Саяси көшбасшылық
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1. САЯСИ КӨШБАСШЫЛЫҚ ТЕОРИЯСЫНЫҢ МЕТОДОЛОГИЯЛЫҚ АСПЕКТІСІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
1.1. Көшбасшылық теориясы, концепциялары және типологиясы ... ... ..7
1.2. Қоғамдағы саяси көшбасшылық теориясының зерттелуі ... ... ... ... 17
2. XX ҒАСЫРДЫҢ БАСЫНДАҒЫ ҚОҒАМНЫҢ ЖАҢҒЫРУЫНДАҒЫ ҚАЗАҚТЫҢ САЯСИ КӨШБАСШЫЛЫҒЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...28
2.1. Қоғамның жаңғыруындағы қазақтың саяси көшбасшылығының қалыптасу мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .28
2.2. Қазақстан Республикасындағы жаңғыру кезендеріндегі.Ұлт басшысының инициативалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...42
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..64
Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..67
1. САЯСИ КӨШБАСШЫЛЫҚ ТЕОРИЯСЫНЫҢ МЕТОДОЛОГИЯЛЫҚ АСПЕКТІСІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
1.1. Көшбасшылық теориясы, концепциялары және типологиясы ... ... ..7
1.2. Қоғамдағы саяси көшбасшылық теориясының зерттелуі ... ... ... ... 17
2. XX ҒАСЫРДЫҢ БАСЫНДАҒЫ ҚОҒАМНЫҢ ЖАҢҒЫРУЫНДАҒЫ ҚАЗАҚТЫҢ САЯСИ КӨШБАСШЫЛЫҒЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...28
2.1. Қоғамның жаңғыруындағы қазақтың саяси көшбасшылығының қалыптасу мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .28
2.2. Қазақстан Республикасындағы жаңғыру кезендеріндегі.Ұлт басшысының инициативалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...42
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..64
Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..67
Тақырыптың өзектілігі. Біздің еліміз Қазақстан Республикасы мемлекеттік тәуелсіздікке қол жеткізген құқықтық, демократиялық даму жолын таңдаған зайырлы ел. Қазақ елі өзінің ұлттық таңдауын жасаған бүгінгі жағдайда Қазақстанның саяси тарихының тек қазіргі таңдағы мәселелері емес, сонымен бірге өткен кезең оқиғалары да саяси өмір сферасымен топтастырыла, үлкен ыждағаттылықпен қайта зерттелінуде. Ел болып, бесігімізді түзеген бұл уақытта ұлт мүддесі жолында күрескен қазақ көшбасшылығы өкілдерінің қоғамдағы қызметі мен тағдырын зерттеп тануға да зор мүмкіндік туып отыр. Осымен байланысты қазақтың ұлттық саяси көшбасшылық өкілдерінің саяси көзқарастары мен халқымыздың тәуелсіздігі, ұлттық қазақ мемлекетін құру жолындағы қызметін зерттеу саясаттану ғылымындағы және қоғамдық-саяси өмірдегі өзекті мәселелердің бірі болып саналады.
XX ғасырдың басындағы қоғамның жаңғыруындағы қазақтың ұлттық саяси-көшбасшылығының қоғамдық-саяси қызметін зерттеу, белгілі дәрежеде, тарихи қоғамдық құбылыс ретінде оның табиғи болмысын, тыныс-тіршілігін, әлеуметтік күш есебінде биік қасиеттері мен кемшіліктерін де танып білу екендігі түсінікті. Басқаша айтқанда, бүгінгі ұрпақ үшін олардың қандай тарихи іс тындырғаны ғана маңызды емес, тура сондай дәрежеде олардың қайраткер адам ретінде бар болмысымен кім болғандығы да мәнді, өйткені барлық өркениетті елдерде әрбір ұрпақ өзінің ерекшеліктерін, борыш-міндеттерін ата-бабаларының салған сара жолын терең әрі толық түсіне алған.
Қазақ қайраткерлерінің күрес тарихы негізінен екі кезеңнен тұрады, алғашқысы, ұлттық-демократиялық бағыттағы Алаш қайраткерлерінің, ал екіншісі, кеңес дәуіріндегі жаңа, жас буын өкілдері жүргізген күрес кезеңі. Алаштың көрнекті жетекшілері Ә.Бөкейханов, М.Шоқайұлы, Х.Досмұхамедұлы, және т.б. ондаған қайраткерлер Петербург, Москва, Варшава, Қазан, Омбы мен Орынбордың жоғарғы оқу орындары мен училищелерін бітіріп шыққан, аса білімді адамдар еді. Күні кешеге дейін, азуын қайраған кеңестік үкімет басқарған жылдарда ұлттық тәуелсіздік үшін күрескен қазақ қайраткерлерінің өмірі мен қызметін зерттеу мүмкін емес болатын. Ал, жазыла қалған күнде де, міндетті түрде кемсітіліп, қорланған эпитеттермен берілетін еді. Қазіргі жағдай өткен кезең уақиғаларын жан-жақты әрі терең зерттеуді талап етеді. Өткенге деген парасатты көзқарас қана оны дұрыс түсінуге жол ашады, яғни, бізге қазақтың саяси көшбасшылық өкілдерінің саяси ұстаным-көзқарастары мен қызметтерін тереңірек ұғынуға мүмкіншілік береді. Бүгінгі таңдағы біздің шұғыл міндетіміз осы туған халқын азаттық жолындағы күреске бастаған қазақ зиялыларының қоғамдық-саяси қызметін әдәл баға беру болып табылады.
Бұл дипломдық жұмыс саяси көшбасшылық теориясына жете тоқталып, методологиялық негізін анықтай келе, XX ғасырдың басындағы қоғамның жаңғыруындағы қазақтың ұлттық саяси көшбасшылық өкілдерінің қоғамдық-саяси қызметіне саясаттану ғылымының бағыт-бағдары негізінде зерттеуге арналған. Саяси қайраткерлердің бүкіл саналы өмірі халқымыздың тәуелсіздігі жолындағы күреске бағытталды. Сондықтан да олардың саяси егемендік және ұлттық мемлекеттілік жолындағы қоғамдық саяси қызметін зерттеудің өзектілігі күмән тудырмайды.
XX ғасырдың басындағы қоғамның жаңғыруындағы қазақтың ұлттық саяси-көшбасшылығының қоғамдық-саяси қызметін зерттеу, белгілі дәрежеде, тарихи қоғамдық құбылыс ретінде оның табиғи болмысын, тыныс-тіршілігін, әлеуметтік күш есебінде биік қасиеттері мен кемшіліктерін де танып білу екендігі түсінікті. Басқаша айтқанда, бүгінгі ұрпақ үшін олардың қандай тарихи іс тындырғаны ғана маңызды емес, тура сондай дәрежеде олардың қайраткер адам ретінде бар болмысымен кім болғандығы да мәнді, өйткені барлық өркениетті елдерде әрбір ұрпақ өзінің ерекшеліктерін, борыш-міндеттерін ата-бабаларының салған сара жолын терең әрі толық түсіне алған.
Қазақ қайраткерлерінің күрес тарихы негізінен екі кезеңнен тұрады, алғашқысы, ұлттық-демократиялық бағыттағы Алаш қайраткерлерінің, ал екіншісі, кеңес дәуіріндегі жаңа, жас буын өкілдері жүргізген күрес кезеңі. Алаштың көрнекті жетекшілері Ә.Бөкейханов, М.Шоқайұлы, Х.Досмұхамедұлы, және т.б. ондаған қайраткерлер Петербург, Москва, Варшава, Қазан, Омбы мен Орынбордың жоғарғы оқу орындары мен училищелерін бітіріп шыққан, аса білімді адамдар еді. Күні кешеге дейін, азуын қайраған кеңестік үкімет басқарған жылдарда ұлттық тәуелсіздік үшін күрескен қазақ қайраткерлерінің өмірі мен қызметін зерттеу мүмкін емес болатын. Ал, жазыла қалған күнде де, міндетті түрде кемсітіліп, қорланған эпитеттермен берілетін еді. Қазіргі жағдай өткен кезең уақиғаларын жан-жақты әрі терең зерттеуді талап етеді. Өткенге деген парасатты көзқарас қана оны дұрыс түсінуге жол ашады, яғни, бізге қазақтың саяси көшбасшылық өкілдерінің саяси ұстаным-көзқарастары мен қызметтерін тереңірек ұғынуға мүмкіншілік береді. Бүгінгі таңдағы біздің шұғыл міндетіміз осы туған халқын азаттық жолындағы күреске бастаған қазақ зиялыларының қоғамдық-саяси қызметін әдәл баға беру болып табылады.
Бұл дипломдық жұмыс саяси көшбасшылық теориясына жете тоқталып, методологиялық негізін анықтай келе, XX ғасырдың басындағы қоғамның жаңғыруындағы қазақтың ұлттық саяси көшбасшылық өкілдерінің қоғамдық-саяси қызметіне саясаттану ғылымының бағыт-бағдары негізінде зерттеуге арналған. Саяси қайраткерлердің бүкіл саналы өмірі халқымыздың тәуелсіздігі жолындағы күреске бағытталды. Сондықтан да олардың саяси егемендік және ұлттық мемлекеттілік жолындағы қоғамдық саяси қызметін зерттеудің өзектілігі күмән тудырмайды.
1. Бөкейханов Ә. Шығармалар. Алматы, 1994; Таңдамалы.(Избранное) Алматы, 1995; Байтұрсынов А. Ақ жол. Алматы, 1991; Жан сөзімді кім түсінер? Алматы, 1994; Жаңа низам. Алматы, 1996; Чокай-оглы М. Туркестан под властью Советов (К характеристике диктатуры пролетариата) Алма-ата, 1993; Түркістанның қилы тағдыры. Алматы, 1992; Досмұхамедұлы Х. Аламан. Алматы, 1991.
2. Нұрпейісов К. Алаш һәм Алашорда. Алматы, 1995; Нұрпейісов К., Құлкенов М., Хабижанов Б., Мектепов А., Халел Досмұхамедұлы және оның өмірі мен шығармашылығы. Алматы, 1996; Қойгелдиев М., Омарбеков Т. Тарих тағылымы не дейді? Алматы, 1993; Қойгелдиев М. Алаш қозғалысы. Алматы, 1995; Тұтас Түркістан идеясы және Мұстафа Шоқайұлы. Алматы, 1997,
ХХ ғасыр басындағы ұлттық саяси көшбасшылық қызметі мен тағдыры. Алматы, Жалын баспасы, 2004; Аманжолова Д.А. Казахский автономизм и Россия.История Алаш - орды 1917-1920гг. Москва, 1994; Қоңыратбаев О. Тұрар Рұсқұлов. Қоғамдық-саяси және мемлекеттік қызметі.(Түркістан кезеңі 1916-1924жж.) Алматы, 1994; Құл-Мұхаммед М. Алаш ардагері. Ж.Ақпаевтың саяси-құқықтық көзқарастары. Алматы, 1996; Өзбекұлы С. Барлыбек Сыртанов. Алматы, 1996. Симтиков Ж.Қ. Сұлтанбек Қожановтың қоғамдық –саяси және мемлекеттік қызметі(Түркістан кезеңі 1916-1924жж.) Т.ғ.к. ғыл.дәрежесін алу үшін даяр.дисс.қолжазбасы. –Алматы, 1997.
3. Нұрпейісов К. Мұстафа Шоқай Қазақстан мен Түркістаннның 1917-1927 жылдардағы қоғамдық-саяси қызметі, өмірі туралы.//Қазақ тарихы, 1997, №2; Шәмшатұлы И. Отаршылдықтың озбырлығы Мұстафа Шоқайдың саяси-әлеуметтік көзқарасы хақында.//Ақиқат, 1995,№4.
4. Ишмухамедов А.Ш. Казахстан в контексте мировой цивилизации. А., 1992: Сәрсенбаев Т.С. К проблеме национальной государственности.//Межвуз. Сб. Науч. Трудов.АГУ им.Абая. А., 1997;Сармұрзин А.Г., Қойгелдиев М. Халықтың жарық жұлдызы («Қазақ» газетінің шығу тарихынан).//Жұлдыз, №9, 189-194-б; Нарматов С.З.,Мұсатаев С.Ш. Қазақстандық жалпыұлттық идея: мәні, мақсаты, қалыптастыру технологиясы. Астана.2002.; Нұрымбетова Г.Р. Ораз Жандосов: қоғамдық-саяси қызметі.Алматы. 2000; Саяси ілімдер тарихы. Алматы.Білім.2008.; Әуелғазина Т.Қ. ҚРғы жеке тұлғаны саяси әлеуметтендіру ерекшеліктері. Монография. «Сага»,2006.
5. Боффа Дж. История Советского союза. Т. I. М., 1990; 3.27. Верт Н. История советского государства. 1900-1991.М., 1992.; Олкот М.Б. Казахи. Стенфорт, 1987; Бенингсен А., Лемерсье-Келькежей Ш. Пресса и национальное движение среди мусульмен России до 1920г. Париж. 1964г.
6. Словарь иностранных слов. М., 596с.
7. Саясаттану. Сыздықов Ұ. Оқулық. Алматы., ҚазҰТУ 2006. 65бет.
8. Осипова Е.В. Социологическая система Вльфредо Парето // История буржуазной социологии XIX – начала XXвека. М., 1979. 316-317с.
9. Ашин Г.К. Основы элитологии. Алматы., 1996. 144с.
10. Жамбылов Д. Саясаттану Оқулық. Алматы. Жеті жарғы. 2005.117-119б.
11. Мырзабекова А.Ш. Саяси элитология Оқу құралы. Қарағанды Болашақ баспа 2004. 57-59б.
12. Арынов Е.М., Тулегулов А.К., Шоманов А.Ж. Элита Казахстана о будущем страны // Саясат, 1997, № 8. С. 12-15;
13. Илеуова Г. Смена политических элит в постсоветском пространстве // Поиск, 1997, № 3. С. 31-33;
14. Тулегулов А.К. Рекрутирование политической элиты Казахстана: вчера и сегодня // Саясат, 1997, № 11. С. 17-20.
15.Оболонский А.В. Постсоветское чиновничество, квазибюрократический правящий класс // Общественные науки и современность, 1996, № 5. С. 5.
16. Ашин Г.К. Основы элитологии. Алматы, 1996. С. 144.
17. Крыштановская О. Трансформация старой номенклатуры в новую российскую элиту // Общественные науки и современность. 1995, № 1. С. 62.
18. Крыштановская О. Указ. соч. С. 65.
19..Абсаттаров .Р.Б. Национальные процессы: особенности и проблемы. Алматы. Ғылым.1995
20. Lasswell H. On Polіtіcal Socіolgy. L., 1987. P. 132.
21. Моска Г. Правящий класс.// Социс. 1994.№10-№12.
22.Бурдье П. Социология политики. Пер. с франц. М, Socio Logos. 1993. 336с.
23.Подиновсий В.В. Парето – оптимальные решения многокретериальных задач. М. Наука. 1982.27-29С..
24.Р.Михельс. Социология политических партий условаиях демократии. Отрывок из работы//Диалог. 1991. №3. С44.
25.Федотова Л.Н. Элита масса в общественном мнении: проблема социальной элиты. //Мониторинг общественного мнения: экономические и социальные перемены, 1994.№6. 7-18с.
26. .Ашин. Г.К. Правящая элита и общество.// Свободная мысль.1993. №3 С66.
27. Гайдар Е. Государство и эволюция. М., 1995. С. 103.
28. Шоманов А.Ж., Жансугурова Ж.А., Машанов М.С. Характер и особенности лоббирующих групп в Казахстане // Саясат, 1997, № 5. С. 49.
29. Поппер К. Открытое общество и его враги. М., 1992. Т. 1. С. 163.
30.В.П.Елизаров. Элитистская теория демократии и современный российский политический процесс.// Полис. 1999. №1. С72-77.
31.Н,А.Бердяев.Общество и политическая элита.//Социс. 1998.№5.
32. Ашин Г.К. Элитизм и демократия // Общественные науки и современность, 1996, № 5. С. 69.
33. Тұхмарова Ш. Саяси көшбасшылық және оның қоғамдағы ролі.//Адам әлемі.2002.№2.
34.Ашкеева Н. Жастарды тәрбиелеудегі қазақ ұлттық саяси көшбасшылықтың ықпалы.//Саясат.2003.№6.
35. Крыштановская О.В, Хуторянский Ю.В. Элита и возраст: путь наверх // Социологические исследования. 2002.№4.49-60
36.Абылай хан туралы поэмалар мен аңыз әңгімелер жинағы. ҚР ҰҒА. ОҒК. 65-п. 1-дәптер. 40-42-бб.
37.Қойгелдиев М.Саяси көшбасшылық қызметі мен тағдыры. Алматы.2004. 4-9,11-16.
38.Қойгелдиев М. Қазақ ұлт-азаттық қозғалысы және М.Шоқай. //Ақиқат. 1993.№3.
39. Нұрпейісов К. Алаш һәм Алашорда. Алматы, Ататек,1995.25-27бб.
40.Алаш қозғалысы. Құжаттар мен материалдар жинағы. Алматы. Алаш. 2005.
41.Әуелғазина Т. XXғасырдың бірінші ширегіндегі қазақ зиялыларының қоғамдық-саяси қызметі.//Дисс. жұмыс. Алматы. 1998. 24-0-25бб.
42.Назарбаев Н.Ә. Халыққа жолдауынан.2008.7 ақпан.
43.Әбішұлы Қ., Мектеп-тегі А., Әнес-тегі., Әлихан Нұрмұхамедұлы Бөкейхан.//Ана тілі. 1992.23-шілде.
44.Қойгелдиев М. Алаштың Әлиханы.// Ақиқат. 1991.№11.
45. Әлихан Нұрмұхамедұлы Бөкейхан. Вопросы колонизации.//Қазақ газеті.1910.№148.
46.Орынбор облыстық мемлекеттік архиві. (ООММ.). 21-к., 9-т.,4-іс, 128-п.
47.Қазақстан Республикасы Ұлттық қауіпсіздік комитетінің архиві.78754-іс., арх.№124, 3-т., 191-192-п.
48.Ахмедов Ғ. Алаш «Алаш» болғанда.Естеліктер мен тарихи деректер жинағы. Алматы. Жалын. 1996. 144-156бб.
49.Асқарұлы Қ.Алаш зиялылары. Алматы. Шартарап. 1998. 112-124бб.
50. Нұрман Ш.Т. Қазақ саяси көшбасшылығының кеңестік жер және қоныс аулару саясатына көзқарастары.//Қаз.ҰУ хабаршысы. Тарих сериясы. 2004.№2.
51.М.Дулатұлы. Алаш туы астында.// Қазақ газеті.1916.№255.
52.Тұхмарова Ш. Елім деп өткен ер тұлға. //Ақиқат. 1999.№4.
53. Қаза. Алаш азаматтарының рухына бағышталады. – Алматы: Қаза энциклопедиясы, 1998. – 560 бет. (356-362).
54. Яш Түркістан. – 1931. - №16. – 4-9 беттер.
55. Шоқайұлы М. Екі лекция хақында // Яш Түркістан. – 1930. - №14.
56. Шокаев Мустафа. Туркестан по властью Советов. – Алма-Ата, 1993. – с. 11-15.
57. Шоқайұлы М. Біздің жол // Яш Түркістан. – 1929. -№1.
58. Шоқай Мұстафа, Шоқай Мария. Естеліктер. – Ыстанбұл, 1997. – 55-56 беттер.
59. Шоқай Мұстафа, Шоқай Мария. Естеліктер. Алматы: Қайнар, 1998. – 106 бет.
60. Қаза. Алаш азаматтарының рухына бағышталады. – Алматы: Қаза энциклопедиясы, 1998. – 560 бет. (364-368).
61.Ахметов С.А. Х.Досмұхамедұлы – Алаш қозғалысының көрнекті қайраткері.// ҚазҰУ хабаршысы. 2004.№2.
62. Әуелғазина Т. XXғасырдың бірінші ширегіндегі қазақ зиялыларының қоғамдық-саяси қызметі.//Дисс. жұмыс. Алматы. 1998. 56-61бб.
63. Қазақстан Республикасы Ұлттық қауіпсіздік комитетінің архиві.78755-іс., арх.№125, 3-т., 196-198-п.
64.Қазақстан Республикасының Конституциялық заңы: Қазақстан Республикасының мемлекеттік тәуелсіздігі туралы //Егеменді Қазақстан. – 1991.18-желтоқсан.
65. Назарбаев Н.Ә. Тарих толқынында. Алматы.1999. 16-17бб.
66. Назарбаев Н.Ә. Ғасырлар тоғысында. – Алматы: Өнер, 1996.- 272 б.
67. Азия асқарлары // Егемен Қазақстан.-2005.-15 желтоқсан
68. Жолдасбеков М. Сейдімбек А. Салғары Қ. Ел сенімін ақтаған Нұрсұлтан Назарбаевты қолдаймыз. // Егемен Қазақстан.-2005.-12 қараша
69. Байғұт М. Тұңғыш: ҚР Президенті Нұрсұлтан Назарбаев туралы // Егемен Қазақстан.-2005.-23 желтоқсан
2. Нұрпейісов К. Алаш һәм Алашорда. Алматы, 1995; Нұрпейісов К., Құлкенов М., Хабижанов Б., Мектепов А., Халел Досмұхамедұлы және оның өмірі мен шығармашылығы. Алматы, 1996; Қойгелдиев М., Омарбеков Т. Тарих тағылымы не дейді? Алматы, 1993; Қойгелдиев М. Алаш қозғалысы. Алматы, 1995; Тұтас Түркістан идеясы және Мұстафа Шоқайұлы. Алматы, 1997,
ХХ ғасыр басындағы ұлттық саяси көшбасшылық қызметі мен тағдыры. Алматы, Жалын баспасы, 2004; Аманжолова Д.А. Казахский автономизм и Россия.История Алаш - орды 1917-1920гг. Москва, 1994; Қоңыратбаев О. Тұрар Рұсқұлов. Қоғамдық-саяси және мемлекеттік қызметі.(Түркістан кезеңі 1916-1924жж.) Алматы, 1994; Құл-Мұхаммед М. Алаш ардагері. Ж.Ақпаевтың саяси-құқықтық көзқарастары. Алматы, 1996; Өзбекұлы С. Барлыбек Сыртанов. Алматы, 1996. Симтиков Ж.Қ. Сұлтанбек Қожановтың қоғамдық –саяси және мемлекеттік қызметі(Түркістан кезеңі 1916-1924жж.) Т.ғ.к. ғыл.дәрежесін алу үшін даяр.дисс.қолжазбасы. –Алматы, 1997.
3. Нұрпейісов К. Мұстафа Шоқай Қазақстан мен Түркістаннның 1917-1927 жылдардағы қоғамдық-саяси қызметі, өмірі туралы.//Қазақ тарихы, 1997, №2; Шәмшатұлы И. Отаршылдықтың озбырлығы Мұстафа Шоқайдың саяси-әлеуметтік көзқарасы хақында.//Ақиқат, 1995,№4.
4. Ишмухамедов А.Ш. Казахстан в контексте мировой цивилизации. А., 1992: Сәрсенбаев Т.С. К проблеме национальной государственности.//Межвуз. Сб. Науч. Трудов.АГУ им.Абая. А., 1997;Сармұрзин А.Г., Қойгелдиев М. Халықтың жарық жұлдызы («Қазақ» газетінің шығу тарихынан).//Жұлдыз, №9, 189-194-б; Нарматов С.З.,Мұсатаев С.Ш. Қазақстандық жалпыұлттық идея: мәні, мақсаты, қалыптастыру технологиясы. Астана.2002.; Нұрымбетова Г.Р. Ораз Жандосов: қоғамдық-саяси қызметі.Алматы. 2000; Саяси ілімдер тарихы. Алматы.Білім.2008.; Әуелғазина Т.Қ. ҚРғы жеке тұлғаны саяси әлеуметтендіру ерекшеліктері. Монография. «Сага»,2006.
5. Боффа Дж. История Советского союза. Т. I. М., 1990; 3.27. Верт Н. История советского государства. 1900-1991.М., 1992.; Олкот М.Б. Казахи. Стенфорт, 1987; Бенингсен А., Лемерсье-Келькежей Ш. Пресса и национальное движение среди мусульмен России до 1920г. Париж. 1964г.
6. Словарь иностранных слов. М., 596с.
7. Саясаттану. Сыздықов Ұ. Оқулық. Алматы., ҚазҰТУ 2006. 65бет.
8. Осипова Е.В. Социологическая система Вльфредо Парето // История буржуазной социологии XIX – начала XXвека. М., 1979. 316-317с.
9. Ашин Г.К. Основы элитологии. Алматы., 1996. 144с.
10. Жамбылов Д. Саясаттану Оқулық. Алматы. Жеті жарғы. 2005.117-119б.
11. Мырзабекова А.Ш. Саяси элитология Оқу құралы. Қарағанды Болашақ баспа 2004. 57-59б.
12. Арынов Е.М., Тулегулов А.К., Шоманов А.Ж. Элита Казахстана о будущем страны // Саясат, 1997, № 8. С. 12-15;
13. Илеуова Г. Смена политических элит в постсоветском пространстве // Поиск, 1997, № 3. С. 31-33;
14. Тулегулов А.К. Рекрутирование политической элиты Казахстана: вчера и сегодня // Саясат, 1997, № 11. С. 17-20.
15.Оболонский А.В. Постсоветское чиновничество, квазибюрократический правящий класс // Общественные науки и современность, 1996, № 5. С. 5.
16. Ашин Г.К. Основы элитологии. Алматы, 1996. С. 144.
17. Крыштановская О. Трансформация старой номенклатуры в новую российскую элиту // Общественные науки и современность. 1995, № 1. С. 62.
18. Крыштановская О. Указ. соч. С. 65.
19..Абсаттаров .Р.Б. Национальные процессы: особенности и проблемы. Алматы. Ғылым.1995
20. Lasswell H. On Polіtіcal Socіolgy. L., 1987. P. 132.
21. Моска Г. Правящий класс.// Социс. 1994.№10-№12.
22.Бурдье П. Социология политики. Пер. с франц. М, Socio Logos. 1993. 336с.
23.Подиновсий В.В. Парето – оптимальные решения многокретериальных задач. М. Наука. 1982.27-29С..
24.Р.Михельс. Социология политических партий условаиях демократии. Отрывок из работы//Диалог. 1991. №3. С44.
25.Федотова Л.Н. Элита масса в общественном мнении: проблема социальной элиты. //Мониторинг общественного мнения: экономические и социальные перемены, 1994.№6. 7-18с.
26. .Ашин. Г.К. Правящая элита и общество.// Свободная мысль.1993. №3 С66.
27. Гайдар Е. Государство и эволюция. М., 1995. С. 103.
28. Шоманов А.Ж., Жансугурова Ж.А., Машанов М.С. Характер и особенности лоббирующих групп в Казахстане // Саясат, 1997, № 5. С. 49.
29. Поппер К. Открытое общество и его враги. М., 1992. Т. 1. С. 163.
30.В.П.Елизаров. Элитистская теория демократии и современный российский политический процесс.// Полис. 1999. №1. С72-77.
31.Н,А.Бердяев.Общество и политическая элита.//Социс. 1998.№5.
32. Ашин Г.К. Элитизм и демократия // Общественные науки и современность, 1996, № 5. С. 69.
33. Тұхмарова Ш. Саяси көшбасшылық және оның қоғамдағы ролі.//Адам әлемі.2002.№2.
34.Ашкеева Н. Жастарды тәрбиелеудегі қазақ ұлттық саяси көшбасшылықтың ықпалы.//Саясат.2003.№6.
35. Крыштановская О.В, Хуторянский Ю.В. Элита и возраст: путь наверх // Социологические исследования. 2002.№4.49-60
36.Абылай хан туралы поэмалар мен аңыз әңгімелер жинағы. ҚР ҰҒА. ОҒК. 65-п. 1-дәптер. 40-42-бб.
37.Қойгелдиев М.Саяси көшбасшылық қызметі мен тағдыры. Алматы.2004. 4-9,11-16.
38.Қойгелдиев М. Қазақ ұлт-азаттық қозғалысы және М.Шоқай. //Ақиқат. 1993.№3.
39. Нұрпейісов К. Алаш һәм Алашорда. Алматы, Ататек,1995.25-27бб.
40.Алаш қозғалысы. Құжаттар мен материалдар жинағы. Алматы. Алаш. 2005.
41.Әуелғазина Т. XXғасырдың бірінші ширегіндегі қазақ зиялыларының қоғамдық-саяси қызметі.//Дисс. жұмыс. Алматы. 1998. 24-0-25бб.
42.Назарбаев Н.Ә. Халыққа жолдауынан.2008.7 ақпан.
43.Әбішұлы Қ., Мектеп-тегі А., Әнес-тегі., Әлихан Нұрмұхамедұлы Бөкейхан.//Ана тілі. 1992.23-шілде.
44.Қойгелдиев М. Алаштың Әлиханы.// Ақиқат. 1991.№11.
45. Әлихан Нұрмұхамедұлы Бөкейхан. Вопросы колонизации.//Қазақ газеті.1910.№148.
46.Орынбор облыстық мемлекеттік архиві. (ООММ.). 21-к., 9-т.,4-іс, 128-п.
47.Қазақстан Республикасы Ұлттық қауіпсіздік комитетінің архиві.78754-іс., арх.№124, 3-т., 191-192-п.
48.Ахмедов Ғ. Алаш «Алаш» болғанда.Естеліктер мен тарихи деректер жинағы. Алматы. Жалын. 1996. 144-156бб.
49.Асқарұлы Қ.Алаш зиялылары. Алматы. Шартарап. 1998. 112-124бб.
50. Нұрман Ш.Т. Қазақ саяси көшбасшылығының кеңестік жер және қоныс аулару саясатына көзқарастары.//Қаз.ҰУ хабаршысы. Тарих сериясы. 2004.№2.
51.М.Дулатұлы. Алаш туы астында.// Қазақ газеті.1916.№255.
52.Тұхмарова Ш. Елім деп өткен ер тұлға. //Ақиқат. 1999.№4.
53. Қаза. Алаш азаматтарының рухына бағышталады. – Алматы: Қаза энциклопедиясы, 1998. – 560 бет. (356-362).
54. Яш Түркістан. – 1931. - №16. – 4-9 беттер.
55. Шоқайұлы М. Екі лекция хақында // Яш Түркістан. – 1930. - №14.
56. Шокаев Мустафа. Туркестан по властью Советов. – Алма-Ата, 1993. – с. 11-15.
57. Шоқайұлы М. Біздің жол // Яш Түркістан. – 1929. -№1.
58. Шоқай Мұстафа, Шоқай Мария. Естеліктер. – Ыстанбұл, 1997. – 55-56 беттер.
59. Шоқай Мұстафа, Шоқай Мария. Естеліктер. Алматы: Қайнар, 1998. – 106 бет.
60. Қаза. Алаш азаматтарының рухына бағышталады. – Алматы: Қаза энциклопедиясы, 1998. – 560 бет. (364-368).
61.Ахметов С.А. Х.Досмұхамедұлы – Алаш қозғалысының көрнекті қайраткері.// ҚазҰУ хабаршысы. 2004.№2.
62. Әуелғазина Т. XXғасырдың бірінші ширегіндегі қазақ зиялыларының қоғамдық-саяси қызметі.//Дисс. жұмыс. Алматы. 1998. 56-61бб.
63. Қазақстан Республикасы Ұлттық қауіпсіздік комитетінің архиві.78755-іс., арх.№125, 3-т., 196-198-п.
64.Қазақстан Республикасының Конституциялық заңы: Қазақстан Республикасының мемлекеттік тәуелсіздігі туралы //Егеменді Қазақстан. – 1991.18-желтоқсан.
65. Назарбаев Н.Ә. Тарих толқынында. Алматы.1999. 16-17бб.
66. Назарбаев Н.Ә. Ғасырлар тоғысында. – Алматы: Өнер, 1996.- 272 б.
67. Азия асқарлары // Егемен Қазақстан.-2005.-15 желтоқсан
68. Жолдасбеков М. Сейдімбек А. Салғары Қ. Ел сенімін ақтаған Нұрсұлтан Назарбаевты қолдаймыз. // Егемен Қазақстан.-2005.-12 қараша
69. Байғұт М. Тұңғыш: ҚР Президенті Нұрсұлтан Назарбаев туралы // Егемен Қазақстан.-2005.-23 желтоқсан
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1. Саяси көшбасшылық теориясының методологиялық аспектісі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .7
1. Көшбасшылық теориясы, концепциялары және типологиясы ... ... ..7
2. Қоғамдағы саяси көшбасшылық теориясының зерттелуі ... ... ... ... 17
2. XX ғасырдың басындағы қоғамның жаңғыруындағы қазақтың саяси
көшбасшылығы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ..28
2.1. Қоғамның жаңғыруындағы қазақтың саяси көшбасшылығының қалыптасу
мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...28
2.2. Қазақстан Республикасындағы жаңғыру кезендеріндегі-Ұлт басшысының
инициативалары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
2
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... 64
Пайдаланған әдебиеттер тізімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... .67
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Біздің еліміз Қазақстан Республикасы
мемлекеттік тәуелсіздікке қол жеткізген құқықтық, демократиялық даму жолын
таңдаған зайырлы ел. Қазақ елі өзінің ұлттық таңдауын жасаған бүгінгі
жағдайда Қазақстанның саяси тарихының тек қазіргі таңдағы мәселелері емес,
сонымен бірге өткен кезең оқиғалары да саяси өмір сферасымен топтастырыла,
үлкен ыждағаттылықпен қайта зерттелінуде. Ел болып, бесігімізді түзеген бұл
уақытта ұлт мүддесі жолында күрескен қазақ көшбасшылығы өкілдерінің
қоғамдағы қызметі мен тағдырын зерттеп тануға да зор мүмкіндік туып отыр.
Осымен байланысты қазақтың ұлттық саяси көшбасшылық өкілдерінің саяси
көзқарастары мен халқымыздың тәуелсіздігі, ұлттық қазақ мемлекетін құру
жолындағы қызметін зерттеу саясаттану ғылымындағы және қоғамдық-саяси
өмірдегі өзекті мәселелердің бірі болып саналады.
XX ғасырдың басындағы қоғамның жаңғыруындағы қазақтың ұлттық саяси-
көшбасшылығының қоғамдық-саяси қызметін зерттеу, белгілі дәрежеде, тарихи
қоғамдық құбылыс ретінде оның табиғи болмысын, тыныс-тіршілігін, әлеуметтік
күш есебінде биік қасиеттері мен кемшіліктерін де танып білу екендігі
түсінікті. Басқаша айтқанда, бүгінгі ұрпақ үшін олардың қандай тарихи іс
тындырғаны ғана маңызды емес, тура сондай дәрежеде олардың қайраткер адам
ретінде бар болмысымен кім болғандығы да мәнді, өйткені барлық өркениетті
елдерде әрбір ұрпақ өзінің ерекшеліктерін, борыш-міндеттерін ата-
бабаларының салған сара жолын терең әрі толық түсіне алған.
Қазақ қайраткерлерінің күрес тарихы негізінен екі кезеңнен тұрады,
алғашқысы, ұлттық-демократиялық бағыттағы Алаш қайраткерлерінің, ал
екіншісі, кеңес дәуіріндегі жаңа, жас буын өкілдері жүргізген күрес кезеңі.
Алаштың көрнекті жетекшілері Ә.Бөкейханов, М.Шоқайұлы, Х.Досмұхамедұлы,
және т.б. ондаған қайраткерлер Петербург, Москва, Варшава, Қазан, Омбы мен
Орынбордың жоғарғы оқу орындары мен училищелерін бітіріп шыққан, аса
білімді адамдар еді. Күні кешеге дейін, азуын қайраған кеңестік үкімет
басқарған жылдарда ұлттық тәуелсіздік үшін күрескен қазақ қайраткерлерінің
өмірі мен қызметін зерттеу мүмкін емес болатын. Ал, жазыла қалған күнде де,
міндетті түрде кемсітіліп, қорланған эпитеттермен берілетін еді. Қазіргі
жағдай өткен кезең уақиғаларын жан-жақты әрі терең зерттеуді талап етеді.
Өткенге деген парасатты көзқарас қана оны дұрыс түсінуге жол ашады, яғни,
бізге қазақтың саяси көшбасшылық өкілдерінің саяси ұстаным-көзқарастары мен
қызметтерін тереңірек ұғынуға мүмкіншілік береді. Бүгінгі таңдағы біздің
шұғыл міндетіміз осы туған халқын азаттық жолындағы күреске бастаған қазақ
зиялыларының қоғамдық-саяси қызметін әдәл баға беру болып табылады.
Бұл дипломдық жұмыс саяси көшбасшылық теориясына жете тоқталып,
методологиялық негізін анықтай келе, XX ғасырдың басындағы қоғамның
жаңғыруындағы қазақтың ұлттық саяси көшбасшылық өкілдерінің қоғамдық-саяси
қызметіне саясаттану ғылымының бағыт-бағдары негізінде зерттеуге арналған.
Саяси қайраткерлердің бүкіл саналы өмірі халқымыздың тәуелсіздігі жолындағы
күреске бағытталды. Сондықтан да олардың саяси егемендік және ұлттық
мемлекеттілік жолындағы қоғамдық саяси қызметін зерттеудің өзектілігі күмән
тудырмайды.
XX ғасырдың басындағы қоғамның жаңғыруындағы қазақтың ұлттық саяси
көшбасшылығының қызметі көп қырлы. Сондықтан да ол бір дипломдық немесе
диссертациялық зерттеудің тақырыбы бола алмайды. Біз өз жұмысымызда
мәселенің бір-ақ қырын, яғни қазақ зиялыларының белді өкілдері
Ә.Бөкейханов, М.Шоқайұлы, Х.Досмұхамедұлы сынды тұлғалардың қоғамдық
қызметі, саяси ұстанымдары, көзқарастары, қоғамдық саяси қызметін зерттеу
тақырыбы етіп алдық. Әрине, тек бір ғана осы мәселенің өзін де бір
дипломдық жұмыс көлемінде қарап шығу мүмкін емес.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. XX ғасыр басындағы қазақ қайраткарлерінің
қоғамдық-саяси қызметін зерттеудің тарихнамасын олардың өздері бастап
берген болатын. Бұл ретте Әлихан Бөкейхановтың, Ахмет Байтұрсыновтың,
М.Шоқайдың, Халел Досмұхамедовтың инициативаларын айтқан жөн. [1]. Ұлт
қайраткерлері қоғамдық ойға қозғау салу, халық арасында саяси хал-ахуалды
қалыптастыру мақсатымен патша өкіметінің отарлау саясатын әшкерелеп, қазақ
қоғамындағы әкімшілік басқару жүйесі мен жер мәселесінің қиянатты жайларын
талқылаған көптеген мақалалар жазды. Саяси күрескерлердің Айқап журналы
мен Қазақ газеті және басқа да басылымдарда жарияланған шығармаларынан
ғасыр басындағы қазақ қоғамдық-саяси ойының даму деңгейі мен бағыттарын
және ұлт-азаттық қозғалыстың бастау көздерін танып білуге болады.
XX ғасырдың басында қазақ қайраткерлеріне қарсы саясат бел алады. 1922
жылдан бастап жоғарғы мемлекеттік билікте жүрген алашордашылардың
көпшілігін қуғындау басталған болатын.
Отызыншы жылдардан соң қазақ саясаткерлерінің қоғамдық-саяси қызметін
зерттеуге ресми түрде тыйым салынды. 1930-1932 жылдардағы сот процестері
мен 1937-1938 жылдар аралығындағы қазақ зиялыларын жаппай жазалау
саясатынан кейін, олардың көпшілігі қуғындалып, атылды, жер аударылды.
Қазақ қайраткерлерінің өмірі мен қоғамдық-саяси қызметін зерттеу жабық
тақырыптардың біріне айналды.
Сексенінші жылдардың соңында қазақ мәдениеті мен ғылымының көрнекті
қайраткерлерінің шығармашылық мұрасын қайта қарау үшін Қазақстан
Компартиясы Орталық Комитеті жанынан құрылған коммиссияның шешімімен
сталиндік жазалау құрбаны болған қазақ зиялыларының шығармалар жинақтары
жариялана бастады.
Сондай-ақ, бұл уақытта түрлі басылымдарда саяси қайраткерлердің
қоғамдық-саяси қызметін талдауға арналған мақалалары жарық көрді.
Қазақстан Республикасы тәуелсіздігін жариялаған 1991жылдан бастап
зерттеліп отырған мәселе туралы толымды зерттеулер жүргізуге мүмкіншілік
ашылды. Зерттеушілер қазақ қайраткерлерінің өмірі мен азаттық жолындағы
күресін ұлттық мүдде тұрғысынан қарастыра бастады.
Осы кезеңнен бастап ұлттық саяси көшбасшылық өкілдерінің қоғамдық-
саяси және мемлекеттік қызметін жаңаша көзқарас тұрғысынан талдаған
К.Нұрпейісовтың, М.Қойгелдиевтің, Д.Аманжолованың, О.Қоңыратбаевтың, М.Құл-
Мұхаммедтің, С.Өзбекұлының монографиялық зерттеу кітаптары, М.Қозыбаевтың,
Т.Омарбековтың, С.Созақбаевтың т.б. зерттеушілердің айтылмыш тақырыпты әр
қырынан қарастырған материалдары баспасөз беттерінде жарияланды. [2].
XX ғасырдың басындағы қоғамның жаңғыруындағы қазақ саясаткерлерінің
қоғамдық-саяси қызметіне жаңаша көзқарас қалыптастыруда ғалымдар
К.Нұрпейісов пен М.Қойгелдиев инициативаларынің орны ерекше. Олар бұл
мәселелерді ұлттық мүдде мен ерекшеліктерге негізделген жаңа әдістемелік
тұрғыдан қорытып зерттеген.
Түркістан автономиясын ұйымдастырған М.Шоқайұлы сынды саяси тұлғаның
қоғамдық-саяси қызметі жайлы тарихи-танымдық дүниелер де жарық көрді.[3].
Зерттеліп отырған мәселенің жекелеген тұстарына баға беруде және
ғылыми талдау жасауда Ә.Ш.Ешмұхамедовтың, Т.С.Сәрсенбаевтың,
И.Ш.Шәмшатовтың, А.Ғ.Сармұрзиннің, С.З.Нарматовтың, Р.Б.Әбсаттаровтың,
М.Б.Тәтімовтың, Ж.Қ.Симтиковтың, Г.Р.Нұрымбетованың, Б.И.Иманбекованың,
Т.Әуелғазинаның, С.Ш.Мұсатаевтың және т.б.қоғамдық-саяси ғылым өкілдерінің
инициативаларынің орны ерекше. [4].
XX ғасырдың басындағы қоғамның жаңғыруындағы қазақ қоғамы мен оның
басы-қасында болған аса көрнекті қайраткерлерінің қоғамдық қызметіне баға
беруде шетел мамандарының жазған инициативалары де маңызды. [5]
Дипломдық жұмыстың мақсаты мен міндеттері:
- Саясаттану ғылымында арнайы пән ретінде оқытылатын Саяси көшбасшылық
терминінің теориялық-методологиялық аспектісін, саяси көшбасшылық
теориясынын зерттелу деңгейінің ауқымын көрсету;
- Қоғамдағы қазақтың саяси көшбасшылығының қалыптасу мәселелерінің
мәнін ашу;
- XX ғасырдың басындағы қоғамның жаңғыруындағы қазақтың саяси
көшбасшылық өкілдерінің қоғамдық-саяси қызметі мен идеяларын талдап,
маңызын ашу, саяси күресін бүгінгі күн тұрғысынан зерттеу.
Жұмыстың міндеттері алдымызға қойған мақсаттарымыздан туындады.
Дипломдық жұмыстың нақтылы міндеттері мыналар:
- Саяси көшбасшылық теориясының пайда болуы, қалыптасып даму
динамикасын зерттеген авторлар инициативаларын талдау;
- Қазақ қоғамындағы саяси көшбасшылықтың мәселелерінінің
қалыптасуына талдау жасау;
- ХХ ғасырдың бас кезіндегі қазақ зиялыларының қалыптасуына ықпал
еткен сол кезеңдегі саяси-әлеуметтік ақуалды анықтау;
- саяси көшбасшылық өкілдерінің тәуелсіздік ұлттық мемлекеттілік
туралы идеяларының маңыздылығын дәлелдеп, объективті баға беру.
Дипломдық жұмыстың методологиялық және теориялық негізіне еліміздегі
және алыс-жақын шет елдердегі саясаттану теориясы саласындағы кейінгі
жылдардағы соны зерттеулер құрады. Зерттеу барысында жалпы әлемдік ғылыми
әдебиеттегі саяси көшбасшылық,саяси билік, саяси көшбасшылық, саяси
көшбасшылық құрылымы, қызметі тәрізді зерттеулерге кеңінен арқа сүйедік.
ХХ ғасырдың басындағы ұлттық саяси көшбасшылық өкілдерінің қоғамдық-саяси
қызметі жайындағы кейінгі кездері жарық көрген зерттеушілердің
инициативаларындегі теориялық ой-тұжырымдар алынды.
Дипломдық жұмыстың құрылымы: кіріспеден, екі тараудан, қорытынды және
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
XX ғасырдың басындағы қоғамның жаңғыруындағы қазақтың ұлттық саяси
көшбасшылығының қызметі көп қырлы. Сондықтан да ол бір дипломдық немесе
диссертациялық зерттеудің тақырыбы бола алмайды. Біз өз жұмысымызда
мәселенің бір ақ қырын, яғни қазақ зиялыларының белді өкілдері
Ә.Бөкейханов, М.Шоқайұлы, Х.Досмұхамедұлы сынды тұлғалардың қоғамдық
қызметі, саяси ұстанымдары, көзқарастары, қоғамдық саяси қызметін зерттеу
тақырыбы етіп алдық. Әрине, тек бір ғана осы мәселенің өзін де бір
дипломдық жұмыс көлемінде қарап шығу мүмкін емес.
1 . Саяси көшбасшылық теориясының методологиялық аспектісі.
1.1 Көшбасшылық теориясы, концепциялары және типологиясы.
Тарихи жағынан алғанда адамдарды ел билеуші таңдаулыларға және олардың
дегенін істейтін бағыныштыларға бөлу идеясы өте ертеден бастау алады.
Мысалы, Конфуций (б.з.д.551-479) адамдарды асыл азаматтарға (билеуші
көшбасшылыққа) және төменгі (қарапайым) адамдарға бөлді. Көшбасшылар мен
көшбасшылар (лидерлер) әлеуметтік құбылыс ретінде әлеуметтік-саяси ғылымдар
зерттеулерінің маңызды объектісі болып есептелінеді. Біздің заманымызға
дейінгі 430 жылдың өзінде Ежелгі Грекияның белгілі саяси қайраткері Перикл:
саясатты аз ғана адамдар жасайды, алайда ол жөнінде бәріде пікір айтады -
деген екен. Қоғамда көптеген адамдар мен әлеуметтік топтардың әдетте саяси
өмірге күнделікті тікелей қатынаса алмайтыны белгілі жайт. Мұнымен саяси
көшбасшылық деп ғылыми анықтама алған және өз арасынан дайындығы әрі беделі
бар көшбасшылар ұсынатын кәсіби саясаткерлер, адамдардың ерекше жігі
шұғылданады. Осымен байланысты саяси көшбасшылыққа және саяси көшбасшыға
қызығушылық таныту, осы күрделі де маңызды әлеуметтік құбылысты пайдалануға
талпыныс жасау көнеден тамыр тартады. Мысалы, Платонның пікірі бойынша
қоғамды жан дүниесі аса дамыған, адамгершілікті меңгерген философтар
рухындағы ақсүйектер билеуі тиіс және қоғамның басқа бөлігі яғни, көпшілік
дана философтарға бағынуы тиіс.[7].
Алайда көшбасшылық теорияны көзқарастар жүйесі ретінде ХХ ғасыр
басында Италия ғалымдары Г.Моска, В.Парето, неміс ғалымы Р.Михельс және
т.б. қалыптастырды.
Көшбасшылық терминін ғылыми айналымға енгізген Вольфредо Парето
(1848-1923) болды. Жалпыға бірдей социология трактатында (1916) ол
көшбасшылықтың айналу теориясын жасады. Ол бойынша көшбасшылық билік
басына алдыңғы қатарлы идеяны ұсынудың арқасында келеді. Ол идея жүзеге
асқанда олардың энергиясы азайып, ізденісі баяулай бастайды. Олардың орнына
жаңа идеямен жаңа көшбасшылық билік басына келеді. Мұндай алмасу қоғамда
әрқашан болмақ. Яғни, дейді олар, бір көшбасшылық екіншіні алмастырып,
жаңарып, қоғамды алға жылжытып отырады.[8].
Саяси көшбасшылар мен саяси көшбасшылар - саясаттың аса белсенді
субъектілері. Бұл субъектілер өз қызметінде нақты мақсаттар мен мүдделерді
көздейді. Практикада халықтың көпшілік бөлігінің саяси үрдіске қатынасуы
әдетте сайлаумен ғана шектелгендіктен нақты билікті саяси көшбасшылар мен
саяси көшбасшылардың жүзеге асыратыны белгілі нәрсе. Осы көшбасшылар
(көшбасшылық ұғымы француз тілінен аударғанда - "ең жақсы", "сұрыпталған",
"қалаулылар") және көшбасшы-лидерлер (ағылшын тілінен аударғанда лидер сөзі-
"алда жүретін","жол көрсетуші","басшы" мағынасын білдіреді). Олар қоғамды
басқарады, стратегиялық маңызды шешімдер қабылдайды және оларды жүзеге
асыруда мемлекеттік билік ресурстарын пайдаланады. Басқару міндеттерін
атқара отырып, олар, сонымен қатар, билікте болып, оны ұстап тұруға
көмектесетін тұлғалық айрықша ерекшеліктер мен кәсіби сапаларды меңгерген.
Осымен байланысты аталмыш көшбасшылыққа және көшбасшыға басқа
адамдарға жетекшілік ету құқы не беретінен, олардың өздерінің саяси
қызметінде нендей уәждерді басшылыққа алатынын анықтау қажет.
Демек, саяси көшбасшылар мен саяси көшбасшылардың қоғамдық - саяси
өмірдегі жэне қоғамдық саясаттағы ерекше рөліне не себепші болып отыр деген
сұрақ туындайды. Бұл сауалға жауап беру үшін, ең алдымен, саяси
көшбасшылықтың мазмұнын ашу керек.
Саяси биліктің көп қырлы, құпиясы мол, сынаптай сырғыған күрделі
құбылыс екенін білеміз. Оның ішкі қатпарларына үңіле түсуде саяси
көшбасшылық мен саяси көшбасшылық (лидерлік) ұғымдарының маңызы зор.
Көшбасшылық деген сөз француз тілінен аударғанда, таңдаулы,
тәуір, қаймақ деген ұғымды білдіреді. Кез келген қоғамда билік тұтқасын
уысында ұстап, сан-салалы маңызды мәселелерді шешуде ықпалы мол, айтқаны
өтімді адамдар тобы болады. Оны - көшбасшылық деп атайды. Қазақ ел тізгінін
ұстап, сөзін сөйлегендерді жақсы мен жайсаң деп те атайды.
Саясаттың субъектілерінің мүмкіндігі, шама-шарқы әр басқа екені
белгілі. Жекелеген адамдар мен түрлі әлеуметтік топтардың барлығы бірдей
ұдайы саяси іс-әрекеттерге тікелей қатыса бермейді. Ондай іспен адамдардың
саяси көшбасшылық деп аталатын арнаулы тобы шұғылданады. Саяси шешімдерді
қабылдауға тікелей әсер жасайтын, саяси билік жүргізуге қатысатын немесе
оған ықпалы бар айрықша топты - саяси көшбасшылық деп айтады.
"Саяси көшбасшылық" дегенімізді саясаттану ғылымы:
- шенеуніктік, төрешілдік, номенклатура (мәртебелілер тобы).
* жалпы мемлекеттік маңызы бар шешімдер қабылдауға құзырлы
лауазымды орындарды иеленетін адамдар.
* билеп-төстеуші таптың үстемдігін қамтамасыз ететін топ ретінде
түсіндіреді.[9].
Бұл анықтамалардың қай-қайсысында да билікті иелену, шешім қабылдауға
қабілеттілік, өкіметтің қызметін жүзеге асыру елеулі өлшем ретінде алынған.
Дүние жүзінің әлеуметтану және саясаттану әдебиеттерінде саяси
көшбасшылыққа берілген көптеген анықтамалар мен әр түрлі көзқарастар бар.
Сондықтан отандық және шетелдік саяси ғылымда саяси көшбасшылықтың не
екендігі жөніндегі түсінік те, толық бірлік те жоқ. Бұл сұраққа жауап беру
үшін, ең алдымен, "саяси көшбасшылық", "басқару
көшбасшылығы", "контркөшбасшылық",
"бюрократия" ұғымдарын ажырата білу керек. Алғашқы ұғым көлемі жағынан
ауқымды, себебі ол басқарушы көшбасшылықпен қатар контркөшбасшылық яғни
саясатта белсенді ат салысатындарды, билікті қолға алуға тырысатындарды,
бірақ дәл сол уақытта нақты басқару рулінен шеттетілгендер мен саяси
оппозицияда қалғандарды қамтиды.
Саяси көшбасшылықты анықтау мен оның ауқымын белгілеу үшін келесі
өлшемдерді ұсынған жөн деп санауға болады: біріншіден, қоғамның саяси
көшбасшылықтың жария саяси қызметпен кәсіби айналысатын барлығының
күресінің түпкі мақсаты билік саналатын адамдар құрайды; екіншіден, олар
қоғамнан біршама өзімен-өзі болумен қатар, сол саяси тәртіптің қалыптасқан
"ойын ережесін" ұстайтын, қайсыбір де мысалы, билеуші және оппозициялық
бөліктің мәнді ерекшеліктерін сақтайтын, сонымен бірге, әр түрлі саяси
көшбасшылық фракцияларының мүдделері, құндылықтары және мақсаттары ортақ
біріккен тығыз топты құрайды, үшіншіден, осы адамдарды саяси қайраткерлер
ретінде олардың өзіндік заңдылығын қоғамдық мойындау бар.
Билеуші көшбасшылықты саяси көшбасшылықтың жетекші бөлігі ретінде
оның саяси бағытты айқындауы, осы маңызды саяси-басқарушылық шешімдер
қабылдауы және саяси ресурстарды бақылауы айшықты белгісі болып табылады.
Қарапайым санада осы билеуші көшбасшылық әдеттегі саяси көшбасшылықпен ағат
ұқсастырылады, әрине бұл дұрыс емес. Билеуші көшбасшылыққа саяси
көшбасшылықтың, тікелей билікте тұрмаса да, оған қолдау көрсететін бөлігі
жанасады.[10].
Контркөшбасшылық - бұл билеуші көшбасшылыққа қатысты оппозиция ролін
сол сәтте атқаратын саяси көшбасшылықтың бөлігі. Кейде оның да билеуші
топқа кейбір басқару және кадрлық шешімдер қабылдауға жеткізетін қысым
жасау ресурстары болады. Әйтсе де бюрократияның жоғарғы өкілдері билеуші
көшбасшылықтың құрамына енетіні сөзсіз, оның еркін орындайтын соңғысын
бюрократиялық аппаратпен шатастырмау керек. Дәрежесі кіші, орташа және
жоғары қызметтегі шенеуніктер билеуші көшбасшылыққа тән белгілерді
иеленбеген. Олар салыстырмалы түрде қосымша рөл атқарып, билеуші
көшбасшылық қабылдаған саяси бағыт пен шешімдерді өмірде жүзеге асырушылар
ғана.
Осымен байланысты, жалпы саяси көшбасшылық деген не, оның құрамына
кімдер енеді, оның құрылымы қандай деген сұрақтар туындайды?
Саяси көшбасшылық - бұл қоғамды басқаруда билеуші қызметін атқаратын
және мемлекеттік билікті қолына шоғырландырған, маңызды саяси шешімдер
қабылдауға қатысатын мамандандырылған әлеуметтік жеңілдігі бар топ.
Қоғамның саяси көшбасшылығының құрамына биліктік функцияны және уәкілдік
құқты иеленген жоғарғы дәрежелі қызметтегі кәсіби саясаткерлер кіреді.
Саяси көшбасшылықтың құрамына сонымен бірге, қоғам дамуының стратегиясын
дайындауға, саяси бағдарламаларды әзірлеу мен жүзеге асыруға қатынасуға
кәсіби дайындығы бар жоғарғы мемлекеттік қызметкерлерді жатқызуға болады.
Саяси көшбасшылықтың басты сипаттарын баса көрсетеміз деп, оны көбінесе
"елдің саяси басшылығымен", "саяси шешімдер қабылдау орталығымен"
ұқсастырады. Жылдар өткен сайын көшбасшылық қызметкерлерінің құрамы
өзгереді. Алайда қызмет құрылымы ешбір өзгеріске түспейді десек те болады.
Бұған
мемлекеттер басшылары ( монархтар, президенттер) биліктің атқарушы, заң
шығарушы және сот органдарының, жоғарғы елшілік корпустардың және т.б.
жетекшілері жатады. Әр түрлі елдерде берілген әр қилы баға бойынша саяси
көшбасшылықтың саны 2-4 мың адамнан аспайды.
Дегенмен саяси көшбасшылықтың ішкі құрылымы болатынын естен шығармау
қажет. Саяси көшбасшылықтың құрылымы: жоғарғы, орташа және төменгі деп үш
деңгейге бөлінеді.
Жоғарғы саяси көшбасшылық өзіне жетекші саяси басшыларды, сонымен
қатар заң шығарушы, атқарушы және сот билік тармақтарында, жоғарғы қызмет
орындарында отырғандарды (президенттің тікелей төңірегіндегілер мен премьер-
министр, оның орынбасарлары және жетекші министрлер, парламент спикері,
депутаттық фракциялардың жетекшілерін) қамтыған. Бұлар миллиондаған
адамдардың тағдырына қатысты қоғамдағы аса маңызды саяси шешімдер
қабылдайтын саны жағынан мейлінше шектеулі ғана адамдар ( 100-200 немесе
200-400 адам).
Орташа саяси көшбасшылық көптеп саналатын сайланған лауазымды
адамдардан: губернаторлардан, парламенттік депутаттардан, саяси партиялар
мен қоғамдық қозғалыстар көшбасшыларынан, сонымен қатар кәсіподақтардың
басшыларынан қалыптасады. Әйтсе де дамыған демократиялық институттары бар
елдерде партиялар мен кәсіподақтар көшбасшылары көшбасшылықтың жоғарғы
жігінің қатарына кіре алады. Жалпы орташа саяси көшбасшылық өзінің саны
жағынан халықтың 5 %-ін құрайтын аса маңызды адам топтарынан, сондай-ақ
аймақтық деңгейдегі билік органдарының өкілдерінен тұрады.
Саяси көшбасшылықтың төменгі жігін жергілікті жердегі саяси
қайраткерлер-басшылар, жергілікті билік органдарының депутаттары және
аймақтық деңгейдегі партия қайраткерлері қалыптастырады. Сонымен қатар,
саяси көшбасшылықтың төменгі жігі өзіне қызметші-басқарушыларды,
мемлекеттік орталық жэне аймақтық деңгейдегі шенеуніктерді қосқан.
Негізінде ол әкімшілік -бюрократиялық аппараттың көптеп саналатын өкілдерін
қамтиды. .[11].
Өздерінің беделі есебінен билеуші көшбасшылықтың және өз күшімен
әрекет етуші көшбасшылықтың позициясын нығайтуда аса беделді техникалық
және гуманитарлық интеллигенция өкілдерінен тұратын, сайланбайтын
көшбасшылықтың бір түрі болып саналатын саясаттағы көшбасшылық саяси
көшбасшылықтың ерекше құрылымдық элементі болып табылады. Көрнекті
жазушылар, ғалымдар, спортшылар, шоу-бизнес өкілдері қайсыбір партияларға
сайлауда жеңіп шығуына көмектесумен қатар олардың дағдарыс жағдайындағы
немесе ескішіл ағымдағы саяси үрдістер кезіндегі саяси талаптарына қолдау
көрсетеді.
Саяси көшбасшылыққа, сонымен бірге, әкімшілік, экономикалық, әскери,
полициялық, идеологиялық-ақпараттық, рухани-мәдени және ғылыми
мамандандырылған кіші әлеуметтік топтар жатады.
Әкімшілік көшбасшылық - бұл билеуші көшбасшылықтың бөлігі, ол өз
қолына биліктің техникалық-ұйымдық құрамдарын шоғырландырып,
монополиялаған. Әкімшілік көшбасшылық жеке құрамында - ол министрліктер,
департаменттер және
мемлекеттік басқарудың басқа да органдарына жоғары орын алған мемлекеттік
қызметшілердің жоғарғы жігі. Әкімшілік көшбасшылық саяси көшбасшылықты
жалғастырушы, ұйымдық белгісі бойынша оны өз алдына жеке топқа бөлуге де
болар еді. Әлеуметтану зерттеулері бюрократияны салыстырмалы түрде
өздерінің мүдделері мен мүмкіндіктеріне орай іштей біріккен дербес
әлеуметтік жік екенін көрсетеді.
Экономикалық көшбасшылық - бүл меншік ресурстарының негізінде билік
құрылымына өзінің қатынасуын іске асыратын билеуші көшбасшылықтың бөлігі.
Экономикалық көшбасшылыққа өз қолдарында материалдық және қаржы ресурстарын
шоғырландырған: ірі корпорациялар, банктердің иелері және олардың
менеджерлері, бизнесмендер және т.б.адамдар кіреді. Билеуші көшбасшылықтың
бұл бөлігі экономикалық үстемдікті жүзеге асыра отырып, көптеген саяси
мәселелерді шешудің жолдарын анықтауға да қатысады.
Әскери және полициялық көшбасшылық - билеуші көшбасшылықтың маңызды
жігі. Олар қоғам өмірінде, саяси үрдістерде үлкен рөл атқарады, әскери,
полициялық көшбасшылықты көбінесе саясаттың шешуші құралы ретінде
пайданылады. Әскери және полициялық көшбасшылықтың құрамына елдің жоғары
әскери басшылары, генералитет, ішкі істер министрлігінің басшылары,
мемлекеттік қауіпсіздік, арнайы қызмет және т.б. басшылары кіреді. Бірқатар
елдерде көшбасшылықтың бұл бөлігін саяси көшбасшылықтың қатарына жатқызады.
Саяси көшбасшылықтың маңызды жігін идеологиялық-ақпараттық
көшбасшылық құрайды. Ол өз құрамына қоғамда дүние танымдық ұстанымдарды,
құнды бағыт-бағдарларды, адамдарда идеялар мен сенімдерді қалыптастыру
функцияларын атқаратын идеологиялық майданның қайраткерлерін - гуманитарлық
ғылымдарының, білім берудің, діни қызметшілердің, бұқаралық ақпарат
құралдарының жетекші өкілдерін кіргізген. Осы тұрғыдан алғанда бұқаралық
ақпарат құралдарының - радио, теледидар, баспасөздің рөлі аса зор.
Рухани-мәдени көшбасшылық - бұл рухани билікті алып жүрушілер. Ол аса
беделді әрі ықпалды өнер, оқу-ағарту, әдебиет қайраткерлерінен және басқа
да шығармашылық интеллигенция өкілдерінен тұрады. Оның атқаратын рөлін
қоғамның рухани өмірінің мынандай процестері: білім беру, әдебиет, өнердің
дамуы, оның адамгершілік қуатына ықпал ету сипаты мен деңгейі анықтайды.
.[12].
Ғылыми көшбасшылықтың қоғамның қоғамдық-саяси өмірінде маңызды
позициясы бар. Ол интеллектуалды көшбасшылықтың аса дарынды бөлігінен
тұрады. Оның рөлі - ғылым мен техниканың дамуына, ғылым мен техникалық
прогреске және т.б. ықпал жасау деңгейімен анықталады.
Осы көшбасшылық топтар ішкі жағынан біртектес, жеңілдікті, бүкіл
қоғамның өкілдігіне ұмтылатын саяси үстем етуші топты құрай отырып, бәрі
бір-бірімен өзара тығыз байланыста әрекет етеді.
Осыған орай әрбір қоғамдағы саяси көшбасшылықтың өз ерекшеліктері
болатынын айтуымыз керек. Көшбасшылықтың қандай болуы ең алдымен қоғамның
сипатына, оның әл-ауқатының мөлшеріне, мүшелерінің білім деңгейіне, тарихи
салт-дәстүріне, мәдениетіне және т.б. байланысты. Өз кезегінде саяси
көшбасшылықтың сипаты қоғамның қалпына және оның динамикасына мейлінше
үлкен ықпал етеді.[13].
Саяси көшбасшылықтың өмір сүруі мына факторларға байланысты:
1) адамдардың психологиялық және әлеуметтік тұрғыдан
әртүрлілігі, олардың саяси процеске қатысудағы
қабілеттерінің,
мүмкіндіктерінің және ұмтылыстарының тең еместігі;
2) еңбек бөлу заңы - басқару ісі арнайы кәсіби дайындықты талап
етеді;
3) басқару қызметі қоғамда жоғары мәртебеге ие;
4) басқару тетігін ұстаған адамдардың мүмкіндігінің кеңдігі,
ықпалының пәрменділігі және олардың түрлі артықшылықтар
мен
жеңілдіктерді пайдалана алатындығы;
5) саяси басшылықты үнемі және толық бақылап отырудың мүмкін
еместігі;
6) бүқара қауымның саяси ынтасының төмендігі, белсенділігінің
пәсеңдігі.
Саяси көшбасшылық іштей жіктеледі:
1) бақарушы көшбасшылық - мемлекет билігінің тұтқасын ұстаған
топ;
2) жоғарғы көшбасшылық - мемлекет пен қоғам тағдырына байланысты
аса
маңызды саяси шешімдер қабылдауға қатысатын іріктелген топ ;
3) орташа көшбасшылық - саяси шешімді іс жүзінде
орындауды
ұйымдастырушы топтар;
4) әкімшілік көшбасшылық - басқару ісін жүргізіп отыратын
қызметшілер, шенеуніктер, бюрократия.
Сонымен, осы заманғы қоғамның көшбасшылық сипаты айдан анық, саяси
көшбасшылықтың өмір сүріп, іс-әрекет атқаруы - қажеттілік. Көшбасшылықтың
сапасы,
әлеуметтік беделі, ісінің нәтижелігі оның құрамын
сұрыптау
(рекрутирование) жүйесіне байланысты. Сұрыптау жүйесі көшбасшылықтың құрамы
қалай қалыптасатынын , кімдер ол құрамға өте алатынын анықтайды.
Тарихта саяси көшбасшыларды қалыптастырудың, жоғары лауазымды
қызметке іріктеп алудың екі түрі бар : 1) антрепренерлік және 2) гильдия
жүйесі. Бұл сұрыптау жүйелері өмірде таза күйінде өте сирек кездеседі.
Дегенмен антрепренерлік жүйе демократиялық мемлекеттерге, ал гильдий жүйесі
тоталитарлық режимге тән болып келеді. [14].
Антрепренерлік түрде басқарушы қызметке үміткердің ерекше қасиеттері,
көпшілік жұртқа ұнай білу қабілеті басты орын алады. Мұнда кандидаттың
байлығына, кәсібіне, біліміне, мамандығына, т.с.с. онша мән берілмейді. Ол
ең алдымен өзінің тапқырлығын, жасампаздығын, белсенділігін көрсете білуі
қажет. Мысалы, АҚШ-та актер болған Рональд Рейган да Президентікке
сайланды. Көшбасшылықты қалыптастырудың бұл түрі өзінің ашықтығымен,
демократиялығымен, үміткерге қойылатын шектеулердің аздығымен сипатталады.
Сондықтан тұрақты демократиялық елдерде бұл түр кең тараған.
Антрепренерлік жүйе гильдий жүйесіне қарама - қарсы.
Ол ашық жүйе. Қоғамның әр қатпарының, түрлі әлеуметтік
топтар өкілдерінің көшбасшылық құрамына өтуіне кең мүмкіндіктер бар.
Мемлекеттік қызметке ұмтылғандарға қойылатын формальды
талаптар саны аз.
Селектораттың аумағы кең, тіпті елдегі бүкіл сайлаушылар көшбасшылық
құрамын анықтауға қатысуы мүмкін.
Көшбасшылық кұрамына өту үшін талас үлкен бәсекеге, шиеленіскен
таласқа толы.
Таңдау, сұрыптау барысында үміткерлердің беделі, қабілеті,
іскерлігі, көрегендігі, саяси белсенділігі – бәрі үлкен мәнге ие
болып,
міндетті түрде ескеріліп отырады.
Жоғарыда айтқанымыздай, антрепренерлік сұрыптау жүйесі негізінен
демократиялық қоғамға тән. Америка Кұрама Штаттарында оны -истеблишмент деп
атайды.
Саяси көшбасшыларға сұрыптаудың мұндай түрінің кемшілігі - саясатқа
сырттай жағымды көрінгенімен, шын мәнінде кездейсоқ принципсіз, ұрыншақ ,
авантюрист адамдардың билік басына келуі . Ондай адамдардың іс- әрекетін
болжап, пішіп болмайды. Сондықтан, қоғам өмірінде дау-жанжалдар, саяси
шиеленістердің мүмкіндігі көбейеді.[15].
Гильдия жүйесінде үміткер билік сатысы бойынша баяу болса да анық
көтеріліп отырады. Мұнда жоғары лауазымды қызметке үміткерге көптеген
талаптар қойылады. Оған кандидаттық білімі, адамдар арасындағы жұмыс
тәжірибесі, партиялық стажы және т.с.с. жатуы мүмкін. Талапкерлер белгілі
бір таптың, топтың, тектің, партияның мүшелерінің арасынан шығуы керек.
Сондықтан билік басына тандаудың бүл түрі жабық болып саналады.
Гильдия жүйесі бәсекелестікке жол бермейді, билеушіні тұйық
қоғамдық топтан іріктеп алатын, керітартпа түр. Оның артықшылығы -
саясаткердің болашақ іс әрекетін алдын - ала болжауға, соған орай шара
қолдануға болады. Билеуші көшбасшылықтың арасында дау - жанжалдың
мүмкіндігін кемітеді. Осындай жүйенің бір түріне бұрынғы социалистік
елдерінде кең тараған номенклатуралық көшбасшылық жатады. Гильдий жүйесіне
тән ерекше сипаттар мыналар :
1) Жабықтық. Көшбасшылықтың құрамына кез - келген адам өте алмайды,
жоғары қызметке көшбасшылықтың төменгі буынындағы адам біртіндеп, сатылап
көтеріледі. Жоғарыға ұмтылған қызметкер әр қадамын андап басып, аяғының
ұшымен жүреді, жоғарының көзіне түсуге ұмтылады, шыдамдылық көрсетуге
мәжбүр.
2) Көшбасшылық құрамына кіруге ұмтылғандар мен көшбасшылық ішіндегі қызмет
сатысымен көтерушілерге қойылатын сүзгі, формальды талаптар көп: партия
мүшесі екендігі, жас мөлшері, еңбек стажы, білімі, осының алдындағы
қызмет дәрежесі, істеген жерінің берген мінездемесі, т.б.
Осындай талаптардың кез - келгеніне сәйкес келмеген үміткерді кері қағып
тастау оп - оңай.
3) Селектораттың, сұрыптау жасайтын адамдар тобының құрамы
өте аз және ол топқа кіретіні құпия ұсталады. Негізінен алғанда
көшбасшылықтың
құрамын жоғары лауазымды басшылар тобы анықтайды. Оның шешімімен ешкім
таласа алмайды. " Айттым - болды, кестім - үзілді " принципі билейді.
Гильдий жүйесі ішкі текетірес қайшылықтарға, ашық бәсекеге,
әбігерлікке, бей - берекеттікке жол бермейді. Сонымен қатар, басқару
жүйесінің бюрократтануына, консерватизмге, конформизмге, көшбасшылықтың
қоғамнан бөлініп, ақсүйек топқа айналуына мүмкіндіктер туғызып, жол ашады.
.[16].
Кеңестер Одағы тұсында гильдий жүйесін номенклатура деп атайтын.
Номенклатура құрамы мемлекет тарапынан қатаң бақылауға алынып, реттеліп
отырады. Оның құрамында болып, қызмет басқыштарымен көтерілудің басты
өлшемдері мыналар: идеологиялық жэне саяси конформизм; жоғары тұрған
басшыға "адал" қызмет ету, ыңғайына жығылу, ретін тауып жағыну; көзге түсу;
туыстық және жершілдік байланыстар, жең ұшынан жалғасу, "бармақ басты, көз
қысты" принципіне жүгіну; өзіндік позицияның, жеке пікірдің болмауы,
аппараттық ойындардың айла –тәсілдерін игеру; дер кезінде жұмысы жөнінде
көзін тауып хабарлай білу, тапсырылған істі тігісін жатқызып орындау, т.б.
Сүзгінің мұндай нормалары адал, іскер, қабілетті, өзіндік ой - пікірі бар
адамдарды шетке ығыстырады да , дарынсыз, жалтаққой, сұрқай басшылардың
типін қалыптастырады. Бізді ұзақ жылдар бойы осындай номенклатуралық
қасиеттерді бойына әбден сіңірген "қайраткерлер" басқарып келді.
Қабілетті, белсенді адамдардың өсуіне бір ғана номенклатураның
талаптарына бас иіп, өздерінің табиғи қасиеттері мен қабілеттерін "өшіріп",
аппараттық ойынның тәртібін қабылдауға тиіс еді. Болмаса қызметтерінен
айырылып, өз жөнін табатын.
Номенклатуралық көшбасшылықтың өз ішіндегі қарым - қатынасы өте
күрделі. Саяси және басқарымдық шешімдер қабылдау ісіне қатысуға ұмтылу -
ішкі ашық жүргізілмейтін күрес объектісіне айналады. Мұнда қызмет лауазымы,
мәртебе, бірінші басшымен көңілдестік шешуші роль атқарады.[17].
Бүгінгі Қазақстан жағдайына келсек, саяси көшбасшылықтың қалыптасу
жүйесі өте күрделі екенін аңғарамыз. Кеңестер Одағы тұсында қалыптасқан
номенклатуралық жүйені бұзу оңайға түсе қойған жоқ. Жетпіс жылдан астам
уақыт бойы қанға, сүйекке сіңіп, сананы жаулап алған әдет-салтты аз ғана
жылдарда мүлде серпіп тастау, әрине өте қиын екені түсінікті.
Біріншіден, билік тұтқасын ұстап, айтқаны жүріп тұрған номенклатураның
жоғары эшолондарының көбі Одақ ыдырап, тәуелсіздік енді ғана жарияланып, ел
іші абыр-сабыр болып жатқанда өз үлестерінен айырылып қалмаудың амалын
әбден қарастырды. Отырған креслоларын оңтайлы ауыстырды, есіктің
маңдайшасындағы жазбаларды өзгертті, бұзылып жатқан дүниеден қармап қалуды,
жиенінің немесе құдасының атына фирма аша қойып, май шелпектен қомағайлана
асауды да ұмытқан жоқ. Ең қиыны - олар ұстаған билік тұтқасынан ажырамауға
жан салып, тоталитарлық бұйрықшыл-әміршіл басқару әдістерін бірсыпыра уақыт
жалғастыруға мейлінше тырысты. Номенклатураның жұрнағы әлі де етектен
тартуынан тиыла қойған жоқ. Өкінішке қарай, жең ұшынан жалғасу, бармақ
басты, көз қысты, жершілдік, рушылдық сарқыншақтары көрініс беріп қалады.
Бұл құбылыстардың сыбайлас жемқорлыққа ұласуы қоғам үшін тіпті қауіпті.
Халық есебінен байып алғандардың, олигархтардың түрлі саяси топтардың билік
тұтқасына ықпал жасауға ұмтылуы — бүгінгі күннің үлкен дертінің бірі екені
даусыз.
Екіншіден, ел билеген бұрынғы коммунистердің арасында өз елінің
шынайы патриоттары да аз емес-ті. Тәуелсіздік пен демократияны ең алдымен
солар қолдап шықты. Одан басқа да тәуір қызмет орнына отырғызса, қай
қоғамға да талғамай қызмет атқара беретіндер де баршылық болатын.
Үшіншіден, біздің елде гильдий-номенклатуралық жүйенің ыдырауымен
бірге, демократия жолын таңдап, батыл саяси реформалар жасауға бет
бұруымызға орай антропренерлік сұрыптап таңдау жүйесі біртіндеп қалыптасып,
күш ала бастады. Номенклатуралық жүйенің қазанына түсіп үлгірмеген,
тоталитаризмнің тепкісін көп көре қоймаған, ешкімнің алдында именуді бастан
кешірмеген, білімді, қабілетті, батыл шешімдерге бара алатын жастарға жол
ашып, үлкен сенім көрсетіп, аса жауапты мемлекеттік саяси істердің тұтқасын
қолдарына ұстату дәстүрі нық қалыптасып келеді. .[18].
Қазақстанда, міне, осындай қат-қабат кереғар процестер жүріп жатыр.
Алайда соңғы бағыттың болашағы үлкен, қарымы кең екені даусыз.
Кез - келген елдің айбыны, мәртебесі, ұлттық рухының биіктігі, ішкі
тұтастығы ел бастаған - көсеміне, қол бастаған - батырына, сөз бастаған
-шешеніне байланысты екені - тарихта сан мәрте дәлелденген ақиқат. Ал
көсемдікті де, шешендікті де, батырлықты да бір басына жинақтап бүкіл билік
тұтқасын асқан шеберлікпен ұстаған асыл тұлғалар ел жүрегіне жол тауып,
халықтың шынайы маңдайына біткен бағына айналған. Мәселен Абылай хан қазақ
халқы үшін осындай дара туған көшбасшы, елбасы, лидері болғаны белгілі.
Сондай-ақ, кез-келген әлеуметтік топтың, ұйымның және ұжымның өз
көшбасшысы, лидері болуы да заңды. Лидер - ағылшын сөзі, бізше аударғанда
көшбасшы, топ серкесі дегенді білдіреді. Лидер - ұйымның немесе шағын
топтың беделді, қалғандарына сөзі өтетін, түрлі мәселерді ұйымдастыруда,
шешім қабылдауда, іске асыруда шешуші роль атқаратын мүшесі. Ал лидерлік
деп дара кісінің немесе әлеуметтік топтың бір бөлігінің көшбасшылық роль
атқара отырып, бүкіл топтың іс-әрекетін бір арнаға салып, бағыттап отыруын
айтады.
Саяси лидердің қазақша баламасы соңғы уақытта әртүрлі айтылып жүр:
саяси партияның, ұжымның, қозғалыстың серкесі, көшбасшы, саясаткер,
қайраткер, елбасы деген ұғымдар бар. Біздіңше, осылардың ішінде көшбасшы
сөзі лидердің болмысына жақын келеді. Ал мемлекет басқарып отырған, тұтас
билік тұтқасына ие болып отырған көшбасшысын - Елбасы деп атауға лайық.
Саяси көшбасшының негізгі атқаратын қызметі (функциялары) мыналар:
1) Қоғамның тұтастығын, тұрақтылығын сақтау, топ немесе ұйым
мүшелерін ортақ мақсаттар төңірегіне топтастыру.
2) Тиімді саяси шешімдерді қабылдау.
3) Көпшілікті қабылданған саяси шешімдерді іске асыруға жұмылдыру.
4)Бақылау, марапаттау және жазалау арқылы қоғамдық тәртіпті сақтап,
көпшілікті заңсыздықтан қорғау.
5)Билік пен бұқараның арасындағы байланысты қамтамасыз ету.[19].
1.2. Саяси көшбасшылық теориясының зерттелуі.
Көшбасшылық теорияны көзқарастар жүйесі ретінде ХХ ғасыр басында
Италия ғалымдары Г.Моска, В.Парето, неміс ғалымы Р.Михельс және т.б.
қалыптастырды.
"Саяси көшбасшылық" ұғымы XX ғасырдағы саясаттану ғылымында өзекті
тақырыпқа айналды. Кез-келген қоғамдағы саяси көшбасшылық қалай
қалыптасады? Саяси көшбасшылықтың құрамына кім кіреді? Саяси көшбасшылық
қандай қызмет атқарады? Саяси көшбасшылықтың қызметіне азаматтық қоғам
тарапынан бақылау орнатудың қандай тәсілдері бар?
Осы сауалдар төңірегінде зерттеу жүргізу белгілі бір шамада саяси
көшбасшылықтың қызмет атқару ерекшеліктерін түсінуге мүмкіндік береді.
Көшбасшылықтың мемлекеттік саясатты жүргізудегі айқындаушы рөл атқару
мүмкіндіктерін саясаттанушылар олардың негізгі өндірістік құралдарды,
қоғамды басқарудың саяси тетіктерін иеленген үстемдік етуші таптың еркін
білдіріп, елеулі дәрежеде қалыптастыруымен, іске асыруымен байланыстырады.[
20].
Гаэтано Моска (1854-1941) көшбасшылық теориясын Саяси ғылым
негіздері (1896) деген еңбегінде негіздеді. Онда ол қоғам басқарушылар мен
бағынушыларға бөлінеді деді. Оған ұйтқы болатын қасиеттерге әскери ерлікті,
байлықты, діни дәрежені (мәртебені) жатқызды. Осы үш қасиет, оның ойынша,
адамға басқарушылар (көшбасшылық) қатарына кіруге есік ашады. Гаэтано Моска
- итальяндық саясаттанушы, социолог, көшбасшылық теориясының негізін
салушылардың бірі. Г.Моска Саяси ғылым негіздері атты еңбегінде адамдар
2топқа: басқарушылар мен басқарылушыларға бөлінеді деп түйеді. Біріншісі -
мейлінше тұрақты, мәртебелі, байлықтың да, биліктің де, сый -құрметтің де
қызығын көріп жүрген топ. Екіншісі - көпшілік тобыр, бұқара. Жоғары
көшбасшылық, төменгілерді өз тобына кіргізуге тырысады. Бұл көшбасшылықтың
құлдырауына алып келеді. Оны болдырмау үшін қоғамның демократиялануы, яғни
еркін пікір алмасу орнатуы шарт. Осы арқылы қоғамдағы саяси топ жаңартылып
отырады, яғни еркін пікір алмасу орнауы шарт. Осы арқылы қоғамдағы саяси
топ жаңартылып отырады немесе уақыт талабына жауап бере алмаса, орнын
басқаларға босатады. Г.Моска билеуші
топқа кірудің үш жолын көрсетті. Олар: әскери атақ, байлық, бекзаттық. Осы
үш қасиет, оның ойынша, адамға басқарушылар тобына кіруге есік ашады.
Г.Моска көшбасшылықтың жаңаруынсыз қоғамда тұрақтылық болмайтынын
дәлелдеген. Сондай-ақ индустриалдық қоғамның көптеген әлеуметтік күштерден
құралатынын, олардың кейбірі билеуші тапқа сіңісуге ұмтылуға тиіс болатынын
тұжырымдайды.[21].
Көшбасшылық терминін ғылыми айналымға енгізген Вольфредо Парето
(1848 - 1923). Жалпыға бірдей социология трактатында (1916) Вальфредо
Парето көшбасшылықтың айналу теориясының негізін қалады. Бұл теория
бойынша көшбасшылық билік басына алдыңғы қатарлы идеяны ұсынуының арқасында
келеді. Ол идея жүзеге асқанда олардың энергиясы азайып, ізденісі баяулай
бастайды. Олардың орнына жаңа идеямен жаңа көшбасшылық билік басына келеді.
Мұндай алмасу қоғамда әрқашан болып отырады. Яғни, бір көшбасшылық
екіншісін алмастырып, қоғамды алға жылжытып отырады. В.Парето-итальяндық
әлеуметтанушы-позитивист, экономист, көшбасшылық теориясын жасауға ерекше
үлес қосқан функционализмнің негізін қалаушылардың бірі. В.Паретоның
негізгі саясаттанулық инициативалары: Социалистік жүйелер (1901), Саяси
экономия оқулығы(1907), Демократияның түрленуі(1921) және т.б. Өзінің
әдістемелік көзқарастары жағынан В.Парето әлеуметтік конттық позитивистік
бағытын ұстанды. В.Парето үшін қоғам -динамикалық тепе-теңдік жағдайында
тұрған жүйе. Ол көшбасшылықтан, ең жақсылардан, басқарушылардан және
көшбасшылыққа жатпайтын бағыныңқылардан тұрады. В.Парето бойынша барлық
қоғамға осылайша жіктеу тән, ал циркуляция, көшбасшылықтың алмасуы бүкіл
тарихи дамудың қозғаушы күші болып табылады. [22].
Саяси көшбасшылықтың өзі қалай қалыптасады? Моска оның сапына енетін
жеке тұлғалар өздері өмір сүріп жатқан қоғамды ардақ тұтып, аса
қастерлейтін белгілі бір қадірлі қасиеттерді иеленуге тиіс деп пайымдайды.
Бұл қасиеттер тарихи дәуірлерге орай өзгеріп отырады. Заманауи жағдайларда
саяси көшбасшылықты қалыптастырудың кейбір өзіндік ерекшеліктері бар, олар
қоғамдағы саяси, экономикалық қарым-қатынастардың сипатымен айқындалады.
Моска мен Парето қойған "көшбасшылықтың жаңару және ауысу үрдісі қалай
жүреді, көшбасшылық қаншалықты демократияшыл, яғни басқару функциясын
табысты атқару қабілеті танылған жаңа адамдардың оған кіруіне жол ашық па?"
деген сауалдардың да мәні зор. Көшбасшылықтың өзі бірегей мүдделері бар
біртұтас топ ретінде қарастырылмайтындығын айтуға тиіспіз. Көшбасшылықтың
ішінде де өзара бәсекеге түскен әрқилы топтардың барын байқауға болады. Ең
абзалы, лидер басымдыққа жеткен көшбасшылық топтың, немесе қандай да бір
саяси топтың мүддесін қорғауға тиіс емес, оның міндеті – бәсекелесуші
көшбасшылар үшін тепе-тең жағдай орнықтыру. Әдетте, саяси лидерлер өзі
шыққан топтағы белгілі бір саяси көшбасшылықтың мүддесін қорғаштайды, не
болмаса қарапайым тұрғындардың, бұқараның мүддесін қуаттайтын
көшбасшылықтан жоғары тұратын билік мәртебесін иеленеді. Моска саяси топты
нығайтып, жаңартатын үш тәсілді: мұралауды, сайлауды және
кооптацияны атап көрсете отырып, солардың ішінен тек біріншісіне ғана
баса назар аударады.
Бір жағынан, "де-юре" болмаса, "де - факто" деген сыңаймен
көшбасшылықтың бәрі мұрагерлікті қалай көреді. Осы тенденциялардың қайсысы
басым түсетіндігіне байланысты саяси топ не "жабылып" қалады, не азды-көпті
жаңару жолына түседі. Моска алғашқы тенденцияны - аристократтық, екіншісін
- демократиялық деп қарастырады. Сөйтіп, аристократиялық және демократиялық
тенденциялар теңдігі тән болатын қоғам түріне іш тартады.
Парето ұсынған сұлба көпшілікке онша белгілі емес (ол қарауындағыларды
бағындыру үшін негізінен материалдық күшті пайдаланатын үкіметті, және де
негізінен қулық пен өнерді пайдаланатын үкіметті бөліп қарауды ұсынады).
Р.Михельс "олигархияның темірдей заңы" басымдыққа ие тапсыз бірде - бір
қоғамның өмір сүре алмайтындығын түсіндірді. Г.Моска басқарылатын әлдебір
ұйымдасқан көпшіліктің және басқаратын әлдебір ұйымдасқан азшылықтың
болатындығына ден қойды. Көшбасшылықтың заманауи тұжырымдамаларындағы басым
бағыт институционалдық тәсіл болып табылады. Айқындаушы бағыты - елеулі
салдарлары бар шешімдер қабылдау мүмкіндігі. Көшбасшылықтың
институционалдық түсінігінің бірінші артықшылығы оның эмпирикалық
сәйкестендірудің ұғынықты базасын беретіндігінде.[23].
Роберт Михельс ( 1876-1936 ) Саяси партия, демократияның олигархиялық
үрдістері туралы очерк (1911) деген еңбегінде олигархияның темірдей
заңын шығарды. Оның ойынша, бұқара халықтың өзін-өзін ұйымдастыруға және
басқаруға қабілеті жетпейді. Парламенттік демократия жағдайында кейбіреулер
жұртшылықтың қолдауына ие болды. Сөйтіп кәсіби дайындалған адамдардан
тұратын басқару аппараты пайда болады. Ол көпшіліктен біртіндеп алшақтайды,
қоғамның қарапайым мүшелеріне өздерін қарсы қояды. Соның нәтижесінде
билікті өз қолдарынан шығармай, сақтап қалуға тырысатын томаға-тұйық
дөңгелек, шеңбер пайда болады. Мұнда ат төбеліндей байлар саяси және
экономикалық билікке ие болады. Халықтың егемендігі, билігі дегеннің бәрі
бос қиял. Олигархияның темірдей заңы осы дейді Р.Михельс. [24].
Американың саясаттанушысы Райт Миллс (1916-1962) Билеуші көшбасшылық
атты еңбегінде АҚШ-тың XX ғасыр ортасындағы көшбасшылыққа талдау жасайды.
Ол көшбасшылықты мәртебелер жэне стратегиялық рөлдер атқаратын топ деп
анықтайды. Оның ойынша, қоғам үшін ең маңызды рөл атқаратын саяси,
экономикалық және әскери институттар. Соған орай, билік көшбасшылықтың
мемлекет, корпорациялар және әскери басшылар құрайды. [25].
Франция саясаттанушысы Р.Ж. Шварценбергер Абсолюттік құқық деген
еңбегінде қазіргі көшбасшылықты жабық каста ретінде сипаттайды. Францияда
ол саясаткерлерден, жоғары әкімшіліктен және іскер адамдардан тұратын
биліктің үшбұрышын құрайды. Олар үкіметті қалыптастырады, мемлекетті
билейді, ірі корпорациялар мен банктерді басқарады.
Сонда қоғамда саяси көшбасшылықты тудыратын факторлар қандай? Оларға
мыналар жатады :
1) қоғамға арнайы білімі, тәжірибесі, қабілеті бар кәсіби басқарушылар
керек;
2) адамдардың психологиялық (туа біткен) және әлеуметтік (оқу, тәрбие
барысында қолы жеткен) теңсіздіктері;
3) қоғамда басқарушы еңбек жоғары бағаланады
және
ынталандырылады;
4) бұқара халықтың саяси енжарлығы, селқостығы (күнделікті өмірде
әркім саясаттан шалғай өз жұмысымен айналысады). [26].
Саяси көшбасшылық стратегиялық мақсатты айқындайды, мемлекеттің ішкі
және сыртқы саясатын белгілейді, өз жоспарларын жүзеге асырудың тетіктерін
табады, қоғам алдындағы қойылған мақсаттардың жүзеге асуына бақылау
жасайды.
Сонымен, саяси көшбасшылық деп қазына - байлықты, қаржы - қаражатты
бөлуге байланысты және т.б. саяси маңызды шешімдер қабылдауға қатысты
жоғары мәртебесімен ықпалы бар ұйымдасқан топты айтады.
Қазіргі саясаттану ғылымында білімнің көшбасшылық деген арнайы саласы
бар. Ол көшбасшылықтың қалыптасу жағдайын, оның қоғамдағы рөлін, әлеуметтік-
саяси процестерге ықпал ету әдіс-тәсілдерін және т.б. зерттейді.
Қоғамның үш негізгі саласындағы - экономикадағы, саясаттағы, армиядағы
басты институттарды басқарушы мәртебелі орта өкілдері сол қоғамдағы саяси
көшбасшылықтың мүшелері болып табылады. Осыған орай көшбасшылық топтары:
(басқарушы да, оппозицияда жүргендері де), экономикалық және әскери болып
бөлінеді.
Ақпараттандырылған қоғамда масс-медиа мен ғылыми, академиялық
көшбасшылық айрықша орын алады. Көшбасшылықты институционалдық түсінудің
екінші артықшылығы оның мәселеге қатысты таза бағалау тәсілінің жарииялылық
контрапункті ретінде қызмет ететіндігі.
Отандық басқарушы көшбасшылықтың құрамына екі жікті:
1) республикалық және аймақтық биліктің жоғары және
орта эшалондарына жайғасқан саясаткерлерді;
2) экономика субъектілерін: жеке меншігі барларды, меншікті
қосанжар иеленушілерді, бірлескен корпорациялар, компаниялар,
банктер, қорлар, ассоциациялар, акционерлік қоғамдар сияқты
беймемлекеттік, мемлекеттік кәсіпорындардың, ірі және орташа экономикалық
ұйымдардың басшыларын, басқарма мүшелерін, басқа да жауапты
қызметкерлерін кіргізу әдетке айналған.
Әдетте, осы екі жік бір-бірімен етене байланыста болады. Бір жағынан,
экономикалық көшбасшылықтың өкілдері биліктің барлық "тармақтары" мен
деңгейінің құрамына кіреді. Екінші жағынан, саяси көшбасшылық бизнеске
сұғына кіріседі. Бұл үрдістің тарихи тамыры барын айтуға тиіспіз: бұрынғы
коммунистік елдердің барлығында жеке меншік иеленушілер табының пайда
болу процесі қалыптасқан билік жүргізуші құрылымдарға арқа сүйеді.
Социологиялық зерттеудің мәліметтері бойынша үкіметтік құрылымдағылардың 75
проценті, ал бизнестегілердің 61 проценті бұрынғы кеңістік номенклатураның
сапынан шыққандар екен. Осыған ұқсас үрдістерді посткеңестік
республикалардың басқаларынан да байқауға болады. Іс жүзінде мемлекетті
партиялық номенклатура жекешелендіріп алды. "Коммунистік олигархияның өзі
өз жүйесінің көрін қазушы болды, тіпті, өзінің жаназасында баюға,
дәлірегі, өз жүйесінің жаназасын өзінің одан арылып, жаңа, тағы да
номенклатуралық жүйені тудыруға үміт кеткен есепқор, әрі пайдакүнем көр
қазушы болды", - дейді Е.Гайдар .[27].
Бұл күндердегі түбегейлі өзгерістердің бірі — көшбасшылықтың жекелеген
топтарының "дүниеге келуі", нәтижесінде, олардың іштей жіктелуі, саралануы.
Социализм кезінде экономикалық көшбасшылық туралы тек шамамен, долбарлы
түрде ғана айтылатын, өйткені: "меншік иесі - мемлекет" еді. Қазір
экономикалық көшбасшылық жеке меншік иелеуші ретінде дүниеге келіп жатыр
десек, артық айтқандық емес. Посткоммунистік даму кереғарлықтарының бірі -
экономикалық көшбасшылықтың елден жырақ қонып, өмірден шет қалуы. Тап осы
кереғарлықты былайша жатық түсіндіруге болады: яғни, посткоммунистік қоғам
өзінің өмір сүріп, салтанат құруының негізгі ұсқынын, атап айтқанда: "билік
дегеніміздің өзі - басты экономикалық ресурс" деген принципті қолдан жасап
шығарды.
Осы болжам екі бағытта зерттеу жүргізуді: жаңа экономикалық
көшбасшылық капиталының қай бөлігі бұрынғы номенклатура капиталының сарқыты
болып табылғанын; жаңа саяси көшбасшылық иеленген саяси капиталын
экономикалық капиталға айналдыру үшін ең қолайлы мүмкіндіктер туғызатын
экономикалық өзгерістерге қарқын мен қарым бітірерліктей ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1. Саяси көшбасшылық теориясының методологиялық аспектісі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .7
1. Көшбасшылық теориясы, концепциялары және типологиясы ... ... ..7
2. Қоғамдағы саяси көшбасшылық теориясының зерттелуі ... ... ... ... 17
2. XX ғасырдың басындағы қоғамның жаңғыруындағы қазақтың саяси
көшбасшылығы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ..28
2.1. Қоғамның жаңғыруындағы қазақтың саяси көшбасшылығының қалыптасу
мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...28
2.2. Қазақстан Республикасындағы жаңғыру кезендеріндегі-Ұлт басшысының
инициативалары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
2
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... 64
Пайдаланған әдебиеттер тізімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... .67
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Біздің еліміз Қазақстан Республикасы
мемлекеттік тәуелсіздікке қол жеткізген құқықтық, демократиялық даму жолын
таңдаған зайырлы ел. Қазақ елі өзінің ұлттық таңдауын жасаған бүгінгі
жағдайда Қазақстанның саяси тарихының тек қазіргі таңдағы мәселелері емес,
сонымен бірге өткен кезең оқиғалары да саяси өмір сферасымен топтастырыла,
үлкен ыждағаттылықпен қайта зерттелінуде. Ел болып, бесігімізді түзеген бұл
уақытта ұлт мүддесі жолында күрескен қазақ көшбасшылығы өкілдерінің
қоғамдағы қызметі мен тағдырын зерттеп тануға да зор мүмкіндік туып отыр.
Осымен байланысты қазақтың ұлттық саяси көшбасшылық өкілдерінің саяси
көзқарастары мен халқымыздың тәуелсіздігі, ұлттық қазақ мемлекетін құру
жолындағы қызметін зерттеу саясаттану ғылымындағы және қоғамдық-саяси
өмірдегі өзекті мәселелердің бірі болып саналады.
XX ғасырдың басындағы қоғамның жаңғыруындағы қазақтың ұлттық саяси-
көшбасшылығының қоғамдық-саяси қызметін зерттеу, белгілі дәрежеде, тарихи
қоғамдық құбылыс ретінде оның табиғи болмысын, тыныс-тіршілігін, әлеуметтік
күш есебінде биік қасиеттері мен кемшіліктерін де танып білу екендігі
түсінікті. Басқаша айтқанда, бүгінгі ұрпақ үшін олардың қандай тарихи іс
тындырғаны ғана маңызды емес, тура сондай дәрежеде олардың қайраткер адам
ретінде бар болмысымен кім болғандығы да мәнді, өйткені барлық өркениетті
елдерде әрбір ұрпақ өзінің ерекшеліктерін, борыш-міндеттерін ата-
бабаларының салған сара жолын терең әрі толық түсіне алған.
Қазақ қайраткерлерінің күрес тарихы негізінен екі кезеңнен тұрады,
алғашқысы, ұлттық-демократиялық бағыттағы Алаш қайраткерлерінің, ал
екіншісі, кеңес дәуіріндегі жаңа, жас буын өкілдері жүргізген күрес кезеңі.
Алаштың көрнекті жетекшілері Ә.Бөкейханов, М.Шоқайұлы, Х.Досмұхамедұлы,
және т.б. ондаған қайраткерлер Петербург, Москва, Варшава, Қазан, Омбы мен
Орынбордың жоғарғы оқу орындары мен училищелерін бітіріп шыққан, аса
білімді адамдар еді. Күні кешеге дейін, азуын қайраған кеңестік үкімет
басқарған жылдарда ұлттық тәуелсіздік үшін күрескен қазақ қайраткерлерінің
өмірі мен қызметін зерттеу мүмкін емес болатын. Ал, жазыла қалған күнде де,
міндетті түрде кемсітіліп, қорланған эпитеттермен берілетін еді. Қазіргі
жағдай өткен кезең уақиғаларын жан-жақты әрі терең зерттеуді талап етеді.
Өткенге деген парасатты көзқарас қана оны дұрыс түсінуге жол ашады, яғни,
бізге қазақтың саяси көшбасшылық өкілдерінің саяси ұстаным-көзқарастары мен
қызметтерін тереңірек ұғынуға мүмкіншілік береді. Бүгінгі таңдағы біздің
шұғыл міндетіміз осы туған халқын азаттық жолындағы күреске бастаған қазақ
зиялыларының қоғамдық-саяси қызметін әдәл баға беру болып табылады.
Бұл дипломдық жұмыс саяси көшбасшылық теориясына жете тоқталып,
методологиялық негізін анықтай келе, XX ғасырдың басындағы қоғамның
жаңғыруындағы қазақтың ұлттық саяси көшбасшылық өкілдерінің қоғамдық-саяси
қызметіне саясаттану ғылымының бағыт-бағдары негізінде зерттеуге арналған.
Саяси қайраткерлердің бүкіл саналы өмірі халқымыздың тәуелсіздігі жолындағы
күреске бағытталды. Сондықтан да олардың саяси егемендік және ұлттық
мемлекеттілік жолындағы қоғамдық саяси қызметін зерттеудің өзектілігі күмән
тудырмайды.
XX ғасырдың басындағы қоғамның жаңғыруындағы қазақтың ұлттық саяси
көшбасшылығының қызметі көп қырлы. Сондықтан да ол бір дипломдық немесе
диссертациялық зерттеудің тақырыбы бола алмайды. Біз өз жұмысымызда
мәселенің бір-ақ қырын, яғни қазақ зиялыларының белді өкілдері
Ә.Бөкейханов, М.Шоқайұлы, Х.Досмұхамедұлы сынды тұлғалардың қоғамдық
қызметі, саяси ұстанымдары, көзқарастары, қоғамдық саяси қызметін зерттеу
тақырыбы етіп алдық. Әрине, тек бір ғана осы мәселенің өзін де бір
дипломдық жұмыс көлемінде қарап шығу мүмкін емес.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. XX ғасыр басындағы қазақ қайраткарлерінің
қоғамдық-саяси қызметін зерттеудің тарихнамасын олардың өздері бастап
берген болатын. Бұл ретте Әлихан Бөкейхановтың, Ахмет Байтұрсыновтың,
М.Шоқайдың, Халел Досмұхамедовтың инициативаларын айтқан жөн. [1]. Ұлт
қайраткерлері қоғамдық ойға қозғау салу, халық арасында саяси хал-ахуалды
қалыптастыру мақсатымен патша өкіметінің отарлау саясатын әшкерелеп, қазақ
қоғамындағы әкімшілік басқару жүйесі мен жер мәселесінің қиянатты жайларын
талқылаған көптеген мақалалар жазды. Саяси күрескерлердің Айқап журналы
мен Қазақ газеті және басқа да басылымдарда жарияланған шығармаларынан
ғасыр басындағы қазақ қоғамдық-саяси ойының даму деңгейі мен бағыттарын
және ұлт-азаттық қозғалыстың бастау көздерін танып білуге болады.
XX ғасырдың басында қазақ қайраткерлеріне қарсы саясат бел алады. 1922
жылдан бастап жоғарғы мемлекеттік билікте жүрген алашордашылардың
көпшілігін қуғындау басталған болатын.
Отызыншы жылдардан соң қазақ саясаткерлерінің қоғамдық-саяси қызметін
зерттеуге ресми түрде тыйым салынды. 1930-1932 жылдардағы сот процестері
мен 1937-1938 жылдар аралығындағы қазақ зиялыларын жаппай жазалау
саясатынан кейін, олардың көпшілігі қуғындалып, атылды, жер аударылды.
Қазақ қайраткерлерінің өмірі мен қоғамдық-саяси қызметін зерттеу жабық
тақырыптардың біріне айналды.
Сексенінші жылдардың соңында қазақ мәдениеті мен ғылымының көрнекті
қайраткерлерінің шығармашылық мұрасын қайта қарау үшін Қазақстан
Компартиясы Орталық Комитеті жанынан құрылған коммиссияның шешімімен
сталиндік жазалау құрбаны болған қазақ зиялыларының шығармалар жинақтары
жариялана бастады.
Сондай-ақ, бұл уақытта түрлі басылымдарда саяси қайраткерлердің
қоғамдық-саяси қызметін талдауға арналған мақалалары жарық көрді.
Қазақстан Республикасы тәуелсіздігін жариялаған 1991жылдан бастап
зерттеліп отырған мәселе туралы толымды зерттеулер жүргізуге мүмкіншілік
ашылды. Зерттеушілер қазақ қайраткерлерінің өмірі мен азаттық жолындағы
күресін ұлттық мүдде тұрғысынан қарастыра бастады.
Осы кезеңнен бастап ұлттық саяси көшбасшылық өкілдерінің қоғамдық-
саяси және мемлекеттік қызметін жаңаша көзқарас тұрғысынан талдаған
К.Нұрпейісовтың, М.Қойгелдиевтің, Д.Аманжолованың, О.Қоңыратбаевтың, М.Құл-
Мұхаммедтің, С.Өзбекұлының монографиялық зерттеу кітаптары, М.Қозыбаевтың,
Т.Омарбековтың, С.Созақбаевтың т.б. зерттеушілердің айтылмыш тақырыпты әр
қырынан қарастырған материалдары баспасөз беттерінде жарияланды. [2].
XX ғасырдың басындағы қоғамның жаңғыруындағы қазақ саясаткерлерінің
қоғамдық-саяси қызметіне жаңаша көзқарас қалыптастыруда ғалымдар
К.Нұрпейісов пен М.Қойгелдиев инициативаларынің орны ерекше. Олар бұл
мәселелерді ұлттық мүдде мен ерекшеліктерге негізделген жаңа әдістемелік
тұрғыдан қорытып зерттеген.
Түркістан автономиясын ұйымдастырған М.Шоқайұлы сынды саяси тұлғаның
қоғамдық-саяси қызметі жайлы тарихи-танымдық дүниелер де жарық көрді.[3].
Зерттеліп отырған мәселенің жекелеген тұстарына баға беруде және
ғылыми талдау жасауда Ә.Ш.Ешмұхамедовтың, Т.С.Сәрсенбаевтың,
И.Ш.Шәмшатовтың, А.Ғ.Сармұрзиннің, С.З.Нарматовтың, Р.Б.Әбсаттаровтың,
М.Б.Тәтімовтың, Ж.Қ.Симтиковтың, Г.Р.Нұрымбетованың, Б.И.Иманбекованың,
Т.Әуелғазинаның, С.Ш.Мұсатаевтың және т.б.қоғамдық-саяси ғылым өкілдерінің
инициативаларынің орны ерекше. [4].
XX ғасырдың басындағы қоғамның жаңғыруындағы қазақ қоғамы мен оның
басы-қасында болған аса көрнекті қайраткерлерінің қоғамдық қызметіне баға
беруде шетел мамандарының жазған инициативалары де маңызды. [5]
Дипломдық жұмыстың мақсаты мен міндеттері:
- Саясаттану ғылымында арнайы пән ретінде оқытылатын Саяси көшбасшылық
терминінің теориялық-методологиялық аспектісін, саяси көшбасшылық
теориясынын зерттелу деңгейінің ауқымын көрсету;
- Қоғамдағы қазақтың саяси көшбасшылығының қалыптасу мәселелерінің
мәнін ашу;
- XX ғасырдың басындағы қоғамның жаңғыруындағы қазақтың саяси
көшбасшылық өкілдерінің қоғамдық-саяси қызметі мен идеяларын талдап,
маңызын ашу, саяси күресін бүгінгі күн тұрғысынан зерттеу.
Жұмыстың міндеттері алдымызға қойған мақсаттарымыздан туындады.
Дипломдық жұмыстың нақтылы міндеттері мыналар:
- Саяси көшбасшылық теориясының пайда болуы, қалыптасып даму
динамикасын зерттеген авторлар инициативаларын талдау;
- Қазақ қоғамындағы саяси көшбасшылықтың мәселелерінінің
қалыптасуына талдау жасау;
- ХХ ғасырдың бас кезіндегі қазақ зиялыларының қалыптасуына ықпал
еткен сол кезеңдегі саяси-әлеуметтік ақуалды анықтау;
- саяси көшбасшылық өкілдерінің тәуелсіздік ұлттық мемлекеттілік
туралы идеяларының маңыздылығын дәлелдеп, объективті баға беру.
Дипломдық жұмыстың методологиялық және теориялық негізіне еліміздегі
және алыс-жақын шет елдердегі саясаттану теориясы саласындағы кейінгі
жылдардағы соны зерттеулер құрады. Зерттеу барысында жалпы әлемдік ғылыми
әдебиеттегі саяси көшбасшылық,саяси билік, саяси көшбасшылық, саяси
көшбасшылық құрылымы, қызметі тәрізді зерттеулерге кеңінен арқа сүйедік.
ХХ ғасырдың басындағы ұлттық саяси көшбасшылық өкілдерінің қоғамдық-саяси
қызметі жайындағы кейінгі кездері жарық көрген зерттеушілердің
инициативаларындегі теориялық ой-тұжырымдар алынды.
Дипломдық жұмыстың құрылымы: кіріспеден, екі тараудан, қорытынды және
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
XX ғасырдың басындағы қоғамның жаңғыруындағы қазақтың ұлттық саяси
көшбасшылығының қызметі көп қырлы. Сондықтан да ол бір дипломдық немесе
диссертациялық зерттеудің тақырыбы бола алмайды. Біз өз жұмысымызда
мәселенің бір ақ қырын, яғни қазақ зиялыларының белді өкілдері
Ә.Бөкейханов, М.Шоқайұлы, Х.Досмұхамедұлы сынды тұлғалардың қоғамдық
қызметі, саяси ұстанымдары, көзқарастары, қоғамдық саяси қызметін зерттеу
тақырыбы етіп алдық. Әрине, тек бір ғана осы мәселенің өзін де бір
дипломдық жұмыс көлемінде қарап шығу мүмкін емес.
1 . Саяси көшбасшылық теориясының методологиялық аспектісі.
1.1 Көшбасшылық теориясы, концепциялары және типологиясы.
Тарихи жағынан алғанда адамдарды ел билеуші таңдаулыларға және олардың
дегенін істейтін бағыныштыларға бөлу идеясы өте ертеден бастау алады.
Мысалы, Конфуций (б.з.д.551-479) адамдарды асыл азаматтарға (билеуші
көшбасшылыққа) және төменгі (қарапайым) адамдарға бөлді. Көшбасшылар мен
көшбасшылар (лидерлер) әлеуметтік құбылыс ретінде әлеуметтік-саяси ғылымдар
зерттеулерінің маңызды объектісі болып есептелінеді. Біздің заманымызға
дейінгі 430 жылдың өзінде Ежелгі Грекияның белгілі саяси қайраткері Перикл:
саясатты аз ғана адамдар жасайды, алайда ол жөнінде бәріде пікір айтады -
деген екен. Қоғамда көптеген адамдар мен әлеуметтік топтардың әдетте саяси
өмірге күнделікті тікелей қатынаса алмайтыны белгілі жайт. Мұнымен саяси
көшбасшылық деп ғылыми анықтама алған және өз арасынан дайындығы әрі беделі
бар көшбасшылар ұсынатын кәсіби саясаткерлер, адамдардың ерекше жігі
шұғылданады. Осымен байланысты саяси көшбасшылыққа және саяси көшбасшыға
қызығушылық таныту, осы күрделі де маңызды әлеуметтік құбылысты пайдалануға
талпыныс жасау көнеден тамыр тартады. Мысалы, Платонның пікірі бойынша
қоғамды жан дүниесі аса дамыған, адамгершілікті меңгерген философтар
рухындағы ақсүйектер билеуі тиіс және қоғамның басқа бөлігі яғни, көпшілік
дана философтарға бағынуы тиіс.[7].
Алайда көшбасшылық теорияны көзқарастар жүйесі ретінде ХХ ғасыр
басында Италия ғалымдары Г.Моска, В.Парето, неміс ғалымы Р.Михельс және
т.б. қалыптастырды.
Көшбасшылық терминін ғылыми айналымға енгізген Вольфредо Парето
(1848-1923) болды. Жалпыға бірдей социология трактатында (1916) ол
көшбасшылықтың айналу теориясын жасады. Ол бойынша көшбасшылық билік
басына алдыңғы қатарлы идеяны ұсынудың арқасында келеді. Ол идея жүзеге
асқанда олардың энергиясы азайып, ізденісі баяулай бастайды. Олардың орнына
жаңа идеямен жаңа көшбасшылық билік басына келеді. Мұндай алмасу қоғамда
әрқашан болмақ. Яғни, дейді олар, бір көшбасшылық екіншіні алмастырып,
жаңарып, қоғамды алға жылжытып отырады.[8].
Саяси көшбасшылар мен саяси көшбасшылар - саясаттың аса белсенді
субъектілері. Бұл субъектілер өз қызметінде нақты мақсаттар мен мүдделерді
көздейді. Практикада халықтың көпшілік бөлігінің саяси үрдіске қатынасуы
әдетте сайлаумен ғана шектелгендіктен нақты билікті саяси көшбасшылар мен
саяси көшбасшылардың жүзеге асыратыны белгілі нәрсе. Осы көшбасшылар
(көшбасшылық ұғымы француз тілінен аударғанда - "ең жақсы", "сұрыпталған",
"қалаулылар") және көшбасшы-лидерлер (ағылшын тілінен аударғанда лидер сөзі-
"алда жүретін","жол көрсетуші","басшы" мағынасын білдіреді). Олар қоғамды
басқарады, стратегиялық маңызды шешімдер қабылдайды және оларды жүзеге
асыруда мемлекеттік билік ресурстарын пайдаланады. Басқару міндеттерін
атқара отырып, олар, сонымен қатар, билікте болып, оны ұстап тұруға
көмектесетін тұлғалық айрықша ерекшеліктер мен кәсіби сапаларды меңгерген.
Осымен байланысты аталмыш көшбасшылыққа және көшбасшыға басқа
адамдарға жетекшілік ету құқы не беретінен, олардың өздерінің саяси
қызметінде нендей уәждерді басшылыққа алатынын анықтау қажет.
Демек, саяси көшбасшылар мен саяси көшбасшылардың қоғамдық - саяси
өмірдегі жэне қоғамдық саясаттағы ерекше рөліне не себепші болып отыр деген
сұрақ туындайды. Бұл сауалға жауап беру үшін, ең алдымен, саяси
көшбасшылықтың мазмұнын ашу керек.
Саяси биліктің көп қырлы, құпиясы мол, сынаптай сырғыған күрделі
құбылыс екенін білеміз. Оның ішкі қатпарларына үңіле түсуде саяси
көшбасшылық мен саяси көшбасшылық (лидерлік) ұғымдарының маңызы зор.
Көшбасшылық деген сөз француз тілінен аударғанда, таңдаулы,
тәуір, қаймақ деген ұғымды білдіреді. Кез келген қоғамда билік тұтқасын
уысында ұстап, сан-салалы маңызды мәселелерді шешуде ықпалы мол, айтқаны
өтімді адамдар тобы болады. Оны - көшбасшылық деп атайды. Қазақ ел тізгінін
ұстап, сөзін сөйлегендерді жақсы мен жайсаң деп те атайды.
Саясаттың субъектілерінің мүмкіндігі, шама-шарқы әр басқа екені
белгілі. Жекелеген адамдар мен түрлі әлеуметтік топтардың барлығы бірдей
ұдайы саяси іс-әрекеттерге тікелей қатыса бермейді. Ондай іспен адамдардың
саяси көшбасшылық деп аталатын арнаулы тобы шұғылданады. Саяси шешімдерді
қабылдауға тікелей әсер жасайтын, саяси билік жүргізуге қатысатын немесе
оған ықпалы бар айрықша топты - саяси көшбасшылық деп айтады.
"Саяси көшбасшылық" дегенімізді саясаттану ғылымы:
- шенеуніктік, төрешілдік, номенклатура (мәртебелілер тобы).
* жалпы мемлекеттік маңызы бар шешімдер қабылдауға құзырлы
лауазымды орындарды иеленетін адамдар.
* билеп-төстеуші таптың үстемдігін қамтамасыз ететін топ ретінде
түсіндіреді.[9].
Бұл анықтамалардың қай-қайсысында да билікті иелену, шешім қабылдауға
қабілеттілік, өкіметтің қызметін жүзеге асыру елеулі өлшем ретінде алынған.
Дүние жүзінің әлеуметтану және саясаттану әдебиеттерінде саяси
көшбасшылыққа берілген көптеген анықтамалар мен әр түрлі көзқарастар бар.
Сондықтан отандық және шетелдік саяси ғылымда саяси көшбасшылықтың не
екендігі жөніндегі түсінік те, толық бірлік те жоқ. Бұл сұраққа жауап беру
үшін, ең алдымен, "саяси көшбасшылық", "басқару
көшбасшылығы", "контркөшбасшылық",
"бюрократия" ұғымдарын ажырата білу керек. Алғашқы ұғым көлемі жағынан
ауқымды, себебі ол басқарушы көшбасшылықпен қатар контркөшбасшылық яғни
саясатта белсенді ат салысатындарды, билікті қолға алуға тырысатындарды,
бірақ дәл сол уақытта нақты басқару рулінен шеттетілгендер мен саяси
оппозицияда қалғандарды қамтиды.
Саяси көшбасшылықты анықтау мен оның ауқымын белгілеу үшін келесі
өлшемдерді ұсынған жөн деп санауға болады: біріншіден, қоғамның саяси
көшбасшылықтың жария саяси қызметпен кәсіби айналысатын барлығының
күресінің түпкі мақсаты билік саналатын адамдар құрайды; екіншіден, олар
қоғамнан біршама өзімен-өзі болумен қатар, сол саяси тәртіптің қалыптасқан
"ойын ережесін" ұстайтын, қайсыбір де мысалы, билеуші және оппозициялық
бөліктің мәнді ерекшеліктерін сақтайтын, сонымен бірге, әр түрлі саяси
көшбасшылық фракцияларының мүдделері, құндылықтары және мақсаттары ортақ
біріккен тығыз топты құрайды, үшіншіден, осы адамдарды саяси қайраткерлер
ретінде олардың өзіндік заңдылығын қоғамдық мойындау бар.
Билеуші көшбасшылықты саяси көшбасшылықтың жетекші бөлігі ретінде
оның саяси бағытты айқындауы, осы маңызды саяси-басқарушылық шешімдер
қабылдауы және саяси ресурстарды бақылауы айшықты белгісі болып табылады.
Қарапайым санада осы билеуші көшбасшылық әдеттегі саяси көшбасшылықпен ағат
ұқсастырылады, әрине бұл дұрыс емес. Билеуші көшбасшылыққа саяси
көшбасшылықтың, тікелей билікте тұрмаса да, оған қолдау көрсететін бөлігі
жанасады.[10].
Контркөшбасшылық - бұл билеуші көшбасшылыққа қатысты оппозиция ролін
сол сәтте атқаратын саяси көшбасшылықтың бөлігі. Кейде оның да билеуші
топқа кейбір басқару және кадрлық шешімдер қабылдауға жеткізетін қысым
жасау ресурстары болады. Әйтсе де бюрократияның жоғарғы өкілдері билеуші
көшбасшылықтың құрамына енетіні сөзсіз, оның еркін орындайтын соңғысын
бюрократиялық аппаратпен шатастырмау керек. Дәрежесі кіші, орташа және
жоғары қызметтегі шенеуніктер билеуші көшбасшылыққа тән белгілерді
иеленбеген. Олар салыстырмалы түрде қосымша рөл атқарып, билеуші
көшбасшылық қабылдаған саяси бағыт пен шешімдерді өмірде жүзеге асырушылар
ғана.
Осымен байланысты, жалпы саяси көшбасшылық деген не, оның құрамына
кімдер енеді, оның құрылымы қандай деген сұрақтар туындайды?
Саяси көшбасшылық - бұл қоғамды басқаруда билеуші қызметін атқаратын
және мемлекеттік билікті қолына шоғырландырған, маңызды саяси шешімдер
қабылдауға қатысатын мамандандырылған әлеуметтік жеңілдігі бар топ.
Қоғамның саяси көшбасшылығының құрамына биліктік функцияны және уәкілдік
құқты иеленген жоғарғы дәрежелі қызметтегі кәсіби саясаткерлер кіреді.
Саяси көшбасшылықтың құрамына сонымен бірге, қоғам дамуының стратегиясын
дайындауға, саяси бағдарламаларды әзірлеу мен жүзеге асыруға қатынасуға
кәсіби дайындығы бар жоғарғы мемлекеттік қызметкерлерді жатқызуға болады.
Саяси көшбасшылықтың басты сипаттарын баса көрсетеміз деп, оны көбінесе
"елдің саяси басшылығымен", "саяси шешімдер қабылдау орталығымен"
ұқсастырады. Жылдар өткен сайын көшбасшылық қызметкерлерінің құрамы
өзгереді. Алайда қызмет құрылымы ешбір өзгеріске түспейді десек те болады.
Бұған
мемлекеттер басшылары ( монархтар, президенттер) биліктің атқарушы, заң
шығарушы және сот органдарының, жоғарғы елшілік корпустардың және т.б.
жетекшілері жатады. Әр түрлі елдерде берілген әр қилы баға бойынша саяси
көшбасшылықтың саны 2-4 мың адамнан аспайды.
Дегенмен саяси көшбасшылықтың ішкі құрылымы болатынын естен шығармау
қажет. Саяси көшбасшылықтың құрылымы: жоғарғы, орташа және төменгі деп үш
деңгейге бөлінеді.
Жоғарғы саяси көшбасшылық өзіне жетекші саяси басшыларды, сонымен
қатар заң шығарушы, атқарушы және сот билік тармақтарында, жоғарғы қызмет
орындарында отырғандарды (президенттің тікелей төңірегіндегілер мен премьер-
министр, оның орынбасарлары және жетекші министрлер, парламент спикері,
депутаттық фракциялардың жетекшілерін) қамтыған. Бұлар миллиондаған
адамдардың тағдырына қатысты қоғамдағы аса маңызды саяси шешімдер
қабылдайтын саны жағынан мейлінше шектеулі ғана адамдар ( 100-200 немесе
200-400 адам).
Орташа саяси көшбасшылық көптеп саналатын сайланған лауазымды
адамдардан: губернаторлардан, парламенттік депутаттардан, саяси партиялар
мен қоғамдық қозғалыстар көшбасшыларынан, сонымен қатар кәсіподақтардың
басшыларынан қалыптасады. Әйтсе де дамыған демократиялық институттары бар
елдерде партиялар мен кәсіподақтар көшбасшылары көшбасшылықтың жоғарғы
жігінің қатарына кіре алады. Жалпы орташа саяси көшбасшылық өзінің саны
жағынан халықтың 5 %-ін құрайтын аса маңызды адам топтарынан, сондай-ақ
аймақтық деңгейдегі билік органдарының өкілдерінен тұрады.
Саяси көшбасшылықтың төменгі жігін жергілікті жердегі саяси
қайраткерлер-басшылар, жергілікті билік органдарының депутаттары және
аймақтық деңгейдегі партия қайраткерлері қалыптастырады. Сонымен қатар,
саяси көшбасшылықтың төменгі жігі өзіне қызметші-басқарушыларды,
мемлекеттік орталық жэне аймақтық деңгейдегі шенеуніктерді қосқан.
Негізінде ол әкімшілік -бюрократиялық аппараттың көптеп саналатын өкілдерін
қамтиды. .[11].
Өздерінің беделі есебінен билеуші көшбасшылықтың және өз күшімен
әрекет етуші көшбасшылықтың позициясын нығайтуда аса беделді техникалық
және гуманитарлық интеллигенция өкілдерінен тұратын, сайланбайтын
көшбасшылықтың бір түрі болып саналатын саясаттағы көшбасшылық саяси
көшбасшылықтың ерекше құрылымдық элементі болып табылады. Көрнекті
жазушылар, ғалымдар, спортшылар, шоу-бизнес өкілдері қайсыбір партияларға
сайлауда жеңіп шығуына көмектесумен қатар олардың дағдарыс жағдайындағы
немесе ескішіл ағымдағы саяси үрдістер кезіндегі саяси талаптарына қолдау
көрсетеді.
Саяси көшбасшылыққа, сонымен бірге, әкімшілік, экономикалық, әскери,
полициялық, идеологиялық-ақпараттық, рухани-мәдени және ғылыми
мамандандырылған кіші әлеуметтік топтар жатады.
Әкімшілік көшбасшылық - бұл билеуші көшбасшылықтың бөлігі, ол өз
қолына биліктің техникалық-ұйымдық құрамдарын шоғырландырып,
монополиялаған. Әкімшілік көшбасшылық жеке құрамында - ол министрліктер,
департаменттер және
мемлекеттік басқарудың басқа да органдарына жоғары орын алған мемлекеттік
қызметшілердің жоғарғы жігі. Әкімшілік көшбасшылық саяси көшбасшылықты
жалғастырушы, ұйымдық белгісі бойынша оны өз алдына жеке топқа бөлуге де
болар еді. Әлеуметтану зерттеулері бюрократияны салыстырмалы түрде
өздерінің мүдделері мен мүмкіндіктеріне орай іштей біріккен дербес
әлеуметтік жік екенін көрсетеді.
Экономикалық көшбасшылық - бүл меншік ресурстарының негізінде билік
құрылымына өзінің қатынасуын іске асыратын билеуші көшбасшылықтың бөлігі.
Экономикалық көшбасшылыққа өз қолдарында материалдық және қаржы ресурстарын
шоғырландырған: ірі корпорациялар, банктердің иелері және олардың
менеджерлері, бизнесмендер және т.б.адамдар кіреді. Билеуші көшбасшылықтың
бұл бөлігі экономикалық үстемдікті жүзеге асыра отырып, көптеген саяси
мәселелерді шешудің жолдарын анықтауға да қатысады.
Әскери және полициялық көшбасшылық - билеуші көшбасшылықтың маңызды
жігі. Олар қоғам өмірінде, саяси үрдістерде үлкен рөл атқарады, әскери,
полициялық көшбасшылықты көбінесе саясаттың шешуші құралы ретінде
пайданылады. Әскери және полициялық көшбасшылықтың құрамына елдің жоғары
әскери басшылары, генералитет, ішкі істер министрлігінің басшылары,
мемлекеттік қауіпсіздік, арнайы қызмет және т.б. басшылары кіреді. Бірқатар
елдерде көшбасшылықтың бұл бөлігін саяси көшбасшылықтың қатарына жатқызады.
Саяси көшбасшылықтың маңызды жігін идеологиялық-ақпараттық
көшбасшылық құрайды. Ол өз құрамына қоғамда дүние танымдық ұстанымдарды,
құнды бағыт-бағдарларды, адамдарда идеялар мен сенімдерді қалыптастыру
функцияларын атқаратын идеологиялық майданның қайраткерлерін - гуманитарлық
ғылымдарының, білім берудің, діни қызметшілердің, бұқаралық ақпарат
құралдарының жетекші өкілдерін кіргізген. Осы тұрғыдан алғанда бұқаралық
ақпарат құралдарының - радио, теледидар, баспасөздің рөлі аса зор.
Рухани-мәдени көшбасшылық - бұл рухани билікті алып жүрушілер. Ол аса
беделді әрі ықпалды өнер, оқу-ағарту, әдебиет қайраткерлерінен және басқа
да шығармашылық интеллигенция өкілдерінен тұрады. Оның атқаратын рөлін
қоғамның рухани өмірінің мынандай процестері: білім беру, әдебиет, өнердің
дамуы, оның адамгершілік қуатына ықпал ету сипаты мен деңгейі анықтайды.
.[12].
Ғылыми көшбасшылықтың қоғамның қоғамдық-саяси өмірінде маңызды
позициясы бар. Ол интеллектуалды көшбасшылықтың аса дарынды бөлігінен
тұрады. Оның рөлі - ғылым мен техниканың дамуына, ғылым мен техникалық
прогреске және т.б. ықпал жасау деңгейімен анықталады.
Осы көшбасшылық топтар ішкі жағынан біртектес, жеңілдікті, бүкіл
қоғамның өкілдігіне ұмтылатын саяси үстем етуші топты құрай отырып, бәрі
бір-бірімен өзара тығыз байланыста әрекет етеді.
Осыған орай әрбір қоғамдағы саяси көшбасшылықтың өз ерекшеліктері
болатынын айтуымыз керек. Көшбасшылықтың қандай болуы ең алдымен қоғамның
сипатына, оның әл-ауқатының мөлшеріне, мүшелерінің білім деңгейіне, тарихи
салт-дәстүріне, мәдениетіне және т.б. байланысты. Өз кезегінде саяси
көшбасшылықтың сипаты қоғамның қалпына және оның динамикасына мейлінше
үлкен ықпал етеді.[13].
Саяси көшбасшылықтың өмір сүруі мына факторларға байланысты:
1) адамдардың психологиялық және әлеуметтік тұрғыдан
әртүрлілігі, олардың саяси процеске қатысудағы
қабілеттерінің,
мүмкіндіктерінің және ұмтылыстарының тең еместігі;
2) еңбек бөлу заңы - басқару ісі арнайы кәсіби дайындықты талап
етеді;
3) басқару қызметі қоғамда жоғары мәртебеге ие;
4) басқару тетігін ұстаған адамдардың мүмкіндігінің кеңдігі,
ықпалының пәрменділігі және олардың түрлі артықшылықтар
мен
жеңілдіктерді пайдалана алатындығы;
5) саяси басшылықты үнемі және толық бақылап отырудың мүмкін
еместігі;
6) бүқара қауымның саяси ынтасының төмендігі, белсенділігінің
пәсеңдігі.
Саяси көшбасшылық іштей жіктеледі:
1) бақарушы көшбасшылық - мемлекет билігінің тұтқасын ұстаған
топ;
2) жоғарғы көшбасшылық - мемлекет пен қоғам тағдырына байланысты
аса
маңызды саяси шешімдер қабылдауға қатысатын іріктелген топ ;
3) орташа көшбасшылық - саяси шешімді іс жүзінде
орындауды
ұйымдастырушы топтар;
4) әкімшілік көшбасшылық - басқару ісін жүргізіп отыратын
қызметшілер, шенеуніктер, бюрократия.
Сонымен, осы заманғы қоғамның көшбасшылық сипаты айдан анық, саяси
көшбасшылықтың өмір сүріп, іс-әрекет атқаруы - қажеттілік. Көшбасшылықтың
сапасы,
әлеуметтік беделі, ісінің нәтижелігі оның құрамын
сұрыптау
(рекрутирование) жүйесіне байланысты. Сұрыптау жүйесі көшбасшылықтың құрамы
қалай қалыптасатынын , кімдер ол құрамға өте алатынын анықтайды.
Тарихта саяси көшбасшыларды қалыптастырудың, жоғары лауазымды
қызметке іріктеп алудың екі түрі бар : 1) антрепренерлік және 2) гильдия
жүйесі. Бұл сұрыптау жүйелері өмірде таза күйінде өте сирек кездеседі.
Дегенмен антрепренерлік жүйе демократиялық мемлекеттерге, ал гильдий жүйесі
тоталитарлық режимге тән болып келеді. [14].
Антрепренерлік түрде басқарушы қызметке үміткердің ерекше қасиеттері,
көпшілік жұртқа ұнай білу қабілеті басты орын алады. Мұнда кандидаттың
байлығына, кәсібіне, біліміне, мамандығына, т.с.с. онша мән берілмейді. Ол
ең алдымен өзінің тапқырлығын, жасампаздығын, белсенділігін көрсете білуі
қажет. Мысалы, АҚШ-та актер болған Рональд Рейган да Президентікке
сайланды. Көшбасшылықты қалыптастырудың бұл түрі өзінің ашықтығымен,
демократиялығымен, үміткерге қойылатын шектеулердің аздығымен сипатталады.
Сондықтан тұрақты демократиялық елдерде бұл түр кең тараған.
Антрепренерлік жүйе гильдий жүйесіне қарама - қарсы.
Ол ашық жүйе. Қоғамның әр қатпарының, түрлі әлеуметтік
топтар өкілдерінің көшбасшылық құрамына өтуіне кең мүмкіндіктер бар.
Мемлекеттік қызметке ұмтылғандарға қойылатын формальды
талаптар саны аз.
Селектораттың аумағы кең, тіпті елдегі бүкіл сайлаушылар көшбасшылық
құрамын анықтауға қатысуы мүмкін.
Көшбасшылық кұрамына өту үшін талас үлкен бәсекеге, шиеленіскен
таласқа толы.
Таңдау, сұрыптау барысында үміткерлердің беделі, қабілеті,
іскерлігі, көрегендігі, саяси белсенділігі – бәрі үлкен мәнге ие
болып,
міндетті түрде ескеріліп отырады.
Жоғарыда айтқанымыздай, антрепренерлік сұрыптау жүйесі негізінен
демократиялық қоғамға тән. Америка Кұрама Штаттарында оны -истеблишмент деп
атайды.
Саяси көшбасшыларға сұрыптаудың мұндай түрінің кемшілігі - саясатқа
сырттай жағымды көрінгенімен, шын мәнінде кездейсоқ принципсіз, ұрыншақ ,
авантюрист адамдардың билік басына келуі . Ондай адамдардың іс- әрекетін
болжап, пішіп болмайды. Сондықтан, қоғам өмірінде дау-жанжалдар, саяси
шиеленістердің мүмкіндігі көбейеді.[15].
Гильдия жүйесінде үміткер билік сатысы бойынша баяу болса да анық
көтеріліп отырады. Мұнда жоғары лауазымды қызметке үміткерге көптеген
талаптар қойылады. Оған кандидаттық білімі, адамдар арасындағы жұмыс
тәжірибесі, партиялық стажы және т.с.с. жатуы мүмкін. Талапкерлер белгілі
бір таптың, топтың, тектің, партияның мүшелерінің арасынан шығуы керек.
Сондықтан билік басына тандаудың бүл түрі жабық болып саналады.
Гильдия жүйесі бәсекелестікке жол бермейді, билеушіні тұйық
қоғамдық топтан іріктеп алатын, керітартпа түр. Оның артықшылығы -
саясаткердің болашақ іс әрекетін алдын - ала болжауға, соған орай шара
қолдануға болады. Билеуші көшбасшылықтың арасында дау - жанжалдың
мүмкіндігін кемітеді. Осындай жүйенің бір түріне бұрынғы социалистік
елдерінде кең тараған номенклатуралық көшбасшылық жатады. Гильдий жүйесіне
тән ерекше сипаттар мыналар :
1) Жабықтық. Көшбасшылықтың құрамына кез - келген адам өте алмайды,
жоғары қызметке көшбасшылықтың төменгі буынындағы адам біртіндеп, сатылап
көтеріледі. Жоғарыға ұмтылған қызметкер әр қадамын андап басып, аяғының
ұшымен жүреді, жоғарының көзіне түсуге ұмтылады, шыдамдылық көрсетуге
мәжбүр.
2) Көшбасшылық құрамына кіруге ұмтылғандар мен көшбасшылық ішіндегі қызмет
сатысымен көтерушілерге қойылатын сүзгі, формальды талаптар көп: партия
мүшесі екендігі, жас мөлшері, еңбек стажы, білімі, осының алдындағы
қызмет дәрежесі, істеген жерінің берген мінездемесі, т.б.
Осындай талаптардың кез - келгеніне сәйкес келмеген үміткерді кері қағып
тастау оп - оңай.
3) Селектораттың, сұрыптау жасайтын адамдар тобының құрамы
өте аз және ол топқа кіретіні құпия ұсталады. Негізінен алғанда
көшбасшылықтың
құрамын жоғары лауазымды басшылар тобы анықтайды. Оның шешімімен ешкім
таласа алмайды. " Айттым - болды, кестім - үзілді " принципі билейді.
Гильдий жүйесі ішкі текетірес қайшылықтарға, ашық бәсекеге,
әбігерлікке, бей - берекеттікке жол бермейді. Сонымен қатар, басқару
жүйесінің бюрократтануына, консерватизмге, конформизмге, көшбасшылықтың
қоғамнан бөлініп, ақсүйек топқа айналуына мүмкіндіктер туғызып, жол ашады.
.[16].
Кеңестер Одағы тұсында гильдий жүйесін номенклатура деп атайтын.
Номенклатура құрамы мемлекет тарапынан қатаң бақылауға алынып, реттеліп
отырады. Оның құрамында болып, қызмет басқыштарымен көтерілудің басты
өлшемдері мыналар: идеологиялық жэне саяси конформизм; жоғары тұрған
басшыға "адал" қызмет ету, ыңғайына жығылу, ретін тауып жағыну; көзге түсу;
туыстық және жершілдік байланыстар, жең ұшынан жалғасу, "бармақ басты, көз
қысты" принципіне жүгіну; өзіндік позицияның, жеке пікірдің болмауы,
аппараттық ойындардың айла –тәсілдерін игеру; дер кезінде жұмысы жөнінде
көзін тауып хабарлай білу, тапсырылған істі тігісін жатқызып орындау, т.б.
Сүзгінің мұндай нормалары адал, іскер, қабілетті, өзіндік ой - пікірі бар
адамдарды шетке ығыстырады да , дарынсыз, жалтаққой, сұрқай басшылардың
типін қалыптастырады. Бізді ұзақ жылдар бойы осындай номенклатуралық
қасиеттерді бойына әбден сіңірген "қайраткерлер" басқарып келді.
Қабілетті, белсенді адамдардың өсуіне бір ғана номенклатураның
талаптарына бас иіп, өздерінің табиғи қасиеттері мен қабілеттерін "өшіріп",
аппараттық ойынның тәртібін қабылдауға тиіс еді. Болмаса қызметтерінен
айырылып, өз жөнін табатын.
Номенклатуралық көшбасшылықтың өз ішіндегі қарым - қатынасы өте
күрделі. Саяси және басқарымдық шешімдер қабылдау ісіне қатысуға ұмтылу -
ішкі ашық жүргізілмейтін күрес объектісіне айналады. Мұнда қызмет лауазымы,
мәртебе, бірінші басшымен көңілдестік шешуші роль атқарады.[17].
Бүгінгі Қазақстан жағдайына келсек, саяси көшбасшылықтың қалыптасу
жүйесі өте күрделі екенін аңғарамыз. Кеңестер Одағы тұсында қалыптасқан
номенклатуралық жүйені бұзу оңайға түсе қойған жоқ. Жетпіс жылдан астам
уақыт бойы қанға, сүйекке сіңіп, сананы жаулап алған әдет-салтты аз ғана
жылдарда мүлде серпіп тастау, әрине өте қиын екені түсінікті.
Біріншіден, билік тұтқасын ұстап, айтқаны жүріп тұрған номенклатураның
жоғары эшолондарының көбі Одақ ыдырап, тәуелсіздік енді ғана жарияланып, ел
іші абыр-сабыр болып жатқанда өз үлестерінен айырылып қалмаудың амалын
әбден қарастырды. Отырған креслоларын оңтайлы ауыстырды, есіктің
маңдайшасындағы жазбаларды өзгертті, бұзылып жатқан дүниеден қармап қалуды,
жиенінің немесе құдасының атына фирма аша қойып, май шелпектен қомағайлана
асауды да ұмытқан жоқ. Ең қиыны - олар ұстаған билік тұтқасынан ажырамауға
жан салып, тоталитарлық бұйрықшыл-әміршіл басқару әдістерін бірсыпыра уақыт
жалғастыруға мейлінше тырысты. Номенклатураның жұрнағы әлі де етектен
тартуынан тиыла қойған жоқ. Өкінішке қарай, жең ұшынан жалғасу, бармақ
басты, көз қысты, жершілдік, рушылдық сарқыншақтары көрініс беріп қалады.
Бұл құбылыстардың сыбайлас жемқорлыққа ұласуы қоғам үшін тіпті қауіпті.
Халық есебінен байып алғандардың, олигархтардың түрлі саяси топтардың билік
тұтқасына ықпал жасауға ұмтылуы — бүгінгі күннің үлкен дертінің бірі екені
даусыз.
Екіншіден, ел билеген бұрынғы коммунистердің арасында өз елінің
шынайы патриоттары да аз емес-ті. Тәуелсіздік пен демократияны ең алдымен
солар қолдап шықты. Одан басқа да тәуір қызмет орнына отырғызса, қай
қоғамға да талғамай қызмет атқара беретіндер де баршылық болатын.
Үшіншіден, біздің елде гильдий-номенклатуралық жүйенің ыдырауымен
бірге, демократия жолын таңдап, батыл саяси реформалар жасауға бет
бұруымызға орай антропренерлік сұрыптап таңдау жүйесі біртіндеп қалыптасып,
күш ала бастады. Номенклатуралық жүйенің қазанына түсіп үлгірмеген,
тоталитаризмнің тепкісін көп көре қоймаған, ешкімнің алдында именуді бастан
кешірмеген, білімді, қабілетті, батыл шешімдерге бара алатын жастарға жол
ашып, үлкен сенім көрсетіп, аса жауапты мемлекеттік саяси істердің тұтқасын
қолдарына ұстату дәстүрі нық қалыптасып келеді. .[18].
Қазақстанда, міне, осындай қат-қабат кереғар процестер жүріп жатыр.
Алайда соңғы бағыттың болашағы үлкен, қарымы кең екені даусыз.
Кез - келген елдің айбыны, мәртебесі, ұлттық рухының биіктігі, ішкі
тұтастығы ел бастаған - көсеміне, қол бастаған - батырына, сөз бастаған
-шешеніне байланысты екені - тарихта сан мәрте дәлелденген ақиқат. Ал
көсемдікті де, шешендікті де, батырлықты да бір басына жинақтап бүкіл билік
тұтқасын асқан шеберлікпен ұстаған асыл тұлғалар ел жүрегіне жол тауып,
халықтың шынайы маңдайына біткен бағына айналған. Мәселен Абылай хан қазақ
халқы үшін осындай дара туған көшбасшы, елбасы, лидері болғаны белгілі.
Сондай-ақ, кез-келген әлеуметтік топтың, ұйымның және ұжымның өз
көшбасшысы, лидері болуы да заңды. Лидер - ағылшын сөзі, бізше аударғанда
көшбасшы, топ серкесі дегенді білдіреді. Лидер - ұйымның немесе шағын
топтың беделді, қалғандарына сөзі өтетін, түрлі мәселерді ұйымдастыруда,
шешім қабылдауда, іске асыруда шешуші роль атқаратын мүшесі. Ал лидерлік
деп дара кісінің немесе әлеуметтік топтың бір бөлігінің көшбасшылық роль
атқара отырып, бүкіл топтың іс-әрекетін бір арнаға салып, бағыттап отыруын
айтады.
Саяси лидердің қазақша баламасы соңғы уақытта әртүрлі айтылып жүр:
саяси партияның, ұжымның, қозғалыстың серкесі, көшбасшы, саясаткер,
қайраткер, елбасы деген ұғымдар бар. Біздіңше, осылардың ішінде көшбасшы
сөзі лидердің болмысына жақын келеді. Ал мемлекет басқарып отырған, тұтас
билік тұтқасына ие болып отырған көшбасшысын - Елбасы деп атауға лайық.
Саяси көшбасшының негізгі атқаратын қызметі (функциялары) мыналар:
1) Қоғамның тұтастығын, тұрақтылығын сақтау, топ немесе ұйым
мүшелерін ортақ мақсаттар төңірегіне топтастыру.
2) Тиімді саяси шешімдерді қабылдау.
3) Көпшілікті қабылданған саяси шешімдерді іске асыруға жұмылдыру.
4)Бақылау, марапаттау және жазалау арқылы қоғамдық тәртіпті сақтап,
көпшілікті заңсыздықтан қорғау.
5)Билік пен бұқараның арасындағы байланысты қамтамасыз ету.[19].
1.2. Саяси көшбасшылық теориясының зерттелуі.
Көшбасшылық теорияны көзқарастар жүйесі ретінде ХХ ғасыр басында
Италия ғалымдары Г.Моска, В.Парето, неміс ғалымы Р.Михельс және т.б.
қалыптастырды.
"Саяси көшбасшылық" ұғымы XX ғасырдағы саясаттану ғылымында өзекті
тақырыпқа айналды. Кез-келген қоғамдағы саяси көшбасшылық қалай
қалыптасады? Саяси көшбасшылықтың құрамына кім кіреді? Саяси көшбасшылық
қандай қызмет атқарады? Саяси көшбасшылықтың қызметіне азаматтық қоғам
тарапынан бақылау орнатудың қандай тәсілдері бар?
Осы сауалдар төңірегінде зерттеу жүргізу белгілі бір шамада саяси
көшбасшылықтың қызмет атқару ерекшеліктерін түсінуге мүмкіндік береді.
Көшбасшылықтың мемлекеттік саясатты жүргізудегі айқындаушы рөл атқару
мүмкіндіктерін саясаттанушылар олардың негізгі өндірістік құралдарды,
қоғамды басқарудың саяси тетіктерін иеленген үстемдік етуші таптың еркін
білдіріп, елеулі дәрежеде қалыптастыруымен, іске асыруымен байланыстырады.[
20].
Гаэтано Моска (1854-1941) көшбасшылық теориясын Саяси ғылым
негіздері (1896) деген еңбегінде негіздеді. Онда ол қоғам басқарушылар мен
бағынушыларға бөлінеді деді. Оған ұйтқы болатын қасиеттерге әскери ерлікті,
байлықты, діни дәрежені (мәртебені) жатқызды. Осы үш қасиет, оның ойынша,
адамға басқарушылар (көшбасшылық) қатарына кіруге есік ашады. Гаэтано Моска
- итальяндық саясаттанушы, социолог, көшбасшылық теориясының негізін
салушылардың бірі. Г.Моска Саяси ғылым негіздері атты еңбегінде адамдар
2топқа: басқарушылар мен басқарылушыларға бөлінеді деп түйеді. Біріншісі -
мейлінше тұрақты, мәртебелі, байлықтың да, биліктің де, сый -құрметтің де
қызығын көріп жүрген топ. Екіншісі - көпшілік тобыр, бұқара. Жоғары
көшбасшылық, төменгілерді өз тобына кіргізуге тырысады. Бұл көшбасшылықтың
құлдырауына алып келеді. Оны болдырмау үшін қоғамның демократиялануы, яғни
еркін пікір алмасу орнатуы шарт. Осы арқылы қоғамдағы саяси топ жаңартылып
отырады, яғни еркін пікір алмасу орнауы шарт. Осы арқылы қоғамдағы саяси
топ жаңартылып отырады немесе уақыт талабына жауап бере алмаса, орнын
басқаларға босатады. Г.Моска билеуші
топқа кірудің үш жолын көрсетті. Олар: әскери атақ, байлық, бекзаттық. Осы
үш қасиет, оның ойынша, адамға басқарушылар тобына кіруге есік ашады.
Г.Моска көшбасшылықтың жаңаруынсыз қоғамда тұрақтылық болмайтынын
дәлелдеген. Сондай-ақ индустриалдық қоғамның көптеген әлеуметтік күштерден
құралатынын, олардың кейбірі билеуші тапқа сіңісуге ұмтылуға тиіс болатынын
тұжырымдайды.[21].
Көшбасшылық терминін ғылыми айналымға енгізген Вольфредо Парето
(1848 - 1923). Жалпыға бірдей социология трактатында (1916) Вальфредо
Парето көшбасшылықтың айналу теориясының негізін қалады. Бұл теория
бойынша көшбасшылық билік басына алдыңғы қатарлы идеяны ұсынуының арқасында
келеді. Ол идея жүзеге асқанда олардың энергиясы азайып, ізденісі баяулай
бастайды. Олардың орнына жаңа идеямен жаңа көшбасшылық билік басына келеді.
Мұндай алмасу қоғамда әрқашан болып отырады. Яғни, бір көшбасшылық
екіншісін алмастырып, қоғамды алға жылжытып отырады. В.Парето-итальяндық
әлеуметтанушы-позитивист, экономист, көшбасшылық теориясын жасауға ерекше
үлес қосқан функционализмнің негізін қалаушылардың бірі. В.Паретоның
негізгі саясаттанулық инициативалары: Социалистік жүйелер (1901), Саяси
экономия оқулығы(1907), Демократияның түрленуі(1921) және т.б. Өзінің
әдістемелік көзқарастары жағынан В.Парето әлеуметтік конттық позитивистік
бағытын ұстанды. В.Парето үшін қоғам -динамикалық тепе-теңдік жағдайында
тұрған жүйе. Ол көшбасшылықтан, ең жақсылардан, басқарушылардан және
көшбасшылыққа жатпайтын бағыныңқылардан тұрады. В.Парето бойынша барлық
қоғамға осылайша жіктеу тән, ал циркуляция, көшбасшылықтың алмасуы бүкіл
тарихи дамудың қозғаушы күші болып табылады. [22].
Саяси көшбасшылықтың өзі қалай қалыптасады? Моска оның сапына енетін
жеке тұлғалар өздері өмір сүріп жатқан қоғамды ардақ тұтып, аса
қастерлейтін белгілі бір қадірлі қасиеттерді иеленуге тиіс деп пайымдайды.
Бұл қасиеттер тарихи дәуірлерге орай өзгеріп отырады. Заманауи жағдайларда
саяси көшбасшылықты қалыптастырудың кейбір өзіндік ерекшеліктері бар, олар
қоғамдағы саяси, экономикалық қарым-қатынастардың сипатымен айқындалады.
Моска мен Парето қойған "көшбасшылықтың жаңару және ауысу үрдісі қалай
жүреді, көшбасшылық қаншалықты демократияшыл, яғни басқару функциясын
табысты атқару қабілеті танылған жаңа адамдардың оған кіруіне жол ашық па?"
деген сауалдардың да мәні зор. Көшбасшылықтың өзі бірегей мүдделері бар
біртұтас топ ретінде қарастырылмайтындығын айтуға тиіспіз. Көшбасшылықтың
ішінде де өзара бәсекеге түскен әрқилы топтардың барын байқауға болады. Ең
абзалы, лидер басымдыққа жеткен көшбасшылық топтың, немесе қандай да бір
саяси топтың мүддесін қорғауға тиіс емес, оның міндеті – бәсекелесуші
көшбасшылар үшін тепе-тең жағдай орнықтыру. Әдетте, саяси лидерлер өзі
шыққан топтағы белгілі бір саяси көшбасшылықтың мүддесін қорғаштайды, не
болмаса қарапайым тұрғындардың, бұқараның мүддесін қуаттайтын
көшбасшылықтан жоғары тұратын билік мәртебесін иеленеді. Моска саяси топты
нығайтып, жаңартатын үш тәсілді: мұралауды, сайлауды және
кооптацияны атап көрсете отырып, солардың ішінен тек біріншісіне ғана
баса назар аударады.
Бір жағынан, "де-юре" болмаса, "де - факто" деген сыңаймен
көшбасшылықтың бәрі мұрагерлікті қалай көреді. Осы тенденциялардың қайсысы
басым түсетіндігіне байланысты саяси топ не "жабылып" қалады, не азды-көпті
жаңару жолына түседі. Моска алғашқы тенденцияны - аристократтық, екіншісін
- демократиялық деп қарастырады. Сөйтіп, аристократиялық және демократиялық
тенденциялар теңдігі тән болатын қоғам түріне іш тартады.
Парето ұсынған сұлба көпшілікке онша белгілі емес (ол қарауындағыларды
бағындыру үшін негізінен материалдық күшті пайдаланатын үкіметті, және де
негізінен қулық пен өнерді пайдаланатын үкіметті бөліп қарауды ұсынады).
Р.Михельс "олигархияның темірдей заңы" басымдыққа ие тапсыз бірде - бір
қоғамның өмір сүре алмайтындығын түсіндірді. Г.Моска басқарылатын әлдебір
ұйымдасқан көпшіліктің және басқаратын әлдебір ұйымдасқан азшылықтың
болатындығына ден қойды. Көшбасшылықтың заманауи тұжырымдамаларындағы басым
бағыт институционалдық тәсіл болып табылады. Айқындаушы бағыты - елеулі
салдарлары бар шешімдер қабылдау мүмкіндігі. Көшбасшылықтың
институционалдық түсінігінің бірінші артықшылығы оның эмпирикалық
сәйкестендірудің ұғынықты базасын беретіндігінде.[23].
Роберт Михельс ( 1876-1936 ) Саяси партия, демократияның олигархиялық
үрдістері туралы очерк (1911) деген еңбегінде олигархияның темірдей
заңын шығарды. Оның ойынша, бұқара халықтың өзін-өзін ұйымдастыруға және
басқаруға қабілеті жетпейді. Парламенттік демократия жағдайында кейбіреулер
жұртшылықтың қолдауына ие болды. Сөйтіп кәсіби дайындалған адамдардан
тұратын басқару аппараты пайда болады. Ол көпшіліктен біртіндеп алшақтайды,
қоғамның қарапайым мүшелеріне өздерін қарсы қояды. Соның нәтижесінде
билікті өз қолдарынан шығармай, сақтап қалуға тырысатын томаға-тұйық
дөңгелек, шеңбер пайда болады. Мұнда ат төбеліндей байлар саяси және
экономикалық билікке ие болады. Халықтың егемендігі, билігі дегеннің бәрі
бос қиял. Олигархияның темірдей заңы осы дейді Р.Михельс. [24].
Американың саясаттанушысы Райт Миллс (1916-1962) Билеуші көшбасшылық
атты еңбегінде АҚШ-тың XX ғасыр ортасындағы көшбасшылыққа талдау жасайды.
Ол көшбасшылықты мәртебелер жэне стратегиялық рөлдер атқаратын топ деп
анықтайды. Оның ойынша, қоғам үшін ең маңызды рөл атқаратын саяси,
экономикалық және әскери институттар. Соған орай, билік көшбасшылықтың
мемлекет, корпорациялар және әскери басшылар құрайды. [25].
Франция саясаттанушысы Р.Ж. Шварценбергер Абсолюттік құқық деген
еңбегінде қазіргі көшбасшылықты жабық каста ретінде сипаттайды. Францияда
ол саясаткерлерден, жоғары әкімшіліктен және іскер адамдардан тұратын
биліктің үшбұрышын құрайды. Олар үкіметті қалыптастырады, мемлекетті
билейді, ірі корпорациялар мен банктерді басқарады.
Сонда қоғамда саяси көшбасшылықты тудыратын факторлар қандай? Оларға
мыналар жатады :
1) қоғамға арнайы білімі, тәжірибесі, қабілеті бар кәсіби басқарушылар
керек;
2) адамдардың психологиялық (туа біткен) және әлеуметтік (оқу, тәрбие
барысында қолы жеткен) теңсіздіктері;
3) қоғамда басқарушы еңбек жоғары бағаланады
және
ынталандырылады;
4) бұқара халықтың саяси енжарлығы, селқостығы (күнделікті өмірде
әркім саясаттан шалғай өз жұмысымен айналысады). [26].
Саяси көшбасшылық стратегиялық мақсатты айқындайды, мемлекеттің ішкі
және сыртқы саясатын белгілейді, өз жоспарларын жүзеге асырудың тетіктерін
табады, қоғам алдындағы қойылған мақсаттардың жүзеге асуына бақылау
жасайды.
Сонымен, саяси көшбасшылық деп қазына - байлықты, қаржы - қаражатты
бөлуге байланысты және т.б. саяси маңызды шешімдер қабылдауға қатысты
жоғары мәртебесімен ықпалы бар ұйымдасқан топты айтады.
Қазіргі саясаттану ғылымында білімнің көшбасшылық деген арнайы саласы
бар. Ол көшбасшылықтың қалыптасу жағдайын, оның қоғамдағы рөлін, әлеуметтік-
саяси процестерге ықпал ету әдіс-тәсілдерін және т.б. зерттейді.
Қоғамның үш негізгі саласындағы - экономикадағы, саясаттағы, армиядағы
басты институттарды басқарушы мәртебелі орта өкілдері сол қоғамдағы саяси
көшбасшылықтың мүшелері болып табылады. Осыған орай көшбасшылық топтары:
(басқарушы да, оппозицияда жүргендері де), экономикалық және әскери болып
бөлінеді.
Ақпараттандырылған қоғамда масс-медиа мен ғылыми, академиялық
көшбасшылық айрықша орын алады. Көшбасшылықты институционалдық түсінудің
екінші артықшылығы оның мәселеге қатысты таза бағалау тәсілінің жарииялылық
контрапункті ретінде қызмет ететіндігі.
Отандық басқарушы көшбасшылықтың құрамына екі жікті:
1) республикалық және аймақтық биліктің жоғары және
орта эшалондарына жайғасқан саясаткерлерді;
2) экономика субъектілерін: жеке меншігі барларды, меншікті
қосанжар иеленушілерді, бірлескен корпорациялар, компаниялар,
банктер, қорлар, ассоциациялар, акционерлік қоғамдар сияқты
беймемлекеттік, мемлекеттік кәсіпорындардың, ірі және орташа экономикалық
ұйымдардың басшыларын, басқарма мүшелерін, басқа да жауапты
қызметкерлерін кіргізу әдетке айналған.
Әдетте, осы екі жік бір-бірімен етене байланыста болады. Бір жағынан,
экономикалық көшбасшылықтың өкілдері биліктің барлық "тармақтары" мен
деңгейінің құрамына кіреді. Екінші жағынан, саяси көшбасшылық бизнеске
сұғына кіріседі. Бұл үрдістің тарихи тамыры барын айтуға тиіспіз: бұрынғы
коммунистік елдердің барлығында жеке меншік иеленушілер табының пайда
болу процесі қалыптасқан билік жүргізуші құрылымдарға арқа сүйеді.
Социологиялық зерттеудің мәліметтері бойынша үкіметтік құрылымдағылардың 75
проценті, ал бизнестегілердің 61 проценті бұрынғы кеңістік номенклатураның
сапынан шыққандар екен. Осыған ұқсас үрдістерді посткеңестік
республикалардың басқаларынан да байқауға болады. Іс жүзінде мемлекетті
партиялық номенклатура жекешелендіріп алды. "Коммунистік олигархияның өзі
өз жүйесінің көрін қазушы болды, тіпті, өзінің жаназасында баюға,
дәлірегі, өз жүйесінің жаназасын өзінің одан арылып, жаңа, тағы да
номенклатуралық жүйені тудыруға үміт кеткен есепқор, әрі пайдакүнем көр
қазушы болды", - дейді Е.Гайдар .[27].
Бұл күндердегі түбегейлі өзгерістердің бірі — көшбасшылықтың жекелеген
топтарының "дүниеге келуі", нәтижесінде, олардың іштей жіктелуі, саралануы.
Социализм кезінде экономикалық көшбасшылық туралы тек шамамен, долбарлы
түрде ғана айтылатын, өйткені: "меншік иесі - мемлекет" еді. Қазір
экономикалық көшбасшылық жеке меншік иелеуші ретінде дүниеге келіп жатыр
десек, артық айтқандық емес. Посткоммунистік даму кереғарлықтарының бірі -
экономикалық көшбасшылықтың елден жырақ қонып, өмірден шет қалуы. Тап осы
кереғарлықты былайша жатық түсіндіруге болады: яғни, посткоммунистік қоғам
өзінің өмір сүріп, салтанат құруының негізгі ұсқынын, атап айтқанда: "билік
дегеніміздің өзі - басты экономикалық ресурс" деген принципті қолдан жасап
шығарды.
Осы болжам екі бағытта зерттеу жүргізуді: жаңа экономикалық
көшбасшылық капиталының қай бөлігі бұрынғы номенклатура капиталының сарқыты
болып табылғанын; жаңа саяси көшбасшылық иеленген саяси капиталын
экономикалық капиталға айналдыру үшін ең қолайлы мүмкіндіктер туғызатын
экономикалық өзгерістерге қарқын мен қарым бітірерліктей ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz