Бюджет тапшылығы және мемлекеттік қарыз
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 БЮДЖЕТ ТАПШЫЛЫҒЫ ЖӘНЕ МЕМЛЕКЕТТІК ҚАРЫЗ
1.1 Мемлекеттік борышты басқару және бюджет тапшылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.2 Мемлекеттік қарыздарды реттеудің тәжірибесі мен оны басқарудың теориясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 12
2 ҚР МЕМЛЕКЕТТІК ҚАРЫЗЫНЫҢ ЖАҒДАЙЫ ЖӘНЕ ЖӘНЕ ОНЫ БАСҚАРУ НЕГІЗДЕРІ
2.1 ҚР мемлекеттік қарызы, оның қазіргі жағдайы ... ... ... ... ... ... ... .13
2.2 ҚР сыртқы қарызын басқару механизмдерін жетілдіру ... ... ... ... .25
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 29
ПАЙДАЛАНЫЛҒАH ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 31
1 БЮДЖЕТ ТАПШЫЛЫҒЫ ЖӘНЕ МЕМЛЕКЕТТІК ҚАРЫЗ
1.1 Мемлекеттік борышты басқару және бюджет тапшылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.2 Мемлекеттік қарыздарды реттеудің тәжірибесі мен оны басқарудың теориясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 12
2 ҚР МЕМЛЕКЕТТІК ҚАРЫЗЫНЫҢ ЖАҒДАЙЫ ЖӘНЕ ЖӘНЕ ОНЫ БАСҚАРУ НЕГІЗДЕРІ
2.1 ҚР мемлекеттік қарызы, оның қазіргі жағдайы ... ... ... ... ... ... ... .13
2.2 ҚР сыртқы қарызын басқару механизмдерін жетілдіру ... ... ... ... .25
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 29
ПАЙДАЛАНЫЛҒАH ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 31
Қазақстанның ұлттық экономикасын дамытудың стратегиялық мақсаттарын орындау әлеуметтік-экономикалық процестерді мемлекеттік реттеуді түбегейлі жақсартуды көздейді. Тұрақты экономикалық дамуды қамтамасыз етіп, соның негізінде халықтың тұрмыс жағдайын көтеру үшін ең алдымен мемлекеттік қаржы саласында мемлекеттік басқарудың нысандары мен әдістерін жетілдіру қажет. 1990-шы жылдардың басындағы Қазақстан экономикасын қайта құру әлеуметтік-экономикалық реформаларды қаржыландыруға және ұлттық экономиканың тұрақты дамуын қамтамасыз етуге өз қаржы қорының тапшылығымен (жетіспеуімен) сипатталды. Бұл несие капиталының сыртқы және ішкі нарығында мемлекеттік қарыз алу қажеттігін туғызды. Қаржы нарықтарынан қаражатты қарызға алу әлеуметтік-экономикалық даму мұқтаждары мен мемлекеттің өз қаржы қоры тапшылығының арасындағы қайшылықты жоюға мүмкіндік берді. Несиелер мен қарыздар алу арқылы қосымша мемлекеттік шығындарды қаржыландырудың жағымсыз салдары ақша шығару практикасын қолданудан гөрі азырақ болды.
Халықаралық тәжірибе көрсеткеніндей, қарызға алу саясатын ойластырылған түрде қолдану және мемлекеттік сектордың қарызын басқару мен жеке сектордың сыртқы қарызын реттеу саласында мемлекеттің әлеуетін нығайту үшін уақытында қажетті шаралар қолдану елдің макроэкономикалық тұрақтылығын қамтамасыз етудің маңызды факторы болып табылады.
Осыған байланысты қарызды басқару жүйесін негіздеу мен жалпы сыртқы қарызды басқару тетіктерін жетілдірудің тиімді нысандары мен әдістерін анықтау өзекті болып табылады.
Тақырыпты зерттеудегі мақсатым - елдің орта мерзімді кезеңдегі жалпы сыртқы қарызының мөлшерін жалпы ішкі өнімге қатысты белгіленген қатынастар шеңберінде азайтып, жалпы сыртқы қарызды ел үшін қауіпсіз деңгейде ұзақмерзімді болашаққа ұстап отыруға мүмкіндік беретін қарыздарды басқарудың бірыңғай және тиімді қызмет ететін жүйесін қалыптастыру, сонымен қатар жекеменшік секторының қарыз капиталының сыртқы нарығында қарыз алу мәселелерін тиімді реттеуге себін тигізу.
Қойылған мақсатты жүзеге асыру төмендегі міндеттерді шешуді көздейді:
- нарық жағдайындағы мемлекеттік қарызды басқарудың теориялық негіздерін зерттеу;
- нарық жағдайындағы сыртқы қарыздардың тиімділігін, олардың экономикалық дамуға ықпалын бағалаудың көпшілік мақұлдаған тәсілдемелерін қарастыру, мемлекеттік сыртқы қарызды басқарудың қаржылық әдістерін жіктеу;
- Қазақстан Республикасының жалпы сыртқы қарызының өсімін талдау, сыртқы қарыздардың тиімділігін бағалау, түйткіл мәселелерді анықтап, елдің дамуына қауіп төндіретін жағдайларды қарастыру;
Халықаралық тәжірибе көрсеткеніндей, қарызға алу саясатын ойластырылған түрде қолдану және мемлекеттік сектордың қарызын басқару мен жеке сектордың сыртқы қарызын реттеу саласында мемлекеттің әлеуетін нығайту үшін уақытында қажетті шаралар қолдану елдің макроэкономикалық тұрақтылығын қамтамасыз етудің маңызды факторы болып табылады.
Осыған байланысты қарызды басқару жүйесін негіздеу мен жалпы сыртқы қарызды басқару тетіктерін жетілдірудің тиімді нысандары мен әдістерін анықтау өзекті болып табылады.
Тақырыпты зерттеудегі мақсатым - елдің орта мерзімді кезеңдегі жалпы сыртқы қарызының мөлшерін жалпы ішкі өнімге қатысты белгіленген қатынастар шеңберінде азайтып, жалпы сыртқы қарызды ел үшін қауіпсіз деңгейде ұзақмерзімді болашаққа ұстап отыруға мүмкіндік беретін қарыздарды басқарудың бірыңғай және тиімді қызмет ететін жүйесін қалыптастыру, сонымен қатар жекеменшік секторының қарыз капиталының сыртқы нарығында қарыз алу мәселелерін тиімді реттеуге себін тигізу.
Қойылған мақсатты жүзеге асыру төмендегі міндеттерді шешуді көздейді:
- нарық жағдайындағы мемлекеттік қарызды басқарудың теориялық негіздерін зерттеу;
- нарық жағдайындағы сыртқы қарыздардың тиімділігін, олардың экономикалық дамуға ықпалын бағалаудың көпшілік мақұлдаған тәсілдемелерін қарастыру, мемлекеттік сыртқы қарызды басқарудың қаржылық әдістерін жіктеу;
- Қазақстан Республикасының жалпы сыртқы қарызының өсімін талдау, сыртқы қарыздардың тиімділігін бағалау, түйткіл мәселелерді анықтап, елдің дамуына қауіп төндіретін жағдайларды қарастыру;
1. Мемлекеттік қарызды басқару жүйесін теориялық негіздеу// <ТҰРАН>
Университетінің хабаршысы. 2009. №1-2(34),б.154-158.
2. Дорнбуш Р., Фишер С. Макроэкономика –М.:МГУ, 1997
3. Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік сыртқы қарызды басқару стратегиясы: қаржы-экономикалық тетіктері және құралдары // Мадіханова Қ.А Экономика ғылымдарының кандидаты дәрежесіне іздену үшін дайындалған диссертацияның авторефераты -2008ж – Алматы
4. Заборцева Е. «АльПари» -2007ж №1
5. Мемлекеттік қарызды өтеу жолдары // Т.Рысқұлов атындағы ҚазЭУ хабаршысы.- 2007.- №2 (56).- 156-160б
6. Агапова Т.А Макроэкономика.-М: МГУ,2004ж
7. Ілиясова Қ.Қ, Құлпыбаев С. Қаржы-Алматы, 2005ж
8. Мемлекеттік қарызды басқару стратегиясы // Аль-Пари журналы.- 2007.-№1(49).- 105-108б
9. Еліміздегі макроэкономикалық ахуал мен сыртқы қарызы жағдайының өзара байланысы//Қаржы –қаражат журналы.-2009. №5.- 84-89 б.
10. Досниязова А. К. Инфляционное таргетирование, № 10-2009,б. 56-61.
11. «http://kk.wikipedia.org/wiki/Қазақстан_Ұлттық_банкі
12. Банкілердің және басқа секторлардың сыртқы қарызының даму жағдайы //Халқаралық Бизнес Университетінің Жаршысы. 2008- №1(7).-73-75б
13. http://www.nationalbank.kz/cont/publish301220_5888.pdf
14. Қазақстандағы мемлекеттік қарыз қызметінің заңды негізі // Қазақ еңбек және әлеуметтік академиясының хабаршысы.- Алматы, 2007.- № 1 (14).- 78-81б
15. Ильясов К. «Қаржы- қаражат» -2008ж №6,б.23-25.
16. Берстембаева Р. «Қаржы- қаражат» -2008ж №5,б.48.
17. Қазақстандағы мемлекеттік қарыз қызметінің заңды негізі // Қазақ еңбек және әлеуметтік академиясының хабаршысы.- Алматы, 2007.- № 1 (14).- 78-81б
18. Статистикалық жылдық басылым -2008ж 1-тоқсан.
19. Тілеужанoва М.Ә. Макроэкoномика: Оқулық-Алматы 2008ж
Университетінің хабаршысы. 2009. №1-2(34),б.154-158.
2. Дорнбуш Р., Фишер С. Макроэкономика –М.:МГУ, 1997
3. Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік сыртқы қарызды басқару стратегиясы: қаржы-экономикалық тетіктері және құралдары // Мадіханова Қ.А Экономика ғылымдарының кандидаты дәрежесіне іздену үшін дайындалған диссертацияның авторефераты -2008ж – Алматы
4. Заборцева Е. «АльПари» -2007ж №1
5. Мемлекеттік қарызды өтеу жолдары // Т.Рысқұлов атындағы ҚазЭУ хабаршысы.- 2007.- №2 (56).- 156-160б
6. Агапова Т.А Макроэкономика.-М: МГУ,2004ж
7. Ілиясова Қ.Қ, Құлпыбаев С. Қаржы-Алматы, 2005ж
8. Мемлекеттік қарызды басқару стратегиясы // Аль-Пари журналы.- 2007.-№1(49).- 105-108б
9. Еліміздегі макроэкономикалық ахуал мен сыртқы қарызы жағдайының өзара байланысы//Қаржы –қаражат журналы.-2009. №5.- 84-89 б.
10. Досниязова А. К. Инфляционное таргетирование, № 10-2009,б. 56-61.
11. «http://kk.wikipedia.org/wiki/Қазақстан_Ұлттық_банкі
12. Банкілердің және басқа секторлардың сыртқы қарызының даму жағдайы //Халқаралық Бизнес Университетінің Жаршысы. 2008- №1(7).-73-75б
13. http://www.nationalbank.kz/cont/publish301220_5888.pdf
14. Қазақстандағы мемлекеттік қарыз қызметінің заңды негізі // Қазақ еңбек және әлеуметтік академиясының хабаршысы.- Алматы, 2007.- № 1 (14).- 78-81б
15. Ильясов К. «Қаржы- қаражат» -2008ж №6,б.23-25.
16. Берстембаева Р. «Қаржы- қаражат» -2008ж №5,б.48.
17. Қазақстандағы мемлекеттік қарыз қызметінің заңды негізі // Қазақ еңбек және әлеуметтік академиясының хабаршысы.- Алматы, 2007.- № 1 (14).- 78-81б
18. Статистикалық жылдық басылым -2008ж 1-тоқсан.
19. Тілеужанoва М.Ә. Макроэкoномика: Оқулық-Алматы 2008ж
ЖОСПАР
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 3
1 БЮДЖЕТ ТАПШЫЛЫҒЫ ЖӘНЕ МЕМЛЕКЕТТІК ҚАРЫЗ
1. Мемлекеттік борышты басқару және бюджет тапшылығы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
2. Мемлекеттік қарыздарды реттеудің тәжірибесі мен оны басқарудың
теориясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .12
2 ҚР МЕМЛЕКЕТТІК ҚАРЫЗЫНЫҢ ЖАҒДАЙЫ ЖӘНЕ ЖӘНЕ ОНЫ БАСҚАРУ НЕГІЗДЕРІ
2.1 ҚР мемлекеттік қарызы, оның қазіргі жағдайы ... ... ... ... ... ... ... .13
2.2 ҚР сыртқы қарызын басқару механизмдерін жетілдіру ... ... ... ... .25
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 29
ПАЙДАЛАНЫЛҒАH ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 31
КІРІСПЕ
Қазақстанның ұлттық экономикасын дамытудың стратегиялық мақсаттарын
орындау әлеуметтік-экономикалық процестерді мемлекеттік реттеуді түбегейлі
жақсартуды көздейді. Тұрақты экономикалық дамуды қамтамасыз етіп, соның
негізінде халықтың тұрмыс жағдайын көтеру үшін ең алдымен мемлекеттік қаржы
саласында мемлекеттік басқарудың нысандары мен әдістерін жетілдіру қажет.
1990-шы жылдардың басындағы Қазақстан экономикасын қайта құру әлеуметтік-
экономикалық реформаларды қаржыландыруға және ұлттық экономиканың тұрақты
дамуын қамтамасыз етуге өз қаржы қорының тапшылығымен (жетіспеуімен)
сипатталды. Бұл несие капиталының сыртқы және ішкі нарығында мемлекеттік
қарыз алу қажеттігін туғызды. Қаржы нарықтарынан қаражатты қарызға алу
әлеуметтік-экономикалық даму мұқтаждары мен мемлекеттің өз қаржы қоры
тапшылығының арасындағы қайшылықты жоюға мүмкіндік берді. Несиелер мен
қарыздар алу арқылы қосымша мемлекеттік шығындарды қаржыландырудың жағымсыз
салдары ақша шығару практикасын қолданудан гөрі азырақ болды.
Халықаралық тәжірибе көрсеткеніндей, қарызға алу саясатын ойластырылған
түрде қолдану және мемлекеттік сектордың қарызын басқару мен жеке сектордың
сыртқы қарызын реттеу саласында мемлекеттің әлеуетін нығайту үшін уақытында
қажетті шаралар қолдану елдің макроэкономикалық тұрақтылығын қамтамасыз
етудің маңызды факторы болып табылады.
Осыған байланысты қарызды басқару жүйесін негіздеу мен жалпы сыртқы
қарызды басқару тетіктерін жетілдірудің тиімді нысандары мен әдістерін
анықтау өзекті болып табылады.
Тақырыпты зерттеудегі мақсатым - елдің орта мерзімді кезеңдегі жалпы
сыртқы қарызының мөлшерін жалпы ішкі өнімге қатысты белгіленген қатынастар
шеңберінде азайтып, жалпы сыртқы қарызды ел үшін қауіпсіз деңгейде
ұзақмерзімді болашаққа ұстап отыруға мүмкіндік беретін қарыздарды
басқарудың бірыңғай және тиімді қызмет ететін жүйесін қалыптастыру, сонымен
қатар жекеменшік секторының қарыз капиталының сыртқы нарығында қарыз алу
мәселелерін тиімді реттеуге себін тигізу.
Қойылған мақсатты жүзеге асыру төмендегі міндеттерді шешуді көздейді:
- нарық жағдайындағы мемлекеттік қарызды басқарудың теориялық
негіздерін зерттеу;
- нарық жағдайындағы сыртқы қарыздардың тиімділігін, олардың
экономикалық дамуға ықпалын бағалаудың көпшілік мақұлдаған тәсілдемелерін
қарастыру, мемлекеттік сыртқы қарызды басқарудың қаржылық әдістерін жіктеу;
- Қазақстан Республикасының жалпы сыртқы қарызының өсімін талдау,
сыртқы қарыздардың тиімділігін бағалау, түйткіл мәселелерді анықтап, елдің
дамуына қауіп төндіретін жағдайларды қарастыру;
- Қазақстан Республикасының сыртқы қарызын басқару стратегиясының
тәсілдерін, мемлекеттің ішкі және сыртқы қарыз алудағы ұстанымдары мен
ұйымдастыру негіздерін дайындау;
- елдің жалпы сыртқы қарызын, оның Қазақстан экономикалық
жағдайларындағы ең шекті көрсеткіштерін неғұрлым дәл есептеудің әдістемесін
анықтау;
- қарыз алу және жекеменшік сектордың қарыз капиталының сыртқы
нарығындағы міндеттемелерін өтеу мәселелерін мемлекеттік реттеудің
тетіктерін анықтау;
- сыртқы қарыздардың қалыптасқан деңгейі шеңберінде Қазақстанның қаржы
және ақша-несие саясатын жүзеге асырудың ұсыныстарын дайындау.
1 БЮДЖЕТ ТАПШЫЛЫҒЫ ЖӘНЕ МЕМЛЕКЕТТІК ҚАРЫЗ
1.1 Мемлекеттік борышты басқару және бюджет тапшылығы
Мемлекеттік борышты басқару – мемлекттің өзі және оның кепілдігімен
алынған борышқа қызмет көрсету, оны жоспарлы өтеу, жаңа қарыздарды тарту
мен оны жүзеге асырудың шарттарын жасау жөніндегі мемлекет шараларының
бүкіл спектрі; мемлекеттің оған уәкілетті органдары арқылы ұтымды және
тиімді қарыз алуды қамтамасыз ету және мемлекеттік кредитке қызмет
көрсетудің құнын оңтайландыру жөніндегі қызметі; басқару келешекте
макроэкономикалық қиыншылықтардан және төлем балансының проблемаларынан
аман болу мақсатында жүзеге асырылады. Бұл орайда борыш мониторингі –
борышты есепке алу, талдау және қалыптастыру, өзгерту және оған қызмет
көрсету процестерін қадағалап, бақылап отыру жөніндегі уәкілетті
органдардың қызметі ретінде мемлекеттік борыштың мониторингі жүргізіледі.
Мемлекеттік борышты басқару сонымен бірге мынадай әдістерді
кіріктіреді: қайта қаржыландыру, жаңғарту, мерзімді ұзарту, сәйкестендіру,
кемімелі ара салмақ бойынша облигацияларды айырбастау, қарызды өтеудің
мерзімін ұзарту, мемлекеттік борыштан бас тарту.
Қайта қаржыландыру мемлекеттік берешекті жаңа қарыз шығару есебінен
өтеуді білдіреді. Сонымен бірге, бұрын шығырылған қарыздардың орнына бірдей
құндық ара салмақпен бағамдық айырмашылықты есепке алмай жаңа қарыздың
облигациялары беріледі.
Жаңғырту деп бұрын шығарылған қарыздардың шарттарын табыстылығы бойынша
аз жағынан да, көп жағынан да өзгертуді айтады. Бірінші жағдайда үкімет
борыш бойынша елеулі шығыстар кезінде, екіншісінде инфляцияның болуы
кезінде немесе қарыз облигацияларын сатып алудағы халықтың мүдделігін
күшейту мақсатымен істейді.
Мерзімді ұзарту мерзімі бойынша қарыздың бастапқы шарттарын оларды
ұзарту немесе қысқартумен байланысты өзгерту болып табылады.
Сәйкестендіру бірнеше қарыздарды бір қарызға біріктіруді білдіреді, бұл
мемлекеттік борышты басқаруды оңайлатады.
Облигацияларды кемімелі ара салмақ бойынша айырбастау ұлттық ақша
бірлігінің дефляциясы жағдайында және мемлекетке қарыздыр бойынша тым
қымбат ақшамен есептесу тиімсіз кезде жүргізіледі.
Қарыздарды өтеудің мерзімін ұзарту мемлекеттің едәуір берешегі кезінде,
сондай-ақ олармен байланысты болатын қаржы қиыншылықтары кезінде
қолданылады, үкімет қарыздарды өтеудің және олар бойынша төлемақының
мерзімдерін кейінге қалдыра тұру туралы мәлімдейді.
Мемлекеттік борышты төлеуден бас тарту (күшін жою) елде саяси режим
ауысымы және жаңа үкіметтің бұрынғы міндеттемелерді олардың заңсыздығы
себепті орындауды мойындамауы кезінде болады. Бас тарту мемлекет
банкроттығын саалдарынан болуы мүмкін.
Мемлекеттік борышты басқарудың аталған әдістері әртүрлі ұштасуда бір
мезгілде, мысалы айырбастау, мерзімді ұзарту және сәйкестендіру немесе
айырбастау және сәйкестендіру, т.с.с, қолданылуы мүмкін [8,б.105-108б].
Бюджет тапшылығы
Бюджеттік дефицит – бұл мемлекеттік шығыстар мен кірістердің арасындағы
айырмашылықты білдіреді. Бюджет дефициті – шығыстардың кірістерден асып
түсуі.
Бюджеттік дефицит пен қарыздың сандық бағалануы келесі факторлармен
сипатталады:
a) Әдетте мемлекеттік шығындардың көлемін бағалау кезінде мемлекеттің
экономикалық секторында амортизация есептелмейді. Бұл бюджеттік
дефициттің және мемлекеттік қарыздың көлемінің өсуіне әкеледі.
b) Мемлекеттік шығындардың маңызды бабы – қарызға қызмет көрсету,
яғни сол бойынша пайыздарды төлеу және қарыздың негізгі сомаларын
біртіндеп өтеу (қарыздың амортизациясы).
Мемлекеттік шығындар мемлекеттік қарыздың RnD-ға тең номиналды (атаулы)
пайызын емес, RrD-ға тең нақты пайызын құрауы тиіс. D – мемлекеттік
қарыздың көлемі, Rr – пайыздың нақты ставкасы, Rn – номиналды пайыз
ставкасы. Арнайы есеп беруде бюджет дефициті үнемі πD көлеміне көтеріледі,
Фишер теңдігі бойынша π =Rn-Rr тең. Инфляцияның жоғары қарқынында қателік
айтарлықтай маңызды. Инфляцияның өсу периодында Rr=(Rr-π)(1+ π) тең.
Бюджет дефицитінің өсуі мемлекеттік шығындардың өсу көлемімен
байланысты.
c) Мемлекеттік бюджеттің дефицитін макродеңгейде бағалау кезінде
жергілікті бюджеттердің артықшылық жағдайлары есептелмейді. Көбіне
жергілікті басқару органдары өздерінің бюджет жағдайының
статистикалық мәліметтерін салықты азайту үшін өзгертуге тырысады.
Бұл заңдылық барлық экономикаларға тән. Қорытындысында федералдық
бюджет дефицитін бағалау нәтижесінде өсу байқалады.
d) Мемлекеттік бюджет дефицитінің ресми қатарында индустриалды
сияқты, ауыспалы экономикада, сонымен қатар Россияда да Орталық
Банктердің және мемлекеттік кәсіпорындар мен коммерциялық
банктердің шартты квазифискалдық жасырын дефициті қалыптасқан.
Квазифискалдық операциялар құрамына кіретіндер:
1)банктік несиелер мен өзара берешектерді жинау жолымен мемлекеттік
кәсіпорындардың артық жұмыстылықты және еңбекақысын нарықтікінен жоғары
төлеуін қаржыландыру.
2) экономикалық реформалардың бастапқы кезеңінде Орталық Банктен бөлінген,
коммерциялық банктерде іске асырылмаған несиелер қоржынының жинақталуы.
3) ақша айырбастау бағамын тұрақтандыру шараларының шығындарын Орталық
Банктің қаржыландыруы.
Бюджеттің жасырын дефициті бюджет дефициті мен мемлекеттік қарыздың
көлемін азайтады. Бұл көбіне мақсатты түрде жасалады.
Бюджеттік дефицит пен қарыздың нақты мөлшері сенімді макроэкономикалық
көрсеткіштер бола алмайды, оның үстіне берешектер әдетте ЖҰӨ-нің өсуімен
көбейеді.
Сондықтан берешектердің қатысты көрсеткіштерін қолданған дұрыс.
a) қарыз ЖҰӨ
b) қарыз тауарлар мен қызметтер экспорты
Бұл екі көрсеткіш ұзақ кезеңде қарыз ауыртпалығын сипаттайтын қор
көрсеткіштері.
c) қарызды өтеуге қызмет көрсету сомасы ЖҰӨ
d) қарызды өтеуге қызмет көрсету сомасы тауарлар мен қызметтер
экспорты
Ағын көрсеткіштері: неғұрлым қысқа мерзімде белсенді жоғары болса,
сыртқы сауда және валюталық саясат төлем балансын теңестірілуін
қажетсінеді.
.
Макроэкономикалық талдауда сонымен қатар салыстырмалы динамика
көрсеткіштері қолданылады:
ЖҰӨелдегі халық саны және қарызелдегі халық саны [3,б.11-15]
Мемлекеттік борыштың пайда болуы мен өсуінің себебі мемлекеттік
бюджеттің тұрақты тапшылығы болып табылады.
Тұрақты бюджет дефициті мен мемлекеттік қарыздың көбеюінің негізгі
себептері:
1) мемлекеттік шығындардың соғыс кезінде немесе басқа әлеуметтік
келіспеушілік периодтарындағы көбеюі. Бюджет дефицитінің қарыздарын
қаржыландыру қысқа мерзімде инфляция қарқынын әлсірету, ақша массасының
көбеюінен салық салуды қатаңдатпай құтылуға ықпал етеді;
2) экономикалық циклдың құлдырау және тіркелген стабилизаторлары;
3) экономиканы ынталандыру мақсатында салықты қысқарту.
Мемлекеттік бюджетке салықтың енгізілуі Т және салықтық
артықшылықтардың экономикадағы көрсеткіштері ТУ (У- жиынтық өнім) ұзақ
мерзімдік болашақта төмендету бағытын иеленеді, себебі:
a) экономиканы ынталандыру мақсатында мақсатты түрде салықтық сына
қысқарады.
b) салық салудың барлық жүйелеріне жеңілдіктердің едәуір мөлшері
кіреді.
c) көп жағдайда салықтық алымдар салық салудың дұрыс
ұйымдастырылуынан төмендейді. Әсіресе бұл фактор ауыспалы
экономикада, сонымен қатар ресейлікте анықталады.
d) ауыспалы экономикада салықтық аударымдар бюджетке өндіріс
саласындағы төмендеуден де түседі.
4)ұзақ мерзімдік шиеленістің бюджет-салық саласындағы көтерілуі
нәтижесінде:
- әлеуметтік қамсыздандыру мен денсаулық сақтауға мемлекеттік
шығыстардың көбеюі (бұл жасы келген халықтың үлесі өсіп келе жатқан елдерге
тән)
- білім беру мен жаңа жұмыс орындарының пайда болуына мемлекеттік
шығыстардың көбеюі (бұл жастардың үлесі өсіп келе жатқан елдерге тән).
Егер нақты пайыз ставкасы нақты ЖҰӨ-нің өсу қарқынынан жоғары
болса, онда мемлекеттік қарыздың ұлғаюы басқаруға келмейді: нақты ЖҰӨ-нің
барлық өсімділігі қарызға қызмет ету бойынша пайыздық төлемге жұмсалады
және қарыз ЖҰӨ-ге қатынасы өседі, ол қарыз ауыртпашылығын сипаттайды.
Қарыз ЖҰӨ-ге қатынасының динамикасын болжау үшін мына байланыс
қолданылады:
∆λ= λ(Rr - ∆YY) – σ
∆λ – қарыздың ЖҰӨ-ге қатынасының өзгерісі
λ – қарыздың ЖҰӨ-ге қатынасының
Rr – нақты пайыздық ставка
∆YY – нақты ЖҰӨ-нің өсу қарқыны
σ - ЖҰӨ-ге бастапқы бюджет тапшылығының үлесі.
Қарыз ЖҰӨ-ге қатынасының төмендеуі үшін мына екі шарт қажет:
1)Нақты пайыз ставкасы (Rr) нақты ЖҰӨ-нің өсу қарқынына (∆YY) қарағанда
төмен болуы қажет.
2)ЖҰӨ-де бастапқы бюджет артықшылығының үлесінің ұлғаюы тұрақты болуы
қажет. Мемлекеттік бюджеттің бастапқы тапшылығының болуы, қарыз
ауыртпашылығының ұлғаюының факторы болып табылады.
Салықтардың көбеюі - қарызға қызмет көрсету мен олардың негізгі өтеу
сомасының пайыздарын төлеу үшін мемлекетке қажетті кірістерді алу тәсілінің
бірі.
Қарызға қызмет көрсету графигін өз деңгейінде ұстау үшін N-ға қарағанда
үкімет салықты ең аз сомада жинау керек N ЖҰӨ-ге қатынасы табыс
салығының ставкасының төменгі шекарасы болып табылады:
NY≤ТY,
Y – жиынтық кіріс немесе ЖҰӨ.
Қарызға қызмет көрсетуден басқа мемлекет басқа да шығындарда
қаржыландыруы керек, онда мына жағдай
TY GY + NY + FY
бюджет – салық саясатындағы шиеленістің өсуін көрсетеді. Салықтың көбеюі
өсіп келе жатқан қарызға қызмет көрсету шарты ретінде, еңбекке, инновация
мен инвестициялауға ынталарын төмендетуге алып келеді. Сондықтан үлкен
мемлекеттік қарыздың болуы экономикалық өсу мүмкіндіктерін шектейді. Бұл
шектеулерді және салықтардың ұлғаймауынан құтылу үшін мемлекет қарызды
қайта қаржыландыра алады, яғни жаңа мемлекеттік займдарды шығару және соның
пайыздарын ескі қарыздарды төлеу үшін қолданады [4,б.61-63].
Қаржыны сауықтандыру, соның ішінде мемлекеттік борыштың өсу қарқынын
төмендету жөніндегі шаралардың ішінде мемлекеттік меншіктің бір бөлігін
өткізуге болады, яғни жекеше секторға сату жолымен активтердің бір
бөлігінен бас тарту; бұл тиімділігі аз меншікті қолдану жөніндегі мемлекет
көтеретін ауыртпалықты азайтады.
Ұлттық экономиканы дамыту шикізат салаларында шетел кредиттерін,
инвестицияларын салмайынша, экспорт және импорт алмастырушы салаларға,
аграрлық сектор мен тұтыну тауарларының өндірісіне озат технологияларды
тартпайынша мүмкін емес. Бірақ шетел капиталы мен валюта тарту оларды
жоғары тиімділікпен пайдалануға, лайықты қарыз қаражаттарының қайтарымына
дәлелді тәсілдемені қажет етеді: негізгі борыштың сомасы мен пайыздарын
төлеу бұл жағдайда нақты өнімнің бір бөлігін басқа елдердің қарамағына
беруді қажет етеді. Сыртқы борыштың көбеюі ұлттық валюта бағамының, экспорт
пен импорттың ара салмағының өзгеруімен, отандық экономиканың дамуындағы
қиыншылықтармен байланысты. Ұзақ мерзімді теріс экономикалық зардаптарды
тудыруы мүмкін.
Үлкен көлемдегі мемлекеттік борыш мемлекетті банкроттыққа ұшыратпайды,
өйткені үкіметтің мынадай іс-қимылдары қолданылуы мүмкін:
1) Қайта қаржыландыру. Төлеу мезгілі жеткен облигацияларды өтеу үшін
практикада үкімет шығыстарды қысқартпайды және салықтарды көтермейді
(тоқыраулық экономика жағдайында мұндай саясат қате болар еді). Ол
өзінің борышын қайта қаржыландырады, яғни жаңа облигациялар сатады
және түсім-ақшаны өтелетін облигацияларды ұстаушыларға төлеу үшін
пайдаланады.
2) Салық салу. Үкіметтің салық салуға және оларды жинауға құқығы бар.
Қаржылық күйреу кезінде жекеше шаруашылықтар мен корпорациялар салық
жинау есебінен кірістер ала алмайды, ал үкімет ала алады; сөйтіп,
жекеше шаруашылықтар мен корпорациялар банкроттануы мүмкін, ал
үкімет банкроттанбайды.
3) Ақша жасау. Борыштың негізгі сомасын және пайыздарды төлеу үшін
үкіметтің ақша басып шығаруға мүмккіндігі бар, бірақ мұның
инфляциялық нәтижесі болады [5,б.156-160б].
Алайда үкіметтің мұндай іс-қимылдары жағымсыз зардаптарды туғызады:
а) кірістердегі теңсіздіктің көбеюі, өйткені кірістердің мөлшері
бойынша халықтың түрлі топтары болады. Салық жүйесі шамалы үдемелі болуы
мүмкін, облигацияларға ие болудан алынатын пайыздық кірістерді қайта
бөлудің нәтижесінде ол артық кірістер алмайды;
ә) пайыздық төлемдер салық салуды көбейтуді қажет етеді, бұл
инновацияларға, инвестицияларға, жұмысқа ынталамаларды төмендетеді, мұның
өзі экономикалық өсуге зиян келтіреді. Борыш бойынша пайыздық төлемдердің
қатынасы борыш бойынша пайыздарды төлеу үшін қажет салық салудың деңгейін
көрсетеді;
б) ығыстыру әсері. Экономика толық жұмыстылық жағдайында жұмыс істеп
тұр және бюджет баланстандырылған дей отырып, онда егер үкімет шығыстарды
көбейткен жағдайда өндірістік мүмкіндіктердің қисық сызығы бойынша
экономика қисық сызықтың бойымен үкіметтік тауарлардың осі бағытында
жылжиды және жекеше тауарларға ашықтық кемірек болады [6,б.85-86].
1график-Өндірістік мүмкіндіктердің қисық сызығы
Жекеше тауарлар не тұтынушы, не инвестициялық тауарлар болуы мүмкін:
1) егер тұтынушы тауарларды қысқарту есебінен ұсыным азайса, онда
халықтың бүгінгі ұрпағының тұрмыс деңгейі төмендейді, ал
инвестициялардың деңгейі сақталынады және келер ұрпақ
шалынбайды;
2) егер төмендеу инвестициялық тауарларды шалса, онда бүгінгі
ұрпақтың тұтыну деңгейі өзгермейді, ал болашақта табыс деңгейі
аз болады.
Oқиғалар дамуының екі жолы болуы мүмкін:
1)Үкіметтік шығыстардың көбеюі салық салудың өсуімен қаржыланады, онда
тұтыну шығыстары төмендейді және үкіметтік шығыстардың ауыртпалығы бүгінгі
ұрпаққа түседі;
2) Үкіметтік шығыстардың көбеюі мемлекеттік борыштың көбеюі есебінен
қаржыланады. Салдарлары: үкімет ақша рыногына шығады, жекеше қарызгерлермен
бәсекелеседі, пайыздық мөлшерлеме көбейеді, инвестициялар қысқарады.
Болашақ ұрпақ аз экономикалық әлуетті мұраланады және оның ең төмен тұрмыс
деңгейі болады [6,б.93].
Инвестициялардың ығыстыру әсерінен басқа, мемлекеттік бағалы қағаздар
бойынша пайыздың жоғары деңгейі шетел капиталын тартады, бірақ
қаражаттардың мұндай ағыны сыртқы борыштың өсуін білдіреді. Шетел
инвестицияларын отандық бағалы қағаздарға жұмсаудың артықшылығы ұлттық
валютаға сұранымды арттырады және халықаралық валюта рыногында оның
бағамының өсуін тудырады. Валюта бағамының артуы экспорттың қымбаттауына
және импорттың арзандауына жеткізеді, мұның нәтижесінде экспорт қысқарады,
ал импорт артады. Сауда балансы теріс сальдоға саяды. Таза экспорт жиынтық
сұранымның компоненті болатындықтан, оның қысқаруы немесе теріс сальдосы
ұлттық өндіріске тежеушілік ықпал жасайды.
Осыған байланысты мемлекеттің өзінің өкілдікті органы арқылы қаралған
процестерге бюджет тапшылығы мен мемлекеттік борыштың шегін белгілеу
жолымен заңнамалық араласуы бюджет шығыстардың жеке баптары бойынша тыйым
салу құқығын белгілеуі мүмкін.
R
R2
B C
R1 A
2
I3 1
I
I2 I1
2график-Ығыстыру әсері
Пайыздық мөлшерлеменің өсуі әсерінен пайда болған R1-ден R2,
инвестицияның I1-ден I2 ығыстыру нәтижесі, олардың өсуінен I2-ден I3
инвестициялық сұраныс қисығының I жағдайдан II жағдайына жылжуы нәтижесінде
алшақтайды. Осыдан белгілі жағдайлардағы механизм – бюджеттік дефициттің
қарызды қаржыландырылуы жеке инвестицияның ығыстыру нәтижесін тудыруы да,
оны алшақтатуы да мүмкін [7,б.55-56].
1.2 Мемлекеттік қарыздарды реттеудің тәжірибесі мен оны басқарудың
теориялық негіздері
Мемлекеттік қарызданудың теориялық тәсілдемесінің эволюциясы және
мемлекеттік қарызды басқару жүйесінің негіздемесі, Қазақстандағы
мемлекеттік және жекеменшік қарыздануды жандандырудың нысандары,
мемлекеттік қарызды басқару стратегиясы: қолдану құралдары мен параметрлері
ұсынылған.
Мемлекеттік қарызданудың мәселесінің мәнін түсіну экономикалық ғылым
классиктері Адам Смит пен Давид Риккардо еңбектерінен басталады. А. Смит
зерттеулерінде мемлекеттік шығындарды несие арқылы қаржыландыру тәжірибесі
жағымсыз бағаланады, оның пікірінше, мұндай тәжірибе халық байлығын
азайтады, осымен бір мезгілде салық ауыртпалығын тереңдетіп, капитал
жинауға едәуір кедергі келтіреді. А. Смит мемлекеттік қарыз мәселесін соғыс
уақытындағы мемлекеттік шығындарды қаржыландырумен тығыз байланыста көреді.
Соғыстарға орай пайда болған қарыздар бейбіт шақта өз-өзінен жоғалып
кетпейді, керісінше, қарызды өтеу және пайыздық төлемдерін қамтамасыз ету
проблемаларына байланысты одан әрі өсе түседі, бұл, өз кезегінде,
салықтардың артуына әкеледі [1,б.154-158].
Мұны түсіну үшін Қарыз-табыс коэффициентіне үңілейік:
Қарыз коэфициенті = қарызРҮ
Мұндағы РҮ –номиналды ЖҰӨ, егер номиналды ЖҰӨ қарызға қарағанда жедел
өсетін болса, онда қарыздың ЖҰӨ-ге қатынасы төмендейді.
Қарыз-табыс коэфициентін формула түрінде жазып, оның уақыттан тыс қалай
өзгеретіндігін көреміз.
Төменде шартты белгілердің анықтамасы берілген:
r-нақты процент мөлшерлемесі
x-номиналды табыстың бөлігі ретінде өлшенген процентсіз немесе
бюджеттегі бастапқы артық-ауыс
y-нақты ЖҰӨ өсу мөлшері
b-қарыз-табыс коэфициенті
Егер,
∆b=b(r-y) -x0
Болса, қарыз-табыс коэфициенті уақыттан тыс артады.
b(r-y) –x0 b(r-y) –x=0 b(r-y) -x0
Қарыз-табыс Азаяды тұрақты Көбейеді
коэфициентінің
1 сурет-Қарыз-табыс коэфициентінің айқындауышы [2,б.398-400]
2 ҚР МЕМЛЕКЕТТІК ҚАРЫЗЫНЫҢ ЖАҒДАЙЫ ЖӘНЕ ОНЫ БАСҚАРУ НЕГІЗДЕРІ
2.1 ҚР мемлекеттік қарызы, оның қазіргі жағдайы
2009 жылғы 9 айда қарыздардың түсуін есепке алмағанда мемлекеттік
бюджетке түсетін түсімдер 2 578,0 млрд. теңгені құрады және есепті кезеңге
арналған жоспардың 94,9%-ына атқарылды, қарыздарды өтеуді есепке алмағанда
мемлекеттік бюджеттің шығыстары 2 817,1 млрд. теңгені құрады немесе есепті
кезеңге арналған төлемдер бойынша жоспардың 91,8%-ына атқарылды. 352,8
млрд. теңге сомасында жоспарланған тапшылық кезінде іс жүзіндегі тапшылық
240,2 млрд. теңге сомасында қалыптасты. Республиканың жалпы сыртқы
қарызының (ЖСҚ) өсуі тез қарқынмен жалғасып отыр жəне 2008 жылдың бірінші
тоқсанының аяғында тоқсан ішінде 10,1 млрд. долл. ұлғая отырып, 92 млрд.
АҚШ долл. (бұдан əрі – долл.) астам болды. 2.11-суретте ЖСҚ динамикасы
Қазақстан экономикасының секторлары бойынша бөлініп көрсетілген. 1-суретте
көрсетілгендей, ағымдағы жылдың екінші тоқсанында Басқа секторлардың
сыртқы міндеттемелері көлемінің Банктер секторының (екінші деңгейдегі
банктер жəне Қазақстан Даму Банкі АҚ кіретін) көлемінен тұтастай алғанда
асып түсуі болды. Егер Мемлекеттік басқару секторы бойынша (ҚР Үкіметі)
2005 жылдың аяғынан бері сыртқы қарыздың деңгейі 1,5 млрд. долл. жуық
болса, онда Ақша-кредиттік реттеу органдары секторы бойынша (ҚР Ұлттық
Банкі) 3,1 млрд. долл. дейін өсу болды [9,б.84-89].
2 сурет – Қазақстан Республикасының секторлар бойынша жалпы сыртқы
қарызының серпіні.
Түсініктеме: [10,б.56-61] мәліметтер бойынша автор құрастырған.
Мемлекеттің сыртқы қарыздарын талдау елдің экономика секторлары бойынша
ғана емес, сонымен қатар мемлекеттік жəне мемлекет кепілдік берген сыртқы
қарыз бөлігіндегі сыртқы қарызға талдау (ҚР Үкіметінің, Ұлттық Банктің жəне
республика кəсіпорындарының мемлекеттік кепілдігі бар кредиттері бойынша
сыртқы берешегінен тұратын) жəне мемлекет кепілдік бермеген сыртқы қарызға
талдау жасалған (1-кесте).
1 кесте-2004-2009 жылдардағы Қазақстан Республикасының жалпы сыртқы
қарызының серпіні.
(млн. АҚШ
долл.)
Көрсеткіштері4 тоқ. 4 тоқ. 4 тоқ. 4 тоқ. 1 тоқ. 2 тоқ. 1тоқ.
2004 2005 2006 2007 2008 2008 2009
Мемлекеттік 3 622,6 3 132,9 2 175,0 3 124,6 4 122,9 5 098,3
және мемлекет
6103,2
кепілдік
берген сыртқы
қарыз
Қарыздың 15,8 9,6 5,0 4,2 5,0 5,5
жалпы
сомасындағы 6,0
үлесі, %-бен
Мемлекет 19297,6 29580,3 41253,5 70898,1 77812,5 86977,1
кепілдік
бермеген 90235,1
сыртқы қарыз
Қарыздың 84,2 90,4 95,0 95,8 95,0 94,5
жалпы
сомасындағы
үлесі, %-бен
Қортындысы: 22920,2 32 713,243 428,574 022,781 935,492 075,5
ҚР-ның Ұлттық Банкінің деректері бойынша .
Кепілдік берілмеген қарыз бөлігінің артуына (2-сурет), ең алдымен,
мұнай мен газды барлау, өндіру, қайта өңдеу мен тасымалдау жөніндегі ірі
жобаларды қаржыландыру себепші болды.
3 сурет – ҚР-ның жалпы сыртқы қарызының құрылымы
Түсініктеме: [10,б.56-61] мәліметтер бойынша автор құрастырған.
4-суретте заемшылар салалары бойынша есепті кезеңнің басындағы ЖСҚ
құрылымы келтірілген. Банктердің, банк операцияларының жекелеген түрлерін
жүзеге асыратын ұйымдардың айтарлықтай қарыз алуының, сондай-ақ ҚРҰБ сыртқы
міндеттемелері нəтижесінде Қаржылық қызмет саласы көшбасшы болуын
жалғастыруда. Шетелдік инвесторлардың Қарашығанақ жобасы бойынша
шығындарының орны толтырылуына жəне Өңделмеген мұнай жəне табиғи газ
өндіру саласына жатқызылған басқа кəсіпорындардың негізгі қарызының
өтелуіне байланысты, бұл саланың міндеттемелері төмендеп, 2006 жылғы 8,9
млрд. долл. салыстырғанда 2007 жылдың маусымының аяғында 8,2 млрд. долл.
құрады. Үкіметтің сыртқы қарызы Мемлекеттік басқару саласына жатқызылды
[9,б.84-89].
4 сурет – Жұмсалымдардын негізгі салалары бойынша
жалпы сыртқы қарыз.[11,http:kk.wikipedia.org wiki.].
2009 жылғы 1 қазандағы жағдай бойынша салық және бюджетке төленетін
төлемдер бойынша бересі тұтастай алғанда республика бойынша 105,9
млрд.теңгені құрады.Жылдың басымен салыстырғанда салық органдарының
тексеру актілері бойынша соманы жете есептеуге байланысты бересі 25,0 млрд.
теңгеге ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 3
1 БЮДЖЕТ ТАПШЫЛЫҒЫ ЖӘНЕ МЕМЛЕКЕТТІК ҚАРЫЗ
1. Мемлекеттік борышты басқару және бюджет тапшылығы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
2. Мемлекеттік қарыздарды реттеудің тәжірибесі мен оны басқарудың
теориясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .12
2 ҚР МЕМЛЕКЕТТІК ҚАРЫЗЫНЫҢ ЖАҒДАЙЫ ЖӘНЕ ЖӘНЕ ОНЫ БАСҚАРУ НЕГІЗДЕРІ
2.1 ҚР мемлекеттік қарызы, оның қазіргі жағдайы ... ... ... ... ... ... ... .13
2.2 ҚР сыртқы қарызын басқару механизмдерін жетілдіру ... ... ... ... .25
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 29
ПАЙДАЛАНЫЛҒАH ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 31
КІРІСПЕ
Қазақстанның ұлттық экономикасын дамытудың стратегиялық мақсаттарын
орындау әлеуметтік-экономикалық процестерді мемлекеттік реттеуді түбегейлі
жақсартуды көздейді. Тұрақты экономикалық дамуды қамтамасыз етіп, соның
негізінде халықтың тұрмыс жағдайын көтеру үшін ең алдымен мемлекеттік қаржы
саласында мемлекеттік басқарудың нысандары мен әдістерін жетілдіру қажет.
1990-шы жылдардың басындағы Қазақстан экономикасын қайта құру әлеуметтік-
экономикалық реформаларды қаржыландыруға және ұлттық экономиканың тұрақты
дамуын қамтамасыз етуге өз қаржы қорының тапшылығымен (жетіспеуімен)
сипатталды. Бұл несие капиталының сыртқы және ішкі нарығында мемлекеттік
қарыз алу қажеттігін туғызды. Қаржы нарықтарынан қаражатты қарызға алу
әлеуметтік-экономикалық даму мұқтаждары мен мемлекеттің өз қаржы қоры
тапшылығының арасындағы қайшылықты жоюға мүмкіндік берді. Несиелер мен
қарыздар алу арқылы қосымша мемлекеттік шығындарды қаржыландырудың жағымсыз
салдары ақша шығару практикасын қолданудан гөрі азырақ болды.
Халықаралық тәжірибе көрсеткеніндей, қарызға алу саясатын ойластырылған
түрде қолдану және мемлекеттік сектордың қарызын басқару мен жеке сектордың
сыртқы қарызын реттеу саласында мемлекеттің әлеуетін нығайту үшін уақытында
қажетті шаралар қолдану елдің макроэкономикалық тұрақтылығын қамтамасыз
етудің маңызды факторы болып табылады.
Осыған байланысты қарызды басқару жүйесін негіздеу мен жалпы сыртқы
қарызды басқару тетіктерін жетілдірудің тиімді нысандары мен әдістерін
анықтау өзекті болып табылады.
Тақырыпты зерттеудегі мақсатым - елдің орта мерзімді кезеңдегі жалпы
сыртқы қарызының мөлшерін жалпы ішкі өнімге қатысты белгіленген қатынастар
шеңберінде азайтып, жалпы сыртқы қарызды ел үшін қауіпсіз деңгейде
ұзақмерзімді болашаққа ұстап отыруға мүмкіндік беретін қарыздарды
басқарудың бірыңғай және тиімді қызмет ететін жүйесін қалыптастыру, сонымен
қатар жекеменшік секторының қарыз капиталының сыртқы нарығында қарыз алу
мәселелерін тиімді реттеуге себін тигізу.
Қойылған мақсатты жүзеге асыру төмендегі міндеттерді шешуді көздейді:
- нарық жағдайындағы мемлекеттік қарызды басқарудың теориялық
негіздерін зерттеу;
- нарық жағдайындағы сыртқы қарыздардың тиімділігін, олардың
экономикалық дамуға ықпалын бағалаудың көпшілік мақұлдаған тәсілдемелерін
қарастыру, мемлекеттік сыртқы қарызды басқарудың қаржылық әдістерін жіктеу;
- Қазақстан Республикасының жалпы сыртқы қарызының өсімін талдау,
сыртқы қарыздардың тиімділігін бағалау, түйткіл мәселелерді анықтап, елдің
дамуына қауіп төндіретін жағдайларды қарастыру;
- Қазақстан Республикасының сыртқы қарызын басқару стратегиясының
тәсілдерін, мемлекеттің ішкі және сыртқы қарыз алудағы ұстанымдары мен
ұйымдастыру негіздерін дайындау;
- елдің жалпы сыртқы қарызын, оның Қазақстан экономикалық
жағдайларындағы ең шекті көрсеткіштерін неғұрлым дәл есептеудің әдістемесін
анықтау;
- қарыз алу және жекеменшік сектордың қарыз капиталының сыртқы
нарығындағы міндеттемелерін өтеу мәселелерін мемлекеттік реттеудің
тетіктерін анықтау;
- сыртқы қарыздардың қалыптасқан деңгейі шеңберінде Қазақстанның қаржы
және ақша-несие саясатын жүзеге асырудың ұсыныстарын дайындау.
1 БЮДЖЕТ ТАПШЫЛЫҒЫ ЖӘНЕ МЕМЛЕКЕТТІК ҚАРЫЗ
1.1 Мемлекеттік борышты басқару және бюджет тапшылығы
Мемлекеттік борышты басқару – мемлекттің өзі және оның кепілдігімен
алынған борышқа қызмет көрсету, оны жоспарлы өтеу, жаңа қарыздарды тарту
мен оны жүзеге асырудың шарттарын жасау жөніндегі мемлекет шараларының
бүкіл спектрі; мемлекеттің оған уәкілетті органдары арқылы ұтымды және
тиімді қарыз алуды қамтамасыз ету және мемлекеттік кредитке қызмет
көрсетудің құнын оңтайландыру жөніндегі қызметі; басқару келешекте
макроэкономикалық қиыншылықтардан және төлем балансының проблемаларынан
аман болу мақсатында жүзеге асырылады. Бұл орайда борыш мониторингі –
борышты есепке алу, талдау және қалыптастыру, өзгерту және оған қызмет
көрсету процестерін қадағалап, бақылап отыру жөніндегі уәкілетті
органдардың қызметі ретінде мемлекеттік борыштың мониторингі жүргізіледі.
Мемлекеттік борышты басқару сонымен бірге мынадай әдістерді
кіріктіреді: қайта қаржыландыру, жаңғарту, мерзімді ұзарту, сәйкестендіру,
кемімелі ара салмақ бойынша облигацияларды айырбастау, қарызды өтеудің
мерзімін ұзарту, мемлекеттік борыштан бас тарту.
Қайта қаржыландыру мемлекеттік берешекті жаңа қарыз шығару есебінен
өтеуді білдіреді. Сонымен бірге, бұрын шығырылған қарыздардың орнына бірдей
құндық ара салмақпен бағамдық айырмашылықты есепке алмай жаңа қарыздың
облигациялары беріледі.
Жаңғырту деп бұрын шығарылған қарыздардың шарттарын табыстылығы бойынша
аз жағынан да, көп жағынан да өзгертуді айтады. Бірінші жағдайда үкімет
борыш бойынша елеулі шығыстар кезінде, екіншісінде инфляцияның болуы
кезінде немесе қарыз облигацияларын сатып алудағы халықтың мүдделігін
күшейту мақсатымен істейді.
Мерзімді ұзарту мерзімі бойынша қарыздың бастапқы шарттарын оларды
ұзарту немесе қысқартумен байланысты өзгерту болып табылады.
Сәйкестендіру бірнеше қарыздарды бір қарызға біріктіруді білдіреді, бұл
мемлекеттік борышты басқаруды оңайлатады.
Облигацияларды кемімелі ара салмақ бойынша айырбастау ұлттық ақша
бірлігінің дефляциясы жағдайында және мемлекетке қарыздыр бойынша тым
қымбат ақшамен есептесу тиімсіз кезде жүргізіледі.
Қарыздарды өтеудің мерзімін ұзарту мемлекеттің едәуір берешегі кезінде,
сондай-ақ олармен байланысты болатын қаржы қиыншылықтары кезінде
қолданылады, үкімет қарыздарды өтеудің және олар бойынша төлемақының
мерзімдерін кейінге қалдыра тұру туралы мәлімдейді.
Мемлекеттік борышты төлеуден бас тарту (күшін жою) елде саяси режим
ауысымы және жаңа үкіметтің бұрынғы міндеттемелерді олардың заңсыздығы
себепті орындауды мойындамауы кезінде болады. Бас тарту мемлекет
банкроттығын саалдарынан болуы мүмкін.
Мемлекеттік борышты басқарудың аталған әдістері әртүрлі ұштасуда бір
мезгілде, мысалы айырбастау, мерзімді ұзарту және сәйкестендіру немесе
айырбастау және сәйкестендіру, т.с.с, қолданылуы мүмкін [8,б.105-108б].
Бюджет тапшылығы
Бюджеттік дефицит – бұл мемлекеттік шығыстар мен кірістердің арасындағы
айырмашылықты білдіреді. Бюджет дефициті – шығыстардың кірістерден асып
түсуі.
Бюджеттік дефицит пен қарыздың сандық бағалануы келесі факторлармен
сипатталады:
a) Әдетте мемлекеттік шығындардың көлемін бағалау кезінде мемлекеттің
экономикалық секторында амортизация есептелмейді. Бұл бюджеттік
дефициттің және мемлекеттік қарыздың көлемінің өсуіне әкеледі.
b) Мемлекеттік шығындардың маңызды бабы – қарызға қызмет көрсету,
яғни сол бойынша пайыздарды төлеу және қарыздың негізгі сомаларын
біртіндеп өтеу (қарыздың амортизациясы).
Мемлекеттік шығындар мемлекеттік қарыздың RnD-ға тең номиналды (атаулы)
пайызын емес, RrD-ға тең нақты пайызын құрауы тиіс. D – мемлекеттік
қарыздың көлемі, Rr – пайыздың нақты ставкасы, Rn – номиналды пайыз
ставкасы. Арнайы есеп беруде бюджет дефициті үнемі πD көлеміне көтеріледі,
Фишер теңдігі бойынша π =Rn-Rr тең. Инфляцияның жоғары қарқынында қателік
айтарлықтай маңызды. Инфляцияның өсу периодында Rr=(Rr-π)(1+ π) тең.
Бюджет дефицитінің өсуі мемлекеттік шығындардың өсу көлемімен
байланысты.
c) Мемлекеттік бюджеттің дефицитін макродеңгейде бағалау кезінде
жергілікті бюджеттердің артықшылық жағдайлары есептелмейді. Көбіне
жергілікті басқару органдары өздерінің бюджет жағдайының
статистикалық мәліметтерін салықты азайту үшін өзгертуге тырысады.
Бұл заңдылық барлық экономикаларға тән. Қорытындысында федералдық
бюджет дефицитін бағалау нәтижесінде өсу байқалады.
d) Мемлекеттік бюджет дефицитінің ресми қатарында индустриалды
сияқты, ауыспалы экономикада, сонымен қатар Россияда да Орталық
Банктердің және мемлекеттік кәсіпорындар мен коммерциялық
банктердің шартты квазифискалдық жасырын дефициті қалыптасқан.
Квазифискалдық операциялар құрамына кіретіндер:
1)банктік несиелер мен өзара берешектерді жинау жолымен мемлекеттік
кәсіпорындардың артық жұмыстылықты және еңбекақысын нарықтікінен жоғары
төлеуін қаржыландыру.
2) экономикалық реформалардың бастапқы кезеңінде Орталық Банктен бөлінген,
коммерциялық банктерде іске асырылмаған несиелер қоржынының жинақталуы.
3) ақша айырбастау бағамын тұрақтандыру шараларының шығындарын Орталық
Банктің қаржыландыруы.
Бюджеттің жасырын дефициті бюджет дефициті мен мемлекеттік қарыздың
көлемін азайтады. Бұл көбіне мақсатты түрде жасалады.
Бюджеттік дефицит пен қарыздың нақты мөлшері сенімді макроэкономикалық
көрсеткіштер бола алмайды, оның үстіне берешектер әдетте ЖҰӨ-нің өсуімен
көбейеді.
Сондықтан берешектердің қатысты көрсеткіштерін қолданған дұрыс.
a) қарыз ЖҰӨ
b) қарыз тауарлар мен қызметтер экспорты
Бұл екі көрсеткіш ұзақ кезеңде қарыз ауыртпалығын сипаттайтын қор
көрсеткіштері.
c) қарызды өтеуге қызмет көрсету сомасы ЖҰӨ
d) қарызды өтеуге қызмет көрсету сомасы тауарлар мен қызметтер
экспорты
Ағын көрсеткіштері: неғұрлым қысқа мерзімде белсенді жоғары болса,
сыртқы сауда және валюталық саясат төлем балансын теңестірілуін
қажетсінеді.
.
Макроэкономикалық талдауда сонымен қатар салыстырмалы динамика
көрсеткіштері қолданылады:
ЖҰӨелдегі халық саны және қарызелдегі халық саны [3,б.11-15]
Мемлекеттік борыштың пайда болуы мен өсуінің себебі мемлекеттік
бюджеттің тұрақты тапшылығы болып табылады.
Тұрақты бюджет дефициті мен мемлекеттік қарыздың көбеюінің негізгі
себептері:
1) мемлекеттік шығындардың соғыс кезінде немесе басқа әлеуметтік
келіспеушілік периодтарындағы көбеюі. Бюджет дефицитінің қарыздарын
қаржыландыру қысқа мерзімде инфляция қарқынын әлсірету, ақша массасының
көбеюінен салық салуды қатаңдатпай құтылуға ықпал етеді;
2) экономикалық циклдың құлдырау және тіркелген стабилизаторлары;
3) экономиканы ынталандыру мақсатында салықты қысқарту.
Мемлекеттік бюджетке салықтың енгізілуі Т және салықтық
артықшылықтардың экономикадағы көрсеткіштері ТУ (У- жиынтық өнім) ұзақ
мерзімдік болашақта төмендету бағытын иеленеді, себебі:
a) экономиканы ынталандыру мақсатында мақсатты түрде салықтық сына
қысқарады.
b) салық салудың барлық жүйелеріне жеңілдіктердің едәуір мөлшері
кіреді.
c) көп жағдайда салықтық алымдар салық салудың дұрыс
ұйымдастырылуынан төмендейді. Әсіресе бұл фактор ауыспалы
экономикада, сонымен қатар ресейлікте анықталады.
d) ауыспалы экономикада салықтық аударымдар бюджетке өндіріс
саласындағы төмендеуден де түседі.
4)ұзақ мерзімдік шиеленістің бюджет-салық саласындағы көтерілуі
нәтижесінде:
- әлеуметтік қамсыздандыру мен денсаулық сақтауға мемлекеттік
шығыстардың көбеюі (бұл жасы келген халықтың үлесі өсіп келе жатқан елдерге
тән)
- білім беру мен жаңа жұмыс орындарының пайда болуына мемлекеттік
шығыстардың көбеюі (бұл жастардың үлесі өсіп келе жатқан елдерге тән).
Егер нақты пайыз ставкасы нақты ЖҰӨ-нің өсу қарқынынан жоғары
болса, онда мемлекеттік қарыздың ұлғаюы басқаруға келмейді: нақты ЖҰӨ-нің
барлық өсімділігі қарызға қызмет ету бойынша пайыздық төлемге жұмсалады
және қарыз ЖҰӨ-ге қатынасы өседі, ол қарыз ауыртпашылығын сипаттайды.
Қарыз ЖҰӨ-ге қатынасының динамикасын болжау үшін мына байланыс
қолданылады:
∆λ= λ(Rr - ∆YY) – σ
∆λ – қарыздың ЖҰӨ-ге қатынасының өзгерісі
λ – қарыздың ЖҰӨ-ге қатынасының
Rr – нақты пайыздық ставка
∆YY – нақты ЖҰӨ-нің өсу қарқыны
σ - ЖҰӨ-ге бастапқы бюджет тапшылығының үлесі.
Қарыз ЖҰӨ-ге қатынасының төмендеуі үшін мына екі шарт қажет:
1)Нақты пайыз ставкасы (Rr) нақты ЖҰӨ-нің өсу қарқынына (∆YY) қарағанда
төмен болуы қажет.
2)ЖҰӨ-де бастапқы бюджет артықшылығының үлесінің ұлғаюы тұрақты болуы
қажет. Мемлекеттік бюджеттің бастапқы тапшылығының болуы, қарыз
ауыртпашылығының ұлғаюының факторы болып табылады.
Салықтардың көбеюі - қарызға қызмет көрсету мен олардың негізгі өтеу
сомасының пайыздарын төлеу үшін мемлекетке қажетті кірістерді алу тәсілінің
бірі.
Қарызға қызмет көрсету графигін өз деңгейінде ұстау үшін N-ға қарағанда
үкімет салықты ең аз сомада жинау керек N ЖҰӨ-ге қатынасы табыс
салығының ставкасының төменгі шекарасы болып табылады:
NY≤ТY,
Y – жиынтық кіріс немесе ЖҰӨ.
Қарызға қызмет көрсетуден басқа мемлекет басқа да шығындарда
қаржыландыруы керек, онда мына жағдай
TY GY + NY + FY
бюджет – салық саясатындағы шиеленістің өсуін көрсетеді. Салықтың көбеюі
өсіп келе жатқан қарызға қызмет көрсету шарты ретінде, еңбекке, инновация
мен инвестициялауға ынталарын төмендетуге алып келеді. Сондықтан үлкен
мемлекеттік қарыздың болуы экономикалық өсу мүмкіндіктерін шектейді. Бұл
шектеулерді және салықтардың ұлғаймауынан құтылу үшін мемлекет қарызды
қайта қаржыландыра алады, яғни жаңа мемлекеттік займдарды шығару және соның
пайыздарын ескі қарыздарды төлеу үшін қолданады [4,б.61-63].
Қаржыны сауықтандыру, соның ішінде мемлекеттік борыштың өсу қарқынын
төмендету жөніндегі шаралардың ішінде мемлекеттік меншіктің бір бөлігін
өткізуге болады, яғни жекеше секторға сату жолымен активтердің бір
бөлігінен бас тарту; бұл тиімділігі аз меншікті қолдану жөніндегі мемлекет
көтеретін ауыртпалықты азайтады.
Ұлттық экономиканы дамыту шикізат салаларында шетел кредиттерін,
инвестицияларын салмайынша, экспорт және импорт алмастырушы салаларға,
аграрлық сектор мен тұтыну тауарларының өндірісіне озат технологияларды
тартпайынша мүмкін емес. Бірақ шетел капиталы мен валюта тарту оларды
жоғары тиімділікпен пайдалануға, лайықты қарыз қаражаттарының қайтарымына
дәлелді тәсілдемені қажет етеді: негізгі борыштың сомасы мен пайыздарын
төлеу бұл жағдайда нақты өнімнің бір бөлігін басқа елдердің қарамағына
беруді қажет етеді. Сыртқы борыштың көбеюі ұлттық валюта бағамының, экспорт
пен импорттың ара салмағының өзгеруімен, отандық экономиканың дамуындағы
қиыншылықтармен байланысты. Ұзақ мерзімді теріс экономикалық зардаптарды
тудыруы мүмкін.
Үлкен көлемдегі мемлекеттік борыш мемлекетті банкроттыққа ұшыратпайды,
өйткені үкіметтің мынадай іс-қимылдары қолданылуы мүмкін:
1) Қайта қаржыландыру. Төлеу мезгілі жеткен облигацияларды өтеу үшін
практикада үкімет шығыстарды қысқартпайды және салықтарды көтермейді
(тоқыраулық экономика жағдайында мұндай саясат қате болар еді). Ол
өзінің борышын қайта қаржыландырады, яғни жаңа облигациялар сатады
және түсім-ақшаны өтелетін облигацияларды ұстаушыларға төлеу үшін
пайдаланады.
2) Салық салу. Үкіметтің салық салуға және оларды жинауға құқығы бар.
Қаржылық күйреу кезінде жекеше шаруашылықтар мен корпорациялар салық
жинау есебінен кірістер ала алмайды, ал үкімет ала алады; сөйтіп,
жекеше шаруашылықтар мен корпорациялар банкроттануы мүмкін, ал
үкімет банкроттанбайды.
3) Ақша жасау. Борыштың негізгі сомасын және пайыздарды төлеу үшін
үкіметтің ақша басып шығаруға мүмккіндігі бар, бірақ мұның
инфляциялық нәтижесі болады [5,б.156-160б].
Алайда үкіметтің мұндай іс-қимылдары жағымсыз зардаптарды туғызады:
а) кірістердегі теңсіздіктің көбеюі, өйткені кірістердің мөлшері
бойынша халықтың түрлі топтары болады. Салық жүйесі шамалы үдемелі болуы
мүмкін, облигацияларға ие болудан алынатын пайыздық кірістерді қайта
бөлудің нәтижесінде ол артық кірістер алмайды;
ә) пайыздық төлемдер салық салуды көбейтуді қажет етеді, бұл
инновацияларға, инвестицияларға, жұмысқа ынталамаларды төмендетеді, мұның
өзі экономикалық өсуге зиян келтіреді. Борыш бойынша пайыздық төлемдердің
қатынасы борыш бойынша пайыздарды төлеу үшін қажет салық салудың деңгейін
көрсетеді;
б) ығыстыру әсері. Экономика толық жұмыстылық жағдайында жұмыс істеп
тұр және бюджет баланстандырылған дей отырып, онда егер үкімет шығыстарды
көбейткен жағдайда өндірістік мүмкіндіктердің қисық сызығы бойынша
экономика қисық сызықтың бойымен үкіметтік тауарлардың осі бағытында
жылжиды және жекеше тауарларға ашықтық кемірек болады [6,б.85-86].
1график-Өндірістік мүмкіндіктердің қисық сызығы
Жекеше тауарлар не тұтынушы, не инвестициялық тауарлар болуы мүмкін:
1) егер тұтынушы тауарларды қысқарту есебінен ұсыным азайса, онда
халықтың бүгінгі ұрпағының тұрмыс деңгейі төмендейді, ал
инвестициялардың деңгейі сақталынады және келер ұрпақ
шалынбайды;
2) егер төмендеу инвестициялық тауарларды шалса, онда бүгінгі
ұрпақтың тұтыну деңгейі өзгермейді, ал болашақта табыс деңгейі
аз болады.
Oқиғалар дамуының екі жолы болуы мүмкін:
1)Үкіметтік шығыстардың көбеюі салық салудың өсуімен қаржыланады, онда
тұтыну шығыстары төмендейді және үкіметтік шығыстардың ауыртпалығы бүгінгі
ұрпаққа түседі;
2) Үкіметтік шығыстардың көбеюі мемлекеттік борыштың көбеюі есебінен
қаржыланады. Салдарлары: үкімет ақша рыногына шығады, жекеше қарызгерлермен
бәсекелеседі, пайыздық мөлшерлеме көбейеді, инвестициялар қысқарады.
Болашақ ұрпақ аз экономикалық әлуетті мұраланады және оның ең төмен тұрмыс
деңгейі болады [6,б.93].
Инвестициялардың ығыстыру әсерінен басқа, мемлекеттік бағалы қағаздар
бойынша пайыздың жоғары деңгейі шетел капиталын тартады, бірақ
қаражаттардың мұндай ағыны сыртқы борыштың өсуін білдіреді. Шетел
инвестицияларын отандық бағалы қағаздарға жұмсаудың артықшылығы ұлттық
валютаға сұранымды арттырады және халықаралық валюта рыногында оның
бағамының өсуін тудырады. Валюта бағамының артуы экспорттың қымбаттауына
және импорттың арзандауына жеткізеді, мұның нәтижесінде экспорт қысқарады,
ал импорт артады. Сауда балансы теріс сальдоға саяды. Таза экспорт жиынтық
сұранымның компоненті болатындықтан, оның қысқаруы немесе теріс сальдосы
ұлттық өндіріске тежеушілік ықпал жасайды.
Осыған байланысты мемлекеттің өзінің өкілдікті органы арқылы қаралған
процестерге бюджет тапшылығы мен мемлекеттік борыштың шегін белгілеу
жолымен заңнамалық араласуы бюджет шығыстардың жеке баптары бойынша тыйым
салу құқығын белгілеуі мүмкін.
R
R2
B C
R1 A
2
I3 1
I
I2 I1
2график-Ығыстыру әсері
Пайыздық мөлшерлеменің өсуі әсерінен пайда болған R1-ден R2,
инвестицияның I1-ден I2 ығыстыру нәтижесі, олардың өсуінен I2-ден I3
инвестициялық сұраныс қисығының I жағдайдан II жағдайына жылжуы нәтижесінде
алшақтайды. Осыдан белгілі жағдайлардағы механизм – бюджеттік дефициттің
қарызды қаржыландырылуы жеке инвестицияның ығыстыру нәтижесін тудыруы да,
оны алшақтатуы да мүмкін [7,б.55-56].
1.2 Мемлекеттік қарыздарды реттеудің тәжірибесі мен оны басқарудың
теориялық негіздері
Мемлекеттік қарызданудың теориялық тәсілдемесінің эволюциясы және
мемлекеттік қарызды басқару жүйесінің негіздемесі, Қазақстандағы
мемлекеттік және жекеменшік қарыздануды жандандырудың нысандары,
мемлекеттік қарызды басқару стратегиясы: қолдану құралдары мен параметрлері
ұсынылған.
Мемлекеттік қарызданудың мәселесінің мәнін түсіну экономикалық ғылым
классиктері Адам Смит пен Давид Риккардо еңбектерінен басталады. А. Смит
зерттеулерінде мемлекеттік шығындарды несие арқылы қаржыландыру тәжірибесі
жағымсыз бағаланады, оның пікірінше, мұндай тәжірибе халық байлығын
азайтады, осымен бір мезгілде салық ауыртпалығын тереңдетіп, капитал
жинауға едәуір кедергі келтіреді. А. Смит мемлекеттік қарыз мәселесін соғыс
уақытындағы мемлекеттік шығындарды қаржыландырумен тығыз байланыста көреді.
Соғыстарға орай пайда болған қарыздар бейбіт шақта өз-өзінен жоғалып
кетпейді, керісінше, қарызды өтеу және пайыздық төлемдерін қамтамасыз ету
проблемаларына байланысты одан әрі өсе түседі, бұл, өз кезегінде,
салықтардың артуына әкеледі [1,б.154-158].
Мұны түсіну үшін Қарыз-табыс коэффициентіне үңілейік:
Қарыз коэфициенті = қарызРҮ
Мұндағы РҮ –номиналды ЖҰӨ, егер номиналды ЖҰӨ қарызға қарағанда жедел
өсетін болса, онда қарыздың ЖҰӨ-ге қатынасы төмендейді.
Қарыз-табыс коэфициентін формула түрінде жазып, оның уақыттан тыс қалай
өзгеретіндігін көреміз.
Төменде шартты белгілердің анықтамасы берілген:
r-нақты процент мөлшерлемесі
x-номиналды табыстың бөлігі ретінде өлшенген процентсіз немесе
бюджеттегі бастапқы артық-ауыс
y-нақты ЖҰӨ өсу мөлшері
b-қарыз-табыс коэфициенті
Егер,
∆b=b(r-y) -x0
Болса, қарыз-табыс коэфициенті уақыттан тыс артады.
b(r-y) –x0 b(r-y) –x=0 b(r-y) -x0
Қарыз-табыс Азаяды тұрақты Көбейеді
коэфициентінің
1 сурет-Қарыз-табыс коэфициентінің айқындауышы [2,б.398-400]
2 ҚР МЕМЛЕКЕТТІК ҚАРЫЗЫНЫҢ ЖАҒДАЙЫ ЖӘНЕ ОНЫ БАСҚАРУ НЕГІЗДЕРІ
2.1 ҚР мемлекеттік қарызы, оның қазіргі жағдайы
2009 жылғы 9 айда қарыздардың түсуін есепке алмағанда мемлекеттік
бюджетке түсетін түсімдер 2 578,0 млрд. теңгені құрады және есепті кезеңге
арналған жоспардың 94,9%-ына атқарылды, қарыздарды өтеуді есепке алмағанда
мемлекеттік бюджеттің шығыстары 2 817,1 млрд. теңгені құрады немесе есепті
кезеңге арналған төлемдер бойынша жоспардың 91,8%-ына атқарылды. 352,8
млрд. теңге сомасында жоспарланған тапшылық кезінде іс жүзіндегі тапшылық
240,2 млрд. теңге сомасында қалыптасты. Республиканың жалпы сыртқы
қарызының (ЖСҚ) өсуі тез қарқынмен жалғасып отыр жəне 2008 жылдың бірінші
тоқсанының аяғында тоқсан ішінде 10,1 млрд. долл. ұлғая отырып, 92 млрд.
АҚШ долл. (бұдан əрі – долл.) астам болды. 2.11-суретте ЖСҚ динамикасы
Қазақстан экономикасының секторлары бойынша бөлініп көрсетілген. 1-суретте
көрсетілгендей, ағымдағы жылдың екінші тоқсанында Басқа секторлардың
сыртқы міндеттемелері көлемінің Банктер секторының (екінші деңгейдегі
банктер жəне Қазақстан Даму Банкі АҚ кіретін) көлемінен тұтастай алғанда
асып түсуі болды. Егер Мемлекеттік басқару секторы бойынша (ҚР Үкіметі)
2005 жылдың аяғынан бері сыртқы қарыздың деңгейі 1,5 млрд. долл. жуық
болса, онда Ақша-кредиттік реттеу органдары секторы бойынша (ҚР Ұлттық
Банкі) 3,1 млрд. долл. дейін өсу болды [9,б.84-89].
2 сурет – Қазақстан Республикасының секторлар бойынша жалпы сыртқы
қарызының серпіні.
Түсініктеме: [10,б.56-61] мәліметтер бойынша автор құрастырған.
Мемлекеттің сыртқы қарыздарын талдау елдің экономика секторлары бойынша
ғана емес, сонымен қатар мемлекеттік жəне мемлекет кепілдік берген сыртқы
қарыз бөлігіндегі сыртқы қарызға талдау (ҚР Үкіметінің, Ұлттық Банктің жəне
республика кəсіпорындарының мемлекеттік кепілдігі бар кредиттері бойынша
сыртқы берешегінен тұратын) жəне мемлекет кепілдік бермеген сыртқы қарызға
талдау жасалған (1-кесте).
1 кесте-2004-2009 жылдардағы Қазақстан Республикасының жалпы сыртқы
қарызының серпіні.
(млн. АҚШ
долл.)
Көрсеткіштері4 тоқ. 4 тоқ. 4 тоқ. 4 тоқ. 1 тоқ. 2 тоқ. 1тоқ.
2004 2005 2006 2007 2008 2008 2009
Мемлекеттік 3 622,6 3 132,9 2 175,0 3 124,6 4 122,9 5 098,3
және мемлекет
6103,2
кепілдік
берген сыртқы
қарыз
Қарыздың 15,8 9,6 5,0 4,2 5,0 5,5
жалпы
сомасындағы 6,0
үлесі, %-бен
Мемлекет 19297,6 29580,3 41253,5 70898,1 77812,5 86977,1
кепілдік
бермеген 90235,1
сыртқы қарыз
Қарыздың 84,2 90,4 95,0 95,8 95,0 94,5
жалпы
сомасындағы
үлесі, %-бен
Қортындысы: 22920,2 32 713,243 428,574 022,781 935,492 075,5
ҚР-ның Ұлттық Банкінің деректері бойынша .
Кепілдік берілмеген қарыз бөлігінің артуына (2-сурет), ең алдымен,
мұнай мен газды барлау, өндіру, қайта өңдеу мен тасымалдау жөніндегі ірі
жобаларды қаржыландыру себепші болды.
3 сурет – ҚР-ның жалпы сыртқы қарызының құрылымы
Түсініктеме: [10,б.56-61] мәліметтер бойынша автор құрастырған.
4-суретте заемшылар салалары бойынша есепті кезеңнің басындағы ЖСҚ
құрылымы келтірілген. Банктердің, банк операцияларының жекелеген түрлерін
жүзеге асыратын ұйымдардың айтарлықтай қарыз алуының, сондай-ақ ҚРҰБ сыртқы
міндеттемелері нəтижесінде Қаржылық қызмет саласы көшбасшы болуын
жалғастыруда. Шетелдік инвесторлардың Қарашығанақ жобасы бойынша
шығындарының орны толтырылуына жəне Өңделмеген мұнай жəне табиғи газ
өндіру саласына жатқызылған басқа кəсіпорындардың негізгі қарызының
өтелуіне байланысты, бұл саланың міндеттемелері төмендеп, 2006 жылғы 8,9
млрд. долл. салыстырғанда 2007 жылдың маусымының аяғында 8,2 млрд. долл.
құрады. Үкіметтің сыртқы қарызы Мемлекеттік басқару саласына жатқызылды
[9,б.84-89].
4 сурет – Жұмсалымдардын негізгі салалары бойынша
жалпы сыртқы қарыз.[11,http:kk.wikipedia.org wiki.].
2009 жылғы 1 қазандағы жағдай бойынша салық және бюджетке төленетін
төлемдер бойынша бересі тұтастай алғанда республика бойынша 105,9
млрд.теңгені құрады.Жылдың басымен салыстырғанда салық органдарының
тексеру актілері бойынша соманы жете есептеуге байланысты бересі 25,0 млрд.
теңгеге ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz