Заңды тұлғаларға салынатын жер салығы
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
І БӨЛІМ. ЖЕР САЛЫҒЫНЫҢ ПАЙДА БОЛУЫ, МӘНІ, МАЗМҰНЫ
1.1 Салық салудың дамуы тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1.2 Жер салығының экономикалық маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
ІІ БӨЛІМ. ЗАҢДЫ ТҰЛҒАЛАРҒА САЛЫНАТЫН ЖЕР САЛЫҒЫНЫҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
2.1 Салықты төлеушілер, объектісі, мөлшерлемелері ... ... ... ... ... ...12
2.2 Салықты есептеу тәртібі мен төлеу мерзімдері ... ... ... ... ... ... ... 22
2.3 Салық кезеңі және салық декларациясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...26
ІІІ БӨЛІМ. БЮДЖЕТТІҢ КІРІС БӨЛІГІН ҚАЛЫПТАСТЫРУДАҒЫ ЖЕР САЛЫҒЫНЫҢ АЛАТЫН ОРНЫ МЕН ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ
3.1 Жер салығын жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .28
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..31
Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..33
І БӨЛІМ. ЖЕР САЛЫҒЫНЫҢ ПАЙДА БОЛУЫ, МӘНІ, МАЗМҰНЫ
1.1 Салық салудың дамуы тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1.2 Жер салығының экономикалық маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
ІІ БӨЛІМ. ЗАҢДЫ ТҰЛҒАЛАРҒА САЛЫНАТЫН ЖЕР САЛЫҒЫНЫҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
2.1 Салықты төлеушілер, объектісі, мөлшерлемелері ... ... ... ... ... ...12
2.2 Салықты есептеу тәртібі мен төлеу мерзімдері ... ... ... ... ... ... ... 22
2.3 Салық кезеңі және салық декларациясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...26
ІІІ БӨЛІМ. БЮДЖЕТТІҢ КІРІС БӨЛІГІН ҚАЛЫПТАСТЫРУДАҒЫ ЖЕР САЛЫҒЫНЫҢ АЛАТЫН ОРНЫ МЕН ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ
3.1 Жер салығын жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .28
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..31
Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..33
Барлық деңгейдегі - мемлекеттік, республикалық, жергілікті бюджеттердің қаржылық қамтамасыз етілуі мемлекеттің әртүрлі кірістері есебінен жүргізіледі. Мемлекеттің кірістерінің негізгі түрі болып бізге белгілідей салықтар табылады, өйткені олар мемлекеттік қазынаға түсетін ақша қаражаттарының көп бөлігін құрайды. Нарық экономикасының барлық елдерінде салық бюджеттің кіріс бөлігінің негізгі қайнар көзі болып табылады. Осыған қоса олар экономикаға мемлекеттің әсер етуші тұтқасы
ретінде болады .
Әлемнің кез-келген мемлекеті көп салық алуға мүдделі, бірақ әрқайсысы тепе-теңдікті қадағалайды, және көп табатын мемлекет бай емес дұрыс есептейтін мемлекет бай болып саналады.
Кез-келген мемлекеттің нарықтық дамуы салық саясатын, әсіресе экономиканың жақымсыз реттеушісі ретінде кеңінен пайдалануды болжайды. Нарыққа көшу жағдайында экономикалық реформалардың негізгі міндеттерінің бірі - әр деңгейдегі бюджеттің ұлғаюы мен жекелеген субъектілердің ықпал етуі және экономикалық жалпы дамуы мәселелерін шешуге мүмкіндік беретін тиімді салық механизмін қалыптастыру.
Салықтар өздеріне тән ерекше әдістермен әсер етуді іске асырады. Мемлекет салық мөлшерін көтеріп, жеңілдіктерді тарылтып болашақы жоқ өндірістердің қызметін шектей алады.
Ал ынталандыруды мысалы: “кері немесе кері қаржыландыру” деп шартты атауға болатын әдісті пайдалану арқылы жүзеге асыруға болады. Оның мәні салық төлеуші қосымша қаржы ресурстарын сырттан емес, өз меншік табысынан және қаржыларынан алуында.
Қазақстан Республикасының салық саясатын салықтық реттеудің құралы ретінде пайдалану барған сайын ашық саяси және әлеуметтік сипатқа ие болуда. Оның дұрыс және тиімді қызмет етуінен тек экономикалық сипаттағы мәселелер ғана емес, сонымен қатар азаматтардың тыныштықтарының сақталуы, саяси тұрақтылық, мемлекеттің егемендігі мен тәуелсіздігінің нығаюы да тәуелді болады.
Салық реформаларын республика халқының тұрмысын жақсарту перспективалары әсіресе халықтың әлеуметтік әлсіз топтарына нарыққа көшу кезеңі кезіндегі қиындықтармен байланысқан қандай болмасын қақтығыстарды жоятын жағдай жасаумен байланысты.
Мемлекеттің тіршілік етуі оның бюджеттерінің кіріс бөлігіне салықтар мен алымдар ретінде түсетін ақша қаражаттарынсыз мүмкін емес. Салық төлеушілер үшін оларды төлеу жауапкершілік қана емес, сонымен қатар ол-қажеттілік. Салық төлеушілер есебінен мемлекет аппараты және оның құрылымы қамтамасыз етіледі, өз кезегінде сол мемлекет өздерінің салық төлеушілерін-мемлекет азаматтарын өркениетті қоғамда белгіленген тәртіп сақтау бойынша көптеген шараларды іске асыру мен қорғауды іске асырады.
ретінде болады .
Әлемнің кез-келген мемлекеті көп салық алуға мүдделі, бірақ әрқайсысы тепе-теңдікті қадағалайды, және көп табатын мемлекет бай емес дұрыс есептейтін мемлекет бай болып саналады.
Кез-келген мемлекеттің нарықтық дамуы салық саясатын, әсіресе экономиканың жақымсыз реттеушісі ретінде кеңінен пайдалануды болжайды. Нарыққа көшу жағдайында экономикалық реформалардың негізгі міндеттерінің бірі - әр деңгейдегі бюджеттің ұлғаюы мен жекелеген субъектілердің ықпал етуі және экономикалық жалпы дамуы мәселелерін шешуге мүмкіндік беретін тиімді салық механизмін қалыптастыру.
Салықтар өздеріне тән ерекше әдістермен әсер етуді іске асырады. Мемлекет салық мөлшерін көтеріп, жеңілдіктерді тарылтып болашақы жоқ өндірістердің қызметін шектей алады.
Ал ынталандыруды мысалы: “кері немесе кері қаржыландыру” деп шартты атауға болатын әдісті пайдалану арқылы жүзеге асыруға болады. Оның мәні салық төлеуші қосымша қаржы ресурстарын сырттан емес, өз меншік табысынан және қаржыларынан алуында.
Қазақстан Республикасының салық саясатын салықтық реттеудің құралы ретінде пайдалану барған сайын ашық саяси және әлеуметтік сипатқа ие болуда. Оның дұрыс және тиімді қызмет етуінен тек экономикалық сипаттағы мәселелер ғана емес, сонымен қатар азаматтардың тыныштықтарының сақталуы, саяси тұрақтылық, мемлекеттің егемендігі мен тәуелсіздігінің нығаюы да тәуелді болады.
Салық реформаларын республика халқының тұрмысын жақсарту перспективалары әсіресе халықтың әлеуметтік әлсіз топтарына нарыққа көшу кезеңі кезіндегі қиындықтармен байланысқан қандай болмасын қақтығыстарды жоятын жағдай жасаумен байланысты.
Мемлекеттің тіршілік етуі оның бюджеттерінің кіріс бөлігіне салықтар мен алымдар ретінде түсетін ақша қаражаттарынсыз мүмкін емес. Салық төлеушілер үшін оларды төлеу жауапкершілік қана емес, сонымен қатар ол-қажеттілік. Салық төлеушілер есебінен мемлекет аппараты және оның құрылымы қамтамасыз етіледі, өз кезегінде сол мемлекет өздерінің салық төлеушілерін-мемлекет азаматтарын өркениетті қоғамда белгіленген тәртіп сақтау бойынша көптеген шараларды іске асыру мен қорғауды іске асырады.
1. Ермекбаева Б.Ж. Жалпы мемлекеттік салықтар. Алматы. Экономика, 1997ж. (3-11бет; 17-22бет)
2. Қазақстан Републикасының Президенті мен Қазақстан Республикасы Үкіметінің Актілер жинағы .№36. Астана, 2004 (65-6ет)
3. «Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы» Алматы.БИКО,2002ж
4. Интыкбаева С.Ж. Фискалды саясат. Алматы, Қаржы- Қаражат 2002ж.
5. «Салық және бюджетке төленетiн басқа да мiндеттi төлемдер туралы»
6. Қазақстан Республикасы Кодексi, 12 маусым 2001 жыл.
7. Iлиясов Қ.Қ., Зейнелгабдин А.Б.; Ермекбаева Б.Ж., Салық және салық салу. Алматы 1995ж. 866.
2. Қазақстан Републикасының Президенті мен Қазақстан Республикасы Үкіметінің Актілер жинағы .№36. Астана, 2004 (65-6ет)
3. «Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы» Алматы.БИКО,2002ж
4. Интыкбаева С.Ж. Фискалды саясат. Алматы, Қаржы- Қаражат 2002ж.
5. «Салық және бюджетке төленетiн басқа да мiндеттi төлемдер туралы»
6. Қазақстан Республикасы Кодексi, 12 маусым 2001 жыл.
7. Iлиясов Қ.Қ., Зейнелгабдин А.Б.; Ермекбаева Б.Ж., Салық және салық салу. Алматы 1995ж. 866.
Жоспар
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
І бөлім. Жер салығының пайда болуы, мәні, мазмұны
1.1 Салық салудың дамуы
тарихы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... 6
1.2 Жер салығының экономикалық маңызы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .8
ІІ бөлім. Заңды тұлғаларға салынатын жер салығының ерекшеліктері
2.1 Салықты төлеушілер, объектісі, мөлшерлемелері
... ... ... ... ... ...12
2.2 Салықты есептеу тәртібі мен төлеу мерзімдері
... ... ... ... ... ... ... 22
2.3 Салық кезеңі және салық декларациясы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 26
ІІІ бөлім. Бюджеттің кіріс бөлігін қалыптастырудағы жер салығының алатын
орны мен жетілдіру жолдары
3.1 Жер салығын жетілдіру жолдары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..28
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ..31
Пайдаланған әдебиеттер тізімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . .33
Кіріспе
Барлық деңгейдегі - мемлекеттік, республикалық, жергілікті
бюджеттердің қаржылық қамтамасыз етілуі мемлекеттің әртүрлі кірістері
есебінен жүргізіледі. Мемлекеттің кірістерінің негізгі түрі болып бізге
белгілідей салықтар табылады, өйткені олар мемлекеттік қазынаға түсетін
ақша қаражаттарының көп бөлігін құрайды. Нарық экономикасының барлық
елдерінде салық бюджеттің кіріс бөлігінің негізгі қайнар көзі болып
табылады. Осыған қоса олар экономикаға мемлекеттің әсер етуші тұтқасы
ретінде болады .
Әлемнің кез-келген мемлекеті көп салық алуға мүдделі, бірақ әрқайсысы
тепе-теңдікті қадағалайды, және көп табатын мемлекет бай емес дұрыс
есептейтін мемлекет бай болып саналады.
Кез-келген мемлекеттің нарықтық дамуы салық саясатын, әсіресе
экономиканың жақымсыз реттеушісі ретінде кеңінен пайдалануды болжайды.
Нарыққа көшу жағдайында экономикалық реформалардың негізгі міндеттерінің
бірі - әр деңгейдегі бюджеттің ұлғаюы мен жекелеген субъектілердің ықпал
етуі және экономикалық жалпы дамуы мәселелерін шешуге мүмкіндік беретін
тиімді салық механизмін қалыптастыру.
Салықтар өздеріне тән ерекше әдістермен әсер етуді іске асырады.
Мемлекет салық мөлшерін көтеріп, жеңілдіктерді тарылтып болашақы жоқ
өндірістердің қызметін шектей алады.
Ал ынталандыруды мысалы: “кері немесе кері қаржыландыру” деп шартты атауға
болатын әдісті пайдалану арқылы жүзеге асыруға болады. Оның мәні салық
төлеуші қосымша қаржы ресурстарын сырттан емес, өз меншік табысынан және
қаржыларынан алуында.
Қазақстан Республикасының салық саясатын салықтық реттеудің құралы
ретінде пайдалану барған сайын ашық саяси және әлеуметтік сипатқа ие
болуда. Оның дұрыс және тиімді қызмет етуінен тек экономикалық сипаттағы
мәселелер ғана емес, сонымен қатар азаматтардың тыныштықтарының сақталуы,
саяси тұрақтылық, мемлекеттің егемендігі мен тәуелсіздігінің нығаюы да
тәуелді болады.
Салық реформаларын республика халқының тұрмысын жақсарту
перспективалары әсіресе халықтың әлеуметтік әлсіз топтарына нарыққа көшу
кезеңі кезіндегі қиындықтармен байланысқан қандай болмасын қақтығыстарды
жоятын жағдай жасаумен байланысты.
Мемлекеттің тіршілік етуі оның бюджеттерінің кіріс бөлігіне салықтар
мен алымдар ретінде түсетін ақша қаражаттарынсыз мүмкін емес. Салық
төлеушілер үшін оларды төлеу жауапкершілік қана емес, сонымен қатар ол-
қажеттілік. Салық төлеушілер есебінен мемлекет аппараты және оның құрылымы
қамтамасыз етіледі, өз кезегінде сол мемлекет өздерінің салық төлеушілерін-
мемлекет азаматтарын өркениетті қоғамда белгіленген тәртіп сақтау бойынша
көптеген шараларды іске асыру мен қорғауды іске асырады.
Қоғамның және мемлекеттің дұрыс қызмет етуіне қажет дін, ғылым,
медицина, тәртіп сақтау мен басқа көптеген қызметтер мемлекеттің салық
түрінде алатын қаржылары есебінен қаржыландырылады. Нарықтық экономика
жағдайында қоғамда болатын әлеуметтік және экономикалық процестерге ықпал
ету құралы ретінде мемлекет оларды пайдаланады. Салық туралы неғұрлым көп
білу керек, өйткені олармен адам өмірі үзіліссіз байланыста болады.
Салықтың шаруашылық субъектілері мен жұмыс істеуші халықтардың алғашқы
табыстарын мемлекеттің пайдасына объективті қажет екені білімді және заңға
бақынушы қоғам мүшесіне ешқандай күмән туғызбайды. Мемлекетке жиналатын
қаржылар оның өзінің қызметтерін іске асыруға қажет, салықтарды жоюды талап
ету қоғамды жоюды талап етуді білдірер еді.
Халықтың меншігіне салынатын салықтар жергілікті, тура нақты
салықтарға жатады. Халықтан алынатын салықтарды оқу бізге азматтарға салық
салу салыстырмалы теңделеді деген тұжырым жасауға мүмкіндік береді.
Олардың біріншісі - әрбір азаматтың мемлекетті көтеруге өз
табыстарының бөлігін беруге міндетті түрде қатысуы, екіншісі-мемлекеттің
халықты белгіленген бөлінбейтін құндылықтарымен қамтамасыз етуі. Бұл әдіс
тепе-теңдіктің мемлекет тарапынан бұзылуы, азаматтардың салық төлеуге
тілегін және өз табыстарын жасыруға алып келеді. Мемлекет өз төлеушілерін
қорғауы керек, өйткені оларды ешкіммен ауыстыруға болмайды. Басқаша
айтқанда төлеушіні төлеу қабілетінен айыруға болмайды. Мемлекет пен
азаматтардың арасындағы салық қатынастарында философиялық бірлік заңымен
қарым-қатынастар күресі едәуір айқын көрінеді.
Сондықтан мемлекет фискалды қажетттіліктерді қанағаттандыру
мақсатындағы әрекеттерді міндетті түрде олардың әлеуметтік салдарының
болмауына талдау жасауы қажет.
Халықтан алынатын салық ставкаларын көтеру бюджеттің табысын тек бір
салық кезеңіне ғана өсіреді, өйткені келесіден оларды төлеу базасы күрт
қысқартуы мүмкін. Салықтарды төмендету болса халықтың табысының өсуін
ынталандырады, тұтынудың көбеюіне, тауарлар мен қызметтер өндірісінің
өсуіне, және одан кейін барлық салық түсімдерінің ұлғаюына алып келеді.
Тақырыптың маңыздылығы. Жер және жер ресурстары экономикада өз
мақынасы бойынша терең тамыр мен үлкен мәнге ие.
Жер кез келген мемлекеттің негізгі байлығы, ал Қазақстан Республикасы
жағдайында ол ерекше орын алады. Жерді ақысыз пайдалану оның ауыл
шаруашылығында, өнеркәсіп пен құрылыста тиімсіз пайдаланудың бірден бір
себебі болуда.
Тек осындай жерді жаппай тиімсіз пайдалану, тасталынған және
пайдаланылмай тұрған жерлер бар жағдайында ғана жерді шаруа қожалықтарына,
жеке аула, бау-бақша немесе егістіктерге аламын деушілерге жердің жасанды
жетіспеуі жағдайы туады, ал осы керек емес құрылыс, қора-қопсылар қала
шеңберінде болғанда, ерекше құнды, құнарлы жерлерді алып жатуы мүмкін ғой.
Осылайша бұл тақырыптың маңыздылығы өндірістің үш сирек факторларының бірі
ретінде қарастыруға негізделеді.
Осыған қоса оған төлем немесе оны меншікке беру бұл тек жалғыз бір
құқықтық жүйеміздің осалдығын ғана білдірмейді. Сондықтан бұл мәселені
тәжірибе жүзінде салық заңдылығы тұрғысынан қарастыру қызықты болып отыр.
Жер ауыл шаруашылығында негізгі өндіріс құралы. Онсыз азық-түлік пен
шикізат ресурстарын өндіру процесі саласын жүргізу мүмкін емес. Осылайша ол
қоғамның материалдық құндылықтарының негізгі көздерінің бірі ретінде
көрінеді.
Жер салығының ауыл шаруашылығында негізгі мәні ретінде болуы оның
тікелей өндіріс құралы ретінде пайдалануымен байланысты, басқа салаларда ол
тек экономикалық белсенділік болып жатқан кеңістік ретінде ғана болады.
Жерге салық салу мәселесінің әртүрлі жақтарын қарастыру оның рента
теориясында айырмашылығында, өйткені жер салығы теориясының негізі жер
рентасы болып табылады. Сондықтан қазіргі Қазақстан Республикасында жерге
салық салу мәселелері ең алдымен оның теориялық әзірлемелерімен байланысты.
өзімізге белгілі болатындай жер- ол кәсіпкерлер, мемлекет, ірі фирмаларға
тапшы өндірістік факторы және одан жалпы экономиканың, әр адамның әлемдік
және ұлттық экономикада күн көруі тәуелді болатын өндіріс факторы .
Егер жер өндіріс факторы ретінде пайдаланылмаса онда қайта өндіру
кестесі және осы арқылы өмір сүретін экономика өз қызметін тоқтатады. Міне
не үшін бізге жерді тиімді пайдаланып, оны қорғап және оны пайдаланғаны
үшін ақы алу керек. Жерге төлемнің тәртібі қандай екенін осы жұмыста
қарастыру керек.
Бұл жұмыстың мақсаты – жалпы жер салығының мәні, оның ішінде заңды
тұлғаларға салынатын жер салығының жергілікті бюджетті қалыптастырудағы
маңызы мен рөлін кеңінен қарастыру, осыған қоса оның теория және тәжірибе
жүзіндегі дамуын бөліп айту.
Осы мақсатқа жету үшін келесідей мәселелерді қарастырып өтеміз:
1. Жерге салық салудың пайда болуы мен Қазақстан және жақын шетелдердегі
қазіргі жағдайы.
2. Жер салығының нормативті, құқықтық базасы.
3. Жерге салық салудың мәселелері мен оларды жетілдіру жолдары.
І бөлім. Жер салығының пайда болуы, мәні, мазмұны
1.1 Салық салудың тарихи дамуы
Салықтар адамзаттың пайда болуынан бері дамып, өсіп келеді. Олардың
пайда болуы ең бірінші қоғамдық қажеттіліктермен байланысты болды. Салық
жүйесі мемлекетпен бірге дамып келеді. Мемлекеттік ұйымдардың алғашқы
сатыларында салық салудың түрі болып құрбандық шалу табылды. Ол әр кезде
еркін бастамада болмады. Құрбандық шалу жазылмаған заң болды, осылайша ол
міндеттеуші төлем немесе алым болды. Сонымен қатар жердегі өсетін
өсімдіктер, ағаштар, жемістер, мал-жай осылардың барлықынан десятина (
оброк-барлық табыстардың 10% көлемінде) салығы салынды.
Қазіргі заманғы мемлекеттердің көптеген жақтарының қайнар көзі Ежелгі
Римнен бастау алады. Сондағы салық жүйесіне шолу жасап көрелік. Алғашқы
уақытта барлық мемлекет Рим қаласынан және оған қосылатын қосымша жерлерден
тұрды. Бейбітшілік кезінде салықтар болмады. Мемлекет пен қаланы басқаруға
кететін шығындар минималды болды, өйткені сайланған магистраттар өз
міндеттерін қайтарусыз атқарды, кейде олар тіпті өз қаражаттарын да
мемлекет ісіне арнап отырды, ал ол өз кезегінде олардың атағын көтерді.
Шығындардың негізгі бөлігін қоғамдық ғимараттар салу қарады. Мұндай
шығындарды әдетте қоғамдық жерлерді жалға беру арқылы жауып отырды. Бірақ
соғыс қимылдары кезінде Рим азаматтарына өз жетістіктеріне қарай салық
салынды.
Б.з.д. 5-3 ғасырларда Рим мемлекеті өсіп өркендеді, жаңа қала-колониялар
жауланып алынды немесе қаланды. Салық жүйесінде де өзгерістер болды.
Колонияларда коммуналды (жергілікті) салықтар мен борыштар енгізілді.
Римдегі сияқты олардың көлемі азаматтардың жағдайларының мөлшеріне
байланысты болды.
Салық сомаларын анықтау әр бес жылда бір рет болып отырды. Римнің
сыртында тұратын Рим азаматтары мемлекеттік пен қоса жергілікті салықтарды
да төлеуге мәжбүр болды. Жеңіспен аяқталған соғыстардан кейін салықтар
төмендетілді, кейде мемлекеттік салық мүлдем алынып тасталынды. Қажетті
шығындар жаулап алынған жерлердің контрибуциясымен қамтамасыз етілді.
Коммуналдық салықтар болса Римнен тыс жерлерде тұратындардан әрқашан алынып
отырды.
Мемлекет өмірлік қызметтің әр саласында қоғамның мүдделерін мәнерлей
келе сәйкесінше- экономикалық, әлеуметтік, экологиялық, демографиялық және
басқа да саясаттарды жасап шығарып, жүзеге асырады. Мұны жүргізуде
әлеуметтік-экономикалық процестерді мемлекеттік реттеудің өзара әсер ету
құралының объектісі мен субъектісі ретінде қаржы-несиелік және баға
механизмі қолданынылады.
Қаржылық-бюджеттік жүйе өзіне бюджеттің және бюджеттен тыс қаржылардың
мемлекеттің қаржылық қалыптасуымен пайдалануы бойынша қатынастарын
кіргізеді. Ол мемлекеттің әлеуметтік, экономикалық, қорғаныс және тағы
басқа функцияларын тиімді жүргізуін қамтамасыз етуге міндетті. Қаржылық-
бюджеттік жүйенің негізгі қан тамыры болып салықтар табылады.
Осылайша салықтар тауар өндірісін, қоғамдық тапшылыққа бөлінген,
әскер, және басқа да қажеттіліктерге қаржылар керек болатын мемлекеттің
пайда болуымен бірге дүниеге келді. Салықтарда мемлекеттің экономикалық іс-
әрекеті көрсетілген”, - деп К.Маркс айтып кеткен.
Капиталистік қатынастардың қалыптасуы мен даму кезеңіндегі салықтардың
маңызы өсе түсті: Жаңа территорияларды алуға - дайын өнімді өткізу мен
шикізат нарығын қамтамасыз ететін әскер мен флот үшін қазынаға қосымша
қаражаттар керек болды. Осы тұрғыда салықтар қажет қаржының негізгі бөлігін
құрады.
Сексенінші жылдардың аяғына таман басталған нарықтық қатынастарға көшу
экономиканың барлық салаларына, соның ішінде салық жүйесіне де өзгертулер
алып келді. Нарықтық экономиканың қалыптасу кезеңінде елдегі салық
жүйесінің трансформациясы 3 бағытта жүргізілді: тікелей, жанама салықтар
енгізілді және әртүрлі қорларға қосымша салымдар мен төлемдер жүйесі
құрылды. Экономикалық қатынастардағы қайта бағытталу едәуір басым құнды
қайта бөлудің нормаларынан салықтарға көшуге алып келді. Бұл жағдайда салық
менеджментінің маңыздылығы өсті, өйткені одан экономикалық субъектілердің
коммерциялық қызметтері мен өндірушілердің қаржылық тұрақтылығы және осыған
сәйкес мемлекеттің хал-ахуалы байланысты болды. Сонымен қатар нақты
негіздік қағидалардың болмауы көптеген салықтар мен алымдардың пайда
болуына алып келді, бұларды енгізу салық жүйесінде қайшылықтар туғызған заң
актілеріне негізделді. Бұл кейін ҚР және басқа да ТМД елдерінің өз ұлттық
жүйелерін құруға негіз болған 1991 жылдың 1 қаңтарынан КСРО “Кәсіпорындар,
бірлестіктер және ұйымдардан алынатын салықтар туралы” заңын енгізуге шарт
болды.
Біріккен мемлекеттердің тарауынан кейінгі нарықтық байланыстардың үзілуі:
өндірістік-шаруашылық қызметтің шикізаттық бағытта қызмет еткен
республикалардың барлық кәсіпорындарының өндірістік құлдырауына; банкрот
болған, тоқтап қалған кәсіпорындардың көбеюіне; қарқынды инфляцияға
себепкер болды.
Бұл елдің әлеуметтік-экономикалық дамуына шарт болатын қалыптасуларға
түрткі болды. Республика алдында: меншік түрінің көптүрлілігінің
қалыптасуы, мемлекеттің және экономика субъектілерінің, азаматтар мен
кәсіпорындар арасындағы құқық пен жауапкершіліктің бөлінуі, тұрақты
әлеуметтік бағытталған экономика құру сияқты мәселелер тұрды. Осы
мәселелерді шешу Қазақстандық салық жүйесін қалыптастырудың кардиналды
шарты болды. Ал оларды шешу субъективті себептермен қиындатылды, яғни нарық
жағдайында қызмет өз салық жүйесін құрауға қандай болмасын тәжірибенің,
экономика субъектілерінен мемлекет қазынасына ағатын қаржыларды
ұйымдастыратын және теоретика – әдістемелік, тәжірибелік мәселелерді
шешетін мамандандырылған кадрлардың жоқтығы.
Бұл мәселелерді шешу салықтық менеджменттің экономикаға мемлекеттің
араласуының мақсаты мен дәрежесін мемлекеттік салықтардың саясатының дұрыс
шешім және негіз болатын стратегиясымен байланысты сәйкесінше мұндай
жағдайда салық жүйесінің стратегиялық мақсаты салық салу субъектілерінің
капиталдандырылған құндарын өсіруді ынталандыру жолымен бюджеттің кіріс
бөлігін максималдау болады. Осы мақсатқа жету үшін :
-қаржы көздерін анықтау;
-салық салу базасын кеңейту
-бюджет қаржыларын пайдалану мен салық салу базасын жасау қажет.
Бірінші бағыт шегінде қайдан және қай мөлшерде құралдарды алу мен көздердің
дұрыс құрылымы қайдан болуы керек екендігі анықталады.
Екінші және үшінші бағыттарда бір-бірімен байланысты және өндіріс
қатынастарының дамуына тәуелді болады.
1.2 Жер салығының экономикалық маңызы
Мемлекеттің қоғамдық пайдасына Жалпы Ішкі өнімнің (ЖІө) белгіленген
жарғы түрінде алуы салықтың мәнін құрайды.
Жарналарды ЖІӨ-ң негізгі қатысушылары іске асырады:
1. Материалды және материалды емес құндылықтарды өз еңбегін өндіретін және
осыдан белгілі табыс алатын жұмыскерлер.
2. Кәсіпкерлік салада қызмет ететін шаруашылық субъектілері, капитал
иелері.
Салық жарналары, алымдар, баждар және басқа да төлемдерден мемлекеттің
қаржы ресурстары қалыптасады. Салықтардың экономикалық мазмұны, бір жақынан
шаруашылық субъектілер мен азаматтардың, екінші жақынан мемлекеттік
қаржыларының қалыптасуы бойынша мемлекетпен өзара қатынасында.
Салықтар дауды түрде белгіленген мөлшерлеме бойынша азаматтар мен
шаруашылық субъектілерін мемлекет алатын міндетті алымдар. Мемлекет пайда
болғаннан бері салықтар экономикалық қатынастардың қажетті звеносы болып
табылады. Мемлекеттің құрылым түрлерінің дамуы мен өзгеруі ылғи да салық
жүйесінде жаңартуларға алғышарт болады. Қазіргі өркениетті қоғамда салықтар
- мемлекеттік табыстардың негізгі түрі болып табылады. Бұл өте-мөте
қаржылық функциясынан басқа салық механизмі қоғамдық өндіріске, оның
динамикасы мен құрылымына, ғылыми Техникалық Прогресстің жағдайына
мемлекеттің әсер етуі үшін де пайдаланылады.
Енді, осы салықтардың ішіндегі жер салығына тоқталайық. Жер салығы -
жер рентасы төлемдерінің бір түрі 18-ғасырдың аяғы мен 19-ғасыр бойы дамып
келе жатқан саяси экономияның өкілдері жер меншігі уақыт өте табыс әкеле
алатыны мүмкін болса, онда ол жалпы мемлекеттің байлықтарының негізі болып
табылады деп тұжырымдаған. Елді басқару үшін керек мемлекеттік табыстар осы
байлық көзіне салық салу жолымен, яғни жерге салық салудан алынады.
Бұл салық жер учаскелерін нақты пайдалануды есептеу табысына
негізделеді. Жер салығын енгізумен байланысты мәселелер ерекше
қиынтықтарға, ең алдымен, өйткені оны белгілеуге әдістемелік тәжірибенің
бір тұтас жүйеге көшу тұрғысынан туып отыр. өткен және қазіргі жүзжылдықта
өмір сүрген Г.Джордж, С.Корд, Н.Гидельман және көптеген басқа зерттеушілер
айтқан. Соңғы кездердегі біздің жағдайда бұл мәселені егжей- тегжейлі
М.Л.Бронштейн, А.А.Калныныш, А.Э.Сагайдук, Б.И.Пошнус зерттеген.
Н.Сухановтың 20-ғасырдың басындағы теоретикалық әірлемелері де өз мәнін
сақтап келеді.
Ренталық салудың мәнін сипаттай келе ол: “Бұл мәселе екіге бөлінеді:
біріншіден- жер рентасын салық түрінде қандай жолмен алуға болады,
екіншіден-қандай үлгіде рентаны қоғамдық қажеттіліктерге жарату керек”,
яғни қандай жолмен оны бөлу керек-деп белгілеп кеткен.
Жер салығын енгізу ең алдымен жерді және басқа да ресурстарды неғұрлым
рационалды пайдалану есебінен ауыл шаруашылық өнімдерінің тиімділігін
көтеру қажеттіліктерін, нақты антишығындық механизмді құрумен туып отыр. Ол
сол сияқты жерге қожалықтың теңдік мүмкіндігін қамтамасыз ету керек.
Н.Суханов: “Монополиялар мен жекелеген топ жер иеленушілердің, басқалардың
басқаларға ауыстыруы тек жерге салық салу арқылы ғана жоюға болады”-деп
жазған сияқты.
Рентаны төлеу жер үлесін пайдалану үшін төлем емес, ол артықшылыққа,
ең жақсы жер учаскелерін ұстаудың ерекше пайдалануына монополдік иелік ету
үшін төлем. Бұл дегеніміз жерге деген азаматтардың құқықтарын теңестіру
құралы.
ТМД мемлекеттері мен дамыған елдерде қолданылатын жер салықтарының
түрін зерттеу негізінде Н.Зенец оның жекелеген элементтерінің нақты
әртүрлі мемлекеттерде болатын әлеуметтік-экономикалық жағдайлардың есебін
келесі сыныптамадан ұсынады:
-жер салығының функциялары - жер салығының кәсіпорындарға, фермерлік
шаруашылықтарға нақты әсер ету нысан деңгейі (фискалдық, реттеуші);
- салық төлеушілердің қайнар көздері - салық төлеушілердің шаруашылық
табыстарының ана немесе басқа бөлігі;
- салық көлемін белгілеу-салық салу ауыртпалықтарын анықтау әдістері;
- салық салу объектілері-салық салуға жататын жерлердің құрамы;
- салық салуды анықтау үшін база-мысалы: баға, рента көлемі, жердің
бағалық баллы;
- салықты алушылар - қай бюджетке (республикалық, жергілікті) бұл
салықтың түсетіндігі;
- басқа салықтармен өзара байланысы - салық салудың жалпы жүйесінде жер
салығының және басқа салықтардың функцияларын өзара бөлу;
- жер салығын төлеушілер категориясы-кооперативтік кәсіпорындар,
акционерлік қоғамдар және тағы басқалары;
Біріншіден, жер салығының функциясы және оны төлеудің қайнар
көздерінің өзара байланысы ТМД елдерінің барлығында жерді рационалды
пайдалану функциясы арнайы болып келеді. Сондықтан жер салығын төлеудің
қайнар көзі ретінде жер рентасы шығады деп болжануда. Европалық Одақта бұл
функция жақсы атқарылатын ауыл шаруашылығы кәсіпкерліктің жанұялық
жүйесіндегі жеке меншік жағдайында арнайы ынталандыруды талап етпейді.
Екіншіден, жер салығы функциясын салық салу жүйесіндегі басқада
элементтерінің арасында өзара байланыс бар. Жер салығы жалғыз болған
жағдайда, ал қайта бөлуді де қоса алғандағы барлық функцияны орындайтын
еді.
Үшіншіден, жер салығының мөлшерлемелерін анықтау үшін база оның
функцияларын және оның жерді ақылы пайдалану жүйесінің дамығандығына
байланысты. Жердің бағасы жоқ болғанда салық мөлшерлемері бағалық жер
баллымен немесе ренталық көлемімен байланыстырылады.
Жер салығының жергілікті бюджетке түсуінің маңызы. Жер салығы түрінде
алынған қаржылардың қандай басқару деңгейінде жинақталуындағы мәселе
маңызды методологиялық мағынаға ие болады. Теориялық көзқарастар бұл
мәселеде екі нұсқа болуы мүмкін деп тұжырымдайды.
Біріншісі, олардың тікелей мемлекеттік бюджетке түсуі және әртүрлі, ауыл
шаруашылығымен тікелей байланысы жоқ мақсаттарға жұмсалуы. Осыған
байлпанысты Н.Суханов: Едәуір демократиялық елдердің өзінде жер рентасын
“қазынаға беру” келешектегі жалпы мемлекеттік бюджеттің құраушы бөлігіне
жер рентасының мемлекеттік жер салығына ауысуы міндетті емес- деп жазған.
Бұл тағы да айтып өтетін жәйт, ол “қоғамның қажеттіліктеріне әлеуметтік
салымдардың жолымен жер рентасының айналымы” формуласына сай нәтиже болмай
отырғандығында.
Екінші нұсқасы, жер салығы түріндегі жиналған қаражаттардың көп
бөлігін жергілікті бюджетке қалдыруы. Келешектегі ренталық салым жүйесі
негізінде рентаның неғұрлым көп бөлігі жергілікті жерде қалу принципі
жатыр. Осы нұсқаның бірқатар себептер бойынша едәуір ыңғайлы екенін атап
өту қажет.
Біріншіден, ренталық табыстар, жер салықтары жергілікті бюджеттің
тұрақталуына әсер етеді, жекелеген территорияларда өзін-өзі басқару
процестерінің дамуына маңызды қаржылық тіректі құрайды. Екіншіден, рентаның
аймақтық бюджетке түсуі жер салығының негізделу деңгейін анықтауға маңызды
құрал болады, өйткені жергілікті жерлерде шаруашылық жағдайының бар
айырмашылықтарын жақсы бағалауға мүмкіндік туады.
Үшіншіден, жер салығы түріндегі жинақталған қаражаттар тікелей сол
берілген аймақ шегінде жалпы мемлекеттік қазыналардың жоғалып кетпеуіне,
яғни ренталарды алу осы аймақ қажеттіліктеріне жұмсалуы маңызды.
Осыдан жергілікті бюджетке жер салығы түріндегі түсетін қаражаттар
негізінде ауыл шаруашылық өндірісі қажеттіліктеріне шығындалуы керек деген
тұжырым жасауға болады. Бірінші кезекте бұған жататындар: жерлердің
құнарлылығын, олардың мелиорациясын көтеру, ауылдық жерлерде әлеуметтік
және өндірістік инфрақұрылымның дамуы бойынша шараларды жүргізу.
Соңғы нәтижеде жер салығы түрінде алынған қаржылар халықтың өмірлік
деңгейін көтеру, ауыр аграрлық дағдарысты бастан кешіруді қамтамасыз етуі
қажет. Н.Суханов осыған байланысты: “Ренталық салу қоғамның және
мемлекеттің міндеттерінің бірі, елдің бар халқына жер рентасын тең бөлікпен
бөлуді мақсат етуі қажет” - деп белгілеген. Ал тәжірибе жүзінде бұл
дегеніміз, жер салығы орталық бюджеттің толықтырылуына кетпей толығымен
жергілікті билік органдарының бюджетіне аударылуы қажет дегенді білдіреді.
“Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы”
кодексінде жер үшін төлемді белгілеу тәртібі мен алуы белгіленген осыған
сәйкес жер салығының мөлшері жер иеленушілер мен жер пайдаланушылардың
шаруашылық қызметіне байланысты болмай, жыл сайын жер көлемінің бірлігіне
бекітілген төлемдер арқылы белгіленеді.
І І бөлім. Заңды тұлғаларға салынатын жер салығының ерекшеліктері.
2.1 Салықты төлеушілер, объектісі, мөлшерлемелері
Жалпыға мәлім болатындай Қазақстан Республикасының Конституциясына сай
жер мемлекеттік меншік болып табылады. Осыған байланысты біздің елде жер
учаскелерін жекелікке өткізу ақылы түрде жүргізіледі. Алғашқы кезде
Қазақстанда жер қатынастарын реттейтін негізгі нормативті құжаттар болып,
Қазақстан Республикасы Президентінің №2717, заң күші бар “жер туралы” 1995
жылдың 22 желтоқсанындағы жарлығы табылады, сондай-ақ Қазақстан
Республикасының Қаржы Министрлігімен бекітілген 1995 жылдың 27 мамырынан
(өзгертулер мен толықтырулары бар) №34 “Жер салығын есептеу мен төлеу
тәртібі туралы” нұсқама болды. Осы берілген құжаттарға сай жерді тұрақты
пайдалану құқығы келесілерге берілген болатын:
а) шаруа-фермерлік қожалықтарына;
б) шаруашылық жүргізу немесе оперативті басқару құқығында ғимараттар мен
құрылыстарға ие тұлғаларға;
в) ауыл шаруашылығы және орман шаруашылығы өндірісін жүргізетін мемлекеттік
және мемлекеттік емес заңды тұлғаларға;
г) заңда көрсетілген басқа да жағдайларда.
Заңның соңғы тармақының мәліметтері бойынша жер бойынша мемлекеттік
комитетке көптеген жер пайдаланушыларға жерді тұрақты пайдалану туралы акт
беру құқығы берілді. Қазақстан Республикасы Президентінің “Жер туралы”
жарлығының 122 тармақын іске арттырғаннан кейін, жерге деген құқықтар
өзгерді, оны не меншікке сатып алу, не жалға алуға қайта ресімдеу керек
болды, яғни уақытша пайдалануға берілді. Бұл жерде жалдық ақы мөлшері
Қазақстан Республикасы Үкіметінің 1999 жылғы 12 мамырдағы №566 қаулысында
келісілген шектен аспауы керек. Жалдық ақы бойынша мәселелерді бір жақынан
мемлекет немесе мемлекеттік жер пайдаланушы, екінші жағынан жер
пайдаланушының арасындағы арнайы келісімде тіркеу керек болды. Бұл жерде
жалдық ақының жоғарғы (жер салығының 80%) және төменгі (жер салығының
120%) шектері бар.
2001 жылдың 24 қаңтарынан №152-2 Қазақстан Республикасының “Жер
туралы” заңы енгізілді.
Қазіргі кезде жерді пайдалану бойынша мәселелерді шешу жауапкершілігі
жер ресурстарын басқару бойынша комитетке және оның жергілікті орындардағы
органдарына жүктеледі.
Комитеттің жергілікті органдары әртүрлі жағдайларға байланысты өз
қалаулары бойынша мемлекет жеке меншікке берген жерге төлем мөлшерлемесін 2
есеге дейін көтеріп немесе төмендетуге құқық берілген құзырға ие.
1996 жылдың 8 мамырынан Қазақстан Республикасының Үкіметі “мемлекет
жерді жеке меншікке сататын немесе жерді пайдалануға берген кездегі жерге
төлем мөлшерлемелерін бекіту туралы” №576 қаулысын қабылдады. Ал 1999
жылдың 12 мамырында осы құжатқа №566 қаулы бойынша өзгертулер мен
толықтырулар енгізілді. Онда нақты жер учаскесінің құнын анықтаудың
ерекшеліктері түпкілікті көрсетілген.
Сонымен қатар №1 қосымшада мемлекет жерлерді сатқандағы жер үшін төлем
мөлшерлемелері берілген. Жекелеп айтсақ, Алматы қаласы бойынша 2000 жылы 1
шаршы метрге төлем мөлшерлемесі 727 теңгені құраған. Бұдан басқа сатып алу
құнын жоғарылату немесе төмендету мәселелерін келістіру мақсатында,
“жерлердің арнайы бағалау кестесі” деп аталатын жер ресурстарын басқару
бойынша комитет пен архитектура және қала салу департаменті арасында
келісім жасалады. Ол өз кезегінде Алматы қаласының әкімімен, ал одан кейін
Алматы қалалық мәслихатымен бекітілуі керек.
Бірқатар ғалымдардың (П.А. Костычевтің, В.В. Докучаевтың, Н.М.
Сибирцевтің, В.Р. Вильямстың және тағы басқалардың) жерді қорғау және оны
ақылмен пайдалану туралы ой-тұжырымдарының маңызды болуы кездейсоқ емес. К.
Маркстың айтуы бойынша “жалпы қоғам, ұлт тіпті бір уақытта тіршілік етіп
жүрген қоғамдар да, барлығын бірге алғанда да, олар жерді мәнді меншік
ретінде ала алмайды. Олар тек жанұяның мейірімді әкелері сияқты оны
пайдаланушы иелері ғана, олар оны келесі ұрпаққа жаңартып қалдыруы керек”.
Қазақстан барлық ТМД елдері сияқты жаңа қоғамдық-экономикалық және
саяси формацияға аяқ басты, нарық экономикасының дамуына және реформаларды,
оның ішінде жер реформасын өткізуге бағыт алды.
Қазақстанда жер қатынастарының даму тарихын 3 сатыға бөлуге болады,
және сәйкесінше республикада жер заңдылықтары олардың нарықтық экономикаға
көшу жағдайындағы құқықтық реттеу мен жерге жеке меншік институтын енгізу
қажеттіліне қарай дамып, қазіргі заманға сай бола бастаған.
Жер реформасының бастапқы сатысында (1990-1993 жылдар) қабылданған
“Жер кодексі”, “Жер реформасы туралы”, “Шаруа қожалықтары туралы”, “Жер
салығы туралы” және тағы басқа заңдар – сөзсіз азаматтар мен заңды
тұлғалардың жерге деген құқықтарын бекітуге, жерде жаңа шаруашылық түрлерін
құруда үлкен роль атқарды.
Бірақ халық шаруашылығының барлық салаларына нарық қатынастарын
енгізумен және жеке кәсіпкерліктің дамуымен жерге деген мемлекеттің ерекше
меншігі бұл процестерді тежейтін фактор болды.
Жер қатынастарының екінші сатысы (1994-1995 жылдар) жер
заңдылықтарының нарық жағдайына бейімделуімен байланысты болды. Қазақстан
Республикасының Президенті жерге мемлекеттік меншіктің конституциялық
негіздерін сақтай отырып, сатып алу – сату институттарын енгізу арқылы
жерді нарық қатынастарында жерді пайдаланушыларға ықпал ететін жер
қатынастарын реттейтін және оларды жақсарту мәселелері бойынша бірқатар
жарлықтар қабылдады.
Бұл жарлықтар республикада жаңа жер қатынастарының дамуына алғашқы
алғышарттарды тудырды. Көрсетілген процестердің логикалық жалғасының дамуы
жерге жеке меншік институтын енгізу болды.
Қазақстан Республикасында – ТМД мемлекеттері ішінде ең біріншілердің
бірі болып жерге жеке меншік конституциялық қолдау тапты.
Елдің негізгі заңына сәйкес Қазақстан Республикасы Президентінің заң
күші бар 1995 жылдың 22 желтоқсанындағы жарлығында белгіленген шарттар мен
шектерде, және осының негізінде жер мемлекеттік пен бірге жеке меншікте де
бола алады.
Ал үшінші саты Қазақстан Республикасының 2001 жылдың 24 қаңтарынан
№152-2 “Жер туралы” қабылдаумен сипатталады.
Алдыңғы заңдар сияқты соңғы “Жер туралы” заңы Қазақстан Республикасының
жер қорын жеті категорияға бөліп қарастырады:
1. Ауыл шарушылығы мақсатындағы жерлер;
2. Елді мекендер алып жатқан жерлер;
3. өнеркәсіп, көлік, байланыс, қорғаныс және тағы басқа ауыл шаруашылық
мақсаттағы емес жерлер;
4. Ерекше қорғалатын табиғи аймақтар жерлері, емдеу, рекреациялық және
тарихи- мәдени мақсаттағы жерлер;
5. Орман қоры жерлері;
6. Су қоры жерлері;
7. Запастағы жерлер.
Жерді белгілі бір категорияға жатқызу оның мақсатты пайдаланылуын
анықтайды. Мақсатты пайдалануы мен категориялық жатуынан шыға келе оларды
пайдаланудың құқықтық режимі қорғауы мен нарықтық айналымы белгіленеді.
Көптеген, әсіресе шөлді және шөлейтті аймақтардағы шаруашылық
субъектілерінің өздеріне жайылым ретінде берілген жерлерін қайтарып беруден
кейін 12,3 миллион гектар жерлер ұзақ мерзімді пайдаланатын орман қоры
жерлеріне енгізіліп және 100 миллион гектарға жуық жерлер запас жерлер
құрамына енгізілді. Нәтижеде олардың ауданы 6,8 есеге ұлғайды. Бұл жерлер
жергілікті басқару органдарының құзырында, жерге экономикалық-мақсаттық пен
қажеттілік пайда бола қалғанда олар меншікке немесе жер пайдалануға ауыл
шаруашылығы және басқада қажеттіліктер үшін берілуі мүмкін.
Осылайша жер категориялары арсындағы өзара ара қатынастың жер
пайдаланудың нарықтық институты – жер үшін төлемді енгізу мен жерді
қайтарымды пайдаланудың байланысы айдан анық болып отыр.
Қазақстан Республикасының “Салықтар және бюджетке төленетін басқада
төлемдер туралы” Кодексіне сай салық салуға келесі жер категориялары
жатпайды:
1. Ерекше қорғалатын табиғи территориялар жерлері;
2. Орман қорлары жері;
3. Су қоры жері;
4. Запастағы жерлер.
Бұдан басқа салық сау объетісі болып жалпы пайдаланудағы елді мекендер
жерлері табылмайды. 2-Кестеде көрсетілгендей бұл жерлер категориясы бойынша
көп еселенген өсу байқалады.
Ауыл шаруашылығы жерлерінің, әсіресе егістік алқабының қысқаруы ғылыми
негізге ие еді.
Аграрлық реформаның басының өзінде Қазақ ауыл шаруашылығы ғылымдарының
академиясының оқымыстылары “1993-1995 жылдарға және 2000 жылға дейінгі
Қазақстан Республикасының агроөнеркәсіптік кешенді дамытудың концептуалды
бағдарламасын” жасап шығарды. Ол Қазақстан Республикасының Министрлер
Кабинетімен №1196 1993 жылдың 29 қарашасындағы қаулысымен құпталды.
Елдің ауыл шаруашылық дағылдарының қажетті көлемде өндірілуін, халықты
азық-түлікпен қамтамасыз ету үшін келесі шаралар қолданылу керек:
- химиялық және биологиялық әдістерді тиімді пайдалану жағдайындағы кейбір
неғұрлым қолайлы аймақтарда жер игерудің үдемелілігін енгізу;
- егістіктер құрылымын өзгерту;
- топырақ қорларының егу аймақтарын толығымен игеру;
- дәнді дағылдарды егуде топырақты қорғаудың техникасын жетілдіру және
минимализациялау;
- егістік ауданының барлығында ауыл шаруашылығы дақылдары, өсімдіктердің
аурудан, зақымданудан, арам шөптерден қорғаудың интеграцияланған қорғауын
енгізу;
- агроландшафттарды құру, мелиоративті шараларды рационалды өткізу мен су
ресурстарын пайдалану.
Бірақ та елді жайлаған экономикалық дағдарыстың салдарынан тек бір
бағдарламаның – егістік алқаптарын қысқарту мақсаттары ғана орындалды.
өндірістің үдемелі факторлары іске қосылмаған, сондықтан өсімдік өсіру
өнімі өндірісінің елеулі қысқаруы болды.
Жер салығы жер ауданының бірлігіне жыл сайынғы белгіленген төлемдер түрінде
бір жылға есептеліп белгіленеді. Төленген салық сомасы салық салынатын
табысты анықтау кезінде алынып тасталады.
Жер салығының мазмұнын жүйелеу үшін жалпы белгіленген салық жүйесі мен
Қазақстан Республикасының Салық Кодексінде көрсетілген. Оның әртүрлілігін
сыныптап көрелік.
Жер салығының объектісі болып белгіленген тәртіпте заңды тұлғалар мен
азаматтарға берілген жер учаскелері табылады, оның ішінде құрылыстар мен
құрылғылар, сонымен қатар бекітілген мөлшерлеме бойынша осы ғимараттарды
қамтамасыз ететін жер учаскелерін қоса алғанда.
Жер салығын алу мен бекіту негізі жер пайдалану мен иелік етуге құқық
берілгенін куәландыратын құжат болады. заңды тұлғалар мен азаматтар үшін
жер салығы салық салынатын жер учаскесінің ауданы мен бекітілген жер
салығының мөлшерлемелерін еске ала отырып есептелінеді.
Жер салығының мөлшерлемелері әртүрлі бағалы аймақтар бойынша
дифференцацияланатын мемлекеттік биліктің жергілікті органдарымен “Салықтар
туралы” заңында белгіленген орташа мөлшерлемелерден шыға отырып бекітіледі.
Мөлшерлемелер туралы оларды есептеу кезінде болған қателермен
байланысты нақтылықтың жеткіліксіздігін айта кету қажет. Мысалы: 2001 жылға
дейінгі 34-нұсқамада “елді мекендер шегінде, бірақ целитебті аймақтан тыс
орналасқан өнеркәсіп, көлік, байланыс және басқа да ауыл шаруашылықтық емес
мақсаттағы (шахталар, карьерлер және олардың санитарлы-техникалық, басқада
аймақтарын қосқандағы) жерлер үшін салық мөлшерлемелерін 70%-ға дейін
төмендету” қарастырылған. Бұл нақты мөлшерлеменің төмендегені 30% деген
сөз. Жер салығын төлеу бойынша мұндай екі ойлы көзқарастар Салық Кодексінде
бар, біздің ойымызша оларды нақтылау керек.
Нарық қатынастарына көшуге байланысты Қазақстанда 1995 жылы жер реформасы
жүргізілді, оның негізгі мақсаты жаңа жер иеленушілерді және жер
қатынастарын қайта құру мен жер нарықын қалыптастыру.
Қазақстанда жер қорының қайта бөлінуі жүрді, жерде әртүрлі шаруашылық
түрлерін қалыптастырудың негізі қаланды. Бұрынғы колхоздар мен совхоздар
жерге ұжымдық үлестік меншік түрлері бар кәсіпорындарға қайта құрылды:
акционерлік қоғам, шаруашылық серіктестік, кооперативтер. Кіші
кәсіпорындар, шаруа қожалықтары және олардың ассоциациялары, мемлекеттік
емес ауыл шаруашылық кәсіпорындар 1999 жылдың аяғына қарай жер жақынан
үлестік салмағы жақынан 99% , ал жер иеленушілер санынан –99,8% құрады.
Елді мекендер мен бұрынғы колхоздар, совхоз, бригада, бөлімшелер
негізінде, олардың аудандары мен шекараларын өзгертпестен ұжымды сипатта
жер пайдалану (жшс, ақ, кооперативтер) құрылды.
Сонымен қатар бұл кәсіпорындардың бір бөлігі ірі шаруа қожалықтарының
бөлініп шығуымен бұрынғы совхоздардың негізінде ауданы мен жер
пайдаланудың конфигурациясының өзгеруімен құрылды.
Шаруашылық қожалықтардың бір бөлігі жиынтық жер пайдалану негізінде
ассоциацияларға біріккен. Ауыл шаруашылық жерлердің 80%-н астамы
кооперативтер мен шаруашылық серіктестіктерде, сонымен қатар мемлекеттік
емес басқа да кәсіпорындарда жинақталған.
Ал Қазақстан Республикасында жалпы мақсатты пайдаланудағы жер қорының
категорияларға бөлінуінің үлесі мынадай:
1. Ауыл шаруашылығы мақсатында, ауыл шаруашылық өнімдерін өндіруге арналған
жерлер(65,7%)
2. Елді мекендердің, елді мекендер шекарасы шегіндегі жерлер (7,1%)
3. өнеркәсіп, көлік, байланыс, қорғаныс және басқа да ауыл шаруашылық
мақсаттағы емес жерлер (6,4%)
4. Табиғи қорғалатын, емдеу, рекреациялық, тарихи-мәдени бағыттағы жерлер
(6,5%)
5. Орман қорының жерлері (4,0%)
6. Су қорының жерлері (0,3%)
7. Мемлекеттік запастағы жерлер (10,3%)
Ал ауыл шаруашылық жерлердің құрамында жайылымдар мен шабындықтар-
81,7, егістік-18%. Елдегі негізгі жер пайдаланушылар – мемлекеттік емес
ауыл шаруашылық кәсіпорындар.
Жоғарыда айтып кеткендерге сүйенетін болсақ, біз осы ауыл шаруашылық
үшін пайдаланылатын және басқада мақсаттағы жерлердің бағалануын білуіміз
керек емес пе. Ал оған тоқталып өтсек бағалаудың негізі қандайда бір
топырақ түрінің өнімділік деңгейін көрсететін “шекті өнімділіктің”
белгіленген көрсеткіші болады. Жалпыға бірдей белгіленген ереже бойынша ең
құнарлы топырақ пен егістік 100 баллға теңеледі. Бұл мәліметтер біздің
республикаға өте маңызды болып келеді, өйткені ауыл шаруашылығы
экономиканың алдыңғы қатарлы салаларының бірі. Сондықтан Салық кодексінде
барлық жерлер бойынша категориялар, оларға сай мөлшерлемелері, негізгі
объектілері мен төлеушілері түгелімен көрсетілген. Келесі тарауларда
соларға біраз тоқтала кетеміз.
Жердің белгілі бір немесе өзге санатқа жататындығы Қазақстан
Республикасының жер туралы заң актілерімен белгіленеді. Елді мекендер
жерлері салық салу мақсаты үшін мынадай екі топқа бөлінген:
1. Тұрғын үй қоры, соның ішінде олардың жанындағы құрылыстар мен ғимараттар
орналасқан жерлерді қоспағанда елді мекендер жерлері;
2. Тұрғын үй қоры, соның ішінде олардың жанындағы құрылыстар мен ғимараттар
орналасқан жерлер.
Келесідей жер санаттары салық салуға жатпайды:
1. Ерекше қорғалатын табиғи аумақтардың жерлері;
2. Орман қорының жерлері;
3. Су қорының жерлері;
4. Запастағы жерлер.
Бұл жерлер пайдалануға немесе бастапқы өтеусіз уақытша жер пайдалануға
берілген жағдайда, оларға Салық кодексінің 336-бабына сай салық салынады.
Қазақстан Республикасында жер салығын төлеушілер болып:
1. Жеке меншік құқығындағы, тұрақты жер пайдалану құқығындағы, бастапқы
өтеусіз уақытша жер пайдалану құқығындағы салық салынатын объектілері бар
жеке ж„не заңды тұлғалар;
2. Жоғарыда аталған құқықтары бар заңды тұлғалардың құрылымдық бөлімшелері
табылады;
Ал келесі тұлғалар салық төлеушілер болып табылмайды: бірыңғай жер
салығын төлеушілер, мемлекеттік бюджет есебінен ғана қамтылатын ұйымдар,
жер қойнауын пайдалану бойынша өнімді бөлу кезінде Қазақстан
Республикасының үлесін беруді көздейтін кәсіпорындар, уәкілетті органның
қылмыстық жазаларды атқару саласындадағы түзеу мекемелерінің мемлекеттік
к„сіпорындары,тұрғын үй қоры, соның ішінде оның жанындағы құрылыстар мен
ғимараттар алып жатқан жер учаскелері және үй маңындағы жер учаскелері
бойынша - Ұлы Отан соғысына қатысушылар және соларға теңестірілген адамдар,
мүгедектер, сондай-ақ мүгедектердің ата-анасының біреуі, тұрғын үй қоры,
соның ішінде оның жанындағы құрылыстар мен ғимараттар алып жатқан жер
учаскелері және үй маңындағы жер учаскелері бойынша – “Ардақты ана” атағына
ие болған, “Алтын алқа” алқасымен наградталған көп балалы аналар, діни
бірлестіктер мен ұйымдар.
Егер мемлекеттік бюджеттен қамтылатын ұйымдар, қылмыстық жазалауды
атқару орындары мен діни бірлестіктер өз пайдалануындағы жер ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
І бөлім. Жер салығының пайда болуы, мәні, мазмұны
1.1 Салық салудың дамуы
тарихы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... 6
1.2 Жер салығының экономикалық маңызы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .8
ІІ бөлім. Заңды тұлғаларға салынатын жер салығының ерекшеліктері
2.1 Салықты төлеушілер, объектісі, мөлшерлемелері
... ... ... ... ... ...12
2.2 Салықты есептеу тәртібі мен төлеу мерзімдері
... ... ... ... ... ... ... 22
2.3 Салық кезеңі және салық декларациясы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 26
ІІІ бөлім. Бюджеттің кіріс бөлігін қалыптастырудағы жер салығының алатын
орны мен жетілдіру жолдары
3.1 Жер салығын жетілдіру жолдары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..28
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ..31
Пайдаланған әдебиеттер тізімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . .33
Кіріспе
Барлық деңгейдегі - мемлекеттік, республикалық, жергілікті
бюджеттердің қаржылық қамтамасыз етілуі мемлекеттің әртүрлі кірістері
есебінен жүргізіледі. Мемлекеттің кірістерінің негізгі түрі болып бізге
белгілідей салықтар табылады, өйткені олар мемлекеттік қазынаға түсетін
ақша қаражаттарының көп бөлігін құрайды. Нарық экономикасының барлық
елдерінде салық бюджеттің кіріс бөлігінің негізгі қайнар көзі болып
табылады. Осыған қоса олар экономикаға мемлекеттің әсер етуші тұтқасы
ретінде болады .
Әлемнің кез-келген мемлекеті көп салық алуға мүдделі, бірақ әрқайсысы
тепе-теңдікті қадағалайды, және көп табатын мемлекет бай емес дұрыс
есептейтін мемлекет бай болып саналады.
Кез-келген мемлекеттің нарықтық дамуы салық саясатын, әсіресе
экономиканың жақымсыз реттеушісі ретінде кеңінен пайдалануды болжайды.
Нарыққа көшу жағдайында экономикалық реформалардың негізгі міндеттерінің
бірі - әр деңгейдегі бюджеттің ұлғаюы мен жекелеген субъектілердің ықпал
етуі және экономикалық жалпы дамуы мәселелерін шешуге мүмкіндік беретін
тиімді салық механизмін қалыптастыру.
Салықтар өздеріне тән ерекше әдістермен әсер етуді іске асырады.
Мемлекет салық мөлшерін көтеріп, жеңілдіктерді тарылтып болашақы жоқ
өндірістердің қызметін шектей алады.
Ал ынталандыруды мысалы: “кері немесе кері қаржыландыру” деп шартты атауға
болатын әдісті пайдалану арқылы жүзеге асыруға болады. Оның мәні салық
төлеуші қосымша қаржы ресурстарын сырттан емес, өз меншік табысынан және
қаржыларынан алуында.
Қазақстан Республикасының салық саясатын салықтық реттеудің құралы
ретінде пайдалану барған сайын ашық саяси және әлеуметтік сипатқа ие
болуда. Оның дұрыс және тиімді қызмет етуінен тек экономикалық сипаттағы
мәселелер ғана емес, сонымен қатар азаматтардың тыныштықтарының сақталуы,
саяси тұрақтылық, мемлекеттің егемендігі мен тәуелсіздігінің нығаюы да
тәуелді болады.
Салық реформаларын республика халқының тұрмысын жақсарту
перспективалары әсіресе халықтың әлеуметтік әлсіз топтарына нарыққа көшу
кезеңі кезіндегі қиындықтармен байланысқан қандай болмасын қақтығыстарды
жоятын жағдай жасаумен байланысты.
Мемлекеттің тіршілік етуі оның бюджеттерінің кіріс бөлігіне салықтар
мен алымдар ретінде түсетін ақша қаражаттарынсыз мүмкін емес. Салық
төлеушілер үшін оларды төлеу жауапкершілік қана емес, сонымен қатар ол-
қажеттілік. Салық төлеушілер есебінен мемлекет аппараты және оның құрылымы
қамтамасыз етіледі, өз кезегінде сол мемлекет өздерінің салық төлеушілерін-
мемлекет азаматтарын өркениетті қоғамда белгіленген тәртіп сақтау бойынша
көптеген шараларды іске асыру мен қорғауды іске асырады.
Қоғамның және мемлекеттің дұрыс қызмет етуіне қажет дін, ғылым,
медицина, тәртіп сақтау мен басқа көптеген қызметтер мемлекеттің салық
түрінде алатын қаржылары есебінен қаржыландырылады. Нарықтық экономика
жағдайында қоғамда болатын әлеуметтік және экономикалық процестерге ықпал
ету құралы ретінде мемлекет оларды пайдаланады. Салық туралы неғұрлым көп
білу керек, өйткені олармен адам өмірі үзіліссіз байланыста болады.
Салықтың шаруашылық субъектілері мен жұмыс істеуші халықтардың алғашқы
табыстарын мемлекеттің пайдасына объективті қажет екені білімді және заңға
бақынушы қоғам мүшесіне ешқандай күмән туғызбайды. Мемлекетке жиналатын
қаржылар оның өзінің қызметтерін іске асыруға қажет, салықтарды жоюды талап
ету қоғамды жоюды талап етуді білдірер еді.
Халықтың меншігіне салынатын салықтар жергілікті, тура нақты
салықтарға жатады. Халықтан алынатын салықтарды оқу бізге азматтарға салық
салу салыстырмалы теңделеді деген тұжырым жасауға мүмкіндік береді.
Олардың біріншісі - әрбір азаматтың мемлекетті көтеруге өз
табыстарының бөлігін беруге міндетті түрде қатысуы, екіншісі-мемлекеттің
халықты белгіленген бөлінбейтін құндылықтарымен қамтамасыз етуі. Бұл әдіс
тепе-теңдіктің мемлекет тарапынан бұзылуы, азаматтардың салық төлеуге
тілегін және өз табыстарын жасыруға алып келеді. Мемлекет өз төлеушілерін
қорғауы керек, өйткені оларды ешкіммен ауыстыруға болмайды. Басқаша
айтқанда төлеушіні төлеу қабілетінен айыруға болмайды. Мемлекет пен
азаматтардың арасындағы салық қатынастарында философиялық бірлік заңымен
қарым-қатынастар күресі едәуір айқын көрінеді.
Сондықтан мемлекет фискалды қажетттіліктерді қанағаттандыру
мақсатындағы әрекеттерді міндетті түрде олардың әлеуметтік салдарының
болмауына талдау жасауы қажет.
Халықтан алынатын салық ставкаларын көтеру бюджеттің табысын тек бір
салық кезеңіне ғана өсіреді, өйткені келесіден оларды төлеу базасы күрт
қысқартуы мүмкін. Салықтарды төмендету болса халықтың табысының өсуін
ынталандырады, тұтынудың көбеюіне, тауарлар мен қызметтер өндірісінің
өсуіне, және одан кейін барлық салық түсімдерінің ұлғаюына алып келеді.
Тақырыптың маңыздылығы. Жер және жер ресурстары экономикада өз
мақынасы бойынша терең тамыр мен үлкен мәнге ие.
Жер кез келген мемлекеттің негізгі байлығы, ал Қазақстан Республикасы
жағдайында ол ерекше орын алады. Жерді ақысыз пайдалану оның ауыл
шаруашылығында, өнеркәсіп пен құрылыста тиімсіз пайдаланудың бірден бір
себебі болуда.
Тек осындай жерді жаппай тиімсіз пайдалану, тасталынған және
пайдаланылмай тұрған жерлер бар жағдайында ғана жерді шаруа қожалықтарына,
жеке аула, бау-бақша немесе егістіктерге аламын деушілерге жердің жасанды
жетіспеуі жағдайы туады, ал осы керек емес құрылыс, қора-қопсылар қала
шеңберінде болғанда, ерекше құнды, құнарлы жерлерді алып жатуы мүмкін ғой.
Осылайша бұл тақырыптың маңыздылығы өндірістің үш сирек факторларының бірі
ретінде қарастыруға негізделеді.
Осыған қоса оған төлем немесе оны меншікке беру бұл тек жалғыз бір
құқықтық жүйеміздің осалдығын ғана білдірмейді. Сондықтан бұл мәселені
тәжірибе жүзінде салық заңдылығы тұрғысынан қарастыру қызықты болып отыр.
Жер ауыл шаруашылығында негізгі өндіріс құралы. Онсыз азық-түлік пен
шикізат ресурстарын өндіру процесі саласын жүргізу мүмкін емес. Осылайша ол
қоғамның материалдық құндылықтарының негізгі көздерінің бірі ретінде
көрінеді.
Жер салығының ауыл шаруашылығында негізгі мәні ретінде болуы оның
тікелей өндіріс құралы ретінде пайдалануымен байланысты, басқа салаларда ол
тек экономикалық белсенділік болып жатқан кеңістік ретінде ғана болады.
Жерге салық салу мәселесінің әртүрлі жақтарын қарастыру оның рента
теориясында айырмашылығында, өйткені жер салығы теориясының негізі жер
рентасы болып табылады. Сондықтан қазіргі Қазақстан Республикасында жерге
салық салу мәселелері ең алдымен оның теориялық әзірлемелерімен байланысты.
өзімізге белгілі болатындай жер- ол кәсіпкерлер, мемлекет, ірі фирмаларға
тапшы өндірістік факторы және одан жалпы экономиканың, әр адамның әлемдік
және ұлттық экономикада күн көруі тәуелді болатын өндіріс факторы .
Егер жер өндіріс факторы ретінде пайдаланылмаса онда қайта өндіру
кестесі және осы арқылы өмір сүретін экономика өз қызметін тоқтатады. Міне
не үшін бізге жерді тиімді пайдаланып, оны қорғап және оны пайдаланғаны
үшін ақы алу керек. Жерге төлемнің тәртібі қандай екенін осы жұмыста
қарастыру керек.
Бұл жұмыстың мақсаты – жалпы жер салығының мәні, оның ішінде заңды
тұлғаларға салынатын жер салығының жергілікті бюджетті қалыптастырудағы
маңызы мен рөлін кеңінен қарастыру, осыған қоса оның теория және тәжірибе
жүзіндегі дамуын бөліп айту.
Осы мақсатқа жету үшін келесідей мәселелерді қарастырып өтеміз:
1. Жерге салық салудың пайда болуы мен Қазақстан және жақын шетелдердегі
қазіргі жағдайы.
2. Жер салығының нормативті, құқықтық базасы.
3. Жерге салық салудың мәселелері мен оларды жетілдіру жолдары.
І бөлім. Жер салығының пайда болуы, мәні, мазмұны
1.1 Салық салудың тарихи дамуы
Салықтар адамзаттың пайда болуынан бері дамып, өсіп келеді. Олардың
пайда болуы ең бірінші қоғамдық қажеттіліктермен байланысты болды. Салық
жүйесі мемлекетпен бірге дамып келеді. Мемлекеттік ұйымдардың алғашқы
сатыларында салық салудың түрі болып құрбандық шалу табылды. Ол әр кезде
еркін бастамада болмады. Құрбандық шалу жазылмаған заң болды, осылайша ол
міндеттеуші төлем немесе алым болды. Сонымен қатар жердегі өсетін
өсімдіктер, ағаштар, жемістер, мал-жай осылардың барлықынан десятина (
оброк-барлық табыстардың 10% көлемінде) салығы салынды.
Қазіргі заманғы мемлекеттердің көптеген жақтарының қайнар көзі Ежелгі
Римнен бастау алады. Сондағы салық жүйесіне шолу жасап көрелік. Алғашқы
уақытта барлық мемлекет Рим қаласынан және оған қосылатын қосымша жерлерден
тұрды. Бейбітшілік кезінде салықтар болмады. Мемлекет пен қаланы басқаруға
кететін шығындар минималды болды, өйткені сайланған магистраттар өз
міндеттерін қайтарусыз атқарды, кейде олар тіпті өз қаражаттарын да
мемлекет ісіне арнап отырды, ал ол өз кезегінде олардың атағын көтерді.
Шығындардың негізгі бөлігін қоғамдық ғимараттар салу қарады. Мұндай
шығындарды әдетте қоғамдық жерлерді жалға беру арқылы жауып отырды. Бірақ
соғыс қимылдары кезінде Рим азаматтарына өз жетістіктеріне қарай салық
салынды.
Б.з.д. 5-3 ғасырларда Рим мемлекеті өсіп өркендеді, жаңа қала-колониялар
жауланып алынды немесе қаланды. Салық жүйесінде де өзгерістер болды.
Колонияларда коммуналды (жергілікті) салықтар мен борыштар енгізілді.
Римдегі сияқты олардың көлемі азаматтардың жағдайларының мөлшеріне
байланысты болды.
Салық сомаларын анықтау әр бес жылда бір рет болып отырды. Римнің
сыртында тұратын Рим азаматтары мемлекеттік пен қоса жергілікті салықтарды
да төлеуге мәжбүр болды. Жеңіспен аяқталған соғыстардан кейін салықтар
төмендетілді, кейде мемлекеттік салық мүлдем алынып тасталынды. Қажетті
шығындар жаулап алынған жерлердің контрибуциясымен қамтамасыз етілді.
Коммуналдық салықтар болса Римнен тыс жерлерде тұратындардан әрқашан алынып
отырды.
Мемлекет өмірлік қызметтің әр саласында қоғамның мүдделерін мәнерлей
келе сәйкесінше- экономикалық, әлеуметтік, экологиялық, демографиялық және
басқа да саясаттарды жасап шығарып, жүзеге асырады. Мұны жүргізуде
әлеуметтік-экономикалық процестерді мемлекеттік реттеудің өзара әсер ету
құралының объектісі мен субъектісі ретінде қаржы-несиелік және баға
механизмі қолданынылады.
Қаржылық-бюджеттік жүйе өзіне бюджеттің және бюджеттен тыс қаржылардың
мемлекеттің қаржылық қалыптасуымен пайдалануы бойынша қатынастарын
кіргізеді. Ол мемлекеттің әлеуметтік, экономикалық, қорғаныс және тағы
басқа функцияларын тиімді жүргізуін қамтамасыз етуге міндетті. Қаржылық-
бюджеттік жүйенің негізгі қан тамыры болып салықтар табылады.
Осылайша салықтар тауар өндірісін, қоғамдық тапшылыққа бөлінген,
әскер, және басқа да қажеттіліктерге қаржылар керек болатын мемлекеттің
пайда болуымен бірге дүниеге келді. Салықтарда мемлекеттің экономикалық іс-
әрекеті көрсетілген”, - деп К.Маркс айтып кеткен.
Капиталистік қатынастардың қалыптасуы мен даму кезеңіндегі салықтардың
маңызы өсе түсті: Жаңа территорияларды алуға - дайын өнімді өткізу мен
шикізат нарығын қамтамасыз ететін әскер мен флот үшін қазынаға қосымша
қаражаттар керек болды. Осы тұрғыда салықтар қажет қаржының негізгі бөлігін
құрады.
Сексенінші жылдардың аяғына таман басталған нарықтық қатынастарға көшу
экономиканың барлық салаларына, соның ішінде салық жүйесіне де өзгертулер
алып келді. Нарықтық экономиканың қалыптасу кезеңінде елдегі салық
жүйесінің трансформациясы 3 бағытта жүргізілді: тікелей, жанама салықтар
енгізілді және әртүрлі қорларға қосымша салымдар мен төлемдер жүйесі
құрылды. Экономикалық қатынастардағы қайта бағытталу едәуір басым құнды
қайта бөлудің нормаларынан салықтарға көшуге алып келді. Бұл жағдайда салық
менеджментінің маңыздылығы өсті, өйткені одан экономикалық субъектілердің
коммерциялық қызметтері мен өндірушілердің қаржылық тұрақтылығы және осыған
сәйкес мемлекеттің хал-ахуалы байланысты болды. Сонымен қатар нақты
негіздік қағидалардың болмауы көптеген салықтар мен алымдардың пайда
болуына алып келді, бұларды енгізу салық жүйесінде қайшылықтар туғызған заң
актілеріне негізделді. Бұл кейін ҚР және басқа да ТМД елдерінің өз ұлттық
жүйелерін құруға негіз болған 1991 жылдың 1 қаңтарынан КСРО “Кәсіпорындар,
бірлестіктер және ұйымдардан алынатын салықтар туралы” заңын енгізуге шарт
болды.
Біріккен мемлекеттердің тарауынан кейінгі нарықтық байланыстардың үзілуі:
өндірістік-шаруашылық қызметтің шикізаттық бағытта қызмет еткен
республикалардың барлық кәсіпорындарының өндірістік құлдырауына; банкрот
болған, тоқтап қалған кәсіпорындардың көбеюіне; қарқынды инфляцияға
себепкер болды.
Бұл елдің әлеуметтік-экономикалық дамуына шарт болатын қалыптасуларға
түрткі болды. Республика алдында: меншік түрінің көптүрлілігінің
қалыптасуы, мемлекеттің және экономика субъектілерінің, азаматтар мен
кәсіпорындар арасындағы құқық пен жауапкершіліктің бөлінуі, тұрақты
әлеуметтік бағытталған экономика құру сияқты мәселелер тұрды. Осы
мәселелерді шешу Қазақстандық салық жүйесін қалыптастырудың кардиналды
шарты болды. Ал оларды шешу субъективті себептермен қиындатылды, яғни нарық
жағдайында қызмет өз салық жүйесін құрауға қандай болмасын тәжірибенің,
экономика субъектілерінен мемлекет қазынасына ағатын қаржыларды
ұйымдастыратын және теоретика – әдістемелік, тәжірибелік мәселелерді
шешетін мамандандырылған кадрлардың жоқтығы.
Бұл мәселелерді шешу салықтық менеджменттің экономикаға мемлекеттің
араласуының мақсаты мен дәрежесін мемлекеттік салықтардың саясатының дұрыс
шешім және негіз болатын стратегиясымен байланысты сәйкесінше мұндай
жағдайда салық жүйесінің стратегиялық мақсаты салық салу субъектілерінің
капиталдандырылған құндарын өсіруді ынталандыру жолымен бюджеттің кіріс
бөлігін максималдау болады. Осы мақсатқа жету үшін :
-қаржы көздерін анықтау;
-салық салу базасын кеңейту
-бюджет қаржыларын пайдалану мен салық салу базасын жасау қажет.
Бірінші бағыт шегінде қайдан және қай мөлшерде құралдарды алу мен көздердің
дұрыс құрылымы қайдан болуы керек екендігі анықталады.
Екінші және үшінші бағыттарда бір-бірімен байланысты және өндіріс
қатынастарының дамуына тәуелді болады.
1.2 Жер салығының экономикалық маңызы
Мемлекеттің қоғамдық пайдасына Жалпы Ішкі өнімнің (ЖІө) белгіленген
жарғы түрінде алуы салықтың мәнін құрайды.
Жарналарды ЖІӨ-ң негізгі қатысушылары іске асырады:
1. Материалды және материалды емес құндылықтарды өз еңбегін өндіретін және
осыдан белгілі табыс алатын жұмыскерлер.
2. Кәсіпкерлік салада қызмет ететін шаруашылық субъектілері, капитал
иелері.
Салық жарналары, алымдар, баждар және басқа да төлемдерден мемлекеттің
қаржы ресурстары қалыптасады. Салықтардың экономикалық мазмұны, бір жақынан
шаруашылық субъектілер мен азаматтардың, екінші жақынан мемлекеттік
қаржыларының қалыптасуы бойынша мемлекетпен өзара қатынасында.
Салықтар дауды түрде белгіленген мөлшерлеме бойынша азаматтар мен
шаруашылық субъектілерін мемлекет алатын міндетті алымдар. Мемлекет пайда
болғаннан бері салықтар экономикалық қатынастардың қажетті звеносы болып
табылады. Мемлекеттің құрылым түрлерінің дамуы мен өзгеруі ылғи да салық
жүйесінде жаңартуларға алғышарт болады. Қазіргі өркениетті қоғамда салықтар
- мемлекеттік табыстардың негізгі түрі болып табылады. Бұл өте-мөте
қаржылық функциясынан басқа салық механизмі қоғамдық өндіріске, оның
динамикасы мен құрылымына, ғылыми Техникалық Прогресстің жағдайына
мемлекеттің әсер етуі үшін де пайдаланылады.
Енді, осы салықтардың ішіндегі жер салығына тоқталайық. Жер салығы -
жер рентасы төлемдерінің бір түрі 18-ғасырдың аяғы мен 19-ғасыр бойы дамып
келе жатқан саяси экономияның өкілдері жер меншігі уақыт өте табыс әкеле
алатыны мүмкін болса, онда ол жалпы мемлекеттің байлықтарының негізі болып
табылады деп тұжырымдаған. Елді басқару үшін керек мемлекеттік табыстар осы
байлық көзіне салық салу жолымен, яғни жерге салық салудан алынады.
Бұл салық жер учаскелерін нақты пайдалануды есептеу табысына
негізделеді. Жер салығын енгізумен байланысты мәселелер ерекше
қиынтықтарға, ең алдымен, өйткені оны белгілеуге әдістемелік тәжірибенің
бір тұтас жүйеге көшу тұрғысынан туып отыр. өткен және қазіргі жүзжылдықта
өмір сүрген Г.Джордж, С.Корд, Н.Гидельман және көптеген басқа зерттеушілер
айтқан. Соңғы кездердегі біздің жағдайда бұл мәселені егжей- тегжейлі
М.Л.Бронштейн, А.А.Калныныш, А.Э.Сагайдук, Б.И.Пошнус зерттеген.
Н.Сухановтың 20-ғасырдың басындағы теоретикалық әірлемелері де өз мәнін
сақтап келеді.
Ренталық салудың мәнін сипаттай келе ол: “Бұл мәселе екіге бөлінеді:
біріншіден- жер рентасын салық түрінде қандай жолмен алуға болады,
екіншіден-қандай үлгіде рентаны қоғамдық қажеттіліктерге жарату керек”,
яғни қандай жолмен оны бөлу керек-деп белгілеп кеткен.
Жер салығын енгізу ең алдымен жерді және басқа да ресурстарды неғұрлым
рационалды пайдалану есебінен ауыл шаруашылық өнімдерінің тиімділігін
көтеру қажеттіліктерін, нақты антишығындық механизмді құрумен туып отыр. Ол
сол сияқты жерге қожалықтың теңдік мүмкіндігін қамтамасыз ету керек.
Н.Суханов: “Монополиялар мен жекелеген топ жер иеленушілердің, басқалардың
басқаларға ауыстыруы тек жерге салық салу арқылы ғана жоюға болады”-деп
жазған сияқты.
Рентаны төлеу жер үлесін пайдалану үшін төлем емес, ол артықшылыққа,
ең жақсы жер учаскелерін ұстаудың ерекше пайдалануына монополдік иелік ету
үшін төлем. Бұл дегеніміз жерге деген азаматтардың құқықтарын теңестіру
құралы.
ТМД мемлекеттері мен дамыған елдерде қолданылатын жер салықтарының
түрін зерттеу негізінде Н.Зенец оның жекелеген элементтерінің нақты
әртүрлі мемлекеттерде болатын әлеуметтік-экономикалық жағдайлардың есебін
келесі сыныптамадан ұсынады:
-жер салығының функциялары - жер салығының кәсіпорындарға, фермерлік
шаруашылықтарға нақты әсер ету нысан деңгейі (фискалдық, реттеуші);
- салық төлеушілердің қайнар көздері - салық төлеушілердің шаруашылық
табыстарының ана немесе басқа бөлігі;
- салық көлемін белгілеу-салық салу ауыртпалықтарын анықтау әдістері;
- салық салу объектілері-салық салуға жататын жерлердің құрамы;
- салық салуды анықтау үшін база-мысалы: баға, рента көлемі, жердің
бағалық баллы;
- салықты алушылар - қай бюджетке (республикалық, жергілікті) бұл
салықтың түсетіндігі;
- басқа салықтармен өзара байланысы - салық салудың жалпы жүйесінде жер
салығының және басқа салықтардың функцияларын өзара бөлу;
- жер салығын төлеушілер категориясы-кооперативтік кәсіпорындар,
акционерлік қоғамдар және тағы басқалары;
Біріншіден, жер салығының функциясы және оны төлеудің қайнар
көздерінің өзара байланысы ТМД елдерінің барлығында жерді рационалды
пайдалану функциясы арнайы болып келеді. Сондықтан жер салығын төлеудің
қайнар көзі ретінде жер рентасы шығады деп болжануда. Европалық Одақта бұл
функция жақсы атқарылатын ауыл шаруашылығы кәсіпкерліктің жанұялық
жүйесіндегі жеке меншік жағдайында арнайы ынталандыруды талап етпейді.
Екіншіден, жер салығы функциясын салық салу жүйесіндегі басқада
элементтерінің арасында өзара байланыс бар. Жер салығы жалғыз болған
жағдайда, ал қайта бөлуді де қоса алғандағы барлық функцияны орындайтын
еді.
Үшіншіден, жер салығының мөлшерлемелерін анықтау үшін база оның
функцияларын және оның жерді ақылы пайдалану жүйесінің дамығандығына
байланысты. Жердің бағасы жоқ болғанда салық мөлшерлемері бағалық жер
баллымен немесе ренталық көлемімен байланыстырылады.
Жер салығының жергілікті бюджетке түсуінің маңызы. Жер салығы түрінде
алынған қаржылардың қандай басқару деңгейінде жинақталуындағы мәселе
маңызды методологиялық мағынаға ие болады. Теориялық көзқарастар бұл
мәселеде екі нұсқа болуы мүмкін деп тұжырымдайды.
Біріншісі, олардың тікелей мемлекеттік бюджетке түсуі және әртүрлі, ауыл
шаруашылығымен тікелей байланысы жоқ мақсаттарға жұмсалуы. Осыған
байлпанысты Н.Суханов: Едәуір демократиялық елдердің өзінде жер рентасын
“қазынаға беру” келешектегі жалпы мемлекеттік бюджеттің құраушы бөлігіне
жер рентасының мемлекеттік жер салығына ауысуы міндетті емес- деп жазған.
Бұл тағы да айтып өтетін жәйт, ол “қоғамның қажеттіліктеріне әлеуметтік
салымдардың жолымен жер рентасының айналымы” формуласына сай нәтиже болмай
отырғандығында.
Екінші нұсқасы, жер салығы түріндегі жиналған қаражаттардың көп
бөлігін жергілікті бюджетке қалдыруы. Келешектегі ренталық салым жүйесі
негізінде рентаның неғұрлым көп бөлігі жергілікті жерде қалу принципі
жатыр. Осы нұсқаның бірқатар себептер бойынша едәуір ыңғайлы екенін атап
өту қажет.
Біріншіден, ренталық табыстар, жер салықтары жергілікті бюджеттің
тұрақталуына әсер етеді, жекелеген территорияларда өзін-өзі басқару
процестерінің дамуына маңызды қаржылық тіректі құрайды. Екіншіден, рентаның
аймақтық бюджетке түсуі жер салығының негізделу деңгейін анықтауға маңызды
құрал болады, өйткені жергілікті жерлерде шаруашылық жағдайының бар
айырмашылықтарын жақсы бағалауға мүмкіндік туады.
Үшіншіден, жер салығы түріндегі жинақталған қаражаттар тікелей сол
берілген аймақ шегінде жалпы мемлекеттік қазыналардың жоғалып кетпеуіне,
яғни ренталарды алу осы аймақ қажеттіліктеріне жұмсалуы маңызды.
Осыдан жергілікті бюджетке жер салығы түріндегі түсетін қаражаттар
негізінде ауыл шаруашылық өндірісі қажеттіліктеріне шығындалуы керек деген
тұжырым жасауға болады. Бірінші кезекте бұған жататындар: жерлердің
құнарлылығын, олардың мелиорациясын көтеру, ауылдық жерлерде әлеуметтік
және өндірістік инфрақұрылымның дамуы бойынша шараларды жүргізу.
Соңғы нәтижеде жер салығы түрінде алынған қаржылар халықтың өмірлік
деңгейін көтеру, ауыр аграрлық дағдарысты бастан кешіруді қамтамасыз етуі
қажет. Н.Суханов осыған байланысты: “Ренталық салу қоғамның және
мемлекеттің міндеттерінің бірі, елдің бар халқына жер рентасын тең бөлікпен
бөлуді мақсат етуі қажет” - деп белгілеген. Ал тәжірибе жүзінде бұл
дегеніміз, жер салығы орталық бюджеттің толықтырылуына кетпей толығымен
жергілікті билік органдарының бюджетіне аударылуы қажет дегенді білдіреді.
“Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы”
кодексінде жер үшін төлемді белгілеу тәртібі мен алуы белгіленген осыған
сәйкес жер салығының мөлшері жер иеленушілер мен жер пайдаланушылардың
шаруашылық қызметіне байланысты болмай, жыл сайын жер көлемінің бірлігіне
бекітілген төлемдер арқылы белгіленеді.
І І бөлім. Заңды тұлғаларға салынатын жер салығының ерекшеліктері.
2.1 Салықты төлеушілер, объектісі, мөлшерлемелері
Жалпыға мәлім болатындай Қазақстан Республикасының Конституциясына сай
жер мемлекеттік меншік болып табылады. Осыған байланысты біздің елде жер
учаскелерін жекелікке өткізу ақылы түрде жүргізіледі. Алғашқы кезде
Қазақстанда жер қатынастарын реттейтін негізгі нормативті құжаттар болып,
Қазақстан Республикасы Президентінің №2717, заң күші бар “жер туралы” 1995
жылдың 22 желтоқсанындағы жарлығы табылады, сондай-ақ Қазақстан
Республикасының Қаржы Министрлігімен бекітілген 1995 жылдың 27 мамырынан
(өзгертулер мен толықтырулары бар) №34 “Жер салығын есептеу мен төлеу
тәртібі туралы” нұсқама болды. Осы берілген құжаттарға сай жерді тұрақты
пайдалану құқығы келесілерге берілген болатын:
а) шаруа-фермерлік қожалықтарына;
б) шаруашылық жүргізу немесе оперативті басқару құқығында ғимараттар мен
құрылыстарға ие тұлғаларға;
в) ауыл шаруашылығы және орман шаруашылығы өндірісін жүргізетін мемлекеттік
және мемлекеттік емес заңды тұлғаларға;
г) заңда көрсетілген басқа да жағдайларда.
Заңның соңғы тармақының мәліметтері бойынша жер бойынша мемлекеттік
комитетке көптеген жер пайдаланушыларға жерді тұрақты пайдалану туралы акт
беру құқығы берілді. Қазақстан Республикасы Президентінің “Жер туралы”
жарлығының 122 тармақын іске арттырғаннан кейін, жерге деген құқықтар
өзгерді, оны не меншікке сатып алу, не жалға алуға қайта ресімдеу керек
болды, яғни уақытша пайдалануға берілді. Бұл жерде жалдық ақы мөлшері
Қазақстан Республикасы Үкіметінің 1999 жылғы 12 мамырдағы №566 қаулысында
келісілген шектен аспауы керек. Жалдық ақы бойынша мәселелерді бір жақынан
мемлекет немесе мемлекеттік жер пайдаланушы, екінші жағынан жер
пайдаланушының арасындағы арнайы келісімде тіркеу керек болды. Бұл жерде
жалдық ақының жоғарғы (жер салығының 80%) және төменгі (жер салығының
120%) шектері бар.
2001 жылдың 24 қаңтарынан №152-2 Қазақстан Республикасының “Жер
туралы” заңы енгізілді.
Қазіргі кезде жерді пайдалану бойынша мәселелерді шешу жауапкершілігі
жер ресурстарын басқару бойынша комитетке және оның жергілікті орындардағы
органдарына жүктеледі.
Комитеттің жергілікті органдары әртүрлі жағдайларға байланысты өз
қалаулары бойынша мемлекет жеке меншікке берген жерге төлем мөлшерлемесін 2
есеге дейін көтеріп немесе төмендетуге құқық берілген құзырға ие.
1996 жылдың 8 мамырынан Қазақстан Республикасының Үкіметі “мемлекет
жерді жеке меншікке сататын немесе жерді пайдалануға берген кездегі жерге
төлем мөлшерлемелерін бекіту туралы” №576 қаулысын қабылдады. Ал 1999
жылдың 12 мамырында осы құжатқа №566 қаулы бойынша өзгертулер мен
толықтырулар енгізілді. Онда нақты жер учаскесінің құнын анықтаудың
ерекшеліктері түпкілікті көрсетілген.
Сонымен қатар №1 қосымшада мемлекет жерлерді сатқандағы жер үшін төлем
мөлшерлемелері берілген. Жекелеп айтсақ, Алматы қаласы бойынша 2000 жылы 1
шаршы метрге төлем мөлшерлемесі 727 теңгені құраған. Бұдан басқа сатып алу
құнын жоғарылату немесе төмендету мәселелерін келістіру мақсатында,
“жерлердің арнайы бағалау кестесі” деп аталатын жер ресурстарын басқару
бойынша комитет пен архитектура және қала салу департаменті арасында
келісім жасалады. Ол өз кезегінде Алматы қаласының әкімімен, ал одан кейін
Алматы қалалық мәслихатымен бекітілуі керек.
Бірқатар ғалымдардың (П.А. Костычевтің, В.В. Докучаевтың, Н.М.
Сибирцевтің, В.Р. Вильямстың және тағы басқалардың) жерді қорғау және оны
ақылмен пайдалану туралы ой-тұжырымдарының маңызды болуы кездейсоқ емес. К.
Маркстың айтуы бойынша “жалпы қоғам, ұлт тіпті бір уақытта тіршілік етіп
жүрген қоғамдар да, барлығын бірге алғанда да, олар жерді мәнді меншік
ретінде ала алмайды. Олар тек жанұяның мейірімді әкелері сияқты оны
пайдаланушы иелері ғана, олар оны келесі ұрпаққа жаңартып қалдыруы керек”.
Қазақстан барлық ТМД елдері сияқты жаңа қоғамдық-экономикалық және
саяси формацияға аяқ басты, нарық экономикасының дамуына және реформаларды,
оның ішінде жер реформасын өткізуге бағыт алды.
Қазақстанда жер қатынастарының даму тарихын 3 сатыға бөлуге болады,
және сәйкесінше республикада жер заңдылықтары олардың нарықтық экономикаға
көшу жағдайындағы құқықтық реттеу мен жерге жеке меншік институтын енгізу
қажеттіліне қарай дамып, қазіргі заманға сай бола бастаған.
Жер реформасының бастапқы сатысында (1990-1993 жылдар) қабылданған
“Жер кодексі”, “Жер реформасы туралы”, “Шаруа қожалықтары туралы”, “Жер
салығы туралы” және тағы басқа заңдар – сөзсіз азаматтар мен заңды
тұлғалардың жерге деген құқықтарын бекітуге, жерде жаңа шаруашылық түрлерін
құруда үлкен роль атқарды.
Бірақ халық шаруашылығының барлық салаларына нарық қатынастарын
енгізумен және жеке кәсіпкерліктің дамуымен жерге деген мемлекеттің ерекше
меншігі бұл процестерді тежейтін фактор болды.
Жер қатынастарының екінші сатысы (1994-1995 жылдар) жер
заңдылықтарының нарық жағдайына бейімделуімен байланысты болды. Қазақстан
Республикасының Президенті жерге мемлекеттік меншіктің конституциялық
негіздерін сақтай отырып, сатып алу – сату институттарын енгізу арқылы
жерді нарық қатынастарында жерді пайдаланушыларға ықпал ететін жер
қатынастарын реттейтін және оларды жақсарту мәселелері бойынша бірқатар
жарлықтар қабылдады.
Бұл жарлықтар республикада жаңа жер қатынастарының дамуына алғашқы
алғышарттарды тудырды. Көрсетілген процестердің логикалық жалғасының дамуы
жерге жеке меншік институтын енгізу болды.
Қазақстан Республикасында – ТМД мемлекеттері ішінде ең біріншілердің
бірі болып жерге жеке меншік конституциялық қолдау тапты.
Елдің негізгі заңына сәйкес Қазақстан Республикасы Президентінің заң
күші бар 1995 жылдың 22 желтоқсанындағы жарлығында белгіленген шарттар мен
шектерде, және осының негізінде жер мемлекеттік пен бірге жеке меншікте де
бола алады.
Ал үшінші саты Қазақстан Республикасының 2001 жылдың 24 қаңтарынан
№152-2 “Жер туралы” қабылдаумен сипатталады.
Алдыңғы заңдар сияқты соңғы “Жер туралы” заңы Қазақстан Республикасының
жер қорын жеті категорияға бөліп қарастырады:
1. Ауыл шарушылығы мақсатындағы жерлер;
2. Елді мекендер алып жатқан жерлер;
3. өнеркәсіп, көлік, байланыс, қорғаныс және тағы басқа ауыл шаруашылық
мақсаттағы емес жерлер;
4. Ерекше қорғалатын табиғи аймақтар жерлері, емдеу, рекреациялық және
тарихи- мәдени мақсаттағы жерлер;
5. Орман қоры жерлері;
6. Су қоры жерлері;
7. Запастағы жерлер.
Жерді белгілі бір категорияға жатқызу оның мақсатты пайдаланылуын
анықтайды. Мақсатты пайдалануы мен категориялық жатуынан шыға келе оларды
пайдаланудың құқықтық режимі қорғауы мен нарықтық айналымы белгіленеді.
Көптеген, әсіресе шөлді және шөлейтті аймақтардағы шаруашылық
субъектілерінің өздеріне жайылым ретінде берілген жерлерін қайтарып беруден
кейін 12,3 миллион гектар жерлер ұзақ мерзімді пайдаланатын орман қоры
жерлеріне енгізіліп және 100 миллион гектарға жуық жерлер запас жерлер
құрамына енгізілді. Нәтижеде олардың ауданы 6,8 есеге ұлғайды. Бұл жерлер
жергілікті басқару органдарының құзырында, жерге экономикалық-мақсаттық пен
қажеттілік пайда бола қалғанда олар меншікке немесе жер пайдалануға ауыл
шаруашылығы және басқада қажеттіліктер үшін берілуі мүмкін.
Осылайша жер категориялары арсындағы өзара ара қатынастың жер
пайдаланудың нарықтық институты – жер үшін төлемді енгізу мен жерді
қайтарымды пайдаланудың байланысы айдан анық болып отыр.
Қазақстан Республикасының “Салықтар және бюджетке төленетін басқада
төлемдер туралы” Кодексіне сай салық салуға келесі жер категориялары
жатпайды:
1. Ерекше қорғалатын табиғи территориялар жерлері;
2. Орман қорлары жері;
3. Су қоры жері;
4. Запастағы жерлер.
Бұдан басқа салық сау объетісі болып жалпы пайдаланудағы елді мекендер
жерлері табылмайды. 2-Кестеде көрсетілгендей бұл жерлер категориясы бойынша
көп еселенген өсу байқалады.
Ауыл шаруашылығы жерлерінің, әсіресе егістік алқабының қысқаруы ғылыми
негізге ие еді.
Аграрлық реформаның басының өзінде Қазақ ауыл шаруашылығы ғылымдарының
академиясының оқымыстылары “1993-1995 жылдарға және 2000 жылға дейінгі
Қазақстан Республикасының агроөнеркәсіптік кешенді дамытудың концептуалды
бағдарламасын” жасап шығарды. Ол Қазақстан Республикасының Министрлер
Кабинетімен №1196 1993 жылдың 29 қарашасындағы қаулысымен құпталды.
Елдің ауыл шаруашылық дағылдарының қажетті көлемде өндірілуін, халықты
азық-түлікпен қамтамасыз ету үшін келесі шаралар қолданылу керек:
- химиялық және биологиялық әдістерді тиімді пайдалану жағдайындағы кейбір
неғұрлым қолайлы аймақтарда жер игерудің үдемелілігін енгізу;
- егістіктер құрылымын өзгерту;
- топырақ қорларының егу аймақтарын толығымен игеру;
- дәнді дағылдарды егуде топырақты қорғаудың техникасын жетілдіру және
минимализациялау;
- егістік ауданының барлығында ауыл шаруашылығы дақылдары, өсімдіктердің
аурудан, зақымданудан, арам шөптерден қорғаудың интеграцияланған қорғауын
енгізу;
- агроландшафттарды құру, мелиоративті шараларды рационалды өткізу мен су
ресурстарын пайдалану.
Бірақ та елді жайлаған экономикалық дағдарыстың салдарынан тек бір
бағдарламаның – егістік алқаптарын қысқарту мақсаттары ғана орындалды.
өндірістің үдемелі факторлары іске қосылмаған, сондықтан өсімдік өсіру
өнімі өндірісінің елеулі қысқаруы болды.
Жер салығы жер ауданының бірлігіне жыл сайынғы белгіленген төлемдер түрінде
бір жылға есептеліп белгіленеді. Төленген салық сомасы салық салынатын
табысты анықтау кезінде алынып тасталады.
Жер салығының мазмұнын жүйелеу үшін жалпы белгіленген салық жүйесі мен
Қазақстан Республикасының Салық Кодексінде көрсетілген. Оның әртүрлілігін
сыныптап көрелік.
Жер салығының объектісі болып белгіленген тәртіпте заңды тұлғалар мен
азаматтарға берілген жер учаскелері табылады, оның ішінде құрылыстар мен
құрылғылар, сонымен қатар бекітілген мөлшерлеме бойынша осы ғимараттарды
қамтамасыз ететін жер учаскелерін қоса алғанда.
Жер салығын алу мен бекіту негізі жер пайдалану мен иелік етуге құқық
берілгенін куәландыратын құжат болады. заңды тұлғалар мен азаматтар үшін
жер салығы салық салынатын жер учаскесінің ауданы мен бекітілген жер
салығының мөлшерлемелерін еске ала отырып есептелінеді.
Жер салығының мөлшерлемелері әртүрлі бағалы аймақтар бойынша
дифференцацияланатын мемлекеттік биліктің жергілікті органдарымен “Салықтар
туралы” заңында белгіленген орташа мөлшерлемелерден шыға отырып бекітіледі.
Мөлшерлемелер туралы оларды есептеу кезінде болған қателермен
байланысты нақтылықтың жеткіліксіздігін айта кету қажет. Мысалы: 2001 жылға
дейінгі 34-нұсқамада “елді мекендер шегінде, бірақ целитебті аймақтан тыс
орналасқан өнеркәсіп, көлік, байланыс және басқа да ауыл шаруашылықтық емес
мақсаттағы (шахталар, карьерлер және олардың санитарлы-техникалық, басқада
аймақтарын қосқандағы) жерлер үшін салық мөлшерлемелерін 70%-ға дейін
төмендету” қарастырылған. Бұл нақты мөлшерлеменің төмендегені 30% деген
сөз. Жер салығын төлеу бойынша мұндай екі ойлы көзқарастар Салық Кодексінде
бар, біздің ойымызша оларды нақтылау керек.
Нарық қатынастарына көшуге байланысты Қазақстанда 1995 жылы жер реформасы
жүргізілді, оның негізгі мақсаты жаңа жер иеленушілерді және жер
қатынастарын қайта құру мен жер нарықын қалыптастыру.
Қазақстанда жер қорының қайта бөлінуі жүрді, жерде әртүрлі шаруашылық
түрлерін қалыптастырудың негізі қаланды. Бұрынғы колхоздар мен совхоздар
жерге ұжымдық үлестік меншік түрлері бар кәсіпорындарға қайта құрылды:
акционерлік қоғам, шаруашылық серіктестік, кооперативтер. Кіші
кәсіпорындар, шаруа қожалықтары және олардың ассоциациялары, мемлекеттік
емес ауыл шаруашылық кәсіпорындар 1999 жылдың аяғына қарай жер жақынан
үлестік салмағы жақынан 99% , ал жер иеленушілер санынан –99,8% құрады.
Елді мекендер мен бұрынғы колхоздар, совхоз, бригада, бөлімшелер
негізінде, олардың аудандары мен шекараларын өзгертпестен ұжымды сипатта
жер пайдалану (жшс, ақ, кооперативтер) құрылды.
Сонымен қатар бұл кәсіпорындардың бір бөлігі ірі шаруа қожалықтарының
бөлініп шығуымен бұрынғы совхоздардың негізінде ауданы мен жер
пайдаланудың конфигурациясының өзгеруімен құрылды.
Шаруашылық қожалықтардың бір бөлігі жиынтық жер пайдалану негізінде
ассоциацияларға біріккен. Ауыл шаруашылық жерлердің 80%-н астамы
кооперативтер мен шаруашылық серіктестіктерде, сонымен қатар мемлекеттік
емес басқа да кәсіпорындарда жинақталған.
Ал Қазақстан Республикасында жалпы мақсатты пайдаланудағы жер қорының
категорияларға бөлінуінің үлесі мынадай:
1. Ауыл шаруашылығы мақсатында, ауыл шаруашылық өнімдерін өндіруге арналған
жерлер(65,7%)
2. Елді мекендердің, елді мекендер шекарасы шегіндегі жерлер (7,1%)
3. өнеркәсіп, көлік, байланыс, қорғаныс және басқа да ауыл шаруашылық
мақсаттағы емес жерлер (6,4%)
4. Табиғи қорғалатын, емдеу, рекреациялық, тарихи-мәдени бағыттағы жерлер
(6,5%)
5. Орман қорының жерлері (4,0%)
6. Су қорының жерлері (0,3%)
7. Мемлекеттік запастағы жерлер (10,3%)
Ал ауыл шаруашылық жерлердің құрамында жайылымдар мен шабындықтар-
81,7, егістік-18%. Елдегі негізгі жер пайдаланушылар – мемлекеттік емес
ауыл шаруашылық кәсіпорындар.
Жоғарыда айтып кеткендерге сүйенетін болсақ, біз осы ауыл шаруашылық
үшін пайдаланылатын және басқада мақсаттағы жерлердің бағалануын білуіміз
керек емес пе. Ал оған тоқталып өтсек бағалаудың негізі қандайда бір
топырақ түрінің өнімділік деңгейін көрсететін “шекті өнімділіктің”
белгіленген көрсеткіші болады. Жалпыға бірдей белгіленген ереже бойынша ең
құнарлы топырақ пен егістік 100 баллға теңеледі. Бұл мәліметтер біздің
республикаға өте маңызды болып келеді, өйткені ауыл шаруашылығы
экономиканың алдыңғы қатарлы салаларының бірі. Сондықтан Салық кодексінде
барлық жерлер бойынша категориялар, оларға сай мөлшерлемелері, негізгі
объектілері мен төлеушілері түгелімен көрсетілген. Келесі тарауларда
соларға біраз тоқтала кетеміз.
Жердің белгілі бір немесе өзге санатқа жататындығы Қазақстан
Республикасының жер туралы заң актілерімен белгіленеді. Елді мекендер
жерлері салық салу мақсаты үшін мынадай екі топқа бөлінген:
1. Тұрғын үй қоры, соның ішінде олардың жанындағы құрылыстар мен ғимараттар
орналасқан жерлерді қоспағанда елді мекендер жерлері;
2. Тұрғын үй қоры, соның ішінде олардың жанындағы құрылыстар мен ғимараттар
орналасқан жерлер.
Келесідей жер санаттары салық салуға жатпайды:
1. Ерекше қорғалатын табиғи аумақтардың жерлері;
2. Орман қорының жерлері;
3. Су қорының жерлері;
4. Запастағы жерлер.
Бұл жерлер пайдалануға немесе бастапқы өтеусіз уақытша жер пайдалануға
берілген жағдайда, оларға Салық кодексінің 336-бабына сай салық салынады.
Қазақстан Республикасында жер салығын төлеушілер болып:
1. Жеке меншік құқығындағы, тұрақты жер пайдалану құқығындағы, бастапқы
өтеусіз уақытша жер пайдалану құқығындағы салық салынатын объектілері бар
жеке ж„не заңды тұлғалар;
2. Жоғарыда аталған құқықтары бар заңды тұлғалардың құрылымдық бөлімшелері
табылады;
Ал келесі тұлғалар салық төлеушілер болып табылмайды: бірыңғай жер
салығын төлеушілер, мемлекеттік бюджет есебінен ғана қамтылатын ұйымдар,
жер қойнауын пайдалану бойынша өнімді бөлу кезінде Қазақстан
Республикасының үлесін беруді көздейтін кәсіпорындар, уәкілетті органның
қылмыстық жазаларды атқару саласындадағы түзеу мекемелерінің мемлекеттік
к„сіпорындары,тұрғын үй қоры, соның ішінде оның жанындағы құрылыстар мен
ғимараттар алып жатқан жер учаскелері және үй маңындағы жер учаскелері
бойынша - Ұлы Отан соғысына қатысушылар және соларға теңестірілген адамдар,
мүгедектер, сондай-ақ мүгедектердің ата-анасының біреуі, тұрғын үй қоры,
соның ішінде оның жанындағы құрылыстар мен ғимараттар алып жатқан жер
учаскелері және үй маңындағы жер учаскелері бойынша – “Ардақты ана” атағына
ие болған, “Алтын алқа” алқасымен наградталған көп балалы аналар, діни
бірлестіктер мен ұйымдар.
Егер мемлекеттік бюджеттен қамтылатын ұйымдар, қылмыстық жазалауды
атқару орындары мен діни бірлестіктер өз пайдалануындағы жер ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz