роман, кейіпкер, стиль,
пейзаж, портрет, диолог, монолог, афоризм, шешендік сөздер, баяндау,
суреттеу, мінездеу, аллитерация, ассонанас.
Бітіру жұмысында пайдаланылған әдебиет саны: 102

МАЗМҰНЫ

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ...4

Бірінші бөлім. Романға жол (Ғ. Мүсрепов және Қ. Исмағұлов) ... ... ... 9

Екінші бөлім. Бас қаһарман бейнесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .19

Үшінші бөлім. Шығармадағы халықтар достығы және патриотизм ... ..27

Төртінші бөлім. Көркемдік туралы ойлар және көркемдік шешім ... .38
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .48

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 50

КІРІСПЕ

Бітіру жұмысы тақырыбының өзектілігі: Ұлы Отан соғысының алғашқы
күндерінен-ақ Қазақстан ақын-жазушылары майданға аттанды, қанды шайқастарға
қатысты. Олар қару мен қаламын қатар ала жүріп, қас жауымен соғысты. Майдан
үстінде қаруланған қаруымен неміс-фашистеріне қарсы соққы берсе, аздаған
соғыс өрті толастаған сәтте өзінің жауынгер жолдастарының ерлік істерін,
Отан, туған жер туралы ойларын қаламмен толғады.
Қ.Аманжолов, Ә.Сәрсенбаев, Т.Жороков, Д.Әбілев, Ж.Саин, Б.Момышұлы,
М.Ғабдуллин, Қ.Бекхожин, А.Жұмағалиев, Қ.Әбдіқадіров, Б.Бұлқышев және
басқалары қаруы мен қаламын қатар ұстады. Олардың қатарына қаламын қаһарлы
күндері ұштаған Х.Ерғалиев, С.Сейітов, С.Мәуленов, Ж.Молдағалиев,
М.Әлімбаев, Т.Ахтанов, Ә.Шәріпов, Қ.Қайсенов сынды қаламгерлер келіп
қосылды. Соғыстың сұрапыл мектебінен өтті.
Майдангер ақын-жазушылар құдіретті сөзімен үнемі жанқиярлықпен
шайқасқан жауынгерлерді қанаттандырды, жігерлендірді, жауға деген
өшпенділік өртін өршітті. Өздері де алғы шепте нағыз батырларша шайқасты.
Қазақ қаламгерлерінің майданға тікелей қатысуы, жауынгерлермен бірге болуы
әскери тақырыптағы шығармалардың шындықпен байытылған мазмұны мен идеялық
дәрежесін биікке көтерді.
Әскери тақырыптың дамуына басылымдармен қоса, соғыс кезінде ана
тілімізде шыққан майдандық газеттер де үлкен игі ықпалын тигізді. Бұл
майдандық газеттердің шығуы жауынгерлер арасынды тың өрлеу туғызып, оларды
жаңа жеңістерге бастады. Окопта, жорықта, шабуыл үстінде туған жауынгерлік
жырлар, майдан даласында жазылған мақалалар мен очерктер, әңгімелер,
поэмалардың алғашқы үзінділері де осы газеттер арқылы жетіп отырды.
Ұлы Отан соғысы тақырыбы алғаш негізінен поэзияда көрініс берсе,
ұзамай басқа жанрлардың да тақырыбына айналды.
Соғыс жылдары қазақ әдебиеті мен журналистикасының тарихында тұңғыш
рет әскери очерк пайда болды. Ақын-жазушыларымыз майдан батырларын да, тыл
еңбеккерлерін де газет бетінде көркем публицистиканың арқауы етті.
Әскери очерк жанрының қалыптасуына майдандық газеттердің қосқан үлесі
аз болған жоқ. Майдандық газеттердің қызметкерлері, әскери тілшілер
Ә.Сәрсенбаев, Ж.Молдағалиев, Қ,Әбдіқадіров, С.Сейітов, Ә.Нұршайықов,
Б.Бұлқышев және басқалары оқ пен оттың арасында, ұрыс шебінде жүріп,
патриоттық туындылар берді. Олар соғыс шындығын, майдан өмірін өз
көздерімен көрді, ұрыс үстіндегі небір керемет оқиғаның куәгерлері болды.
Сондықтан да олардың очерктері Ұлы Отан соғысының көріністерін шынайы
қалпында көрсетіп, жауынгерлер жүрегіне игі әсері болды.
Әскери тақырыпты игерудегі шығармаларды соғыс үстінде тез дамып,
жетілуіне көп ұлтты кеңес әдебиетінің игі әсері болды.
А.Толстойдың, М.Шолоховтың, И.Эренбургтың, Н.Тихоновтың, Л.Леоновтың,
А.Сурковтың және басқа сөз зергерлерінің шығармаларын жауынгерлер де, тың
еңбеккерлері де ынтыға оқыды.
Әсіресе әскери очерктер жазған А.Фадеев, А.Серафимович, П.Павленко,
К.Симонов, Л.Соболев, Б.Горбатов, Б.Полевой, А.Кривицкий тағы басқалар
болды. Бұлардың қаламынан сол бір айбарлы күндерде туған очерктер,
әдебиетіміздің асыл қазынасына қосылды.
Москва түбінде жаудың шабуылына тойтарыс берген қазақстандық 28 батыр
туралы Александр Бектің, Шығыс жұлдыздары Мәншүк Маметова туралы Ольга
Чечеткинаның, Төлеген Тоқтаров туралы Евгений Юнганың очерктері жарияланды.
Орыс әдебиетінің озық үлгілері қазақ ақын-жазушыларына жаңа тақырыпты
шығармашылықпен игеруге игі ықпалын тигізді.
Бұл тұста М.Әуезов, С.Мұқанов, Ғ.Мүсрепов, Ғ.Мұстафин,
А.Тоқмағанбетов, Ә.Әбішев және басқалары орыс жазушыларының үлгісімен
бүтіндей әскери-публицистикаға ойысты. М.Әуезов Ерлік-елдің сыны, Отан
ұран салғанда, Ер бауырларға – ел сәлемі, С.Мұқанов Батыр қыз,
А.Тоқмағанбетов Ел үмітін ер ақтар, ер есімін ел сақтар, Ғ.Мұстафин
Тарының тәңірісі очерктерінде майдан мен тылдағы адамдардың ісін, ой-
арманын баяндады. Кеңес адамдарының Ұлы Отан соғысы майдандарындағы
жауынгерлік өмірі, тылдағы еңбегі тарихи шындықтың шеңберінде әрі нақты,
әрі суретті өрнек тапты.
Халықтың рухани байлығы – көркем әдебиетті жасайтын тек қана шын
талантты да дарынды тұлғалар екені талас тудырмайтын шындық. Олай
дейтініміз, қазақ халқының өскен әдебиетін кемел әдебиетін бүкіл әлемге
танытқан да, таныстырған да сол алып тұлғалар болатын. Туған елінің көркем
әдебиетін саф алтындай талай-талай шығармалармен байытып, мәртебесін
биіктеткен А.Байтұрсынов, М.Жұмабаев, М.Дулатов, Ж.Аймауытов, С.Сейфуллин,
Б.Майлин, І.Жансүгіров, М.Әуезов, С.Мұқанов болып келетін санаттың
қатарында тұрған алыптардың бірі – Ғабит Махмұтұлы Мүсрепов.
Ғабит Мүсрепов шығармашылығындағы негізгі тақырыптардың бірі ─ ел
тарихындағы үлкен асу ─ Ұлы Отан соғысы, сол соғыстың зардаптары, рухани
тәжірибелері. Ғабит үшін бұл тақырып Толстой айтқандай, жазбауға болмайтын,
жазбасыңа қоймайтын тақырып еді.
Ұлы Отан соғысы адамзат тарихындағы белгілі бекет. Яғни, өмірдің өз
талабынан туындаған тақырып. Ол ─ мәңгілік. Соғыс ─ жазушы үшін қан майдан,
өмір мен өлімнің белдесуі, ерлік пен ездіктің сынға түсуі ғана емес,
сонымен бірге адамгершілік, адалдық өлшемі, ар тазалығы.
Ұлы Отан соғысы тақырыбы жазушы шығармаларының негізгі өзегі десе де
болғандай. Оның алғашқы мақала, очерктерінен бастап, Қазақ солдаты
романына да арқау болған осы тақырып.
Жазушы Ғабит Мүсрепов бұл жылдары майдандағы, тылдағы кеңес
адамдарының ерлік қимылдарын бейнелейтін бірнеше очерк, мақалалар жазды.
Оның Албырт тас, Ел үшін туған ер, Манастың ұрпағы, Ту да, намыс та
біздің қолда, Шегінбелік бір адым да, Советтер Союзының геройы Нүркен
Әбдіров, Кек күшін берекелі ісіңде көрсет, Батырдың анасы сияқты очерк-
мақалаларында қаһарлы жылдардағы кеңес жауынгерлерінің тұлғасы, патриоттық
сезімі әсерлі суреттелгенін көреміз. Жазушының бұл публицистикалық
шығармаларында Кеңес Одағының батырлары Нарсұтбай Есболатов, Әлікбай
Қосаев, Нүркен Әбдіров, Дүйшенқұл Шопақовтың отты жылдардағы қаһармандық
ерліктері шынайы шындық тұрғысынан суреттеледі. Әсіресе, Гастеллоның аңызға
айналған ерлігін қайталаған Нүркен Әбдіровтің жарқын образын нанымды бере
білген. Нүркеннің соңғы ерлік қимылы алдындағы ой-тебіреністері әдемі түйін
тапқан.
Кеңес жазушыларының Ұлы Отан соғысы тақырыбына жазылған шығармалары
Ғ.Мүсреповке де көп ой салды, шығармашылық септігін тигізді. Қаламгер сол
шығармаларды дәйектілікпен оқып-зерттеп, бұл тақырып туралы белгілі
тоқтамға келді. Сөйтіп, Қазақ солдатына барар жолда олардың тәжірибесінен
үйренгені ешқандай талас тудырмайды.
Бұл бағытта Ғабит Мүсрепов біраз тәжірибе жинақтады. Әсіресе,
Мүсреповтің очерк, мақалалары сол тұстағы көкейкесті әлеуметтік мәселелерді
айқын да өткір бейнелеуімен дараланады.
Ұлы Отан соғысы жазушының шығармашылығына бүтіндей өзгеріс жасап, жаңа
бағыт берді.
Қазақтың тұңғыш әскери романы атанған Қазақ солдаты романы қалай
дүниеге келді? Жазушының ерекшелігі неде деген сұрақтарға жауап іздеп,
зерттеу жұмыстарын жүргіземіз.
Бітіру жұмысы тақырыбының зерттелуі: Ғабит Мүсрепов шығармашылығы
жөнінде, соның ішінде Қазақ солдатына қатысты жазылған М.Қаратаев Сырбаз
суреткер, Е.Исмайлов Сын мен шығарма, Т.Нұртазин Қазақ солдаты романы,
М.Базарбаев Әдебиет және дәуір, С.Қирабаев Октябрь және қазақ әдебиеті,
Х.Әдібаев Талант, талғам, тағдыр, Ә.Нарынбетов Уақыт шындығы − көркемдік
кепілі, М.Бекбергенов Ғабит Мүсрепов прозасы, М.Атымов Идея және
композиция, Ә.Айтмағанбетов Қазақ солдаты, Т.Ахтанов Жауынгер образы,
А.Оспанов Қазақ солдаты қалай жазылды?, З.Бисенғали Қазақ солдаты
романының жазылу тарихы және басқалардың зерттеу еңбектерінде, әдеби
мақалаларында романның көркемдік жақтары, композициялық құрылысы, образдар
жүйесі қарастырылды, орынды пікірлер айтылды, тиісті бағалар берілді.
Қазақ солдаты романы жайлы профессор С.Қирабаев: Қазақ солдаты −
Отан соғысы тақырыбына жазылған көп шығармалардың ешқайсысына ұқсамайтын,
өзіндік орны бар, көркем туындылардың бірі − деп баға береді.
Қазақ солдаты романына өз еліміздегі ғалымдардан басқа шетел
ғалымдары да әділ бағасын беріп кетті.
Шетел сыншы, жазушылар романды көп ұлтты совет әдебиетінің жетістігі
деп бағалап, жақсы қасиеттерінің біразын айтып та берді. Мысалы, Париждің
Эроп журналы мен Бельгияның газеті (Франция мен Бельгияда 1958 жылы
шыққан) шалғай жатқан қазақ даласында Қазақ солдаты сынды тамаша шығарма
жазылу себебі күллі совет елінде болып жатқан саяси-әлеуметтік, мәдени-
қоғамдық өзгерістермен тікелей байланысты деп. өте дұрыс көрсетті.
[108,16]
Ғабит Мүсреповтің осы шығармасы туралы И.Арамилев, Е.Лизунова,
З.Кедрина, А.Вюрисер, Д.Добрев, П.Скосырев, Э.Ф.Рейн сынды ғалымдар мен
сыншылары да өздерінің еңбектерінде кеңінен сөз етті.
Қазақ солдаты романын Г.Жаманқұлов, Н.Фазылов қырғыз, өзбек
тілдеріне аударса, жалпы Мүсрепов шығармашылығы туралы туысқан халықтар
әдебиетінде Г.Аминов, Г.Апанюк, М.Кербабаев, А.Кузнецов, К.Ниязов, т.б.
мақалалар жазды. Қазақ солдаты болгар, поляк, румын, чехославакия,
француз тілдеріне аударылды.
Ғабит Мүсреповтің Қазақ солдаты романы әдеби сыннан да, қалың
оқырман қауымнан да әділ бағасын алған шығарма. Алайда белгілі бір шығарма
туралы барлық пікір, ой-тұжырым айтылып болды деу − қате пікір. Өнер
туралы, оның сан қыры мен сыры туралы барлық пікірдің айтылып болуы мүмкін
емес. Әсіресе бұл сөз өміршең өнерді, шын ғажайып шеберлікті танытқан
Қазақ солдаты сияқты шоқтығы биік озық туындыға тікелей қатысы бар. Бұл
көркем шығарманың әлі де болса ашылмаған құпия сырлары бар деген сөз.
Енді біз Қазақ солдаты романының ашылмаған қырларын тереңірек
зерттеп, жұмысты төрт тарауға бөліп қарастырамыз.
Бітіру жұмысының мақсаты мен міндеттері: Жазушының соғыс туралы
жазылған Қазақ солдаты романының қалай жазылғандығын анықтау бітіру
жұмысының мақсаты. Осы көздеген мақсатты дәлелдеу нәтижесінде төмендегідей
міндеттер туындайды.
− Ғабит Мүсреповтің шығармашылық шеберханасының сырын ашу;
− Соғыс жылдарындағы халықтар достастығының беріктігін көркем мазмұнда
қолдану.
− Кейіпкерлер бойындағы патриоттық сезімнің басымды-лығын суреттеу.
Бітіру жұмысының құрылымы:
Бірінші бөлімде Ғабит Мүсреповтің Қазақ солдаты романының жазылу
тарихы, жазуға себеп болған факторлар, жазуға қажетті материалдарды қалай,
қайдан жинады деген сұрақтарға жауап береді. Сонымен қатар шығарманың баспа
бетін көруі жайында сөз етіледі.
Екінші бөлімде Қазақ солдаты романының бас қаһарманы Қайырғали
Исмағұловтың романдағы тұлғасы мен өмірдегі бейнесін салыстырылады. Тарихи
шындық пен көркемдік шешім бағаланады.
Үшінші бөлімде Соғыс жылдарында халықтар достығы беріктігін
қаламгердің бейнелеуі жүйелі түрде ашылып, халықтар достығының шығармадағы
алатын орны көрсетіледі.
Төртінші бөлімде Романға талдау жасау арқылы Қазақ солдаты романының
көркемділігі, жазушы шеберлігі мен ерекшелігі қандай деген сұрақтарға жауап
беріледі.
БІРІНШІ БӨЛІМ. РОМАНҒА ЖОЛ (Ғ. МҮСРЕПОВ ЖӘНЕ
Қ. ИСМАҒҰЛОВ)

Зытып келем, зытып келем. Артыма қарай-қарай зытам... Зытып келе
жатқаным – қашып келемін, артыма қарай беретінім – қорқып келемін. Ғабит
Мүсреповке тән сүйкімділікпен жазылған бұл сөздерді қайсымыз сүйсініп
айтпадық? Ана тілінің әсемділігіне қайсымыз қуанбадық?
Жазушы Сафуан Шәймерденовтің жазушы туралы айтқан мынандай керемет
сөзі бар: Әлі де талай-талай замандар өтеді. Талай-талай толқындар
кезекпен ауысып, талай-талай ұрпақтар келеді. Сол кезде халқымыздың осы бір
тұстағы бел-белесіне үңілер адам болса, Мүсрепов шығармаларына соқпай кете
алмайтындығы айдан анық.
Ия, қанша ғасыр өтсе де көсем сөздің зергері Ғабит Мүсперов
шығармашылығына соқпай кете алмаймыз. Біз де осы зерттеуімізді жазушының
Ұлы Отан соғысы кезінде дүниеге келген Қазақ солдаты романының жазылу
тарихына арнамақпыз.
Қазақ батыры ─ сұрапыл соғыс жылдарында майдан тақырыбына жазылған
көркем шығармалардың сүбелісі болғандықан қазақ әдебиеті үшін тарихи маңызы
зор туынды.
Шығарма ең алғаш 1945 жылы Қазақ батыры деген атпен Майдан
альманағында повесть түрінде жарияланғаны белгілі. Көп кешікпей Қазақтың
Біріккен Мемлекет баспасынан жеке кітап болып басылып, оқырман қолына тиді.
Қазақ әдебиетінде алғаш рет кеңес халқының неміс басқыншыларына қарсы
қаһармандық ерлігін күрделі прозада жан-жақты суреттеген шығарма болды. Бұл
әуелде очерк болатын. Қаламгер Қайырғалидың соғыстағы қаһармандық ерлігін
очерк желісі етті. Ғабит Мүсіреповтің осы шығармасында Қайырғали ерлігінің
бір үзігі, көңілдің бір сәті ғана суреттелгенді. Жазушы аты аңызға айналған
батыр туралы очерк жазумен ғана шектеліп қалғысы келмеген сияқты.
Бұрын жазушы Қайырғали Смағұлов ерлігімен газеттер арқылы таныс болса,
енді өзімен кездескеннен кейін оның ерлігін әуелі повестке, кейіннен
романға арқау етуге бекінген сияқты.
Қазақ солдаты романы алғаш басылып шыққанда Ж.Ыбыраев: Қазақ
солдаты романының жарыққа шығуы – ұлттық әдебиетіміздің жаңа бір сатыға
биіутей көтерілгендігінің айғағы. Қазақ халқының ана тілінде әскери
романның тууы оқырмандарын ғана қуантып қана қойған жоқ, қазақ әдебиетінің
даму барысындағы соны құбылыс ретінде ұлттық мәдениетіміздің көркейе
түскендігің жарқын көрінісі болды, ─ дейді. [154,105]
Ал зерттеуші-ғалым А.Оспанов: Қазақ солдаты Ғабит Мүсреповтің ой-
жоспарымен де, жазылу процесімен де қызғылықты жайларға толы роман, ─ деп
баға береді. [102,86]
Қазақ батыры повесін жазуға әсер еткен жайлардың ең бастыларының
бірі сол уақыттағы газет материалдары еді.
Атап айтқанда, 1944 жылғы 1 сәуірде Гурьев (Атырау) облыстық Социалды
құрылыс газетінде Ер есімін ел сақтар, ел сенімін ер ақтар деген
айдармен Кеңес Одағының Батыры Қайырғали Исмағұлов туралы көлемді материал
жарияланған. Бұл материалда жергілікті авторлар Б.Қорқытовтың Үстем болсын
мерейің және О.Әжіғалиевтің Батырдың туған жерінде деген очеркі басылды.
Осы журналистер мақалаларында Қайырғалидың ерлік, ірілік, адамгершілік
қасеттерін шабыттана жазды. Қайырғалидың алған бетінен қайтпайтын табанды
батыр екенін танытты.
Берік пен Жәмек өлеңдерінде батырдың жауынгерлік сапары, майдандағы
ерлігі жайлы шолу жасап өтеді. Ал Батырдың туған жерінде деген очерк
Теңдік колхозы Отан соғысы жылдарында, Колхозшыларға серт, Батырдың
семьясы дейтін шағын-шағын үш бөліктерден тұрады. Осы материялдардан
Қайырғалидың туған жері Теңдік колхозының қалай, қашан құрылғанынан
бастан, колхоздық қазіргі экономикалық өсуі жайлы, колхозшылардың Отан
соғысы кезіндегі еңбегі туралы айта келіп, Теңдік колхозының талай ұлдары
Қызыл Армия қатарында тәрбиеленіп, Отан жауымен арпалысып жүр. Солардың
бірі – сержант Қайырғали Исмағұлов. Ол Кеңестер Одағының Батыры деген
абыройлы атақ алып, туған ауылын, туықандары мен достарын мәңгі өшпес
даңққа бөледі. Қайырғалидай батырды тәрбиелеп өсірген, Теңдік колхозының
колхозшыларына бүкіл ел риза – деп жазған Социалды құрылыс газеті.
Колхоз председателі Жұмағалиевтің Теңдік колхозшылары атынан Қайырғали
батырға берген серті баяндалған. Ал, осы аталған очерктің Батырдың
семьясы деген бөлігін тұтас келтіру орынды секілді. Себебі, мұнда көпшілік
жұрт біле бермейтін Қайырғалидың семьясы, балалық шағы туралы толық мәлімет
берілген болатын.
Ол кезде дүние аласапыран болатын. Қазақстанда революция толқыны жер-
жерді қамтыған. Бір үйлі жан иесі Смағұл, оның әйелі Биғайша өз ауылының
малын бағып, кәсіп етеді. Әке мен шешенің жалғыз сүйеніші Досқали әлі жас.
Осындай күңгірт өмірде жүріп Биғайша талай рет Бізге де еркін дәурен
сүретін күн туар ма екен, оған бізді кім жеткізбек деп зарланатын.
1919жыл. Семьяға бір жас перзент қосылды. Әлдеқандай жақсылық қайырымы
болады деп әкесі мен шешесі дүниеге жаңа келген перзентке Қайырғали деп
ат қояды. Қайырғали өсті, жасы оннан асты. Бірақ тыжырынып қалған шаруа
талпынған жүректің дегеніне көнбеді. Қайырғали оқи алмады. Бұған анасы
Биғайша өкініште болды.
Ол – ол ма?!
Сүйікті ана бейуақытта Қайырғалидан айырылып қалды. Мұның қайғысы
бәрінен күшті болды. Бұл 1932 жыл еді. Содан бес жыл бойы Биғайша баласының
хабарын білмей қапаланады. Бұл былай еді: талабы асқар таудай, жігері
тасыған жас бала енді үйде жүріп зырлаған өмірді босқа өткізгісі келмей, не
оқуға кірем, не жұмыс істеймін деп серт етіп, елін тастап басқа жаққа кетіп
қалған. Содан 1932 жылы Орал қаласына келіп, балалар тәрбиеленетін үйге
орналасады. Осында жүріп шаштараз мамандығын үйренеді. Және осы мамандығы
бойынша 1934 жылға дейін жұмыс істейді. Бірнеше жыл өткен соң Қайырғали
қайтып айналып, өз үйіне келеді. Төңіректегі бір орынға жұмысқа кіреді.
Сонда ғана Биғайшаның жүрегі жазылады.
Қазір Қайырғали батырдың үйінде анасы Биғайша, қарындастары
Сақыпжамал, Қалима, жеңгесі Ділдәр бар. Ағасы Досқали Отан соғысы
майданында неміс басқыншыларын жер жастандырып жүр.
Биғайшаның жасы 59-да. Ол кәрілікке қарамай, білек сыбанып колхоз
өндірісінде істейді. Биғайша соғыс жылдарында тәжірибелі егінші болып алды.
Оның өнері ерте егілетін бау-бақша егістіктерін арнайы жылы орында өндіру.
Бұл жұмысқа ол әбден шеберленіп болған.
Қайырғалидың үлкен қарындасы Гурьев консерві заводында жұмысшы. Ол да
өзінің егжей-тегжейіне дейін үйренген. Екі ұлы бірдей майданда, Отан
қорғауда жүргенде естияр ана түн қатып, еңбек етіп семьясын күйзелтпеді.
Атадан асып туған алып балаға құрметті атақ – Кеңестер Одағының Батыры
берілгенде Биғайша ана:
– Қарағым, ақ сүтімді адалдады, өзін де, мені де өшпес даңққа бөледі.
Ризамын құлыным, өркенің өссін! – деп сүйікті ұлына ақ батасын берді, –
деп Қайырғалидың балалық шағы, өскен ортасы туралы, алған тәрбиесі жайлы
қызықты әрі біршама толық мәлімет береді. Осыдан былайғы Социалды құрылыс
газетінің 5-7-8 сәуірдегі сандарында Қ.Исмағұловпен Гурьев қаласында
жерлестерімен болған ресми кездесулер жайлы материалдары үзбей жарияланып
отырған. Ал 9-сәуірдегі санында Қайырғалидың суреті басылған.
Бұлармен бірге 1944 жылғы 9-сәуірдегі санында Казахстанская правда
газеті де топтама материал берген екен. Бұл мақалада Қайырғалидың
жауынгерлік жорықтары туралы, яғни, 1941 жылға Ростов қаласының түбінен
басталған, Кавказ тауларының бөктерінен Новороссискіге дейінгі майдан жолын
айта келіп, Керчь бұғазына десантшы болып түскендігі ерлігі
баяндалады.[32,87]
Газет беттеріндегі осынау бір батыр туралы жазылған сан алуан
материалдар жазушы Ғабит Мүсреповті де қатты қызықтырады. Осы қызығу,
толқудан келіп қаламгерге шығарманы жазу туралы жаңа ой келген, идея
туындаған.
Жазушы шығармашылығындағы соғыс тақырыбы, Қайырғали ерлігі жайлы
деректер осылай бастау-бұлағын алған.
Ғабит Мүсрепов Ұлы Отан соғысына қатысқан жоқ. Ендеше соғыс туралы
шығарма жазуы тіпті де оңай емес. Соғыс туралы қалай жазу керек? Бұл туралы
Б.Момышұлынан асырып ешкім де айта алмас: Әрине, соғыста болмай-ақ, дәрі
мен қанның иісін иіскемей-ақ, үйде отырып-ақ әскери шығарма жазуға болады.
Ондай жазушыны жалпы білімі болғанымен сауаты жоқ жазушы дейміз. Ал өзі
сауатсыз жазушының кейіпкері надан болып шығады. Ондай кейіпкерлер, мысал
үшін Отан соғысында қарсы келген жауды найзаға шаншып алып лақтыра береді,
лақтыра береді. Ал оның адамды лақтырған жеріне сенің ттас лақтырсаң
құлашың жетпейді. Бұл біздің асыл қазынамыз ауыз әдебиетінің тәсілі.
Әрине, бұдан соғыс туралы соғысқа бармаған адам жаза алмайды деген ой
тумауы керек. Кезінде В.Маяковский: Соғыс туралы жазбау керек, соғыспен
жазу керек деген қанатты сөз айтқан. Ойлана қарағанда Соғыспен жазу
керек... ─ деген пікірдің көркем астарларын Ғабит Мүсрепов осы романында
шебер қолданады.[35,23]
Осы романды жазу барысында қаламгер түрлі шығармашылық көңіл-күйді
бастан өткізген. Автор осы шығарманы жазу барысында көп ізденіске барған,
ұзақ уақыт екшелген, очерк, повестің жемісі. Қазақ соладтының ойға
оралуынан, көңілде пісіп жетіліп, жазылып бітуіне дейін өзіндік өзгеше сыры
бар. Бұл шығарма суреткердің соғыс шындығын, Қайырғали өмірін жан-жақты
зерттеп, терең білгенін мейлінше айқын көрсетеді.
Ғабит Мүсреповтің шығармашылық тәжірибесіне зер салсақ, болашақ
шығармасына қажетті өмір материалдарын іздестіру мен жинау жолы түрліше
екенін байқаған болар едік.
Ал, шын бетбұрыс Ғабит Мүсреповтің Кеңес Одағының Батыры Қайырғали
Исмағұловпен кездесуінен басталады. Қайырғали Исмағұлов аз күндік
демалыспен Алматыға келеді. Өз қандастарымыздан ерен ерлік көрсеткен
батырды қарсы алуға сол кездегі республиканың бірінші басшысы Жұмабай
Шаяхметовтың өзі шығады. Перрон басында ағалық мейіріммен ыстық құшағына
орап, алғашқы сәттен тікелей өз қамқорлығына алған Жұмекең келесі күні
Алматының ақын-жазушылары мен журналистерін жинап, даңқты жерлестерімізді
соларға таныстырады. Осы кездесу жөнінде Қайырғали Исмағұлов: Сол
кездесулерде басында кепкасы бар жас жігіт қасымыздан қалмай, үнемі жазып
отыратын. Кейін барып білдім, ол Ғабит Мүсірепов деген жазушы екен. Сол
кезде қырыққа иек артқан Ғабең жас жас жігіттей шиыршақ та қунақ көрінді.
Сыпайы, бипаз сөйлейтін жазушы сол сапар менің өмірімнен көп мәлімет сұрап
білді. Әсіресе оны менің тұлдыр жетім, балалар үйінде өскендігім
қызықтырды, ─ дейді. [3,92]
Ал, Ғабит Мүсрепов Қайырғали Исмағұловты қалай кездестіргені,
шығармасының бас қаһарманы ретінде қалай таңдап алғандығы жөнінде былай
дейді:
─ Соғыс тақырыбына бір нәрсе жазуға толғанып жүрген кезім еді. Бірақ
жөндемді ешнәрсе туа қоймады. Тегінде татымды бірдеңе шығару үшін жазбақ
дүниеңді жете білу керек. Ал маған, өздерің білесіңдер, майдаанда болып, оқ-
дәрі иісін иіскеуге дәм бұйырмады: ту бастан осындағы бір топ қаламгер
бронь деген шектеуге түсіп, елде қалдық... Қысқасы, соғыстың нендей ауыр
хикмет екенін жүрегім сезгенімен нақ өзін көрген, білген кісі емеспін.
Ойлана келе бұл олқылықты толтырар іс ─ ұрыс даласынан аман-есен қайтқан
майдангердің әңгімесі деген тоқтамға келдім. Ондай куәгерлердің талайына
жолықтым. Амал не, солардың бірде-біреуіне көңілім толсайшы, әлде көкейім
аңсаған шынайы майдангер кезікпеді ме, кім білсін?.. Майданға
бармағанымызбен бізді де мезгіл-мезгіл әскери дайындық, түрлі жаттығуларға
шақырып, батыс жақта алапат соғыс жүріп жатқанын еске салып қоятын. Бір
күні бізді, біз деп отырғаным ─ өңкей ғалымдар мен әдебиетшілер қауымы,
одақтық армияның филиалында өтпек кезекті кездесуге шақырды. Естуімізше,
майданнан ерен батыр бір жігіт келіпті. Омырауында Алтын жұлдызы болмаса
да, нағыз қас батыр деседі. Барлық сұхбатында болдық. Майдан туралы
әңгімені келістіріп-ақ айтады екен: шынайы болған, көзі көрген ұрыстарды
талдайды, майдангерлердің тірлік жайынан да бүкпесіз сыр шертеді; соғысу
әдістері, әскердің қаруы, оның жіктелуі турасынан да сан алуан
мағлұматтарды ұзақты күн тыңдап отырамыз, қайсыбірін құлаққа құйып, ең
қажет-ау дегендерін блокнотқа түртіп аламыз. Лекторымыз жап-жас, әскери
дәрежесі небәрі аға лейтенант болғанмен, біз үшін генералдан кем емес ─
мінберден сөйлеп тұрған сөзі де, қаққан қазықтай қаздиған өзі де, ұстараның
жүзіндей лыпылдаған мінезі декөңілді еріксіз көншіткендей. Бір минөт
асырмай кесулі сағатта сөзін бітірді. Айтып тұрған әңгімесіне бөгде бір сөз
қоспайды, жайыла отырып жалпылама сөйлеуге дағдыланып кеткен бізге де артық-
ауыс бір сөз қостырмайды. Әлқисса, содан аз күнде-ақ әскери қатаң тәртіптің
не екенін біліп-танып қалдық... Бір күні тіпті келеңсіздеу оқиғаға куә
болдық: егде тартып қалған ғалым кісі дәріс басталған соң залға келіп,
соңғы орындардың біріне жайғаса беріп еді, майдангеріміздің түсі бұзылып,
өктем дауысы саңқ етіп: Ақсақал, орныңыздан тұрыңыз! ─ десін. Ана кісі
орнынан сөлбірейе тұрды бүгін боссыз! ─ деп бұйырды әскери лекторымыз.
Байғұс ғалым қатты ұялып, не істерін білмей қипақтап тұрып, кешіккен
себебін түсіндіре бастап еді, майдангеріміз: Әуре болмаңыз, ақсақал! ─
деп қайыра түйіп тастады ... Амал қанша, ұрыс даласынан келген екпіні әр
сөзінен сезіліп тұрған тарпаң қылықты майдангермен сөз таластару қайда,
байғұстың иығы салбырап, тұқия төмен қараған қараған қалпы залдан кетті.
Бұл оқиға, әрине, бәрімізге де сабақ болды. Жеті күн ұдайы бір орында
тапжылмай отырып, әлгі офицердің әскери сұхбатына құлақ түрдік. Міне
бастапқы ойым ─ осы жігітті оңаша әңгімеге шақырып, біршама айналдырып көру
болатын. Турасын айтсам, оның майдан туралы ойлы да терең маслихатына
сүйсіне ынта қойғаным да содан еді. Алайда, ұстараның жүзіндей лыпылдап
тұрған ұрдажық күрт мінезді майдангерге тіпті жақындаса алмадым. Көкейімде
сол күнде түйіп жүрген ержүрек те қарапайым жауынгерден ол әлдеқайда жоғары
тұрған шынайы әскери қолбасшы адам сияқтанды, өрем жетпес деп ойладым. Оның
білім-таным дәрежесі де, мұны енді қазір интеллект дейсіңдер ме, тым
көтеріңкі еді. Оған да бойлау оңай болмас деп топшыладым... Сезіп отырған
шығарсыңдар, менің айтып отырғаным ─ кәдімгі өзіміздің Бауыржан Момышұлы.
─ Күндердің күнінде тағы да бір қауесет дүңк ете қалды: Біздің
филиалға бір батыр жігіт келіпті, өзі тума ғалым дейді. Мінезі қандай
биязы, әңгімеге жұртты қарқ қылып, бәрін риза етіп жатыр!. Жұрт жаппай
мақтаған батырды маған неге көрмеске?! Көңілімде көптен ұялаған майдангерім
бәлкім сол болса игі деген далбасамен сәтін салғай деп қағаз-қаламымды
сайлап, филиалға барайын. Филиал деп отырғаным ─ осы күнгі үлкен
академиямыздың қара шаңырағы орнаған Виноградов көшесіндегі екі қабаит тас
үй, сол кезде ол ─ небәрі екі-үш институттан тұратын ғылыми орталық
болатын. Соның бірі ─ тарих, әдебиет және тіл институты атанған бізге төл
шаңырақ. Бір тәуірі, батыр көп іздеткен жоқ, мен жайғасқан кабинетке өзі
келіп сәлем берді. Батырлығында, сірә, қапы жоқ, омырауында ─ жарқыраған
Алтын жұлдыз. Мінезі де қыздай сызылғңан, сіз-біз деп қымсынып тұрған нағыз
ұялшақ биязының өзі. Соғысқа дейін осы жайда аспирантурада оқыпты,
мамандығы филолог. Сөз тартып көрсем, батырлар жырын, эпостарды жатқа
соғады. Әңгімесі дәмді, сөзі нәрлі. Жалықтырмайды тіпті. Майдан туралы
сұрасам: Ой, ағасы, майдан деген қып-қызыл қан төгіс қой, оны айтып тауысу
мүмкін емес ─ әйтеуір сүлдерімізді сүйретіп тірі келдік қой! ─ деп
күрсінеді, одан әріге баспайды. Қойшы, екі-үш күн әурелеп, ақыры: Ал
батыр, өзіңнің ерлігіңді естірт, Алтын жұлдызды кеудеңе не үшін тақтың? ─
деп әңгіменің турасына көштім. Пәлі, Ғабит аға, біздікі әншейін нәрсе ғой.
Ер деп анау өзіміздің Алтайдың төрінен ─ Риддерден келген Төлеген
Тоқтаровты айтсаңызшы! О, қандай-қандай Төлеген сынды атпал азаматтар,
қыршын боздақтар Отан үшін шейіт болып кетті, шіркін! Соларды жазу керек
қой! ─ деп батыр майдандас достарын, ержүрек серіктестерін есіне алып, көл-
көсір әңгіме шертеді. Ал өзі жайлы бір сөз айтпайды. Талай кішіпейілді
білетін едім, мынау солардың серкесі болып шықты. Сезіп отырған
шығарсыңдар, менің айтып отырғаным ─ Мәлік Ғабдуллин! Кейіннен ірі ғалым
атанған, батырлығы да алғы шепте сыналған, халқымыздың асыл перзенттерінің
бірі еді ғой ол! Бірақ, не шара, Мәліктің зор тұлғасын көп жұрттан ертерек
танысам да, шығармама кейіпкер ете алмадым. Қолымнан келмеді. Енді халық
арасынан шыққан қарапайым солдаттардың өмірімен таныса бастадым. Менің
түпкі мақсатым ─ халқымыздың Ұлы Отан соғысына жаппай қатысуын көрсету
болатын, романның аты да осы ойдан өрбіді. Қол бастаған Бауыржан, Мәлік
сынды зиялы азаматтарымыз болғанымен олар санаулы еді. Ал Қайрош тәрізділер
есепсіз көп болатын. Қайроштың романға кейіпкер болып шығуының түп себебі
де осында... Ғабит Мүсрепов пен Қайырғали Исмағұлов артық-кемі жоқ он екі
күн әңгімелесіп Қазақ батыры романының қаңқасы қаланды деуге болады.
[37,91]
Өзі танысқан тамаша адамның ерлігін, азаматтығын басқалар да білсін,
оқысын деген ниетпен осы шығарманы жазуды алдына мақсат етіп қояды. Осындай
өнегелі адамның өмірін оқығанда қарапайым азаматтың өсу жолын,
табандылығын, тіпті ғажайып ерлігін көріп сүйсінесің де. Сүйсіну аз, жақсы
жанның тәлімі, өнегесі, ерлігі оқушыға ой салып қана қоймайды, ол одан
үйренеді, ол ұстаған мақсат, еңбек жолы, ерлік үлгісін ұстануы да ғажап
емес. Ал, мұның үстіне Қайырғали тарихи тұлға, бүкілхалқына аты әйгілі адам
екенін білуге оқырман өте ынтық. Мұндағы азды-көпті тәрбиелік, үлгілі
жайлар, мақсаттылық, адалдық істері қиялдан туған кейіпкердің ісінен гөрі
оқушыға әлдеқайда зор әсер қалдырады.
Мұнымен қатар тарихта болған, одан орын алған өнегелі азаматтың ерлік
жолын жазу Мүсреповке парыз. Осындай себептермен Қайырғали төңірегінен
айналсоқтап шықпаған жайы бар.
Жалпы, ойлы жастың, сезімтал Қайырғалидың тағдыры, жан сыры Мүсрепов
қызығатын ең басты тақырып. Сол Қайырғали жазушының повесть, роман жанрының
арқауына айналғандығын көреміз. Тегінде осындай әсерлер, байқаулар жинала,
қорлана келіп, өзінің көркемдік бейнесін табатын болса керек. Міне, осындай
жаңа көзқарас жазушыны толғандырады. Қайырғалиды елге танытсам деген
ұмтылыс күшейеді.
Осылайша шебер жазушы Қайырғали көрген шындықтың бәрін түгел айтпаса
да, ең керекті-ау, қажеттісі дегендерін оқушы алдына жайып салды.
Шығармадан А.Бектің атақты Волокалам тас жолы романының әуендері
байқалатын тәрізді. Сол кезде бұл романның қоғамдық санаға әсері айрықша
мықты болатын. Оны Ғ.Мүсіреповтің өзі де сезінген. Қаламгердің романға келу
жолы басқа болғанымен шығармадағы оқиғалардың өткен уақыты, бас
қаһармандары арасында ұқсастықтар бар. Әрине, Ғ.Мүсіреповті тура сол ізге
түсті деп айтуға болмайды. Алайда, шығармашылықізденістер ізіндегі
байланыстар әсерінің өрнектерін жоққа шығару қиын.
Ғ.Мүсрепов Қазақ батыры романына эпиграф ретінде мына диалогты
алады:
─ Әуелі келісіп алайық, сіз ешнәрсені жасырмаңыз, мен ешнәрсе
қоспайын.
─ Жоқ, сіз ешнәрсе қоспаңыз, мен ешнәрсе жасырмаймын...
Уәдеміз осы болды.
Жоғарыда автор да, батыр да өздерінің тек қана шындықты айтатынына
сенімді тәрізді. Алайда, көркем шығарманың бір ұшында шындық жүргенмен, бір
ұшында қиял жүреді.
Ғабит Мүсрепов өз шығармашылығымен қазақ әдебиетінде әскери тақырыпты
дамытуға айтарлықтай үлес қосты. Бұл тұста жазушының аса күрделі әлеуметтік
тарихи және әдеби проблемаларды шешудегі шығармашылық батылдығы айқын
көрінеді.[155,105]
Сондықтан да жазушы осындай талаптар биігінен көріну үшін көп
еңбектенді, үнемі ізденді, шығармашылық ізденіс кезеңінен өтті. Осы бір
сыры мол сындарлы тақырыпқа бойлай еніп, оны терең зерттеп, түбегейлі
меңгеруде Ғабит біршама тәжірибе жинақтады.
Ғабит Мүсреповтің жазудан оқуы көп болған. Бұл қайткенде де өз
замандастарының өнерін қызықтау, білу мақсатынан туды. Өзге қаламгерлер
қалай жазады, не жазады, не айтады мұны білу Ғабит үшін қызық әрі пайдалы.
Бұл біреуге еліктеу емес, қайта пышақты қайраған тәрізді әсер, қамшылау
туғызады.
Екіншіден, өмірді оқи білетін адам, кітапты да оқи біледі. Бұл екеуі
жазушының жанынан тастамас қайрағы.
Осыдан бастап болашақ шығармасына қиялдан кейіпкер іздеп әуреленген
жоқ. Жазушы өмірден өз идеясына сай прототипті тапты, әңгімелесті, келешек
кейіпкері сомдауға қажетті өзін толғандырған сұрақтарына жауап алды. Өз
кейіпкерлерін жазу столынан, не кітаптан емес, нағыз қайнаған өмірдің өз
ортасынан таиты. Енді осы естігендерді, көргендерді, жинаған материалдары
бойынша шығарманы қалай жазу керек? Неге сүйену керек?
Бұлай қарағанда материал дайын, жетерлік, талантты қаламгер Ғабит
Мүсрепов үшін столға отыра қалып жазу ғана қалған секілді. Алайда жазушыны
толғантқан, ойландырған мәселелері де болды. Ол жазушының өз шығармашылығы
алдында, қазақ әдебиетінің проза жанрында алынбаған асудай болып жатқан
қамалдарға байланысты мәселе еді. Осындай алынбаған қамалдардың сол
тұстағы ең бастысы ─ соғыс тақырыбы болатын. Осы тақырып Ғабит Мүсреповтің
Қазақ батырына дейінгі қазақ әдебиетінде негізінен фольклорлық үлгіде
жазылып келген еді. Бұл тұста қазақ әдебиетінің алдында, тіпті бүкіл кеңес
әдебиеті алдында жаңа техникалық алапат соғыстың шынайы бейнесін жасау
проблемасымен қатар заманның батыры кім?, оның батырлығының төркіні
неде? деген сұрақтардың көркем шешуін беру міндеті де тұрды.
Ғабит Мүсрепов жаңа тақырыпқа шығарма жазар алдында осы көкейкесті
проблемалардың көркем түйінін берудің қиындығы мен жауапкершілігін терең
сезіне отырып, өз ойын жүзеге асыруға тікелей кірісті.
Әрбір жазушы, шын суреткер әдебиетке өз тақырыбын, өзіндік қолтаңбасын
ала келетіндігі белгілі. Тегінде төл тақырыппен табысудың өзі біркелкі бола
бермейді. Кейде болашақ шығарманың шикізатын үздіксіз ізденіс үстінде,
өмірді зерттеп жүріп табатын болсаң, енді бірде бастан кешкен сан алуан
оқиғалар тыным таптырмай, қолыңа еріксіз қалам алдырады. Міне, осы тұрғыдан
алғанда Ғабит Мүсреповке де Қазақ солдатын жазуды өмірдің өзі ұсынды
десек артық айтқандық болмас. Әрине, ізденбесе, өмірге үңілмесе өзінен-өзі
мен мұндалап тұратын дайын тақырып жоқ. Сондықтан жазушының бұл шығармасы
көп ізденудің нәтижесі десе де болады. Қазақ солдаты романын жазамын
деген жазушыда бұрын болмаған. Ал мұның өзі тақырып табиғатынан, арнайы
нұсқау тапсырма, кездесу әсерінен туындаған.
Ғабит Мүсрепов ─ сөз қоры мол жазушы. Жазушының бұл романы әскери-
патриоттық тақырыпта жазылған тұңғыш көлемді туынды. Қазақ әдебиетінде
күрмеуі қиын күрделі тақырыпқа, үлкен жанрда алғаш қалам сілтеген Мүсрепов
болды.

ЕКІНШІ БӨЛІМ. БАС ҚАҺАРМАН БЕЙНЕСІ ЖӘНЕ ШЫНДЫҚ ТУРАЛЫ ТОЛҒАМ

Қазақ солдаты ─ қаһармандық характер жасаған, кеңес адамының жан
сұлулығын жырлаған патриоттық шығарма. Рухани дүниесі бай елі үшін ерлікке
де, өлімге де бел байлаған патриоттар бейнесі көз алдымыздан өтеді. Бұл –
бүтін бір ұрпақтың асқақ бейнесі. Сондықтан да, шетел әдебиеті оқушылары
жас кейіпкерді кеңестік қоғам өкілі деп қабылдап, Қайрош тағдырынан
жаңарған ел, жасарған халық тұлғасын көреді. Шындығында да, сюжеттік-
композициялық жүйенің бел омыртқасы шымырлаған өзегі – қайрош өмірі осынау
мәнді проблеманы аян етіп тұр. Сюжеттік бұлақтар мен композициялық
бұрылыстар, кейіпкерлердің іс-қимылы мен қызмет-әрекеті, ерлігі, Қайрош
айналасында өрбіп, оның тікелей қатысымен дамып, осы арнаға құйып, негізгі
идеяны айқындап, баяндап, ал шығармаға тұтас бітім, тартымды сымбат беріп
тұр. Жағымды қаһарманның характері бірге өсіп, біте қайнасқан, бірге ерлік
жасап, бірге арман-үмітке сүңгіген, тірлік-тынысын бірге жұтқан дос-
жолдастары арасында – типтік жағдайда ашылған. Сонымен негізгі идеяны
белгілеген сюжеттік-композициялық жүйенің бел ортасында – Қайрош өмірі,
ұрпақ тағдыры.
Романды оқи бастаған шағымызға сонау бір жылдардағы қазақ ауылының
тіршілігі, романның бас кейіпкері Қайроштың туып өскен ортасының күн-көріс,
характері, дамудың жаңа жолына бағдар алған ауылдың алғашқы жылдарда бастан
кешкен қиыншылықтары реалистік тұрғыдан суреттеледі. Қайроштың туған
ауылында жас баланы алдарқатып әкететіндей жаңалықтан аз еді. Жаңалық кең
өріске еркін шырқап кете алмай, ескілік атаулы етектен тартып, ілгері
басқан аяққа шырмауықша оралып жатқан кез болатын.
Осы кезде түскен қиыншылықтарды жас баланың қайыспай көтеріп әкетуі
әрине, қиын. Сондықтан жас Қайрош бұл қиындықтан құтылу үшін ауылдан қашып,
қалаға тартады. Бірақ ол өзінің туып өскен жерінен бір жола безу үшін
кетпейді, әлденіп, күш жинап бекем болып қайта келу үшін, сөйтіп
қиыншылыққа қарсы күрес ашу жолын үйрену үшін кетеді. Қайроштың ауылдан
қашуының ішкі логикасын, образдық даму эволюциясының сырын біз осылай
ұғуымыз керек.
Қалаға барған Қайрошты балалар үйі өз тәрбиесіне алады, қамқорлық
жасайды, оқытады, білім береді. Сөйтіп, жас Қайрош өнерлі, өнегелі, саналы
азамат болып жетіледі. Қайрош көрген мұндай қамқорлықты сол секілді талай
кедей балалары көрген. Оқу оқуға, білім алуға талабы болғанмен бірақ қысқа
жібі күрмеуге келмейтін талай кедей-кепшік жетім балалар тек кеңес үкіметі
жылдарында ғана осындай әкелік қамқорлық құшағына бөленді. Қазақ
еңбекшілеріне Кеңес өкіметі әперген ұлан ғайыр бақыттың айқын бір көрінісі
осы еді. Жас Қайроштың басынан өткен жайлар – қалың жұрттың белгілі бір
өкілдеріне тән болған ортақ құбылыс болып табылады.
Қазақ солдаты романы жөнінде пікір айтқан Е.Лизунова, В, Кругов,
С.Төлешов, В.Закрутин өздерінің мақалаларында осы шығарманың алғашқы бөлімі
, яғни бас қаһарманның балалық шағы, жастық көзі суреттелетін бөлімі басы
артық деген ой айтады. Бұл пікірмен келісуге болмайды. Өйткені жазушы бас
қаһарманның сол балалық кезін жан-жақты кең қамтып суреттеу арқыл жалпы
қазақ елінің даму тарихына тән болған маңызды кезеңді көрсетеді. Қайрош –
социалистік заманмен құрдас адам. Сондықтан Қайроштың ер жету, өсу жолдары
белгілі бір әлеуметтік топтың қауымның өсу жолдарын да білдіреді.
Әрине, шығарма қаһарманының өсу жолын көрсету үшін ұзан сапарлы
суреттеу мен баяндаулардың шарт емес екені белгілі болса да, Ғабит
Мүсреповтің Қазақ солдаты жазылған кезде қазақ халқының Қазаннан кейінгі
өмір өткелдерін көрсететін шығармалар онша көп болмайтын. Осы тұрғыдан
алған, автордың бұл кезеңнің белесті-белесті асуларын ғана суреттеу
мақсатын көздеуі орынды деп білеміз. Қайроштың басқалардан бір ерекшелігі –
балалар үйінде тәрбиеленуі ғой. Сондықтан да Отан қамқорлығын азаматтың
Отанға қауып-қатер төнген шақта қасық қанын төгіп жан қиярлықтан жанын
қиярлықтан ерлік көрсетуіне автор әдейі осы ойды таңдып алғанын аңғармасқа
болмайды. Бүгінгі өмір шындығына арналған шығармада өткен өмір жолын ұзақ-
сонар баяндап кетушіліктің бір себебі осындай оймен сабақтасып жататындығын
әр кез айыра білген жөн.
Қайрош – кеңестік тәрбие көрген жас азамат, ол қолы жеткенді місе
тұтпай, үнемі өрлей беруді, сатыдан-сатыға көтеріліп, биіктей беруді
аңсайды. Оның тұла бойынан қазақ халқының жаңа заман қалыптастырған жаңа
қасиеттері жарқырап көрінеді, неміс фашизмі елімізге тұтқиылдан шабуыл
жаса, Отанға қауіп төнген сағатта Қайрош өзі тіленіп майданға аттанады. Ол
– жауынгер. Ал оның ата-бабалары әскери тәртіпті бастарынан өткермеген,
сондықтан әскери өмірдің атадан балаға мирас болып қаған дәстүрі жоқ Әскер
қатарында қызмет атқару, әскери тәртіпті көру – қазақ халқының тіршілік
тұрмысына Қазан төңкерісінен кейін орныққан жаңалық. Міне осы жаңалық
романда майдандағы Қайроштың іс--әрекеттері арқылы нанымды көрініп отырады.
Сөйтіп, Қазақ солдаты романында қазақ жұрты өмірінің үлкен кезеңі кең
тұрғыда суреттеледі.
Романның бас кейіпкері – Қайроштың жастық шағы, өсу, ер жету жолы,
әскери сапта жүрген кездегі қызметі оқушыны өзіне қызықтыра тартып отырады.
Жоғарыда айтқанымыздай, Қайроштың өмірі мен өсу жолында қазақ елінің
кеңестік өмірінің шынайы бел-белестері жатыр. Қайрош – жаңа заманның
азаматы. Ол кеңес мектебінде оқып, тәлім алған. Кеңес өкіметімен әкелік
қамқорлығы аясында ер жеткен ұлан. Оның көрген тәрбиесі – социалистік
қоғамдағы коммунистік тәрбие. Жазушы кейіпкердің өсу жолын, образдың
қалыптасу сатыларын көрсеткенде, бүкіл оқиғаны, міне, осы жайларға
байланысты суреттеп отырады. Сөйтіп Қайрош тұлғасын ерекше даралап
көрсетеді. Ал Қайроштың іс-әрекеттері, оның бойындағы мінез-құлық – қиялдан
қиыстырылмаған, елден ала-бөтен тұрған ерекше сипат емес, Қайроштың
замандастарының бәріне де тән ортақ қасиет. Бұл белгілер кейіпкердің
өзіндік даралық ерекшеліктерін көрсетумен қатар, біздің дәуір адамдарының
белгілі бір тобының, қалың қауымның жай күйін танытатындай типтік сипатты
білдіреді [102,68].
Шығарманын алғашқы бөлімінде Қайроштың оқу іздеп, өзінің туған жері
Қайрақтыдан Гурьевке келгелі көрінеді. Орал қаласына барғаны, балалар
үйінде тәрбиеленгені баяндалады. Осы кездегі жас Қайроштың бойында оқушыны
сүйсінтерлік бір қасиет бар. Ол – Қайроштың жақсы азамат болуға талпынуы,
осы жолда нендей қиыншылық кездессе де бас тартпай күресе алуы,
қиыншылықпен табан тіресе алыса білуі. Осы жолда бала Қайрош өмірдің талай-
талай сырларымен танысады, көп жайларды аңғарады, жақсылық пен жамандықтың,
адалдық пен арамдықтың ара-жігін танып, айыра түседі. Қысылшаң жағдайларға
душар болып қалған шақтарында да оның еңсесі түспейді. Жақсы үмітпен тек
алға талпынады, ойындағы нұрлы арманы солғындалмайды, қайта күрес-тартыс
үстінде.
Мүмкін, менің алдымда сағым теңізіндей құлпырып, адыстан қол бұлғап
жаңа бір өмір жатқан шығар. Мүмкін, шарасы шайқалмаған ескі ауылдың ескі
өміріне қанағат етпеген бала ойы осындай бір себепті бұрыннан іздеп жүрген
шығар. О да мүмкін, бұ да мүмкін - деп ойлайды Қайрош өзінің оқу іздеп
қалаға келген жолында [62,120]. Жақсы үмітпен, жақсы арманмен келген баланы
қамқоршы қауым қарсы алады. Қайрош балалар үйіне қабылданады. Осы бір
жайдың өзінен-ақ сол дәуірдегі кеңес өкіметінде жас адамның жақсы азамат
болып өсіп, ер жетуіне қамқорлық жасалатыны аңғарылып тұр.
Бала Қайроштың оқу оқып жүрген кезінде қызығатын айрықша бір құмарлығы
бар. Ол - әскери өнер. Жасы толғанда ол әскери курсқа өзі тіленіп барады.
Қайрош осы тілегі орындалып, курсаннат сапында жүрген шағында неміс фашизмі
елімізге тұтқиылдан шабуыл жасайды. Сүйікті Отанының аясында мәпелеу көріп
өскен жас азамат Қайрош совет жерін қорғау үшін майданға аттануға бел
буады. Отанын сүю сезімі оның жігерін ұштап, қайратын тасыта түседі. Қайрош
майданға жіберуге сұранған ең алғашқы жігіттің бірі болып, өздерінің
командиріне рапорт береді. Осы бір сәт романда былай суреттелген:
Ант артынан алдыңғы жеті кісінің бірі болып командирлердің алдына
барып рапорт бердім.
─ Курс аяқталуына қаратпай-ақ, еріктілер қатарында майданға жіберіңіз
дедім.
─ Сарталиев жолдас, артыңызға қараңызшы! – деді курс командирі жымиып.
Алғашқы бір қас-қаққандай сәтте жеті жауынгер шыға келсек, енді арт
жағым ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.