Халықаралық қатынастардағы аймақтық қауіпсіздік мәселелеріндегі орта шығыс
Кіріспе
1ТАРАУ ХХ ҒАСЫРДЫҢ ЕКІНШІ ЖАРТЫСЫНДАҒЫ ОРТА ШЫҒЫС ЕЛДЕРІ ЖӘНЕ ҚАУІПСІЗДІК МӘСЕЛЕСІ
1.1 Орташығыстық қауіпсіздікті қамтамасыз етудегі Иран, Ауғанстан және Түркияның алатын орны, саяси.экономикалық әлеуеті мен орны ... ... ... ..2
1.2 Аймақтық қауіпсіздік және Иран.Ирак соғысының кейбір қырлары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
2 ТАРАУ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАТЫНАСТАРДАҒЫ АЙМАҚТЫҚ ҚАУІПСІЗДІК МӘСЕЛЕЛЕРІНДЕГІ ОРТА ШЫҒЫС
2.1 Таяу Шығыстағы «Жаңа қауіпсіздік құрылысы» және Орта Шығыс ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...26
2.2 Орта шығыстағы қауіпсіздік мәселесіндегі және саяси.діни қозғалыстар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..45
2.3 Орта Шығыс және «Үлкен Таяу Шығыс» доктринасы ... ... ... ... ... ... ... .72
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1ТАРАУ ХХ ҒАСЫРДЫҢ ЕКІНШІ ЖАРТЫСЫНДАҒЫ ОРТА ШЫҒЫС ЕЛДЕРІ ЖӘНЕ ҚАУІПСІЗДІК МӘСЕЛЕСІ
1.1 Орташығыстық қауіпсіздікті қамтамасыз етудегі Иран, Ауғанстан және Түркияның алатын орны, саяси.экономикалық әлеуеті мен орны ... ... ... ..2
1.2 Аймақтық қауіпсіздік және Иран.Ирак соғысының кейбір қырлары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
2 ТАРАУ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАТЫНАСТАРДАҒЫ АЙМАҚТЫҚ ҚАУІПСІЗДІК МӘСЕЛЕЛЕРІНДЕГІ ОРТА ШЫҒЫС
2.1 Таяу Шығыстағы «Жаңа қауіпсіздік құрылысы» және Орта Шығыс ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...26
2.2 Орта шығыстағы қауіпсіздік мәселесіндегі және саяси.діни қозғалыстар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..45
2.3 Орта Шығыс және «Үлкен Таяу Шығыс» доктринасы ... ... ... ... ... ... ... .72
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Бітіру жұмысымның өзектілігі. Орта Шығыс мемлекеттерінің оның ішінде Иран, Ауғанстан және Түркияның халықаралық саясатта алатын орны бірінші кезекте бұл мемлекеттердің географиялық орналасуы және оның ұлттық мудделері сияқты ұзақ мерзімді сипаты бар факторлардың ықпалымен қалыптасты. Жаңа технологиялардың және ғаламдану процесінің дамуына, планеталық сипаттағы қауіп-қатердің пайда болуына, жаңа экономикалық құрылымның қалыптасуына, аймақтық деңгейдегі халықаралық ынтымақтастықтың тереңдеуі мен сан алуандығына байланысты әлемде болып жатқан өзгерістер - мұның бәрі Орта Шығыс мемлекеттерінің саяси және экономикалық дамуының сыртқы саясатының бағытына түзетулер енгізуге мәжбүр етеді.
Көкейкесті халықаралық мәселелерді шешуге қатысты жедел әрі икемді үн қатуға, осы мәселелерде жаңа көзқарастарды әзірлеуді және іске асыруды талап етеді. Алайда, саясаттың негізге алынатын қағидаттары өзгеріссіз қала береді.
Азия мен Еуропаның қиылысындағы геосаяси орналасуы, экономикалық және әскери-саяси мүдделері, сондай-ақ қазіргі бар экономикалық әлеуеті Орта Шығыс аймақ мемлекеттері қауіпсіздік, аумақтық тұтастық принциптерімен аймақтағы тұрақтылық пен ізгі көршілік аймағын қалыптастыруға мүдделі.
Екі дүниежүзілік соғыстың және көптеген аймақтық жанжалдардың, Ирандағы Ислам революциясының, Ауғанстандағы ұзақ мерзімге созылып кеткен соғыс, биполярлық жүйенің қирауы мен социалистік жүйенің ыдырауы жаңа әлемдік тәртіп мәселесімен аяқталды. Бұрынғы қалыптасқан таптаурын түсініктердің орнына геоэкономикалық, геосаяси және геостратегиялық жаңа өлшемдердің уақыты келді.
Орта Шығыс әлемдік державалардың стратегиялық мүдделерінің түйісу орнына айналды. Осыған айғақ ретінде АҚШ мүдделері үшін аймақтардың маңызын атап көрсететін, белгілі американдық саясаткер 3.Бжезинскийдің төмендегі сөздері мысал бола алады: «Геосаясат аймақтық пайымдаудан ғаламдық сипат алу үстінде, бұл бүкіл Еуразиялық құрлықтан үстем болу - ғаламдық түрғыдан жетекшілік ету үшін негіз қызметін атқарады. Қазіргі уақытта еуропалық держава болып табылмайтын Құрама Штаттар халықаралық ауқымда жетекшілік етуде, бұл орайда оның билігі Еуразиялық құрлықтың үш перифериялық аймағына тікелей жүреді, осы позиция тұрғысынан ол әлгі аймақтардың ішкі аудандарына орналасқан мемлекеттерге өзінің қуатты ықпалын жүзеге асырады [1] деген пікірінің Орта Шығыыс мемлекеттеріне қатысы бар.
Кез келген мемлекеттің геосаяси жағдайы - саяси күштердің орналасуымен және олардың аумақтық үйлесуімен, сондай-ақ осы факторлардың қоғамның саяси өмірінің кеңістікте ұйымдастырылуының өзара байланысымен белгіленеді. Геосаясаттан дәстүрлі түрде географиялық детерменизм принципін негізге алып, мүмкіндікті айқындауға жағдай жасайтын сыртқы саясаттың құралын көреді. «География мемлекеттердің сырткы саясатындағы анағұрлым іргелі факторы, өйткені ол мейлінше тұрақты, өзгеріссіз сипатымен ерекшеленеді. Министрлер келеді және кетеді, тіпті диктаторлар да қайтыс болады, ал тау тізбектері өзгеріссіз қалады» - деп жазады американдық геосаясаткер Спайкмен [2].
Көкейкесті халықаралық мәселелерді шешуге қатысты жедел әрі икемді үн қатуға, осы мәселелерде жаңа көзқарастарды әзірлеуді және іске асыруды талап етеді. Алайда, саясаттың негізге алынатын қағидаттары өзгеріссіз қала береді.
Азия мен Еуропаның қиылысындағы геосаяси орналасуы, экономикалық және әскери-саяси мүдделері, сондай-ақ қазіргі бар экономикалық әлеуеті Орта Шығыс аймақ мемлекеттері қауіпсіздік, аумақтық тұтастық принциптерімен аймақтағы тұрақтылық пен ізгі көршілік аймағын қалыптастыруға мүдделі.
Екі дүниежүзілік соғыстың және көптеген аймақтық жанжалдардың, Ирандағы Ислам революциясының, Ауғанстандағы ұзақ мерзімге созылып кеткен соғыс, биполярлық жүйенің қирауы мен социалистік жүйенің ыдырауы жаңа әлемдік тәртіп мәселесімен аяқталды. Бұрынғы қалыптасқан таптаурын түсініктердің орнына геоэкономикалық, геосаяси және геостратегиялық жаңа өлшемдердің уақыты келді.
Орта Шығыс әлемдік державалардың стратегиялық мүдделерінің түйісу орнына айналды. Осыған айғақ ретінде АҚШ мүдделері үшін аймақтардың маңызын атап көрсететін, белгілі американдық саясаткер 3.Бжезинскийдің төмендегі сөздері мысал бола алады: «Геосаясат аймақтық пайымдаудан ғаламдық сипат алу үстінде, бұл бүкіл Еуразиялық құрлықтан үстем болу - ғаламдық түрғыдан жетекшілік ету үшін негіз қызметін атқарады. Қазіргі уақытта еуропалық держава болып табылмайтын Құрама Штаттар халықаралық ауқымда жетекшілік етуде, бұл орайда оның билігі Еуразиялық құрлықтың үш перифериялық аймағына тікелей жүреді, осы позиция тұрғысынан ол әлгі аймақтардың ішкі аудандарына орналасқан мемлекеттерге өзінің қуатты ықпалын жүзеге асырады [1] деген пікірінің Орта Шығыыс мемлекеттеріне қатысы бар.
Кез келген мемлекеттің геосаяси жағдайы - саяси күштердің орналасуымен және олардың аумақтық үйлесуімен, сондай-ақ осы факторлардың қоғамның саяси өмірінің кеңістікте ұйымдастырылуының өзара байланысымен белгіленеді. Геосаясаттан дәстүрлі түрде географиялық детерменизм принципін негізге алып, мүмкіндікті айқындауға жағдай жасайтын сыртқы саясаттың құралын көреді. «География мемлекеттердің сырткы саясатындағы анағұрлым іргелі факторы, өйткені ол мейлінше тұрақты, өзгеріссіз сипатымен ерекшеленеді. Министрлер келеді және кетеді, тіпті диктаторлар да қайтыс болады, ал тау тізбектері өзгеріссіз қалады» - деп жазады американдық геосаясаткер Спайкмен [2].
1. Бжезинский З. Великая шахматная доска. Москва: Международные отношения, 2000. 254 с.
2.
3. Чжен Кун Фу. Геополитика Казахстана: между прошлым и будущим. Алматы. Жеті Жарғы. 1999. с. 43.
4. Рар А. Энергетические ресурсы Каспийского моря // Internationale Politik. - Русское изд. – 2001. - №1. – С. 49-57.
6 Тьюгендхэт К., Гамильтон А. Нефть. Самый большой бизнес. - М.: Прогресс, 1978. – 485 с.
7 О Коннор Х. Империя нефти. - М.: Наука, 1968. – 256 с.
8 Шевалье Жан-Мари Нефтяной кризис. - М.: Прогресс, 1975. – 245 с.
9 Ергин Д. Добыча. Всемирная история борьбы за нефть, деньги и власть / Пер. с англ. - 2-е изд. – М.: Изд. ДеНово, 2001. - 888 с.
10 Меркс, Фред. Черная кровь / Пер. с нем; Авт.предисл. Н.А. Симония. - М.: Наука, 1978. – 200 с.
11 интеро Родольфо Нефтяные конкистадоры. - М.: Прогресс, 1976. – 168 с.
12 Брутенц К.Н. Тридцать лет на Старой площади. Мемуары. - М.: Международные отношения, 1998. - 568 с.
13 Кожахметов К.К. Движение солидарности и борьба Арабских народов за свободу и независимость (сер.50-х-начало 80-х гг.). – Алматы: Оралман, 1999. – 200 с.
14 Саттаров Т. Персидский залив: нефть и экономическое развитие. - Ташкент: Ташкентский государственный институт востоковедения, 2003. – 240 с.
15 Сейфульмулюков И.А. ОПЕК в развивающемся мире / АН СССР, Ин-т мировой экономики и междунар.отношений. - М.: Наука, 1989. - 187 с.
16 Акимбеков С.М. Афганский узел и проблемы безопасности Центральной Азии. – Алматы: КИСИ, 1998. – 280 с.
17 Токаев К.К. Под стягом независимости: Очерки о внеш.политике Казахстана. – Алматы: Білім, 1997. – 736 с.
18 Амреев Б. Казахстан и Саудовская Аравия. – Астана: Елорда, 2003. - 280 с.
19 Идрисов Е.А. Қазахстан и мировой рынок нефти // Сборник материалов конференции. – Алматы: Казахстанский институт стратегических исследований при Президенте Республики Казахстан, 2003. – С. 18-22.
20 Акимбеков С.М. Афганский узел и проблемы безопасности Центральной Азии. – Алматы: КИСИ, 1998. – 280 с.
21 Алдабек Н.А. Қытай Халық Республикасы мен Қазақстан Республикасы арасындағы байланыс. Тарихы мен Болашағы // ҚазҰУ Хабаршысы. Шығыстану сериясы. – 2004. - №2 (27). – 50-53 бб.
22 Лаумулин М.Т. Казахстан в современных международных отношениях: безопасность, геополитика. Политология / Информ.-аналит.центр Континент. – Алматы, 2000. – 480 с.
23 Губайдуллина М.Ш. Геополитические контуры Центральной Азии: факторы и риски // Казахстан-Спектр. – 2000. - №1 (11). – С. 101-116.
24 Ашимбаев М.С.,
25 Ерекешова Л.Г. Иран как будущая региональная держава // ANALYTIC. – 2001. - №2. – С. 26-29.
26 Музапарова Л.М. История освоения нефтегазовых месторождении Казахстана // Caspian, Official Publication of KIOGE 98 – The Sixth International Oil and Gas Exhibition. - 2000. - С. 21-23.
27 Нурша А.К. Дипломатическая борьба вокруг Каспийской нефти в конце ХХ-начале ХХІ вв.: автореф.дис.канд.юрид.наук: 17.10.02. – Алматы, 2002. – 30 с.
28 Курганбаева Г.А. Нефтегазовый потенциал Каспийского региона в системе глобальных перемен // Каспийский регион на современном этапе: проблемы, тенденции, перспективы: Сборник материалов конференции. – Алматы: Казахстанский институт стратегических исследований при Президенте Республики Казахстан, 2003. – С. 23-41.
29 Абишев А. Каспий: нефть и политика. – Центр внешней политики и анализа. – Алматы, 2002. – 360 с.
30 Демченко П.Е. Арабский Восток в час испытаний. – М.: Политиздат, 1967. – 80 с.
31 Борисов Р.В. США: Ближневосточная политика в 70-е годы. – М.: Наука, 1982. – 216 с.
32 Международные проблемы Азии 80-х годов / Э.М. Алиев, С.И. Илларионов, В.П. Нихамин и др. – М.: Междунар.отношения, 1983. – 272 с.
33 Рысь Э.В. Персидский залив: горячая точка планеты. – М.: Знание, 1988. – 64 с.
34 Турсунов А. Саддам Хусейн. Как стать самим собой // Континент. – 2002. - №19 (81). – С. 18-20.
35 Апдайк Р.Дж. Саддам Хусейн. Политическая биография. Серия След в истории. – Ростов-на-Дону: Феникс, 1999. – 512 с.
36 Маликов Б. Совет сотрудничества Арабских государств залива. – М.: Дар-Аль-Кимам, 1994. – 186 с.
37 Кожихов А. Нефтяные интересы мировых государств в Каспийском регионе и национальная безопасность Казахстана // Каспийский регион на современном этапе: проблемы , тенденции, перспективы: Сборник материалов конференции. – Алматы: Казахстанский институт стратегических исследований при Президенте Республики Казахстан, 2003. – С. 95-114.
38 Хамидуллина С.С. Оценка роли и места нефтедобыващего комплекса Казахстана на мировом рынке нефти // Казахстан Спектр. – 2005. - № 1. – С. 60-64.
39 Агаев С.Л. «Иран между прошлым и будущим» - М., 1997г.
40 Л.С. Васильев. «История востока» - М., 1994г.
41 «История Ирана» - М.,Изд. МГУ 1977г.
42 Мирский Г.И. «Армия и политика в странах Азии и Африки» М., 1970г.
43 Жильцов С.С., Зонн И.С., Ушков А.М. «Геополитика Каспийского региона» М., 2003г.
44 Примаков Е.Н. «Восток после распада колониальной системы» М., 1982г.
45 «Исламская революция и диалог цивилизации»// Восток 2001г.
46 Агаев С.Л. Иран: внешняя политика и проблемы независимости М., 1971г.
47 Феномен йсламской демократии // Континент 2003г.
48 Воскресенский А.О. Восток/Запад. Региональные подсистемы и региональные проблемы международных отношений. М.,2002.
49 Кожирова С.Б. Внешняя политика Стран Востока с 1945 по 1990г. Астана 2001 г.
50 С.Акимбеков «Революция в Иране». Континент 2003. 2-15 июля.
51 .Акимбеков С.М. Афганский узел и проблемы безопасности Центральной Азии. – Алматы: КИСИ, 1998. – 280 с.
52 Гриневксий О. Тайны советской дипломатии. М.: Вариус. 2000 С.139 140.].
53 Arab Human Development Report 2003. http://www.religiousconsultation.org/Special_Features
54 Ергин Д. Добыча. Всемирная история борьбы за нефть, деньги и власть. – 2001. http://lib.aldebaran.ru)
55 Remarks of U.S. Secretary State C/ Rice at the American University in Cairo, Egypt. June 20, 2005. http://www.state.gov/secretary)
56 Рише П. Буш Видит Ближний Восток большим и мирным, http:/www.inopressa.ru/liberation/2004/03/09/10:16:00/дро)
57 Рише П. Буш Видит Ближний Восток большим и мирным, http:/www.inopressa.ru/liberation/2004/03/09/10:16:00/дро)
58 Рише П., Суле В. Буш как экспортер демократии, http:/www.inopressa.ru/liberation/2004/06/10)
59 Пастухов Е. Звезда Синяя // Континент, http://www.continent.kz/2005/12/15.htm.
2.
3. Чжен Кун Фу. Геополитика Казахстана: между прошлым и будущим. Алматы. Жеті Жарғы. 1999. с. 43.
4. Рар А. Энергетические ресурсы Каспийского моря // Internationale Politik. - Русское изд. – 2001. - №1. – С. 49-57.
6 Тьюгендхэт К., Гамильтон А. Нефть. Самый большой бизнес. - М.: Прогресс, 1978. – 485 с.
7 О Коннор Х. Империя нефти. - М.: Наука, 1968. – 256 с.
8 Шевалье Жан-Мари Нефтяной кризис. - М.: Прогресс, 1975. – 245 с.
9 Ергин Д. Добыча. Всемирная история борьбы за нефть, деньги и власть / Пер. с англ. - 2-е изд. – М.: Изд. ДеНово, 2001. - 888 с.
10 Меркс, Фред. Черная кровь / Пер. с нем; Авт.предисл. Н.А. Симония. - М.: Наука, 1978. – 200 с.
11 интеро Родольфо Нефтяные конкистадоры. - М.: Прогресс, 1976. – 168 с.
12 Брутенц К.Н. Тридцать лет на Старой площади. Мемуары. - М.: Международные отношения, 1998. - 568 с.
13 Кожахметов К.К. Движение солидарности и борьба Арабских народов за свободу и независимость (сер.50-х-начало 80-х гг.). – Алматы: Оралман, 1999. – 200 с.
14 Саттаров Т. Персидский залив: нефть и экономическое развитие. - Ташкент: Ташкентский государственный институт востоковедения, 2003. – 240 с.
15 Сейфульмулюков И.А. ОПЕК в развивающемся мире / АН СССР, Ин-т мировой экономики и междунар.отношений. - М.: Наука, 1989. - 187 с.
16 Акимбеков С.М. Афганский узел и проблемы безопасности Центральной Азии. – Алматы: КИСИ, 1998. – 280 с.
17 Токаев К.К. Под стягом независимости: Очерки о внеш.политике Казахстана. – Алматы: Білім, 1997. – 736 с.
18 Амреев Б. Казахстан и Саудовская Аравия. – Астана: Елорда, 2003. - 280 с.
19 Идрисов Е.А. Қазахстан и мировой рынок нефти // Сборник материалов конференции. – Алматы: Казахстанский институт стратегических исследований при Президенте Республики Казахстан, 2003. – С. 18-22.
20 Акимбеков С.М. Афганский узел и проблемы безопасности Центральной Азии. – Алматы: КИСИ, 1998. – 280 с.
21 Алдабек Н.А. Қытай Халық Республикасы мен Қазақстан Республикасы арасындағы байланыс. Тарихы мен Болашағы // ҚазҰУ Хабаршысы. Шығыстану сериясы. – 2004. - №2 (27). – 50-53 бб.
22 Лаумулин М.Т. Казахстан в современных международных отношениях: безопасность, геополитика. Политология / Информ.-аналит.центр Континент. – Алматы, 2000. – 480 с.
23 Губайдуллина М.Ш. Геополитические контуры Центральной Азии: факторы и риски // Казахстан-Спектр. – 2000. - №1 (11). – С. 101-116.
24 Ашимбаев М.С.,
25 Ерекешова Л.Г. Иран как будущая региональная держава // ANALYTIC. – 2001. - №2. – С. 26-29.
26 Музапарова Л.М. История освоения нефтегазовых месторождении Казахстана // Caspian, Official Publication of KIOGE 98 – The Sixth International Oil and Gas Exhibition. - 2000. - С. 21-23.
27 Нурша А.К. Дипломатическая борьба вокруг Каспийской нефти в конце ХХ-начале ХХІ вв.: автореф.дис.канд.юрид.наук: 17.10.02. – Алматы, 2002. – 30 с.
28 Курганбаева Г.А. Нефтегазовый потенциал Каспийского региона в системе глобальных перемен // Каспийский регион на современном этапе: проблемы, тенденции, перспективы: Сборник материалов конференции. – Алматы: Казахстанский институт стратегических исследований при Президенте Республики Казахстан, 2003. – С. 23-41.
29 Абишев А. Каспий: нефть и политика. – Центр внешней политики и анализа. – Алматы, 2002. – 360 с.
30 Демченко П.Е. Арабский Восток в час испытаний. – М.: Политиздат, 1967. – 80 с.
31 Борисов Р.В. США: Ближневосточная политика в 70-е годы. – М.: Наука, 1982. – 216 с.
32 Международные проблемы Азии 80-х годов / Э.М. Алиев, С.И. Илларионов, В.П. Нихамин и др. – М.: Междунар.отношения, 1983. – 272 с.
33 Рысь Э.В. Персидский залив: горячая точка планеты. – М.: Знание, 1988. – 64 с.
34 Турсунов А. Саддам Хусейн. Как стать самим собой // Континент. – 2002. - №19 (81). – С. 18-20.
35 Апдайк Р.Дж. Саддам Хусейн. Политическая биография. Серия След в истории. – Ростов-на-Дону: Феникс, 1999. – 512 с.
36 Маликов Б. Совет сотрудничества Арабских государств залива. – М.: Дар-Аль-Кимам, 1994. – 186 с.
37 Кожихов А. Нефтяные интересы мировых государств в Каспийском регионе и национальная безопасность Казахстана // Каспийский регион на современном этапе: проблемы , тенденции, перспективы: Сборник материалов конференции. – Алматы: Казахстанский институт стратегических исследований при Президенте Республики Казахстан, 2003. – С. 95-114.
38 Хамидуллина С.С. Оценка роли и места нефтедобыващего комплекса Казахстана на мировом рынке нефти // Казахстан Спектр. – 2005. - № 1. – С. 60-64.
39 Агаев С.Л. «Иран между прошлым и будущим» - М., 1997г.
40 Л.С. Васильев. «История востока» - М., 1994г.
41 «История Ирана» - М.,Изд. МГУ 1977г.
42 Мирский Г.И. «Армия и политика в странах Азии и Африки» М., 1970г.
43 Жильцов С.С., Зонн И.С., Ушков А.М. «Геополитика Каспийского региона» М., 2003г.
44 Примаков Е.Н. «Восток после распада колониальной системы» М., 1982г.
45 «Исламская революция и диалог цивилизации»// Восток 2001г.
46 Агаев С.Л. Иран: внешняя политика и проблемы независимости М., 1971г.
47 Феномен йсламской демократии // Континент 2003г.
48 Воскресенский А.О. Восток/Запад. Региональные подсистемы и региональные проблемы международных отношений. М.,2002.
49 Кожирова С.Б. Внешняя политика Стран Востока с 1945 по 1990г. Астана 2001 г.
50 С.Акимбеков «Революция в Иране». Континент 2003. 2-15 июля.
51 .Акимбеков С.М. Афганский узел и проблемы безопасности Центральной Азии. – Алматы: КИСИ, 1998. – 280 с.
52 Гриневксий О. Тайны советской дипломатии. М.: Вариус. 2000 С.139 140.].
53 Arab Human Development Report 2003. http://www.religiousconsultation.org/Special_Features
54 Ергин Д. Добыча. Всемирная история борьбы за нефть, деньги и власть. – 2001. http://lib.aldebaran.ru)
55 Remarks of U.S. Secretary State C/ Rice at the American University in Cairo, Egypt. June 20, 2005. http://www.state.gov/secretary)
56 Рише П. Буш Видит Ближний Восток большим и мирным, http:/www.inopressa.ru/liberation/2004/03/09/10:16:00/дро)
57 Рише П. Буш Видит Ближний Восток большим и мирным, http:/www.inopressa.ru/liberation/2004/03/09/10:16:00/дро)
58 Рише П., Суле В. Буш как экспортер демократии, http:/www.inopressa.ru/liberation/2004/06/10)
59 Пастухов Е. Звезда Синяя // Континент, http://www.continent.kz/2005/12/15.htm.
Пән: Халықаралық қатынастар
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 91 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 91 бет
Таңдаулыға:
Мазмұны
Кіріспе
1ТАРАУ ХХ ҒАСЫРДЫҢ ЕКІНШІ ЖАРТЫСЫНДАҒЫ ОРТА ШЫҒЫС ЕЛДЕРІ ЖӘНЕ ҚАУІПСІЗДІК
МӘСЕЛЕСІ
1.1 Орташығыстық қауіпсіздікті қамтамасыз етудегі Иран, Ауғанстан және
Түркияның алатын орны, саяси–экономикалық әлеуеті мен орны ... ... ... ..2
1.2 Аймақтық қауіпсіздік және Иран-Ирак соғысының кейбір
қырлары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...7
2 ТАРАУ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАТЫНАСТАРДАҒЫ АЙМАҚТЫҚ ҚАУІПСІЗДІК МӘСЕЛЕЛЕРІНДЕГІ
ОРТА ШЫҒЫС
2.1 Таяу Шығыстағы Жаңа қауіпсіздік құрылысы және Орта
Шығыс ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .26
2.2 Орта шығыстағы қауіпсіздік мәселесіндегі және саяси–діни
қозғалыстар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..45
2.3 Орта Шығыс және Үлкен Таяу Шығыс
доктринасы ... ... ... ... ... ... . ... 72
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Кіріспе
Бітіру жұмысымның өзектілігі. Орта Шығыс мемлекеттерінің оның ішінде
Иран, Ауғанстан және Түркияның халықаралық саясатта алатын орны бірінші
кезекте бұл мемлекеттердің географиялық орналасуы және оның ұлттық
мудделері сияқты ұзақ мерзімді сипаты бар факторлардың ықпалымен
қалыптасты. Жаңа технологиялардың және ғаламдану процесінің дамуына,
планеталық сипаттағы қауіп-қатердің пайда болуына, жаңа экономикалық
құрылымның қалыптасуына, аймақтық деңгейдегі халықаралық ынтымақтастықтың
тереңдеуі мен сан алуандығына байланысты әлемде болып жатқан өзгерістер -
мұның бәрі Орта Шығыс мемлекеттерінің саяси және экономикалық дамуының
сыртқы саясатының бағытына түзетулер енгізуге мәжбүр етеді.
Көкейкесті халықаралық мәселелерді шешуге қатысты жедел әрі икемді үн
қатуға, осы мәселелерде жаңа көзқарастарды әзірлеуді және іске асыруды
талап етеді. Алайда, саясаттың негізге алынатын қағидаттары өзгеріссіз
қала береді.
Азия мен Еуропаның қиылысындағы геосаяси орналасуы, экономикалық және
әскери-саяси мүдделері, сондай-ақ қазіргі бар экономикалық әлеуеті Орта
Шығыс аймақ мемлекеттері қауіпсіздік, аумақтық тұтастық принциптерімен
аймақтағы тұрақтылық пен ізгі көршілік аймағын қалыптастыруға мүдделі.
Екі дүниежүзілік соғыстың және көптеген аймақтық жанжалдардың, Ирандағы
Ислам революциясының, Ауғанстандағы ұзақ мерзімге созылып кеткен соғыс,
биполярлық жүйенің қирауы мен социалистік жүйенің ыдырауы жаңа әлемдік
тәртіп мәселесімен аяқталды. Бұрынғы қалыптасқан таптаурын түсініктердің
орнына геоэкономикалық, геосаяси және геостратегиялық жаңа өлшемдердің
уақыты келді.
Орта Шығыс әлемдік державалардың стратегиялық мүдделерінің түйісу орнына
айналды. Осыған айғақ ретінде АҚШ мүдделері үшін аймақтардың маңызын атап
көрсететін, белгілі американдық саясаткер 3.Бжезинскийдің төмендегі сөздері
мысал бола алады: Геосаясат аймақтық пайымдаудан ғаламдық сипат алу
үстінде, бұл бүкіл Еуразиялық құрлықтан үстем болу - ғаламдық түрғыдан
жетекшілік ету үшін негіз қызметін атқарады. Қазіргі уақытта еуропалық
держава болып табылмайтын Құрама Штаттар халықаралық ауқымда жетекшілік
етуде, бұл орайда оның билігі Еуразиялық құрлықтың үш перифериялық аймағына
тікелей жүреді, осы позиция тұрғысынан ол әлгі аймақтардың ішкі аудандарына
орналасқан мемлекеттерге өзінің қуатты ықпалын жүзеге асырады [1] деген
пікірінің Орта Шығыыс мемлекеттеріне қатысы бар.
Кез келген мемлекеттің геосаяси жағдайы - саяси күштердің орналасуымен
және олардың аумақтық үйлесуімен, сондай-ақ осы факторлардың қоғамның саяси
өмірінің кеңістікте ұйымдастырылуының өзара байланысымен белгіленеді.
Геосаясаттан дәстүрлі түрде географиялық детерменизм принципін негізге
алып, мүмкіндікті айқындауға жағдай жасайтын сыртқы саясаттың құралын
көреді. География мемлекеттердің сырткы саясатындағы анағұрлым іргелі
факторы, өйткені ол мейлінше тұрақты, өзгеріссіз сипатымен ерекшеленеді.
Министрлер келеді және кетеді, тіпті диктаторлар да қайтыс болады, ал тау
тізбектері өзгеріссіз қалады - деп жазады американдық геосаясаткер
Спайкмен [2].
Осы заманғы түсініктегі геосаясат – негізінен ұлттық қауіпсіздікті
қамтамасыз ету тұрғысында халықаралық қатынастардағы және сыртқы саясаттағы
қисынға байланысты.
Осы мәселеде профессор Чжень Кунь Фудың геосаясатты айқындауы қызығушылық
туғызады, ол былай деп жазады: Геосаяси тұрғыдан ойлау - өркениеттің
гүлденуімен бірге туындады және географиялық аумақ пен жұтаң ресурстарға
бақылау жасау жолында ғаламдық жарыс тұрғысында дамып отырды [3]. Оның
анықтамасы геосаясатты батыс және қытай өркениеттері қоғамдарымен
салғастыруымен қызық. Оның сондай-ақ геосаясатты айқындау, оның әдістемесі
мен мақсаттары бір елмен екінші елді қатар алып қарағанда айырмашылығымен
айрықша көзге түседі...
Геосаясатқа қазіргі уақытта Халықаралық Валюта Қоры, Дүниежүзілік Банк
және БҰҰ сияқты көпұлтты әрі мемлекеттен жоғары тұрған көптеген заңды
тұлғалар тартылған - деген қорытындысымен еріксіз келісесіз.
Бұл заңдылық Орта Шығыс мемлекеттеріне де тікелей қатысы бар.
Саяси салада халықаралық проблемаларды ғаламдандыру үрдісі
байқалады. Қырғикабақ соғыстың аяқталуы және екі ядролық державаның,
сондай-ақ екі қоғамдық-саяси жүйенің текетіресінің келмеске кетуі -
принципінде ядролық қаруды таратпау проблемасын шешкен жоқ.
Онға жуық жаңа елдер ядролық қаруды иемдену табалдырығында тұр.
Экономикалық қауіпсіздік проблемасы ғаламдық сипат алды.
Коммуникацияның дамуы қарудың, есірткінің және қаржының заңсыз
айналымының ауқымын ұлғайтуға ықпал етті. Ұлттық шекаралар символикалық
функциялар атқаратын жаңа ақпараттық кеңістік қалыптасты.
Адамзат осы ғаламдық проблемаларды шешудің барабар нысаны мен әдістерін
әзірге таба алмай отыр.
Жалпыға бірдей тұрақтылық пен қауіпсіздікке қатер төндіретін аймақтық
жанжалдар адамзаттың бас ауруына айналды. Кейбір саясаткерлердің пікірі
бойынша барлық құрлықтарда дерлік көрініс берген аймақтық соғыстарды
жиынтық түрінде үшінші дүниежүзілік соғыстың басталуы деп қарауға болады.
Бұл орайда қазіргі жанжалдардың түптамырында көп жағдайда қандай да бір
идеологиялық белгілер жоқ, олардың қозғаушы күші негізінен этникалық, діни
және басқа да қарама-қайшылықтар болып табылады.
Осының барлығы біз таңдап алған бітіру жұмысының өзектілігін айқындайды.
Орта Шығыс мемлекеттері мен айақтағы қауіпсіздік мәселесін зерттеу
бітіру жұмыстың зерттеу нысаны болып табылады.
Зерттеудің пәні – Иран, Ауғанстан және Түркия елдерінің ықпалын,
күрделі механизмінің әрекеттестігін, олардың сыртқы саясат пішінін, жүзеге
асыру тәсілдерінің бағытын зерттеу.
Бітіру жұмысының мақсаты Орта Шығыстағы қауіпсіздік және Иран,
Ауғанстан және Түркия мемлекеттерінің әлемдік геосаяси, геоэкономикалық
кеңістіктегі алатын рөлі мен орнын анықтау.
Осы мақсаттарға жету үшін автор төмендегі міндеттерді қояды:
Орта Шығыс мемлекеттерінің халықаралық қатнастардағы орнын анықтау
• Орта Шығыстағы қауіпсіздік мәселесі және аймақтық қақтығыстарды
сараптау
• Халықаралық қатнастардағы Ауғанстан мен Туркия орнын белгілеу
• Таяу Шығыстағы Жаңа қауіпсіздік сәулеті және Орта Шығыс мәселесі
• Орта Шығыстағы жаңа саяси күштердің пайда болуы және Үлкен Таяу
Шығыс доктринасы сараптау
Бітіру жұмыстың ғылыми зерттелу деңгейі.
Ізденуші тақырыпты зерттеу кезінде Орта Шығыс мемлекеттерінің сыртқы
саясатының алғы шарттарына және аймақтық қауіпсіздік мәселесіне байланысты
өз еңбектерін арнаған көптеген көрнекті ғалымдардың ой-желістері мен
қорытындыларын, сонымен бірге, көлемді мәліметтер жиынтығын пайдаланды.
Нәтижесінде, ізденуші жинақталған қайнар көздерді шетелдік (батыс, араб,
иран), КСРО, Ресей, ТМД және отандық деп бөліп қарастырды.
Мысалы аймақтың Иранның мұнайды өндіру, тасымалдау және өткізу
мәселелерін зерттеуге арнаған батыс авторларының көптеген еңбектерінің
ішінен А. Рардың [4], К. Тьюгендхэ [5] және А. Гамильтонның [6] , О.
Коннордың [7] , Шевалье Жан-Маридың [8], Д. Ергиннің [9], Меркс Фредтың
10], Кинтеро. Родольфоның [11] еңбектерін ерекше атап өткен жөн. Осы
авторлар өз назарларын әлемдік саясатта мұнайдың алатын орнына
шоғырландырды. Бұл авторлар өз жұмыстарын мұнай өндіретін елдер мен мұнай
компанияларының әлемдік экономиканың дамуына әсер ету факторларын, сонымен
қатар халықаралық саясатпен әлемдік мұнай индустриясы арасындағы күрделі
қарым-қатынасты ашуға арнаған.
Ал Иран ғалымдарының зерттеуіндегі басты бағыттар болып 1980
жылдардағы аймақтағы күрделі мәселелерге, өз еңбектерін арнаған
Бітіру жұмысты жетілдіруге Кеңес Одағы тұсындағы зерттеушілердің
еңбектері маңызды үлес қосты. Атап айтқанда: Э.Г. Араслы , Р.Н. Андреасян,
А.Д. Казюков , Р.Н. Андреасян В.С. Баскин , И.П. Беляев, В.В. Бирюлин,
Г.Л. Бондаревский, Л.В. Валькова, А.Г. Георгиев , В.Ю. Кукушкин, С.М.
Лисичкин, Е.С. Мелкумян, Т.А. Ниязматов, еңбектерінің орны ерекше.
Е.М. Примаковтың еңбектері негізінен Парсы шығанағында орналасқан
араб мемлекеттерінің ішкі және сыртқы саясаттарының даму бағыттарына талдау
жасалған, сонымен қатар еңбектерде, ХХ ғасырдың орта кезеңіндегі АҚШ-тың
саясаты, бірқатар батыс еуропа мемлекеттері және Жапонияның Таяу және Орта
Шығыстағы Израиль мен Араб Шығысы мемлекеттерінің қарым-қатынасы, араб
елдерінің бұрынғы Кеңес Одағымен ынтымақтастығы жайлы қарастырылады.
Орта Шығыыс аймағындағы 1970 жылдардағы геосаяси мәселе төңірегінде
батыс мемлекеттерінің ұстанған сыртқы саясаттары К.Н. Брутенц[12], К.Қ.
Қожахметов[13], Т. Саттаров[14], И.А. Сейфульмулюков[15], еңбектерінде
қарастырылған.
Кеңес Одағы ыдыраған соң бұл мәселе жөнінде Ресей және ТМД елдерінің
көптеген ғалымдарының сүбелі еңбектерінің ірі толқыны бой көрсетті: А.А.
Александров , А. Асвадуров, А.З. Егорин, Л.И. Медведко, В.А. Гусейнов,
Д.Б. Малышова, М.М. Слинкин, Р.В. Турсунов, У.З. Шарипов, В.В. Озоменко,
А. Яковенко, еңбектері кеңінен пайдаланылды.
Отандық тарихнамада Орта және Таяу Шығыс мәселесі қалыптасу үрдісі
үстінде. Халықаралық қатынастардағы Ортам Шығыс мемлекеттерінің алатыын
орныы мен рөлін және Қазақстанмен Иран, Қазақстан Түркия мен Ауғанстандағы
дағдарысықа байланысты сараптауға байланысты Қазақстанның дипломаттарымен,
қоғам қайраткерлерінің және ғалымдардың еңбектерін бөліп алып қарауға
болады. С.Акимбеков[16] С. Султанов Б. K. Сыроежкин, M. Лаумулин М. т.б.
Қазақстанның қауіпсіздік мәселесіне байланысты Н.Ә. Назарбаевтың
еңбектері ерекше орын алды. Ел басы өз еңбектерінде ҚР-ның сыртқы саяси
стратегиясындағы аймақтық қауіпсіздік мәселелеріне баса көңіл бөледі.
Сонымен бірге, Қазақстан Республикасының дипломаттарының қатарында
халықаралық қатынастарға байланысты, жаһандану дәуіріндегі сыртқы
саясаттағы мұнай факторының рөлі Қ.К. Тоқаевтың[17], Б. Амреевтың[18], Е.А.
Ыдрысовтың[19] еңбектерін атап өтуге болады.
Автор бітіру жұмысты дайындау барысында қазақстан ғалымдарының
еңбектерін негізге алып қолданды: С.М. Ақымбеков[20] , Н.А.
Алдабек[21] М.Т. Лаумулин[22] , М.Ш. Губайдуллина[23]. Аталған авторлар өз
еңбектерінде Орталық Азияда орналасқан елдермен Орта Шығыс елдер арасындағы
Каспий мәселесі бойынша тасымалдау және өндіру саласындағы қарама-
қайшылықтарды қарастырған.
Қазақстанның энергетикалық қауіпсіздігі және оның құбыр арналарының
жүйесін құрумен байланысты мәселелерді өз еңбектеріңде М.С. Ашимбаев[24]
және Л.Г. Ерекешова[25], Л.М. Мұзапарова[26], А.Қ. Нұрша[27], Г.А.
Қорғанбаева[28], А. Әбішев [29]баяндады.
Зерттеудің деректік негізі бітіру жұмысын жазу барысында алға
қойылған мақсат пен міндеттерге жету үшін деректердің кең түрі қолданылды.
Олар маңыздылық деңгейі бойынша төмендегідей сараланады.
Зерттеу деректерінің бірінші тобын Орта Шығыс мемлекеттерінің
аймақтық қауіпсіздікке байланысты жасаған екінші дүние жүзілік соғыстан
кейінгі және биполярлық жүйе ыдырағаннан кейінгі аймақтың дамуы туралы
келісім-шарттары құрайды . Бұл келісім-шарттарының мәні мен мазмұнын
талдаудың барысы, олардың жақсы жақтарын бөлуге негіз береді. Сонымен қатар
жиналған барлық тәжірибені Орталық Азиядағы қауіпсіздік жүйесін
қалыптастыруда пайдалануға болады.
Деректердің екінші тобын Иран және Түркия елдерінің сыртқы және ішкі
саясаты жөніндегі мемлекеттік бағдарламалары және заң актілері құрайды
[65]. Деректердің бұл тобы Орта Шығыс аймағындағы қауіпсіздікке қатысты
құқықтық және концептуалдық негізін айқындауға мүмкіндік береді. Аумақты
нақты тарихи процестердің өнімі болған, олар күреске тартылған
мемлекеттердің саясаттарын айқындайды.
Деректердің үшінші тобы халықаралық ұйымдардың және ұлттық
өкілдердің, жетекші мемлекет қайраткерлерінің сұхбаттары, сөздері және
еңбектері. Деректердің бұл аталған тобы аймақ саясатына қатысты қазіргі
кездегі өзекті мәселелер, басым бағыттар жөнінде пайымдаулар жасауға
мүмкіндік береді.
Осы кең деректердің аясының ішінен мынадай мемлекет қайраткерлерінің –
Хаттами, Хамит Карзай, С. Демирел, Т. Озал сөздері мен сұхбаттарын ерекше
атауға болады. Аталған сұхбаттарда аймаққа қатысты болған саяси
жағдайларға баға беріледі, геосаяси жағдай қозғалады, зерттеліп отырған
маңызды тарихи оқиғалар бойынша көзқарастар келтіріледі. Қауіпсіздік
факторына байланысты негізгі ұстанған бағыттар РФ –ның сыртқы істер
министрлігі, үкімет мүшелерінің сұхбаттарында, еңбектерінде қарастырылады –
В.И. Калюжный , Ю.Н. Мерзляков, М. Саффари, С.Л. Князев.
Деректердің соңғы бесінші тобын мерзімді баспасөз беттерінде жарияланған
тақырыпқа байланысты құжаттар, мәліметтер, материалдар құрайды. Бұған
республикалық, шетелдік газеттер мен журналдардың әр түрлі жинақтары
жатады. Деректердің осы тобы зор фактілі материалдарға бай, олар әлемдегі
және аймақтағы саяси және экономикалық заңдылықты ашуға, мұнай
айналасындағы күрестің динамикасын және эволюциясын бақылауға септігін
тигізді.
Сонымен, жұмыста қарастырылған деректердің барлық топтары зерттеудің
затын жан-жақты зерттеуге, алға қойылған мақсат пен міндеттерді ашуға,
сонымен бірге қорытынды тұжырымдардың ғылыми және объективті шынайлығын
қамтамасыз етуге мүмкіндік берді.
Зерттеу жұмысының методологиялық және теориялық негізі ретінде
отандық және шетелдік ғалымдардың іргелі теориялық пікірлері қолданыс
тапты.
Ал енді тікелей зерттеліп отырған тақырыптың теориялық негізін
қалыптастыруда Ресейдің Кеңес өкіметі ғалымдары және шетел ғалымдарының
еңбектері қолданылғандықтан оларды атап өткен жөн. Оның ішінде
энергетикалық дипломатия саласында – Д. Ергин; геосаясат бойынша, К.С.
Гаджиев; О.Г. Герасимов, Е.С. Мелкумян ,Т.А. Ниязматов, С.М. Алиев, С.А.
Лосев, Ю.К. Тыссовский,А. және тағы басқалары. Аталған ғалымдардың
еңбектерінен негізінен Ресей мен басқа шетел мемлекеттерінде Орта және Таяу
Шығыс мемлекеттері туралы пікірлері пайдаланылды.
Тарихи оқиғалар мен құбылыстарды диалектикалық - материалистік
тұрғыдан қарауда және қорытындылар жасауда тарихи қағидалар мен объективті
көзқарастар пайдаланылды. Сондай-ақ, жиналған деректерге талдау жасай
отырып, тарихи салыстырмалық, тарихи-жүйелеу, хронологиялық, статистикалық
әдістері қолданыс тапты.
Сонымен қатар бітіру жұмысында өзге ғылым салалары ғалымдарының
зерттеу жүргізіп отырған мәселе бойынша көзқарастары да орын алды.
Жұмыстың құрылымы мен көлемі. Бітіру жұмысы құрылымы оның талқылану
деңгейімен, логикалық зерттеу және міндеттерімен, жұмыстың сипатымен
қамтамасыз етілген. Бітіру жұмысы кіріспеден, екі бөлімнен, қорытынды,
пайдаланылған әдебиет көздерінің тізімінен және қосымшалардан тұрады.
Бітіру жұмысының көлемі ... ... ... .б.
1ТАРАУ ХХ ҒАСЫРДЫҢ ЕКІНШІ ЖАРТЫСЫНДАҒЫ ОРТА ШЫҒЫС ЕЛДЕРІ ЖӘНЕ ҚАУІПСІЗДІК
МӘСЕЛЕСІ
1.1 Орташығыстық қауіпсіздікті қамтамасыз етудегі Иран, Ауғанстан және
Түркияның алатын орны, саяси–экономикалық әлеуеті мен орны
XX ғасырдың тоқсаныншы жылдарындағы қалыптасқан жаңа геосаяси
конфигурацияда Иран Ислам Республикасының алатын орны ерекше. Иран өзінің
тарихи дамуында бірнеше күрделі кезеңдерді бастан кешеді. Аталмыш диплом
жұмысымның өзектілігі жаңа геосаясатпен және Иран Ислам Республикасының
(ИИР) қалыптасқан жағдайдағы сыртқы саясатының трансформациялануымен
ерекшеленеді.
Иран – Оңтүстік Батыс Азиядағы аса ірі елдердің бірі. Ауданы
бойынша (1648 мың шаршы шақырым), онымен шекаралас Түркия (солт
батыс), Ауғаныстан мен Пәкістан (шығысында), Ирак (батысында) елдерінен
анағұрлым басым болып келеді.Егер Иранды Еуропа елдерімен салыстырсақ, онда
оның аумағы Англия , Швецария, Италия, Флоренция, Испания территорияларын
бірге алғандағымен тең болады. Солтүстігінде Иранды Каспий теңізі жуып
өтеді , ал оңтүтігінде Парсы және Оман шығанағы жатыр. Азияда бұл
көрсеткіш Қытай және Индонезия аумағымен тең. Шекара ұзындығы ,шамамен
80000 шаршы шақырымға тең. Иран – арийлер елі деген мағынаны беретін
Ариана сөзінен шыққан ел атауы. Бұл атау Сасанидтер мемлекетінің (б. з.
д І І І – ҮІІ ғғ.) негізгі бөлігінің аты болған. Ирандықтар өз елін барлық
уақытта Иран деп атаған, ал батыс елдері және АҚШ оны бұрындары Персия деп
атаған. Себебі онда негізгі халық парсылар болып, сәйкесінше көпшілік парсы
тілінде сөйлеген. Сонымен қатар мұның себебі , елдің орталық аумағы Фарс
немесе Парсы деп аталған. 1935 жылы Иран үкіметі елдің бұрынғы ұлылығын
көрсету үшін әлем мемлекеттеріне елді ресми түрде Иран деп атауларына
өтініш білдірді. Елдің қазіргі астанасы – Тегеран. Иран көпұлттылығымен
ерекшеленеді. 34 млн халықтың негізгі ядросы – парсылар халықтың небәрі 50
%-н ғана құрайды, одан кейінгі орында әзірбайжандар , күрдтер тұрады. 1905-
1906 жылдары қабылданған конституция бойынша мемлекет басында шах
отыратын және ол қарулы күштердің бас қолбасшысы болатын конституциялық
монархия болған еді. Шахтың сол конституцияға бірнеше рет өзгеріс
енгізуінің арқасында шахқа жекебас тәртібін орнатуға мүмкіндік беретін
айрықша құзіретке ие болды. Кейіннен бұл жағдай әлеуметтік саяси дағдарысқа
соқтырған көпшілік наразылығын тудыруға себеп болды. 1975 жылы шах
енгізген бір партиялық жүйе ауқымды наразылықтар туғызып, 1978 жылы өз
күшін жойды. Осының бәрі жиналып, шахтың биліктен кетуіне себеп болды,
яғни халық көтерілісінің нәтижесінде шах тәртібі жойылды. Осылайша Иран
капиталистік даму жолын таңдаған дамушы елге айналды. Мұнай экспортынан
алынатын ірі табыстарды пайдаланып, елдің басқару орталығы жасаған
әлеуметтікэкономикалық реформаларға сүйене отырып, Иран соңғы жылдары
шаруашылық дамуында үлкен секіріс жасады, енді оны артта қалған аграрлық ел
болды деп атауға ауыз бармайды. 1972 жылы аяқталған аграрлық реформадан
кейін жер иеленушілердің ұстанымдары жойылып, 15 млн. шаруалар жер иеленді
(оның бағасы 15 жыл ішінде төленуі қажет), бірақ негізгі жер иеленушілер
ауылдағы үкімет таянышы болған шаруалар еді. Осы реформаға дейін ірі жер
иеленуші болғандар , елден құн сатып алу арқылы ірі өнеркәсіп акцияшыларына
айналды. Иран қазіргі таңда аграрлық – индустриялық ел болып саналады.
Мұнай сатудан (1976 жылдан 20 млд. доллар) түсетін қаржыдан Иран өзінің
өндіріс саласын жедел қарқынмен дамытып келеді, оның жаңа салаларын құрды
(мұнайхимиялық, машина құрылысы, соның ішінде автомобилдік, авиацалық,
әскери), металлургия саласын кеңітіп жатыр. Иран алдыңғы қатарлы
капиталистік елдердің ірі монополияларымен тығыз байланысты. Осы елдермен
бірлесе отырып құрған өнеркәсіптердің тауарларын Иран тек өз ішінде ғана
емес, сонымен қатар белгілі дәрежеде Таяу Шығыс , Оңтүстік- Шығыс Азия және
Аумағындағы тауар айналымға қосу көзделіп отыр. Алғашқы кезде сырттан
ағылып келген қаржыны игере алмай , шетке шығара бастады. Ол дамыған және
дамушы елдердің арасында қаржылық көмек көрсететін ірі елге айналды. 1970
жылдары Иран Англия (1.2 млд. долл) , Үндістан (1 млд.), Египет (1 млд.) ,
Пәкістан, сондай ақ Зайр және т. б. елдерге қарызын санкциялады. Иранның
басқа елдерге берген қарызының жалпы саны − 10 млд. долларды құрап, Иран
Халықаралық Валюта Фондының қарыз берушісіне айналды. 1978- 1979
жылдардағы әлеуметтік саяси дағдарыс ел экономикасын әлсіретті. Мұнайшы –
жұмыскелердің шеруі мұнай табысын тоқтатып тастады . Ел экономиканың жалғыз
қайнар көзі ретіндегі мұнай өндірілудің тоқтатылуы орны толмас зиян
әкелді. Көптеген ірі факторлардың әсері себеп болған қазіргі күрделі
халықаралық жағдайда Ресей ИИР-ң стратегиялық мақсаттарын Ресей өте жақсы
түсінеді.
Таяу, Қиыр Шығыс, Кавказ, Каспий теңізінің зонасы, Орталық Азия
кіретін Жер шарының маңызды аймағы – Батыс Азияда ИИР жетекші рөл
атқаратынына ешкім күмән келтіре алмайды. Иран бірдей уақытта Үнді
мұхитының Парсы, Оман шығанағымен қоршалған, орташығыстық, кавказдық,
орталық-азиаттық, каспийлік ел бола отырып, маңызды әскери-стратегиялық,
жағдайға ие. Аймақтың бүкіл жаралы жерлері Иранға байланысты болды.
Аймақтың жеке бөліктерінің ішкі мәселелері, этникалық немесе діни, әскери
немесе экономикалық, есірткі саудасы мен босқындар мәселесі, сепаратизм,
терроризм мәселелерінің қайсысы болсын тек Иранның қатысуымен ғана
нәтижелі шешіле алады. Иранның көмірсутектік табиғи қазбалардың қайнар
көзі ретінде және мұнай-газ өнімдерін тасымалдаушы шекара ретінде жоғары
дәрежелі құндылықтарға ие екендігін ескерту артық болар еді. Иранның
қаралған ішкі мұнай қоры 90 миллиард баррельді құрайды. Бұл оны әлемнің ең
ірі мұнай өндіруші елдерінің біріне айналдырады. Бүкіл мұнай шығу орнына
жоғары өнімділік және табыстың өз бағасының төмендігі тән. Иран ОПЕК
елдерінің арасында мұнай өндіру көлемі бойынша екінші орында келеді. Иран
Ресейден кейін газ қорлары бойынша әлемде екінші орынды алады. Қазіргі
уақытта оның барланған және зерттелген қорлары әзірге 21 триллион метр
кубты құрайды, бұл 14% әлем қорынан асып түседі [30].
ИИР-дің қазіргі басқарып отырған әскери-саяси билігі (саяси
ориентацияға емес – не либералдар, не консерваторлар, не неоконсерваторлар
болсын) өз қоғамының қазіргі әлемдік әлеуметтік-экономикалық даму
динамикасы мен тенденцияларын түсіну ішкі және сыртқы векторларының үйлесу
қабілетін арттыруға тырысады.
Бірақ соңғы кезекте Иран идеологтары мен саясаткерлерінің
көзқарастарының шын өзгеруімен Ислам төңкерісінің экспортының жүзеге
асырылуы туралы сөз қозғалады. Бұл әрине Иран радикалды шейіттері мен
тақтан түсірілген шах Мұхаммед Реза Пехлеви 40 жыл бұрын жүзеге асыра
бастаған аймақтық гегемония идеясынан бас тартады деген сөз емес, керісінше
бүкіләлемдік Ислам төңкерісінің қиялы идеясы Парсы шейіттерінің аймақтық
деңгейде басымдылыққа ие болған жаңашыл идеяға ауысты, яғни ең алдымен Қиыр
және Таяу Шығыста. Сондай-ақ бұл идеяның діни құрамы ұлтшылдықпен біте
қайнасты. Біртіндеп Тегеран мемлекетінің саясатындағы прагматизм
идеологиялық ойлардан басым түсті, ең алдымен шейіттерді қолдай саласында
басым түсті. Бұл тек ислам төңкерісі идеясынсыз күштеу экспортынан және
ислам фундаменталдылығының түзу жолды насихаттаудан бас тартуда ғана емес,
сонымен қатар ИИР ішкі саясатын түзетуде де көрмеді. Сонда да өзінің
аймақтық мақсатына жету үшін Иран Таяу және Қиыр Шығыстағы саясатын
қалыптастыруда шейіттік құралдар пайдалануды жалғастырып келеді. Тегеран
Ауған шейіттеріне қолдау көрсетіп, Хезболла ливандық экстремистік тобын
демеп келеді. Ираннан шейіт руханилығының өкілдері дәстүрлі түрде бағыт
алады, Тегеран бұны тиімді пайдаланып келеді [31].
Қазіргі уақытта ИИР-дің аймақтық саясатының негізгі бағыттары болып
мыналар табылады:
1) Ирак
2) Ауғанстан
3) Кавказ аймағы
4) Каспий мәселесі
5) Орталық Азия мемлекеттері (бұрынғы КСРО құрамындағы елдер)
6) Палестиндік-израильдік басқарма
7) Парсы шығанағы.
Екінші дүниежүзілік соғыстың аяғында Иран өндірісі нашар дамыған, ауыл
шаруашылығында жартылай феодалдық қатынастар басым келген аграрлық ел болып
қала берді. Капитализмге дейінгі өндірістік қатынастардың ыдырауы және осы
реттегі капитализмнің үздіксіз дамуы елдегі ішкі саяси жағдайды қиындатты.
Бұған Иран үкіметінің жүргізген экономикалық саясаты әсер етпей қоймады.
Шетел тауарларының елге кіргізілуіне кең мүмкіндік бере отыра Иран үкіметі
ұлттық өндірушіні тең емес бәсекеге итермелеп отырды.
40- шы жылдардың ортасында Иранда феодалдылықтың қалдықтары мен үлкен
әлеуметтік бөлініс әлі де орын тапты. Көптеген артықшылықтарға ие
әлауқаттылар және халықаралық сауда монополиясына қолы жеткен шексіз
байлыққа кеңеліп өмір сүрді. Ал ұсақ буржуазия өкілдері мен ауыл тұрғындары
және де басқа әлеуметтік топтар кедейшілік жағдайда өмір сүруге мәжбүр
болды.
Позитивті ұлтшылдық атты Иранның 50-жылдардың ортасымен 60 жылдар
басындағы сыртқы саясатының басты принципі елді басқа дамушы елдерден
оқшаулады. Осылайша Монархиялық Иран дамыған ірі державалардың аграрлық-
шикізат көзі, тауар өндіру саласының біріне айналды. Сонымен қатар Иран
өзінің территориясын дамыған ірі державаларға әскери алаң ретінде беріп
алды. Иранның қаржылық алып АҚШ пен басқа да батыс елдеріне біржақты
бағдарлануы, елдің экономикасының құлдырауына, табиғи ресурстардың
тоналуына, көптеген тиімсіз несие алулардың арқасында валютаның келуі 50-
жылдардың соңы мен 60-жылдардың басындағы қаржы-валюталық дағдарысқа келді
[32].
Иранның экономикалық дамуы 70-жылдарда экономикалық өнеркәсіптік
кешенді қалыптастырды. Бұл кешен негізінен әлемдік капиталистік өндіріспен
тікелей байланысты. Елге мұнайдан кешен қаржы көбейе бастаған кезде, бұл
кешен аяққа тұрған болатын [33].
1973 жылдан бастап ирандық әскери күштерді модернизациялау басталды. 1977
жылы Шілде айында Иран әскерінің саны − 342 мың адамнан асты, оның 220 мыңы
жаяу әскерді құраса, 100 мыңы − әскери-ауа күштерінде, 22 мыңы − әскери-
теңіз күштерінде болды. Одан басқа 1980 жылы қарай таяу құрғақтағы
әскерлері 3 мыңнан астам танктермен қамтылуы жоспарланды. Оның құрамында
“Чифтен”, “Скорпион”, “Викперс” маркалы танктер бар еді. Әскери-теңіздік
флоттарды сатумен қатар, 60-жылдардың ортасында Шығанақтың жағалауға жақын
жерлерінің экономикалық жағдайына да көп көңіл бөлініп, иран үкіметімен
елдің оңтүстік бөлігін дамытудың 15 жылдық жоспары жасалды. Бендер-Аббас,
Бендер-Бушир, Бендер-Шахпура сияқты порттарды түбегейлі қайта жөндеуден
өткізді. Осының арқасында жүкайналым өсті. Негізгі бағдарды әскери
объектілерді құруға бағыттаған Иранның 1978 жылы соңына қарай 5 әскери-
теңіз флоты бар еді: Пехлеви, Харемшехр, Харк, Бушир, Бендер-Аббас,
Чахбехарда жер асты кемелері үшін әскери база салынған еді. 1970 жылдары
Шах режимі 1923 жылы салынған әскери-әуе күштерін (ЭӘК) қайта қаруландыра
бастады [34, 6-7 б.].
Ал атом энергиясын дамыту бағдарламасы атомдық электростанциялардың
кең жүйесін құруды көздеген болатын. ХХғ. соңына қарай жалпы қуаты 700 НВт
– 18 АЭС салу жоспарлаған шах режимі батыс елдерінен көмек сұрады. Батыс
германдық “Крафт-вернунион” және “Сименс” фирмаларымен жасалған келісімшарт
бойынша Бушир ауданында әрқайсысы 1200 мВт-тық АЭС салу басталды. Бұдан
басқа ГФР-ң техникалық және қаржылай көмегімен 4 тағы да 4 АЭС салу
жоспарланды. 1974 жылы Франциямен жасалған келісімнің шарты бойынша Иран
бес ядролық реактор алды, ал француз фирмалары Исфахандағы ядролық зерттеу
орталығын салуға кірісті. 1978 жылы Иран мен АҚШ келісімшарт жасасты, ол
бойынша 20 млд.$-ға сегіз АЭС салынып, 64 млд.$ ядролық жанғыш зат
жеткізілетін болды.
АЭС- на шикізат мәселесі ішкі ресурстар және импорт арқылы шешілетін
болды. 70- шы жылдарда уран көздерін іздеу кең етек алды және 50-ге жуық
уран кен орны табылды.
Екінші дүниежүзілік соғыстың аяқталуымен Таяу және Орта Шығыс
елдеріндегі империялистік мемлекеттердің ықпал ету тәртібі өзгерді.
Германия, Италия, Франция аймақтарындағы бұрынғы күштерін жоғалтып алды.
Англияның рөлі де біраз әлсіреп қалды. Бұл тек қана соғыстың нәтижесінде
емес, сонымен бірге Британ империясының құрамындағы мемлекеттерде ұлт-азат
ету қозғлыстарының белең алуының нәтижесінде де болды. Дәл осы уақытта
қуатты ғылыми-техникалық және экономикалық потенциалы бар АҚШ аймақтағы өз
рөлін күшейте бастады.
Бұл үстемдік тек 1979 жылғы Иран Ислам революциясының нәтижесінде
тоқтатылды.
Бүгінде Исламдық Иран Республикасының саясаты бірнеше стратегиялық
мүдделерімен анықталады.
Біріншіден, аймақтағы мемлекеттермен қарым-қатынасты реттеу, яғни АҚШ
жасап отырған халықаралық оқшауланудан (изоляциядан) шығуға бағытталған
ортақ саясат негізінде бірігу.
Екіншіден, өзінің солтүстік шекараларында қауіпсіздікті қамтамасыз
ету. Бұл мәселені Тегеранда орта азиялық мемлекеттерде тұрақтылық пен
қауіпсіздікті қамтамасыз етуге де қажет мәселе деп қарастырады.
Үшіншіден, аймақтағы елдермен саудаэкономикалық және инвестициялық
ықпалдастықты дамыту. Бұл салада Тегеран негізгі назарын Түркменістан,
Қазақстан және Арменияға аударып отыр. Мұндай болуы көбінесе геосаяси
жағдайға байланысты болып отыр. Саяси аспектілер (этникалық фактор,
каспийдегі мүдделерінің қарама-қарсылығы) көп жағдайда Әзірбайжанмен
дүрдіараз қарымқатынастың пайда болуына және екі жақты саудаэкономикалық
қатынастардың әлсіреуіне аз да болса әсерін тигізеді.
Төртіншіден, Иранның Орта Азия және күнгей Кавказ елдеріндегі саясаты
Ресей және Түркия елдерімен жақсы, тығыз қарым-қатынас орнатуға
мүдделілігімен де сипатталады. Анықырақ айтқанда Түркия мен қатынасы
күрдтер мәселесіндегі келіспеушіліктерге тікелей байланысты.
Бесіншіден, Иранның сыртқы саясатының сипаты оның қоршаған
мемлекеттердің тура мағынада суниттік болуына байланысты да айқындалады.
Бұл Тегеранның басқа елдермен қатынасында сақ болуына алып келді. Мысалға
алсақ, Ауғанстанда Талибан сияқты кейбір күштер белсенді антишиизммен
ерекшеленеді. Ал Иран дәстүрлі түрде хазарейттерді жақтайды.
Алтыншыдан, Иран аймақтағы Пәкістан, Сауд Арабия сияқты елдердің
ықпалының өсіп келе жатқанына мүдделі емес, сондықтан олардың аймақтағы
рөлі күшейіп кетпеуі бағытында да әрекет етеді.
Жетіншіден, Иран Каспий энергоресурстарын дамытуға өте үлкен көңіл
бөледі, ескере кететіні, аймаққа бәсекелес ретінде емес, өз ішіндегі
тұрақсыздықты (дисбалансты) жоюға күш жеткізетін өз энергетикалық жүйесінің
құрамдас бөлігі ретінде қарады. Ал сегізіншіден, Орталық Азия мен күнгей
Кавказ елдерін Иран Европалық Одақпен, Қытай және Жапон елімен қарым-
қатынасты нықтауға және кеңейтуге болатын сахына ретінде қарастырады [35].
Түркия шын мәнінде соңғы онжылдықта өз тарихының ең қызықты да5ең қиын
кезкңін басынан өткізді. Бірақ бүл қиын да,қызықты жылдар Түркияның алға
қарай дамуына кедергі бола алмады. Соңғы отыз жылда Түркияның басты бас
ауруына айналған терроризм, яғни түрік-күрл мәселескмұны желеу етксн Еуропа
Одағының Түркияыы одаққа қабылдамауы,күрдке дедүрікке де,тіпті адамзат
атаулыға да титтей пайдасы болмаса да күрд қаһарманы етіп алығіған
Абдулла Өджаланның үсталуы. Соңғы оғі жыл ішінде елеулІ оқиғалардьщ бірі де
осы Абдуллах Өджаланыың үсталуы,бүл оқиға түрік-күрд мәселесінің бәсеңсуіне
жэне жалпы алғанда терроризмнің саябырлауына себеп болды.
Осы сияқты 1999 жылы ОБСЕ үйымының жиналысъның Ыстамбүлда откізілуі
және бүл жиналысқа бүкіл дүниежүзі мемлекеттерінің басшылары қатысуъишың
ішінде АҚШ президенті Билл Клинтон мен Ресей президеі-іті Борис Елыдиішің
келуі жиырмасыншы ғасырдың соңғы жылы Түркияның саяси өміріне ерекше реңк
әкелді. Бұлардың ішіндегі ең қызығы-қауіпсіздік мәселесі бойынша жиналғап
екі үлксп мемлекет дсп саналатын АҚШ және Ресей президенттерінің өзара
сөзғе келіп қалуы. Клинтон Ельцинге Шешенстандағы соғысты тоқтату
Постталибтік Ауғанстандағы оқиғалар іс жүзінде елдің орнына келу
процесі қағазға жазылып, түрлі конференциялар мен кездесулерде
жарияланғандай жеңіл және тез өтпейтінін көрсетіп отыр. АҚШ пен Батыс
державалардың талқандалған ұлтшыл Германия мен милитаристік Жапонияны
қалпына келтіруде жақсы тарихи тәжірибесі бар секілді еді. Бірақ Ауғанстан
жағдайы антитеррористік коалицияның батыстық қатысушылары барлық жағдайда
ескере бермейтін өзіндік жеке ерекшеліктерімен санасуды талап етеді.
Шынымен де, 2004 жылдың 21 наурызында жергілікті халқы жаңа 1383 жылды
тойлаған шығыс мұсылман еліне ІІІ-мыңжылдықтағы батыс өлшемімен қарауға
болмайды. Дәл осы кезде болашақ Ауғанстанның құрылысында Иранның өзіндік
өкілдері орын алуына мүмкіндік туып тұр. Тарихи түбірдің ортақтығы: тіл,
дін, мәдениет, салт пен сананың жақындығы Ауғанстанды модернизациялау мен
қалпына келтіруде Ауған халқына көмек көрсету мәселесін Иранның шешудің
социо-психиологиялық негізін құрайды. Сонымен қатар, өзі де мұсылманның
күнтізбесі бойынша 14 ғасырда өмір сүретін Иранға кез келген жаңашылдыққа
жиреніш пен қарсылық көрсететін ауғандықтарды 21 ғасырға сүйрелемеуіне
де болады. Ирандықтарға ол мүлдем керек емес. Олар ауған халқына
Ауғанстанда 14 ғасырда орнатып, ұлттық және діни салт сана негізінде
қалыпты жаңа өмірді қалпына келтіруіне толыққанды көмек көрсетуіне
мүмкіндігі бар.
Біз бұны қаласақ та, қаламасақ та, 2004ж жазындағы Ауғанстандағы
жағдай елдің бөлінгенін көрсетіп отыр. Оның үстіне түрлі жағдайлар бойынша
бөлінген. Географиялық та, экономикалық та, этникалық, саяси да. Мұндай
қысымды ел көтере ала ма? Бөлініп кетпей ме? Көп нәрсе Ауғанстанның бүгінгі
және келешек басшылығынан ғана емес, ауған мәселесіндегі басты шетел
ойыншыларының саясатына да байланысты болады. Бұл жерде Ауғанстан
өміріндегі Иранның орнын айтпауға болмайды, себебі елдегі тұрақтылық пен
қауіпсіздікті қалпына келтіру мәселесін ИИР-сіз шешу мүмкін емес. Әрине,
басқа да мемлекеттеріміз. [12]
Қазіргі кезде Түркия мемлекеті, қаржы дағдарысына байланысты өзінің
сыртқы саясат жүргізу жолдарының әдістерін біршама кеңейгенін түсінді. Оның
себебі, егерде бұрынғы уақытта жаһандық сипаттағы мәселелерді шешуде
бірінші орында әскери мәселелер тұрса, бүгінде көптеген саяси да, басқа да
жаһандық маңызы бар мәселелерді шешуде әскери күштің қажетімен емес,
экономикалық күш пен әр түрлі жаңа технологиялардың қолданылуымен шешіледі.
Әрине бұл салада Түркия өз мүмкіншіліктерін тиімді түрде жүзеге
асыралады. Оған қоса, Түркия НАТО елдер ішінде ұйымға тигізетін септігі
жоғарғы көлемде болып отыр. Бұндағы Түркияның басты мақсаты – НАТО арқылы
Таяу Шығыс аймағындағы мәселелерді шешуде, өз экономикалық күшіне сай
дауыстық мәртебеге ие болу.
Бүгінгі күнде Түркия Орта Шығыс елдері экономикасына донорлық қызмет
атқаратын ірі мемлекет болып табылады.
Осыған орай, 90 жылдардан бастап Түркия Орта Шығыс аймағына қатысты
өзінің жаңа бағытын жүзеғе асығуда. Ол мынадай басымдықтарды алға қояды:
• Экономикалық ынтымақтастық пен табиғи ресурстарды игерудегі
ынтымақтастық;
• Ислам әлемімен өзара сенім мен түсіністікті тереңдетуге
бағытталған саяси сұхбат;
• Ауғанстандағы тұрақтылық;
• Яядролық қаруды таратпауды бақылауНАТО шеңберінде .
Түркияның сыртқы саясатында қазіргі заманның халықаралық жағдайының
мынадай ерекшеліктерін белгілейді:
Біріншіден, әлем қауымдастығы ішіндегі тығыз қарым-қатынастардың күшеюі
мен экономикалық жаһандануы. Яғни сыртқы сауда мен инвестициялардың ортақ
нарығы, алыс қашықтықтар мен басқа себептерге қарамастан ақпарат, байланыс
құралдарының дамуы әр түрлі мемлекеттер мен трансұлттық корпорациялардың
өзара қатынасын жеңілдетеді.
Екіншіден, халықаралық жағдайға байланысты, Түркия нарықтық экономика
мен демократия жолындағы техникалық, қаржылай көмек көрсетуге бағытталған.
Үшіншіден, жаһандық сипаттағы мәселелерге тікелей қатысы бар,
өйткені барлық жаһандық мәселелердің барлығын бір сипат біріктіреді: оның
салдары бүкіл планетаға немесе белгілі бір территориясы ауқымды аймаққа
тиеді және оларды шешу үшін үлттық шекарадан шығатын халықаралық
ынтымақтастық қажет. Ондай мәселелерге терроризм, ядролық кауіпсіздік,
босқындар мәселесі, СПИД, есірткі, халықаралық қылмыс және т.б.
Төртіншіден, қазірігі әлем қауымдастығындағы үлттық фактордың, яғни
өзінің белгілі бір ұлтқа тән болуы жөніндегі сана сезімнің оянуы мәселесі
(әсіресе КСРО ыдырағаннан кейінгі пайда болған тенденция). Дүние жүзінің әр
түпкіріндегі аймақтық қақтығыстардың, әсіресе қырғи-қабақ соғысынан кейін
пайда болған қақтығыстардың барлығы үлттық және діни себептердің салдарынан
екендігі бәрімізге мәлім . Түркия үшін ол күрт мәселесі.[40].
Осы сипаттарды негізге ала отырып қазіргі кезде Түркия өз сыртқы
саясатын жүргізгенде азаматтарының бейбіт өмірі мен елінің гүлденуін
міндетті түрде ескереді. Бұл бағытты ұстануда зор үлесін қосқан түрік
Президенттері С. Демирел, Т. Озал т.б.
Түркия Орта Шығыс елдерімен қатынасында әр кезде нақты саясат
ұстанған мемлекет. Қатынастардың дамуы барысында кезеңдердің сипаттарының
өзгеруі ең біріншіден Түркияның саяси приоритеттерінің өзгеруіне байланысты
болды.
4-5 бетке азайту қажет
1.2 Аймақтық қауіпсіздік және Иран-Ирак соғысының кейбір қырлары
1980 жылы 22 қыркүйекте Венада МЭШЕҰ мүшелігіндегі елдердің сыртқы
істер, қаржы және мұнай министрлері жиналып, ұйым құрылуының 20 жылдығын
атап өту төңірегіндегі сұрақтарды шешуге жиналды. Фильмдермен қатар,
ұйымның тарихы бойынша кітаптар дайындалды. Алайда оқиға басқа бағытта өріс
алды. Сол күні ескертусіз, Ирактың әскери ұшақтары Ирандағы нысандарды
бомбылаудың астына алса, жаяу әскерлер елдің шекарасын кесіп өтіп, ауыр
зеңбіректермен атқылады. Осылайша, соғыс аяқ астынан басталып, Парсы
шығанағынан мұнай тасымалдау жүйесіне қауіп төндірді. Ирак пен Иран
арасындағы қақтығыстар соғыс басталғанға дейін болып тұратын.
Иран-Ирак арасындағы 1980-1988 жылдардағы қақтығыстың пайда болуының
негізгі себептерінің тамыры тарихи тереңде жатыр. Бұл, әрине 1637 жылы
Ефрат алқабында парсы мен арабтардың арасында болған этникалық жаугершілік
соғыстан бастау алады [36]. Осы соғыстың нәтижесінде арабтар жеңіске жетіп,
екі халықтың арасында дұшпандық дәстүр ой-сезімі қалыптасты. Сондай-ақ екі
елдің ислам дініндегі негізгі бағытты (суннит және шиит) ұстап бөлінуі,
сонымен қатар осы мемлекеттердің шекарааралық дау-дамайлары да өз әсерін
тигізбей қойған жоқ, яғни соғыс негізінде географиялық мәселе де жатты.
Оқиға түсінікті болу үшін, қақтығыстың негізгі басталуы және өріс алу
тарихына қысқаша тоқталып кетейік. Екі елдің бір-біріне білдіретін өзара
территориялық дау шара мен діни алауыздықтары Ирак Осман империясының
құрамында болған кезден-ақ басталған болатын. Екі мемлекет арасындағы
шекара мәселесін шешуге бағытталған қадамдар ХІХ ғасырдың ортасында
басталды. 1847 жылы түрік және Иран үкіметі арасында, Ұлыбритания және
Ресей патшалығының қатысуымен Эрзерум шартына қол қойылды. Келісілген шарт
бойынша Иран-Ирак шекарасы Шатт-әл-Араб өзені жағалауы арқылы бөлінді. Өзен
екі елдің экономикасы үшін аса маңызды, Шатт-әл-Араб өзені Ефрат пен
Тигрдің суын Парсы шығанағына құяды. Тигр мен Ефрат негізінен Ирак жеріне
өтеді, бірақ Шатт-әл-Арабтың өзі Иран мен Ирак арасындағы шекараны
белгілейді, және өзінің 200 шақырым ұзындығында Иран өзені Карунмен
қосылады, өзен тікелей теңізге шықпайды, ол алдымен Ирактан 800 шақырым
қашықтықта орналасқан Ормуз бұғазына келіп құяды. Бұл бұғазды Иран
бақылайды. Осындай стратегиялық маңызды өзен үшін басталған талас шекаралық
мәселелердің пайда болуына негіз болды. Жоғарыда айтылған шарт 1913 жылы
Константинопольдық хатта ресми түрде бекітіліп, осы хаттың негізінде Иран-
Ирак шекарасын белгілейтін арнайы комиссия құрылды. Осыдан кейін шекара
мәселесі туралы көптеген келісімдерге қол қойыла бастайды, бірақ бұл
келісімдер екі жақты да қанағаттандырмады. Кейін мұнай қорының табылуымен
қиындықтар, дау-дамайлар өрши түсті. ХХ ғасырдың басында Осман империясы
өзенді толық бақылап отырды, екінші дүниежүзілік соғыстың кезінде бұл
бақылау құқығы Осман империясының мұрагері ретінде қалған Иракқа өтті.
Алайда, Иран жағы 1913 жылы ресми түрде бекітілген Константинопольдық хатты
өз мәжілістерінде талқыланбағанын сылтау етіп, бұл құжаттарды қайта қарауды
талап етті. Ұлттар Лигасының араласуымен 1937 жылы 4 шілдеде екі жақ жаңа
шекаралық келісімге қол қойды. Келісімде Шатт-әл-Араб өзенінде екі
мемлекетке де ашық теңіз саудасын жүргізуге рұқсат берілетіні айтылды.
Иран өз тарапынан Иракқа қысым жасауды жалғастыру негізінде, 1958
жылғы революциядан кейін екі ел арасындағы мәселе ұзақ дауға айналды.
Шаһ үкіметі 1968 жылы үкімет басына келген Бағдаттағы Баас
партиясымен келіспеушілікте болатын. Келіспеушіліктің басты себебі − Иран
аймағындағы бірнеше өзендермен, Ирактың Тигр және Ефрат өзендерінің
қосындысынан пайда болған 120 миль ұзындығына созылған ағынды өзен атырауы
жоғарыда көрсетілген бұрынғы Шатт-әл-Араб өзені еді. Шатт-әл-Араб өзені екі
ел арасында орналасқан. Бұл өзен Иран үшін Абадандағы Парсы шығанағына
шығатын жалғыз емес, алайда ең басты жолдардың бірі болғандықтан, өзеннің
төменгі ағысы бойынан мұнай өңдейтін кешен салынған еді. Ал Иракқа келсек
бұл өзен теңізге шығатын жалғыз-ақ жол болып табылатын. Ирак жағалауының
ұзындығы 28 миль ғана құраса, Иранға 1400 миль жағалық алқап тиеселі болды.
Ирактың басты порты Басра Шатт-әл-Арабтың жоғарғы ағысынан 50 миль
қашықтықта орналасып, судың таяздылығына байланысты оны тереңдету жұмыстары
жиі жүргізілді. Осылайша, Шатт-әл-Араб өзенінің тәуелсіздігі нақты және
маңызды мағынаға ие болды. Жағдайды ушықтыратын тағы да бір жәйт, екі елдің
де мұнай сақтайтын, жүк тиейтін кешендер, мұнай құбырларының ең басты
инфрақұрылымдары, насос станциялары, мұнай кәсіпшіліктері Шатт-әл-Араб
өзенінің бойында шоғырланғандықтан, бұл өзеннің маңыздылығын арттырды [9,
715 б.]. Өзен бойымен мұнай тасымалдаудың бір жолы ретінде шаһ басқа мұнай
құбырын және Харк аралында теңіз терминалын салу арқылы, аса ірі супер
танкерлердің жүзіп келулеріне жағдай жасады. Ирак болса өзінің экспортқа
шығаратын мұнайдың басым мөлшерін Шатт-әл-Арабтың енсіз өзен саласымен,
Сирия және Түркия бағыттарындағы мұнай құбырларының барына қарамастан
тасымалдады.
Шаһ және әскер басқарған Баас партиясының өкілдері, Ирак жақтан
Саддам Хусейн 1975 жылы Алжирде Шатт-әл-Араб өзені бойынша мәселеде
келісімге келді. Иран үшін бұл келісім тиімді болды. Ирак жағы қырық жыл
бойы өзеннің шығыс жағалауы бойымен өтетін шекара жөнінде талаптарынан бас
тартты, яғни Иран жағалауынан, сонымен бірге Иранның ұсынысы бойынша ендігі
жерде шекара өзеннің кеме жүзетін айдынның ортасынан белгіленді. Сонымен
қатар, Ирак елінде мұнайға бай аймақтарда қоныстанып, өздерінің тәуелсіз
автономия үшін күресіп жүрген, күрдтер этносына шаһ көмек көрсетуден бас
тартты. Күрдтер этносы Ирак халқының 20 пайызын құрады. Шаһтың жасаған бұл
іс-әрекетіне жауап ретінде, Ирак үш жылдан кейін 1978 жылы елдерінен
Хомейниді қуып жіберу арқылы өз ризашылықтарын білдірді.
1979 жылы болған революцияның нәтижесінде, шахтың тақтан құлауымен
саяси жағдай қайта өзгерді [37].
Он төрт жыл қуғын-сүргіңде жүрген аятолла Хомейни өзінің елден қуылып
жіберілгенін, әлі толығымен мемлекет басына келмеген Саддам Хусейн
тарапынан жасалған әрекет деп есептеді.
Ирак-Иран қақтығысында бірден-бір басты рөл атқарған Баас партиясына
және оның лидері Саддам Хусейнге қысқаша сипаттама берейік. Баас
партиясының құрылуына, 1930 жылдары Париж қаласында білім алып жүрген
сириялық екі студенттің Араб студенттер одағын құру негізінде қаланды. Он
жылдан кейін, Дамаскіге келген олар Баас партиясын – араб социалистік
жандану партиясын құрды. Бұл партия − империализмге және батысқа қарсы
біріккен араб мемлекетін құру мақсатын көздеген жалпы арабтық партия болып
есептелді. Көп кешікпей партияның бір тармағы Сирияға, екіншісі – Иракқа
бөліну арқылы тармақталды. Партияның алдына қойылған жалпы мақсаттары
бірдей екендігіне қарамастан, екі тармақта өздерінің артықшылығын көрсету
мақсатында келісімге келмейтін бақталастарға айналды.
Насердың Суэцтегі жеңісінен кейін Саддам Хусейн 1957 жылы Баас
партиясының мүшелігіне кірді. Кейіннен осы партияда жүріп, ол өзінің
алғашқы қастандығын жергілікті Тикрит қаласының саяси қайраткерін өлтіру
арқылы жүзеге асырды. 1959 жылы 6 қазан айында партияның бір топ жастарымен
генерал Абдель Керім Қасымға қастандық жасайды. Генерал Қасым жарақат
алады, сәтсіз аяқталған оқиғадан кейін Хусейн Мысырға қашып кетеді. Ол 1963
жылға дейін Иракқа қайтып келген емес. Хусейн бірнеше жыл баасистердің
жасырын әскери топтарын басқарды. 1968 жылы үкімет басына келген Баас
патриясының жетекші орнын басқарған Хусейн, 1979 жылы Ахмад Хасан аль-
Бакрдың орнына Ирак республикасының президенті болып жарияланды. 1979 жылы
ол зұлым, мейірімсіз және қатал адам деген атақты иеленді. Ол өзінің
мақсатына жету жолында кедергі немесе қауіп төндірген жауларын құрту керек
деп санады. Хомейнидің уағыздауынан кейін Саддам Хусейн қауіптенді. Себебі,
Ирак халқының 60 пайызы шиизмді уағыздаушылар болса, Баас партиясы
суннизмді уағыздаушы азшылыққа сүйенді. 1980 жылы сәуір айындағы Ирак
премьер-министріне жасалған қастандықтан кейін, Хусейннің әмірімен Ирактағы
шиитердің аятолласы өлім жазасына кесілді. Бірнеше қақтығыстармен өзара
шабуылдардан соң, Ирак басшылығы жаулап алу уақыты келді деп есептеп,
Иранға қарсы соғыс ашты [38].
1979 жылы ақпан айында Иран үкімет басына шиит дінбасыларының келуі
екі мемлекеттің арасындағы қарым-қатынастың қайтадан күрт төмендеуіне алып
келді. Ирак президенті Саддам Хусейнге қарсы Иранда құрылған компаниялардың
және ислам фундаменталистерінің өз елдеріндегі революцияны Иракта жасауды
көздеген идеялары да өз септіктерін тигізбей қойған жоқ. Соғысқан Иран да,
Ирак та жеңіске жете алмады. Соғыста Ирак әуе күштері және қару-
жарақтарының жетістіктерімен, ал Иран адам саны күштерінің артықшылығымен
көрінді. 1980-1987 жылдар аралығында екі жақтан да өлгендер мен жарақат
алғандардың жалпы саны бір миллион адамға жуық болса, материалдық шығын
бірнеше жүз миллиард АҚШ долларына жетті.
Осылайша, 1980-1988 жылдардағы Иран-Ирак қақтығысы он жыл бойы дерлік
Таяу және Шығыс аймағын қауіп-қатерде ұстап тұрды. Парсы шығанағында
орналасқан ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
1ТАРАУ ХХ ҒАСЫРДЫҢ ЕКІНШІ ЖАРТЫСЫНДАҒЫ ОРТА ШЫҒЫС ЕЛДЕРІ ЖӘНЕ ҚАУІПСІЗДІК
МӘСЕЛЕСІ
1.1 Орташығыстық қауіпсіздікті қамтамасыз етудегі Иран, Ауғанстан және
Түркияның алатын орны, саяси–экономикалық әлеуеті мен орны ... ... ... ..2
1.2 Аймақтық қауіпсіздік және Иран-Ирак соғысының кейбір
қырлары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...7
2 ТАРАУ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАТЫНАСТАРДАҒЫ АЙМАҚТЫҚ ҚАУІПСІЗДІК МӘСЕЛЕЛЕРІНДЕГІ
ОРТА ШЫҒЫС
2.1 Таяу Шығыстағы Жаңа қауіпсіздік құрылысы және Орта
Шығыс ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .26
2.2 Орта шығыстағы қауіпсіздік мәселесіндегі және саяси–діни
қозғалыстар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..45
2.3 Орта Шығыс және Үлкен Таяу Шығыс
доктринасы ... ... ... ... ... ... . ... 72
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Кіріспе
Бітіру жұмысымның өзектілігі. Орта Шығыс мемлекеттерінің оның ішінде
Иран, Ауғанстан және Түркияның халықаралық саясатта алатын орны бірінші
кезекте бұл мемлекеттердің географиялық орналасуы және оның ұлттық
мудделері сияқты ұзақ мерзімді сипаты бар факторлардың ықпалымен
қалыптасты. Жаңа технологиялардың және ғаламдану процесінің дамуына,
планеталық сипаттағы қауіп-қатердің пайда болуына, жаңа экономикалық
құрылымның қалыптасуына, аймақтық деңгейдегі халықаралық ынтымақтастықтың
тереңдеуі мен сан алуандығына байланысты әлемде болып жатқан өзгерістер -
мұның бәрі Орта Шығыс мемлекеттерінің саяси және экономикалық дамуының
сыртқы саясатының бағытына түзетулер енгізуге мәжбүр етеді.
Көкейкесті халықаралық мәселелерді шешуге қатысты жедел әрі икемді үн
қатуға, осы мәселелерде жаңа көзқарастарды әзірлеуді және іске асыруды
талап етеді. Алайда, саясаттың негізге алынатын қағидаттары өзгеріссіз
қала береді.
Азия мен Еуропаның қиылысындағы геосаяси орналасуы, экономикалық және
әскери-саяси мүдделері, сондай-ақ қазіргі бар экономикалық әлеуеті Орта
Шығыс аймақ мемлекеттері қауіпсіздік, аумақтық тұтастық принциптерімен
аймақтағы тұрақтылық пен ізгі көршілік аймағын қалыптастыруға мүдделі.
Екі дүниежүзілік соғыстың және көптеген аймақтық жанжалдардың, Ирандағы
Ислам революциясының, Ауғанстандағы ұзақ мерзімге созылып кеткен соғыс,
биполярлық жүйенің қирауы мен социалистік жүйенің ыдырауы жаңа әлемдік
тәртіп мәселесімен аяқталды. Бұрынғы қалыптасқан таптаурын түсініктердің
орнына геоэкономикалық, геосаяси және геостратегиялық жаңа өлшемдердің
уақыты келді.
Орта Шығыс әлемдік державалардың стратегиялық мүдделерінің түйісу орнына
айналды. Осыған айғақ ретінде АҚШ мүдделері үшін аймақтардың маңызын атап
көрсететін, белгілі американдық саясаткер 3.Бжезинскийдің төмендегі сөздері
мысал бола алады: Геосаясат аймақтық пайымдаудан ғаламдық сипат алу
үстінде, бұл бүкіл Еуразиялық құрлықтан үстем болу - ғаламдық түрғыдан
жетекшілік ету үшін негіз қызметін атқарады. Қазіргі уақытта еуропалық
держава болып табылмайтын Құрама Штаттар халықаралық ауқымда жетекшілік
етуде, бұл орайда оның билігі Еуразиялық құрлықтың үш перифериялық аймағына
тікелей жүреді, осы позиция тұрғысынан ол әлгі аймақтардың ішкі аудандарына
орналасқан мемлекеттерге өзінің қуатты ықпалын жүзеге асырады [1] деген
пікірінің Орта Шығыыс мемлекеттеріне қатысы бар.
Кез келген мемлекеттің геосаяси жағдайы - саяси күштердің орналасуымен
және олардың аумақтық үйлесуімен, сондай-ақ осы факторлардың қоғамның саяси
өмірінің кеңістікте ұйымдастырылуының өзара байланысымен белгіленеді.
Геосаясаттан дәстүрлі түрде географиялық детерменизм принципін негізге
алып, мүмкіндікті айқындауға жағдай жасайтын сыртқы саясаттың құралын
көреді. География мемлекеттердің сырткы саясатындағы анағұрлым іргелі
факторы, өйткені ол мейлінше тұрақты, өзгеріссіз сипатымен ерекшеленеді.
Министрлер келеді және кетеді, тіпті диктаторлар да қайтыс болады, ал тау
тізбектері өзгеріссіз қалады - деп жазады американдық геосаясаткер
Спайкмен [2].
Осы заманғы түсініктегі геосаясат – негізінен ұлттық қауіпсіздікті
қамтамасыз ету тұрғысында халықаралық қатынастардағы және сыртқы саясаттағы
қисынға байланысты.
Осы мәселеде профессор Чжень Кунь Фудың геосаясатты айқындауы қызығушылық
туғызады, ол былай деп жазады: Геосаяси тұрғыдан ойлау - өркениеттің
гүлденуімен бірге туындады және географиялық аумақ пен жұтаң ресурстарға
бақылау жасау жолында ғаламдық жарыс тұрғысында дамып отырды [3]. Оның
анықтамасы геосаясатты батыс және қытай өркениеттері қоғамдарымен
салғастыруымен қызық. Оның сондай-ақ геосаясатты айқындау, оның әдістемесі
мен мақсаттары бір елмен екінші елді қатар алып қарағанда айырмашылығымен
айрықша көзге түседі...
Геосаясатқа қазіргі уақытта Халықаралық Валюта Қоры, Дүниежүзілік Банк
және БҰҰ сияқты көпұлтты әрі мемлекеттен жоғары тұрған көптеген заңды
тұлғалар тартылған - деген қорытындысымен еріксіз келісесіз.
Бұл заңдылық Орта Шығыс мемлекеттеріне де тікелей қатысы бар.
Саяси салада халықаралық проблемаларды ғаламдандыру үрдісі
байқалады. Қырғикабақ соғыстың аяқталуы және екі ядролық державаның,
сондай-ақ екі қоғамдық-саяси жүйенің текетіресінің келмеске кетуі -
принципінде ядролық қаруды таратпау проблемасын шешкен жоқ.
Онға жуық жаңа елдер ядролық қаруды иемдену табалдырығында тұр.
Экономикалық қауіпсіздік проблемасы ғаламдық сипат алды.
Коммуникацияның дамуы қарудың, есірткінің және қаржының заңсыз
айналымының ауқымын ұлғайтуға ықпал етті. Ұлттық шекаралар символикалық
функциялар атқаратын жаңа ақпараттық кеңістік қалыптасты.
Адамзат осы ғаламдық проблемаларды шешудің барабар нысаны мен әдістерін
әзірге таба алмай отыр.
Жалпыға бірдей тұрақтылық пен қауіпсіздікке қатер төндіретін аймақтық
жанжалдар адамзаттың бас ауруына айналды. Кейбір саясаткерлердің пікірі
бойынша барлық құрлықтарда дерлік көрініс берген аймақтық соғыстарды
жиынтық түрінде үшінші дүниежүзілік соғыстың басталуы деп қарауға болады.
Бұл орайда қазіргі жанжалдардың түптамырында көп жағдайда қандай да бір
идеологиялық белгілер жоқ, олардың қозғаушы күші негізінен этникалық, діни
және басқа да қарама-қайшылықтар болып табылады.
Осының барлығы біз таңдап алған бітіру жұмысының өзектілігін айқындайды.
Орта Шығыс мемлекеттері мен айақтағы қауіпсіздік мәселесін зерттеу
бітіру жұмыстың зерттеу нысаны болып табылады.
Зерттеудің пәні – Иран, Ауғанстан және Түркия елдерінің ықпалын,
күрделі механизмінің әрекеттестігін, олардың сыртқы саясат пішінін, жүзеге
асыру тәсілдерінің бағытын зерттеу.
Бітіру жұмысының мақсаты Орта Шығыстағы қауіпсіздік және Иран,
Ауғанстан және Түркия мемлекеттерінің әлемдік геосаяси, геоэкономикалық
кеңістіктегі алатын рөлі мен орнын анықтау.
Осы мақсаттарға жету үшін автор төмендегі міндеттерді қояды:
Орта Шығыс мемлекеттерінің халықаралық қатнастардағы орнын анықтау
• Орта Шығыстағы қауіпсіздік мәселесі және аймақтық қақтығыстарды
сараптау
• Халықаралық қатнастардағы Ауғанстан мен Туркия орнын белгілеу
• Таяу Шығыстағы Жаңа қауіпсіздік сәулеті және Орта Шығыс мәселесі
• Орта Шығыстағы жаңа саяси күштердің пайда болуы және Үлкен Таяу
Шығыс доктринасы сараптау
Бітіру жұмыстың ғылыми зерттелу деңгейі.
Ізденуші тақырыпты зерттеу кезінде Орта Шығыс мемлекеттерінің сыртқы
саясатының алғы шарттарына және аймақтық қауіпсіздік мәселесіне байланысты
өз еңбектерін арнаған көптеген көрнекті ғалымдардың ой-желістері мен
қорытындыларын, сонымен бірге, көлемді мәліметтер жиынтығын пайдаланды.
Нәтижесінде, ізденуші жинақталған қайнар көздерді шетелдік (батыс, араб,
иран), КСРО, Ресей, ТМД және отандық деп бөліп қарастырды.
Мысалы аймақтың Иранның мұнайды өндіру, тасымалдау және өткізу
мәселелерін зерттеуге арнаған батыс авторларының көптеген еңбектерінің
ішінен А. Рардың [4], К. Тьюгендхэ [5] және А. Гамильтонның [6] , О.
Коннордың [7] , Шевалье Жан-Маридың [8], Д. Ергиннің [9], Меркс Фредтың
10], Кинтеро. Родольфоның [11] еңбектерін ерекше атап өткен жөн. Осы
авторлар өз назарларын әлемдік саясатта мұнайдың алатын орнына
шоғырландырды. Бұл авторлар өз жұмыстарын мұнай өндіретін елдер мен мұнай
компанияларының әлемдік экономиканың дамуына әсер ету факторларын, сонымен
қатар халықаралық саясатпен әлемдік мұнай индустриясы арасындағы күрделі
қарым-қатынасты ашуға арнаған.
Ал Иран ғалымдарының зерттеуіндегі басты бағыттар болып 1980
жылдардағы аймақтағы күрделі мәселелерге, өз еңбектерін арнаған
Бітіру жұмысты жетілдіруге Кеңес Одағы тұсындағы зерттеушілердің
еңбектері маңызды үлес қосты. Атап айтқанда: Э.Г. Араслы , Р.Н. Андреасян,
А.Д. Казюков , Р.Н. Андреасян В.С. Баскин , И.П. Беляев, В.В. Бирюлин,
Г.Л. Бондаревский, Л.В. Валькова, А.Г. Георгиев , В.Ю. Кукушкин, С.М.
Лисичкин, Е.С. Мелкумян, Т.А. Ниязматов, еңбектерінің орны ерекше.
Е.М. Примаковтың еңбектері негізінен Парсы шығанағында орналасқан
араб мемлекеттерінің ішкі және сыртқы саясаттарының даму бағыттарына талдау
жасалған, сонымен қатар еңбектерде, ХХ ғасырдың орта кезеңіндегі АҚШ-тың
саясаты, бірқатар батыс еуропа мемлекеттері және Жапонияның Таяу және Орта
Шығыстағы Израиль мен Араб Шығысы мемлекеттерінің қарым-қатынасы, араб
елдерінің бұрынғы Кеңес Одағымен ынтымақтастығы жайлы қарастырылады.
Орта Шығыыс аймағындағы 1970 жылдардағы геосаяси мәселе төңірегінде
батыс мемлекеттерінің ұстанған сыртқы саясаттары К.Н. Брутенц[12], К.Қ.
Қожахметов[13], Т. Саттаров[14], И.А. Сейфульмулюков[15], еңбектерінде
қарастырылған.
Кеңес Одағы ыдыраған соң бұл мәселе жөнінде Ресей және ТМД елдерінің
көптеген ғалымдарының сүбелі еңбектерінің ірі толқыны бой көрсетті: А.А.
Александров , А. Асвадуров, А.З. Егорин, Л.И. Медведко, В.А. Гусейнов,
Д.Б. Малышова, М.М. Слинкин, Р.В. Турсунов, У.З. Шарипов, В.В. Озоменко,
А. Яковенко, еңбектері кеңінен пайдаланылды.
Отандық тарихнамада Орта және Таяу Шығыс мәселесі қалыптасу үрдісі
үстінде. Халықаралық қатынастардағы Ортам Шығыс мемлекеттерінің алатыын
орныы мен рөлін және Қазақстанмен Иран, Қазақстан Түркия мен Ауғанстандағы
дағдарысықа байланысты сараптауға байланысты Қазақстанның дипломаттарымен,
қоғам қайраткерлерінің және ғалымдардың еңбектерін бөліп алып қарауға
болады. С.Акимбеков[16] С. Султанов Б. K. Сыроежкин, M. Лаумулин М. т.б.
Қазақстанның қауіпсіздік мәселесіне байланысты Н.Ә. Назарбаевтың
еңбектері ерекше орын алды. Ел басы өз еңбектерінде ҚР-ның сыртқы саяси
стратегиясындағы аймақтық қауіпсіздік мәселелеріне баса көңіл бөледі.
Сонымен бірге, Қазақстан Республикасының дипломаттарының қатарында
халықаралық қатынастарға байланысты, жаһандану дәуіріндегі сыртқы
саясаттағы мұнай факторының рөлі Қ.К. Тоқаевтың[17], Б. Амреевтың[18], Е.А.
Ыдрысовтың[19] еңбектерін атап өтуге болады.
Автор бітіру жұмысты дайындау барысында қазақстан ғалымдарының
еңбектерін негізге алып қолданды: С.М. Ақымбеков[20] , Н.А.
Алдабек[21] М.Т. Лаумулин[22] , М.Ш. Губайдуллина[23]. Аталған авторлар өз
еңбектерінде Орталық Азияда орналасқан елдермен Орта Шығыс елдер арасындағы
Каспий мәселесі бойынша тасымалдау және өндіру саласындағы қарама-
қайшылықтарды қарастырған.
Қазақстанның энергетикалық қауіпсіздігі және оның құбыр арналарының
жүйесін құрумен байланысты мәселелерді өз еңбектеріңде М.С. Ашимбаев[24]
және Л.Г. Ерекешова[25], Л.М. Мұзапарова[26], А.Қ. Нұрша[27], Г.А.
Қорғанбаева[28], А. Әбішев [29]баяндады.
Зерттеудің деректік негізі бітіру жұмысын жазу барысында алға
қойылған мақсат пен міндеттерге жету үшін деректердің кең түрі қолданылды.
Олар маңыздылық деңгейі бойынша төмендегідей сараланады.
Зерттеу деректерінің бірінші тобын Орта Шығыс мемлекеттерінің
аймақтық қауіпсіздікке байланысты жасаған екінші дүние жүзілік соғыстан
кейінгі және биполярлық жүйе ыдырағаннан кейінгі аймақтың дамуы туралы
келісім-шарттары құрайды . Бұл келісім-шарттарының мәні мен мазмұнын
талдаудың барысы, олардың жақсы жақтарын бөлуге негіз береді. Сонымен қатар
жиналған барлық тәжірибені Орталық Азиядағы қауіпсіздік жүйесін
қалыптастыруда пайдалануға болады.
Деректердің екінші тобын Иран және Түркия елдерінің сыртқы және ішкі
саясаты жөніндегі мемлекеттік бағдарламалары және заң актілері құрайды
[65]. Деректердің бұл тобы Орта Шығыс аймағындағы қауіпсіздікке қатысты
құқықтық және концептуалдық негізін айқындауға мүмкіндік береді. Аумақты
нақты тарихи процестердің өнімі болған, олар күреске тартылған
мемлекеттердің саясаттарын айқындайды.
Деректердің үшінші тобы халықаралық ұйымдардың және ұлттық
өкілдердің, жетекші мемлекет қайраткерлерінің сұхбаттары, сөздері және
еңбектері. Деректердің бұл аталған тобы аймақ саясатына қатысты қазіргі
кездегі өзекті мәселелер, басым бағыттар жөнінде пайымдаулар жасауға
мүмкіндік береді.
Осы кең деректердің аясының ішінен мынадай мемлекет қайраткерлерінің –
Хаттами, Хамит Карзай, С. Демирел, Т. Озал сөздері мен сұхбаттарын ерекше
атауға болады. Аталған сұхбаттарда аймаққа қатысты болған саяси
жағдайларға баға беріледі, геосаяси жағдай қозғалады, зерттеліп отырған
маңызды тарихи оқиғалар бойынша көзқарастар келтіріледі. Қауіпсіздік
факторына байланысты негізгі ұстанған бағыттар РФ –ның сыртқы істер
министрлігі, үкімет мүшелерінің сұхбаттарында, еңбектерінде қарастырылады –
В.И. Калюжный , Ю.Н. Мерзляков, М. Саффари, С.Л. Князев.
Деректердің соңғы бесінші тобын мерзімді баспасөз беттерінде жарияланған
тақырыпқа байланысты құжаттар, мәліметтер, материалдар құрайды. Бұған
республикалық, шетелдік газеттер мен журналдардың әр түрлі жинақтары
жатады. Деректердің осы тобы зор фактілі материалдарға бай, олар әлемдегі
және аймақтағы саяси және экономикалық заңдылықты ашуға, мұнай
айналасындағы күрестің динамикасын және эволюциясын бақылауға септігін
тигізді.
Сонымен, жұмыста қарастырылған деректердің барлық топтары зерттеудің
затын жан-жақты зерттеуге, алға қойылған мақсат пен міндеттерді ашуға,
сонымен бірге қорытынды тұжырымдардың ғылыми және объективті шынайлығын
қамтамасыз етуге мүмкіндік берді.
Зерттеу жұмысының методологиялық және теориялық негізі ретінде
отандық және шетелдік ғалымдардың іргелі теориялық пікірлері қолданыс
тапты.
Ал енді тікелей зерттеліп отырған тақырыптың теориялық негізін
қалыптастыруда Ресейдің Кеңес өкіметі ғалымдары және шетел ғалымдарының
еңбектері қолданылғандықтан оларды атап өткен жөн. Оның ішінде
энергетикалық дипломатия саласында – Д. Ергин; геосаясат бойынша, К.С.
Гаджиев; О.Г. Герасимов, Е.С. Мелкумян ,Т.А. Ниязматов, С.М. Алиев, С.А.
Лосев, Ю.К. Тыссовский,А. және тағы басқалары. Аталған ғалымдардың
еңбектерінен негізінен Ресей мен басқа шетел мемлекеттерінде Орта және Таяу
Шығыс мемлекеттері туралы пікірлері пайдаланылды.
Тарихи оқиғалар мен құбылыстарды диалектикалық - материалистік
тұрғыдан қарауда және қорытындылар жасауда тарихи қағидалар мен объективті
көзқарастар пайдаланылды. Сондай-ақ, жиналған деректерге талдау жасай
отырып, тарихи салыстырмалық, тарихи-жүйелеу, хронологиялық, статистикалық
әдістері қолданыс тапты.
Сонымен қатар бітіру жұмысында өзге ғылым салалары ғалымдарының
зерттеу жүргізіп отырған мәселе бойынша көзқарастары да орын алды.
Жұмыстың құрылымы мен көлемі. Бітіру жұмысы құрылымы оның талқылану
деңгейімен, логикалық зерттеу және міндеттерімен, жұмыстың сипатымен
қамтамасыз етілген. Бітіру жұмысы кіріспеден, екі бөлімнен, қорытынды,
пайдаланылған әдебиет көздерінің тізімінен және қосымшалардан тұрады.
Бітіру жұмысының көлемі ... ... ... .б.
1ТАРАУ ХХ ҒАСЫРДЫҢ ЕКІНШІ ЖАРТЫСЫНДАҒЫ ОРТА ШЫҒЫС ЕЛДЕРІ ЖӘНЕ ҚАУІПСІЗДІК
МӘСЕЛЕСІ
1.1 Орташығыстық қауіпсіздікті қамтамасыз етудегі Иран, Ауғанстан және
Түркияның алатын орны, саяси–экономикалық әлеуеті мен орны
XX ғасырдың тоқсаныншы жылдарындағы қалыптасқан жаңа геосаяси
конфигурацияда Иран Ислам Республикасының алатын орны ерекше. Иран өзінің
тарихи дамуында бірнеше күрделі кезеңдерді бастан кешеді. Аталмыш диплом
жұмысымның өзектілігі жаңа геосаясатпен және Иран Ислам Республикасының
(ИИР) қалыптасқан жағдайдағы сыртқы саясатының трансформациялануымен
ерекшеленеді.
Иран – Оңтүстік Батыс Азиядағы аса ірі елдердің бірі. Ауданы
бойынша (1648 мың шаршы шақырым), онымен шекаралас Түркия (солт
батыс), Ауғаныстан мен Пәкістан (шығысында), Ирак (батысында) елдерінен
анағұрлым басым болып келеді.Егер Иранды Еуропа елдерімен салыстырсақ, онда
оның аумағы Англия , Швецария, Италия, Флоренция, Испания территорияларын
бірге алғандағымен тең болады. Солтүстігінде Иранды Каспий теңізі жуып
өтеді , ал оңтүтігінде Парсы және Оман шығанағы жатыр. Азияда бұл
көрсеткіш Қытай және Индонезия аумағымен тең. Шекара ұзындығы ,шамамен
80000 шаршы шақырымға тең. Иран – арийлер елі деген мағынаны беретін
Ариана сөзінен шыққан ел атауы. Бұл атау Сасанидтер мемлекетінің (б. з.
д І І І – ҮІІ ғғ.) негізгі бөлігінің аты болған. Ирандықтар өз елін барлық
уақытта Иран деп атаған, ал батыс елдері және АҚШ оны бұрындары Персия деп
атаған. Себебі онда негізгі халық парсылар болып, сәйкесінше көпшілік парсы
тілінде сөйлеген. Сонымен қатар мұның себебі , елдің орталық аумағы Фарс
немесе Парсы деп аталған. 1935 жылы Иран үкіметі елдің бұрынғы ұлылығын
көрсету үшін әлем мемлекеттеріне елді ресми түрде Иран деп атауларына
өтініш білдірді. Елдің қазіргі астанасы – Тегеран. Иран көпұлттылығымен
ерекшеленеді. 34 млн халықтың негізгі ядросы – парсылар халықтың небәрі 50
%-н ғана құрайды, одан кейінгі орында әзірбайжандар , күрдтер тұрады. 1905-
1906 жылдары қабылданған конституция бойынша мемлекет басында шах
отыратын және ол қарулы күштердің бас қолбасшысы болатын конституциялық
монархия болған еді. Шахтың сол конституцияға бірнеше рет өзгеріс
енгізуінің арқасында шахқа жекебас тәртібін орнатуға мүмкіндік беретін
айрықша құзіретке ие болды. Кейіннен бұл жағдай әлеуметтік саяси дағдарысқа
соқтырған көпшілік наразылығын тудыруға себеп болды. 1975 жылы шах
енгізген бір партиялық жүйе ауқымды наразылықтар туғызып, 1978 жылы өз
күшін жойды. Осының бәрі жиналып, шахтың биліктен кетуіне себеп болды,
яғни халық көтерілісінің нәтижесінде шах тәртібі жойылды. Осылайша Иран
капиталистік даму жолын таңдаған дамушы елге айналды. Мұнай экспортынан
алынатын ірі табыстарды пайдаланып, елдің басқару орталығы жасаған
әлеуметтікэкономикалық реформаларға сүйене отырып, Иран соңғы жылдары
шаруашылық дамуында үлкен секіріс жасады, енді оны артта қалған аграрлық ел
болды деп атауға ауыз бармайды. 1972 жылы аяқталған аграрлық реформадан
кейін жер иеленушілердің ұстанымдары жойылып, 15 млн. шаруалар жер иеленді
(оның бағасы 15 жыл ішінде төленуі қажет), бірақ негізгі жер иеленушілер
ауылдағы үкімет таянышы болған шаруалар еді. Осы реформаға дейін ірі жер
иеленуші болғандар , елден құн сатып алу арқылы ірі өнеркәсіп акцияшыларына
айналды. Иран қазіргі таңда аграрлық – индустриялық ел болып саналады.
Мұнай сатудан (1976 жылдан 20 млд. доллар) түсетін қаржыдан Иран өзінің
өндіріс саласын жедел қарқынмен дамытып келеді, оның жаңа салаларын құрды
(мұнайхимиялық, машина құрылысы, соның ішінде автомобилдік, авиацалық,
әскери), металлургия саласын кеңітіп жатыр. Иран алдыңғы қатарлы
капиталистік елдердің ірі монополияларымен тығыз байланысты. Осы елдермен
бірлесе отырып құрған өнеркәсіптердің тауарларын Иран тек өз ішінде ғана
емес, сонымен қатар белгілі дәрежеде Таяу Шығыс , Оңтүстік- Шығыс Азия және
Аумағындағы тауар айналымға қосу көзделіп отыр. Алғашқы кезде сырттан
ағылып келген қаржыны игере алмай , шетке шығара бастады. Ол дамыған және
дамушы елдердің арасында қаржылық көмек көрсететін ірі елге айналды. 1970
жылдары Иран Англия (1.2 млд. долл) , Үндістан (1 млд.), Египет (1 млд.) ,
Пәкістан, сондай ақ Зайр және т. б. елдерге қарызын санкциялады. Иранның
басқа елдерге берген қарызының жалпы саны − 10 млд. долларды құрап, Иран
Халықаралық Валюта Фондының қарыз берушісіне айналды. 1978- 1979
жылдардағы әлеуметтік саяси дағдарыс ел экономикасын әлсіретті. Мұнайшы –
жұмыскелердің шеруі мұнай табысын тоқтатып тастады . Ел экономиканың жалғыз
қайнар көзі ретіндегі мұнай өндірілудің тоқтатылуы орны толмас зиян
әкелді. Көптеген ірі факторлардың әсері себеп болған қазіргі күрделі
халықаралық жағдайда Ресей ИИР-ң стратегиялық мақсаттарын Ресей өте жақсы
түсінеді.
Таяу, Қиыр Шығыс, Кавказ, Каспий теңізінің зонасы, Орталық Азия
кіретін Жер шарының маңызды аймағы – Батыс Азияда ИИР жетекші рөл
атқаратынына ешкім күмән келтіре алмайды. Иран бірдей уақытта Үнді
мұхитының Парсы, Оман шығанағымен қоршалған, орташығыстық, кавказдық,
орталық-азиаттық, каспийлік ел бола отырып, маңызды әскери-стратегиялық,
жағдайға ие. Аймақтың бүкіл жаралы жерлері Иранға байланысты болды.
Аймақтың жеке бөліктерінің ішкі мәселелері, этникалық немесе діни, әскери
немесе экономикалық, есірткі саудасы мен босқындар мәселесі, сепаратизм,
терроризм мәселелерінің қайсысы болсын тек Иранның қатысуымен ғана
нәтижелі шешіле алады. Иранның көмірсутектік табиғи қазбалардың қайнар
көзі ретінде және мұнай-газ өнімдерін тасымалдаушы шекара ретінде жоғары
дәрежелі құндылықтарға ие екендігін ескерту артық болар еді. Иранның
қаралған ішкі мұнай қоры 90 миллиард баррельді құрайды. Бұл оны әлемнің ең
ірі мұнай өндіруші елдерінің біріне айналдырады. Бүкіл мұнай шығу орнына
жоғары өнімділік және табыстың өз бағасының төмендігі тән. Иран ОПЕК
елдерінің арасында мұнай өндіру көлемі бойынша екінші орында келеді. Иран
Ресейден кейін газ қорлары бойынша әлемде екінші орынды алады. Қазіргі
уақытта оның барланған және зерттелген қорлары әзірге 21 триллион метр
кубты құрайды, бұл 14% әлем қорынан асып түседі [30].
ИИР-дің қазіргі басқарып отырған әскери-саяси билігі (саяси
ориентацияға емес – не либералдар, не консерваторлар, не неоконсерваторлар
болсын) өз қоғамының қазіргі әлемдік әлеуметтік-экономикалық даму
динамикасы мен тенденцияларын түсіну ішкі және сыртқы векторларының үйлесу
қабілетін арттыруға тырысады.
Бірақ соңғы кезекте Иран идеологтары мен саясаткерлерінің
көзқарастарының шын өзгеруімен Ислам төңкерісінің экспортының жүзеге
асырылуы туралы сөз қозғалады. Бұл әрине Иран радикалды шейіттері мен
тақтан түсірілген шах Мұхаммед Реза Пехлеви 40 жыл бұрын жүзеге асыра
бастаған аймақтық гегемония идеясынан бас тартады деген сөз емес, керісінше
бүкіләлемдік Ислам төңкерісінің қиялы идеясы Парсы шейіттерінің аймақтық
деңгейде басымдылыққа ие болған жаңашыл идеяға ауысты, яғни ең алдымен Қиыр
және Таяу Шығыста. Сондай-ақ бұл идеяның діни құрамы ұлтшылдықпен біте
қайнасты. Біртіндеп Тегеран мемлекетінің саясатындағы прагматизм
идеологиялық ойлардан басым түсті, ең алдымен шейіттерді қолдай саласында
басым түсті. Бұл тек ислам төңкерісі идеясынсыз күштеу экспортынан және
ислам фундаменталдылығының түзу жолды насихаттаудан бас тартуда ғана емес,
сонымен қатар ИИР ішкі саясатын түзетуде де көрмеді. Сонда да өзінің
аймақтық мақсатына жету үшін Иран Таяу және Қиыр Шығыстағы саясатын
қалыптастыруда шейіттік құралдар пайдалануды жалғастырып келеді. Тегеран
Ауған шейіттеріне қолдау көрсетіп, Хезболла ливандық экстремистік тобын
демеп келеді. Ираннан шейіт руханилығының өкілдері дәстүрлі түрде бағыт
алады, Тегеран бұны тиімді пайдаланып келеді [31].
Қазіргі уақытта ИИР-дің аймақтық саясатының негізгі бағыттары болып
мыналар табылады:
1) Ирак
2) Ауғанстан
3) Кавказ аймағы
4) Каспий мәселесі
5) Орталық Азия мемлекеттері (бұрынғы КСРО құрамындағы елдер)
6) Палестиндік-израильдік басқарма
7) Парсы шығанағы.
Екінші дүниежүзілік соғыстың аяғында Иран өндірісі нашар дамыған, ауыл
шаруашылығында жартылай феодалдық қатынастар басым келген аграрлық ел болып
қала берді. Капитализмге дейінгі өндірістік қатынастардың ыдырауы және осы
реттегі капитализмнің үздіксіз дамуы елдегі ішкі саяси жағдайды қиындатты.
Бұған Иран үкіметінің жүргізген экономикалық саясаты әсер етпей қоймады.
Шетел тауарларының елге кіргізілуіне кең мүмкіндік бере отыра Иран үкіметі
ұлттық өндірушіні тең емес бәсекеге итермелеп отырды.
40- шы жылдардың ортасында Иранда феодалдылықтың қалдықтары мен үлкен
әлеуметтік бөлініс әлі де орын тапты. Көптеген артықшылықтарға ие
әлауқаттылар және халықаралық сауда монополиясына қолы жеткен шексіз
байлыққа кеңеліп өмір сүрді. Ал ұсақ буржуазия өкілдері мен ауыл тұрғындары
және де басқа әлеуметтік топтар кедейшілік жағдайда өмір сүруге мәжбүр
болды.
Позитивті ұлтшылдық атты Иранның 50-жылдардың ортасымен 60 жылдар
басындағы сыртқы саясатының басты принципі елді басқа дамушы елдерден
оқшаулады. Осылайша Монархиялық Иран дамыған ірі державалардың аграрлық-
шикізат көзі, тауар өндіру саласының біріне айналды. Сонымен қатар Иран
өзінің территориясын дамыған ірі державаларға әскери алаң ретінде беріп
алды. Иранның қаржылық алып АҚШ пен басқа да батыс елдеріне біржақты
бағдарлануы, елдің экономикасының құлдырауына, табиғи ресурстардың
тоналуына, көптеген тиімсіз несие алулардың арқасында валютаның келуі 50-
жылдардың соңы мен 60-жылдардың басындағы қаржы-валюталық дағдарысқа келді
[32].
Иранның экономикалық дамуы 70-жылдарда экономикалық өнеркәсіптік
кешенді қалыптастырды. Бұл кешен негізінен әлемдік капиталистік өндіріспен
тікелей байланысты. Елге мұнайдан кешен қаржы көбейе бастаған кезде, бұл
кешен аяққа тұрған болатын [33].
1973 жылдан бастап ирандық әскери күштерді модернизациялау басталды. 1977
жылы Шілде айында Иран әскерінің саны − 342 мың адамнан асты, оның 220 мыңы
жаяу әскерді құраса, 100 мыңы − әскери-ауа күштерінде, 22 мыңы − әскери-
теңіз күштерінде болды. Одан басқа 1980 жылы қарай таяу құрғақтағы
әскерлері 3 мыңнан астам танктермен қамтылуы жоспарланды. Оның құрамында
“Чифтен”, “Скорпион”, “Викперс” маркалы танктер бар еді. Әскери-теңіздік
флоттарды сатумен қатар, 60-жылдардың ортасында Шығанақтың жағалауға жақын
жерлерінің экономикалық жағдайына да көп көңіл бөлініп, иран үкіметімен
елдің оңтүстік бөлігін дамытудың 15 жылдық жоспары жасалды. Бендер-Аббас,
Бендер-Бушир, Бендер-Шахпура сияқты порттарды түбегейлі қайта жөндеуден
өткізді. Осының арқасында жүкайналым өсті. Негізгі бағдарды әскери
объектілерді құруға бағыттаған Иранның 1978 жылы соңына қарай 5 әскери-
теңіз флоты бар еді: Пехлеви, Харемшехр, Харк, Бушир, Бендер-Аббас,
Чахбехарда жер асты кемелері үшін әскери база салынған еді. 1970 жылдары
Шах режимі 1923 жылы салынған әскери-әуе күштерін (ЭӘК) қайта қаруландыра
бастады [34, 6-7 б.].
Ал атом энергиясын дамыту бағдарламасы атомдық электростанциялардың
кең жүйесін құруды көздеген болатын. ХХғ. соңына қарай жалпы қуаты 700 НВт
– 18 АЭС салу жоспарлаған шах режимі батыс елдерінен көмек сұрады. Батыс
германдық “Крафт-вернунион” және “Сименс” фирмаларымен жасалған келісімшарт
бойынша Бушир ауданында әрқайсысы 1200 мВт-тық АЭС салу басталды. Бұдан
басқа ГФР-ң техникалық және қаржылай көмегімен 4 тағы да 4 АЭС салу
жоспарланды. 1974 жылы Франциямен жасалған келісімнің шарты бойынша Иран
бес ядролық реактор алды, ал француз фирмалары Исфахандағы ядролық зерттеу
орталығын салуға кірісті. 1978 жылы Иран мен АҚШ келісімшарт жасасты, ол
бойынша 20 млд.$-ға сегіз АЭС салынып, 64 млд.$ ядролық жанғыш зат
жеткізілетін болды.
АЭС- на шикізат мәселесі ішкі ресурстар және импорт арқылы шешілетін
болды. 70- шы жылдарда уран көздерін іздеу кең етек алды және 50-ге жуық
уран кен орны табылды.
Екінші дүниежүзілік соғыстың аяқталуымен Таяу және Орта Шығыс
елдеріндегі империялистік мемлекеттердің ықпал ету тәртібі өзгерді.
Германия, Италия, Франция аймақтарындағы бұрынғы күштерін жоғалтып алды.
Англияның рөлі де біраз әлсіреп қалды. Бұл тек қана соғыстың нәтижесінде
емес, сонымен бірге Британ империясының құрамындағы мемлекеттерде ұлт-азат
ету қозғлыстарының белең алуының нәтижесінде де болды. Дәл осы уақытта
қуатты ғылыми-техникалық және экономикалық потенциалы бар АҚШ аймақтағы өз
рөлін күшейте бастады.
Бұл үстемдік тек 1979 жылғы Иран Ислам революциясының нәтижесінде
тоқтатылды.
Бүгінде Исламдық Иран Республикасының саясаты бірнеше стратегиялық
мүдделерімен анықталады.
Біріншіден, аймақтағы мемлекеттермен қарым-қатынасты реттеу, яғни АҚШ
жасап отырған халықаралық оқшауланудан (изоляциядан) шығуға бағытталған
ортақ саясат негізінде бірігу.
Екіншіден, өзінің солтүстік шекараларында қауіпсіздікті қамтамасыз
ету. Бұл мәселені Тегеранда орта азиялық мемлекеттерде тұрақтылық пен
қауіпсіздікті қамтамасыз етуге де қажет мәселе деп қарастырады.
Үшіншіден, аймақтағы елдермен саудаэкономикалық және инвестициялық
ықпалдастықты дамыту. Бұл салада Тегеран негізгі назарын Түркменістан,
Қазақстан және Арменияға аударып отыр. Мұндай болуы көбінесе геосаяси
жағдайға байланысты болып отыр. Саяси аспектілер (этникалық фактор,
каспийдегі мүдделерінің қарама-қарсылығы) көп жағдайда Әзірбайжанмен
дүрдіараз қарымқатынастың пайда болуына және екі жақты саудаэкономикалық
қатынастардың әлсіреуіне аз да болса әсерін тигізеді.
Төртіншіден, Иранның Орта Азия және күнгей Кавказ елдеріндегі саясаты
Ресей және Түркия елдерімен жақсы, тығыз қарым-қатынас орнатуға
мүдделілігімен де сипатталады. Анықырақ айтқанда Түркия мен қатынасы
күрдтер мәселесіндегі келіспеушіліктерге тікелей байланысты.
Бесіншіден, Иранның сыртқы саясатының сипаты оның қоршаған
мемлекеттердің тура мағынада суниттік болуына байланысты да айқындалады.
Бұл Тегеранның басқа елдермен қатынасында сақ болуына алып келді. Мысалға
алсақ, Ауғанстанда Талибан сияқты кейбір күштер белсенді антишиизммен
ерекшеленеді. Ал Иран дәстүрлі түрде хазарейттерді жақтайды.
Алтыншыдан, Иран аймақтағы Пәкістан, Сауд Арабия сияқты елдердің
ықпалының өсіп келе жатқанына мүдделі емес, сондықтан олардың аймақтағы
рөлі күшейіп кетпеуі бағытында да әрекет етеді.
Жетіншіден, Иран Каспий энергоресурстарын дамытуға өте үлкен көңіл
бөледі, ескере кететіні, аймаққа бәсекелес ретінде емес, өз ішіндегі
тұрақсыздықты (дисбалансты) жоюға күш жеткізетін өз энергетикалық жүйесінің
құрамдас бөлігі ретінде қарады. Ал сегізіншіден, Орталық Азия мен күнгей
Кавказ елдерін Иран Европалық Одақпен, Қытай және Жапон елімен қарым-
қатынасты нықтауға және кеңейтуге болатын сахына ретінде қарастырады [35].
Түркия шын мәнінде соңғы онжылдықта өз тарихының ең қызықты да5ең қиын
кезкңін басынан өткізді. Бірақ бүл қиын да,қызықты жылдар Түркияның алға
қарай дамуына кедергі бола алмады. Соңғы отыз жылда Түркияның басты бас
ауруына айналған терроризм, яғни түрік-күрл мәселескмұны желеу етксн Еуропа
Одағының Түркияыы одаққа қабылдамауы,күрдке дедүрікке де,тіпті адамзат
атаулыға да титтей пайдасы болмаса да күрд қаһарманы етіп алығіған
Абдулла Өджаланның үсталуы. Соңғы оғі жыл ішінде елеулІ оқиғалардьщ бірі де
осы Абдуллах Өджаланыың үсталуы,бүл оқиға түрік-күрд мәселесінің бәсеңсуіне
жэне жалпы алғанда терроризмнің саябырлауына себеп болды.
Осы сияқты 1999 жылы ОБСЕ үйымының жиналысъның Ыстамбүлда откізілуі
және бүл жиналысқа бүкіл дүниежүзі мемлекеттерінің басшылары қатысуъишың
ішінде АҚШ президенті Билл Клинтон мен Ресей президеі-іті Борис Елыдиішің
келуі жиырмасыншы ғасырдың соңғы жылы Түркияның саяси өміріне ерекше реңк
әкелді. Бұлардың ішіндегі ең қызығы-қауіпсіздік мәселесі бойынша жиналғап
екі үлксп мемлекет дсп саналатын АҚШ және Ресей президенттерінің өзара
сөзғе келіп қалуы. Клинтон Ельцинге Шешенстандағы соғысты тоқтату
Постталибтік Ауғанстандағы оқиғалар іс жүзінде елдің орнына келу
процесі қағазға жазылып, түрлі конференциялар мен кездесулерде
жарияланғандай жеңіл және тез өтпейтінін көрсетіп отыр. АҚШ пен Батыс
державалардың талқандалған ұлтшыл Германия мен милитаристік Жапонияны
қалпына келтіруде жақсы тарихи тәжірибесі бар секілді еді. Бірақ Ауғанстан
жағдайы антитеррористік коалицияның батыстық қатысушылары барлық жағдайда
ескере бермейтін өзіндік жеке ерекшеліктерімен санасуды талап етеді.
Шынымен де, 2004 жылдың 21 наурызында жергілікті халқы жаңа 1383 жылды
тойлаған шығыс мұсылман еліне ІІІ-мыңжылдықтағы батыс өлшемімен қарауға
болмайды. Дәл осы кезде болашақ Ауғанстанның құрылысында Иранның өзіндік
өкілдері орын алуына мүмкіндік туып тұр. Тарихи түбірдің ортақтығы: тіл,
дін, мәдениет, салт пен сананың жақындығы Ауғанстанды модернизациялау мен
қалпына келтіруде Ауған халқына көмек көрсету мәселесін Иранның шешудің
социо-психиологиялық негізін құрайды. Сонымен қатар, өзі де мұсылманның
күнтізбесі бойынша 14 ғасырда өмір сүретін Иранға кез келген жаңашылдыққа
жиреніш пен қарсылық көрсететін ауғандықтарды 21 ғасырға сүйрелемеуіне
де болады. Ирандықтарға ол мүлдем керек емес. Олар ауған халқына
Ауғанстанда 14 ғасырда орнатып, ұлттық және діни салт сана негізінде
қалыпты жаңа өмірді қалпына келтіруіне толыққанды көмек көрсетуіне
мүмкіндігі бар.
Біз бұны қаласақ та, қаламасақ та, 2004ж жазындағы Ауғанстандағы
жағдай елдің бөлінгенін көрсетіп отыр. Оның үстіне түрлі жағдайлар бойынша
бөлінген. Географиялық та, экономикалық та, этникалық, саяси да. Мұндай
қысымды ел көтере ала ма? Бөлініп кетпей ме? Көп нәрсе Ауғанстанның бүгінгі
және келешек басшылығынан ғана емес, ауған мәселесіндегі басты шетел
ойыншыларының саясатына да байланысты болады. Бұл жерде Ауғанстан
өміріндегі Иранның орнын айтпауға болмайды, себебі елдегі тұрақтылық пен
қауіпсіздікті қалпына келтіру мәселесін ИИР-сіз шешу мүмкін емес. Әрине,
басқа да мемлекеттеріміз. [12]
Қазіргі кезде Түркия мемлекеті, қаржы дағдарысына байланысты өзінің
сыртқы саясат жүргізу жолдарының әдістерін біршама кеңейгенін түсінді. Оның
себебі, егерде бұрынғы уақытта жаһандық сипаттағы мәселелерді шешуде
бірінші орында әскери мәселелер тұрса, бүгінде көптеген саяси да, басқа да
жаһандық маңызы бар мәселелерді шешуде әскери күштің қажетімен емес,
экономикалық күш пен әр түрлі жаңа технологиялардың қолданылуымен шешіледі.
Әрине бұл салада Түркия өз мүмкіншіліктерін тиімді түрде жүзеге
асыралады. Оған қоса, Түркия НАТО елдер ішінде ұйымға тигізетін септігі
жоғарғы көлемде болып отыр. Бұндағы Түркияның басты мақсаты – НАТО арқылы
Таяу Шығыс аймағындағы мәселелерді шешуде, өз экономикалық күшіне сай
дауыстық мәртебеге ие болу.
Бүгінгі күнде Түркия Орта Шығыс елдері экономикасына донорлық қызмет
атқаратын ірі мемлекет болып табылады.
Осыған орай, 90 жылдардан бастап Түркия Орта Шығыс аймағына қатысты
өзінің жаңа бағытын жүзеғе асығуда. Ол мынадай басымдықтарды алға қояды:
• Экономикалық ынтымақтастық пен табиғи ресурстарды игерудегі
ынтымақтастық;
• Ислам әлемімен өзара сенім мен түсіністікті тереңдетуге
бағытталған саяси сұхбат;
• Ауғанстандағы тұрақтылық;
• Яядролық қаруды таратпауды бақылауНАТО шеңберінде .
Түркияның сыртқы саясатында қазіргі заманның халықаралық жағдайының
мынадай ерекшеліктерін белгілейді:
Біріншіден, әлем қауымдастығы ішіндегі тығыз қарым-қатынастардың күшеюі
мен экономикалық жаһандануы. Яғни сыртқы сауда мен инвестициялардың ортақ
нарығы, алыс қашықтықтар мен басқа себептерге қарамастан ақпарат, байланыс
құралдарының дамуы әр түрлі мемлекеттер мен трансұлттық корпорациялардың
өзара қатынасын жеңілдетеді.
Екіншіден, халықаралық жағдайға байланысты, Түркия нарықтық экономика
мен демократия жолындағы техникалық, қаржылай көмек көрсетуге бағытталған.
Үшіншіден, жаһандық сипаттағы мәселелерге тікелей қатысы бар,
өйткені барлық жаһандық мәселелердің барлығын бір сипат біріктіреді: оның
салдары бүкіл планетаға немесе белгілі бір территориясы ауқымды аймаққа
тиеді және оларды шешу үшін үлттық шекарадан шығатын халықаралық
ынтымақтастық қажет. Ондай мәселелерге терроризм, ядролық кауіпсіздік,
босқындар мәселесі, СПИД, есірткі, халықаралық қылмыс және т.б.
Төртіншіден, қазірігі әлем қауымдастығындағы үлттық фактордың, яғни
өзінің белгілі бір ұлтқа тән болуы жөніндегі сана сезімнің оянуы мәселесі
(әсіресе КСРО ыдырағаннан кейінгі пайда болған тенденция). Дүние жүзінің әр
түпкіріндегі аймақтық қақтығыстардың, әсіресе қырғи-қабақ соғысынан кейін
пайда болған қақтығыстардың барлығы үлттық және діни себептердің салдарынан
екендігі бәрімізге мәлім . Түркия үшін ол күрт мәселесі.[40].
Осы сипаттарды негізге ала отырып қазіргі кезде Түркия өз сыртқы
саясатын жүргізгенде азаматтарының бейбіт өмірі мен елінің гүлденуін
міндетті түрде ескереді. Бұл бағытты ұстануда зор үлесін қосқан түрік
Президенттері С. Демирел, Т. Озал т.б.
Түркия Орта Шығыс елдерімен қатынасында әр кезде нақты саясат
ұстанған мемлекет. Қатынастардың дамуы барысында кезеңдердің сипаттарының
өзгеруі ең біріншіден Түркияның саяси приоритеттерінің өзгеруіне байланысты
болды.
4-5 бетке азайту қажет
1.2 Аймақтық қауіпсіздік және Иран-Ирак соғысының кейбір қырлары
1980 жылы 22 қыркүйекте Венада МЭШЕҰ мүшелігіндегі елдердің сыртқы
істер, қаржы және мұнай министрлері жиналып, ұйым құрылуының 20 жылдығын
атап өту төңірегіндегі сұрақтарды шешуге жиналды. Фильмдермен қатар,
ұйымның тарихы бойынша кітаптар дайындалды. Алайда оқиға басқа бағытта өріс
алды. Сол күні ескертусіз, Ирактың әскери ұшақтары Ирандағы нысандарды
бомбылаудың астына алса, жаяу әскерлер елдің шекарасын кесіп өтіп, ауыр
зеңбіректермен атқылады. Осылайша, соғыс аяқ астынан басталып, Парсы
шығанағынан мұнай тасымалдау жүйесіне қауіп төндірді. Ирак пен Иран
арасындағы қақтығыстар соғыс басталғанға дейін болып тұратын.
Иран-Ирак арасындағы 1980-1988 жылдардағы қақтығыстың пайда болуының
негізгі себептерінің тамыры тарихи тереңде жатыр. Бұл, әрине 1637 жылы
Ефрат алқабында парсы мен арабтардың арасында болған этникалық жаугершілік
соғыстан бастау алады [36]. Осы соғыстың нәтижесінде арабтар жеңіске жетіп,
екі халықтың арасында дұшпандық дәстүр ой-сезімі қалыптасты. Сондай-ақ екі
елдің ислам дініндегі негізгі бағытты (суннит және шиит) ұстап бөлінуі,
сонымен қатар осы мемлекеттердің шекарааралық дау-дамайлары да өз әсерін
тигізбей қойған жоқ, яғни соғыс негізінде географиялық мәселе де жатты.
Оқиға түсінікті болу үшін, қақтығыстың негізгі басталуы және өріс алу
тарихына қысқаша тоқталып кетейік. Екі елдің бір-біріне білдіретін өзара
территориялық дау шара мен діни алауыздықтары Ирак Осман империясының
құрамында болған кезден-ақ басталған болатын. Екі мемлекет арасындағы
шекара мәселесін шешуге бағытталған қадамдар ХІХ ғасырдың ортасында
басталды. 1847 жылы түрік және Иран үкіметі арасында, Ұлыбритания және
Ресей патшалығының қатысуымен Эрзерум шартына қол қойылды. Келісілген шарт
бойынша Иран-Ирак шекарасы Шатт-әл-Араб өзені жағалауы арқылы бөлінді. Өзен
екі елдің экономикасы үшін аса маңызды, Шатт-әл-Араб өзені Ефрат пен
Тигрдің суын Парсы шығанағына құяды. Тигр мен Ефрат негізінен Ирак жеріне
өтеді, бірақ Шатт-әл-Арабтың өзі Иран мен Ирак арасындағы шекараны
белгілейді, және өзінің 200 шақырым ұзындығында Иран өзені Карунмен
қосылады, өзен тікелей теңізге шықпайды, ол алдымен Ирактан 800 шақырым
қашықтықта орналасқан Ормуз бұғазына келіп құяды. Бұл бұғазды Иран
бақылайды. Осындай стратегиялық маңызды өзен үшін басталған талас шекаралық
мәселелердің пайда болуына негіз болды. Жоғарыда айтылған шарт 1913 жылы
Константинопольдық хатта ресми түрде бекітіліп, осы хаттың негізінде Иран-
Ирак шекарасын белгілейтін арнайы комиссия құрылды. Осыдан кейін шекара
мәселесі туралы көптеген келісімдерге қол қойыла бастайды, бірақ бұл
келісімдер екі жақты да қанағаттандырмады. Кейін мұнай қорының табылуымен
қиындықтар, дау-дамайлар өрши түсті. ХХ ғасырдың басында Осман империясы
өзенді толық бақылап отырды, екінші дүниежүзілік соғыстың кезінде бұл
бақылау құқығы Осман империясының мұрагері ретінде қалған Иракқа өтті.
Алайда, Иран жағы 1913 жылы ресми түрде бекітілген Константинопольдық хатты
өз мәжілістерінде талқыланбағанын сылтау етіп, бұл құжаттарды қайта қарауды
талап етті. Ұлттар Лигасының араласуымен 1937 жылы 4 шілдеде екі жақ жаңа
шекаралық келісімге қол қойды. Келісімде Шатт-әл-Араб өзенінде екі
мемлекетке де ашық теңіз саудасын жүргізуге рұқсат берілетіні айтылды.
Иран өз тарапынан Иракқа қысым жасауды жалғастыру негізінде, 1958
жылғы революциядан кейін екі ел арасындағы мәселе ұзақ дауға айналды.
Шаһ үкіметі 1968 жылы үкімет басына келген Бағдаттағы Баас
партиясымен келіспеушілікте болатын. Келіспеушіліктің басты себебі − Иран
аймағындағы бірнеше өзендермен, Ирактың Тигр және Ефрат өзендерінің
қосындысынан пайда болған 120 миль ұзындығына созылған ағынды өзен атырауы
жоғарыда көрсетілген бұрынғы Шатт-әл-Араб өзені еді. Шатт-әл-Араб өзені екі
ел арасында орналасқан. Бұл өзен Иран үшін Абадандағы Парсы шығанағына
шығатын жалғыз емес, алайда ең басты жолдардың бірі болғандықтан, өзеннің
төменгі ағысы бойынан мұнай өңдейтін кешен салынған еді. Ал Иракқа келсек
бұл өзен теңізге шығатын жалғыз-ақ жол болып табылатын. Ирак жағалауының
ұзындығы 28 миль ғана құраса, Иранға 1400 миль жағалық алқап тиеселі болды.
Ирактың басты порты Басра Шатт-әл-Арабтың жоғарғы ағысынан 50 миль
қашықтықта орналасып, судың таяздылығына байланысты оны тереңдету жұмыстары
жиі жүргізілді. Осылайша, Шатт-әл-Араб өзенінің тәуелсіздігі нақты және
маңызды мағынаға ие болды. Жағдайды ушықтыратын тағы да бір жәйт, екі елдің
де мұнай сақтайтын, жүк тиейтін кешендер, мұнай құбырларының ең басты
инфрақұрылымдары, насос станциялары, мұнай кәсіпшіліктері Шатт-әл-Араб
өзенінің бойында шоғырланғандықтан, бұл өзеннің маңыздылығын арттырды [9,
715 б.]. Өзен бойымен мұнай тасымалдаудың бір жолы ретінде шаһ басқа мұнай
құбырын және Харк аралында теңіз терминалын салу арқылы, аса ірі супер
танкерлердің жүзіп келулеріне жағдай жасады. Ирак болса өзінің экспортқа
шығаратын мұнайдың басым мөлшерін Шатт-әл-Арабтың енсіз өзен саласымен,
Сирия және Түркия бағыттарындағы мұнай құбырларының барына қарамастан
тасымалдады.
Шаһ және әскер басқарған Баас партиясының өкілдері, Ирак жақтан
Саддам Хусейн 1975 жылы Алжирде Шатт-әл-Араб өзені бойынша мәселеде
келісімге келді. Иран үшін бұл келісім тиімді болды. Ирак жағы қырық жыл
бойы өзеннің шығыс жағалауы бойымен өтетін шекара жөнінде талаптарынан бас
тартты, яғни Иран жағалауынан, сонымен бірге Иранның ұсынысы бойынша ендігі
жерде шекара өзеннің кеме жүзетін айдынның ортасынан белгіленді. Сонымен
қатар, Ирак елінде мұнайға бай аймақтарда қоныстанып, өздерінің тәуелсіз
автономия үшін күресіп жүрген, күрдтер этносына шаһ көмек көрсетуден бас
тартты. Күрдтер этносы Ирак халқының 20 пайызын құрады. Шаһтың жасаған бұл
іс-әрекетіне жауап ретінде, Ирак үш жылдан кейін 1978 жылы елдерінен
Хомейниді қуып жіберу арқылы өз ризашылықтарын білдірді.
1979 жылы болған революцияның нәтижесінде, шахтың тақтан құлауымен
саяси жағдай қайта өзгерді [37].
Он төрт жыл қуғын-сүргіңде жүрген аятолла Хомейни өзінің елден қуылып
жіберілгенін, әлі толығымен мемлекет басына келмеген Саддам Хусейн
тарапынан жасалған әрекет деп есептеді.
Ирак-Иран қақтығысында бірден-бір басты рөл атқарған Баас партиясына
және оның лидері Саддам Хусейнге қысқаша сипаттама берейік. Баас
партиясының құрылуына, 1930 жылдары Париж қаласында білім алып жүрген
сириялық екі студенттің Араб студенттер одағын құру негізінде қаланды. Он
жылдан кейін, Дамаскіге келген олар Баас партиясын – араб социалистік
жандану партиясын құрды. Бұл партия − империализмге және батысқа қарсы
біріккен араб мемлекетін құру мақсатын көздеген жалпы арабтық партия болып
есептелді. Көп кешікпей партияның бір тармағы Сирияға, екіншісі – Иракқа
бөліну арқылы тармақталды. Партияның алдына қойылған жалпы мақсаттары
бірдей екендігіне қарамастан, екі тармақта өздерінің артықшылығын көрсету
мақсатында келісімге келмейтін бақталастарға айналды.
Насердың Суэцтегі жеңісінен кейін Саддам Хусейн 1957 жылы Баас
партиясының мүшелігіне кірді. Кейіннен осы партияда жүріп, ол өзінің
алғашқы қастандығын жергілікті Тикрит қаласының саяси қайраткерін өлтіру
арқылы жүзеге асырды. 1959 жылы 6 қазан айында партияның бір топ жастарымен
генерал Абдель Керім Қасымға қастандық жасайды. Генерал Қасым жарақат
алады, сәтсіз аяқталған оқиғадан кейін Хусейн Мысырға қашып кетеді. Ол 1963
жылға дейін Иракқа қайтып келген емес. Хусейн бірнеше жыл баасистердің
жасырын әскери топтарын басқарды. 1968 жылы үкімет басына келген Баас
патриясының жетекші орнын басқарған Хусейн, 1979 жылы Ахмад Хасан аль-
Бакрдың орнына Ирак республикасының президенті болып жарияланды. 1979 жылы
ол зұлым, мейірімсіз және қатал адам деген атақты иеленді. Ол өзінің
мақсатына жету жолында кедергі немесе қауіп төндірген жауларын құрту керек
деп санады. Хомейнидің уағыздауынан кейін Саддам Хусейн қауіптенді. Себебі,
Ирак халқының 60 пайызы шиизмді уағыздаушылар болса, Баас партиясы
суннизмді уағыздаушы азшылыққа сүйенді. 1980 жылы сәуір айындағы Ирак
премьер-министріне жасалған қастандықтан кейін, Хусейннің әмірімен Ирактағы
шиитердің аятолласы өлім жазасына кесілді. Бірнеше қақтығыстармен өзара
шабуылдардан соң, Ирак басшылығы жаулап алу уақыты келді деп есептеп,
Иранға қарсы соғыс ашты [38].
1979 жылы ақпан айында Иран үкімет басына шиит дінбасыларының келуі
екі мемлекеттің арасындағы қарым-қатынастың қайтадан күрт төмендеуіне алып
келді. Ирак президенті Саддам Хусейнге қарсы Иранда құрылған компаниялардың
және ислам фундаменталистерінің өз елдеріндегі революцияны Иракта жасауды
көздеген идеялары да өз септіктерін тигізбей қойған жоқ. Соғысқан Иран да,
Ирак та жеңіске жете алмады. Соғыста Ирак әуе күштері және қару-
жарақтарының жетістіктерімен, ал Иран адам саны күштерінің артықшылығымен
көрінді. 1980-1987 жылдар аралығында екі жақтан да өлгендер мен жарақат
алғандардың жалпы саны бір миллион адамға жуық болса, материалдық шығын
бірнеше жүз миллиард АҚШ долларына жетті.
Осылайша, 1980-1988 жылдардағы Иран-Ирак қақтығысы он жыл бойы дерлік
Таяу және Шығыс аймағын қауіп-қатерде ұстап тұрды. Парсы шығанағында
орналасқан ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz