Қазақ тіліндегі қалып-күй етістіктерінің семантикалық табиғаты, қалып етістіктерінің жетекшілік қызметтен көмекшілік қызметке өту сипаты

Пән: Тілтану, Филология
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 38 бет
Таңдаулыға:

Кіріспе

Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Тіл ─ адамзаттың баға жетпес құндылықтарының бірі. Ол ─ адамзат арасындағы қарым-қатынас пен болмысты танудың басты құралы ғана емес, қоғамдағы саяси-әлеуметтік, мәдени-рухани, тарихи өзгерістердің куәсі және сол ақпараттарды бойында сақтай отырып, ұрпақтан ұрпаққа жеткізуші құрал. Бүгінгі әлемдік лингвистикадағы адам факторына негізделген тілдің коммуникативтік, когнитивтік және прагматикалық қырын терең де жан-жақты ашуға бағытталған зерттеулердің кеңінен жүргізілуі осымен байланысты.

Тілдің семантикалық қырын зерттеу оның табиғаты мен қолданыс заңдылықтарын тереңірек тануға жол ашады және бұл тілдің негізгі қызметімен тікелей байланысты. Кез келген тілдік зерттеу - тілдің лексикалық қабаты, грамматикалық құрылысы, тілдік категорияларға қатысты еңбек тілдік бірліктің және оның морфемдік бөлшектерінің мағынасын айналып өте алмайды.

Зерттеу жұмысының өзектілігі . Қалып етістіктері қазақ тіл білімінде ерте кезден-ақ зерттеле бастағанымен семантикалық, морфологиялық тұрғыдан, тарихи тілдік өзгерістерге, тілдік дамуға байланысты әлі де қарастыруды талап етеді.

Жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Жұмыстың негізгі мақсаты - қазақ тіліндегі қалып-күй етістіктерінің семантикалық табиғатын ашу, қалып етістіктерінің жетекшілік қызметтен көмекшілік қызметке өту сипатын көрсету және тілдегі қызметін анықтау.

Зерттеу жұмысының әдіс-тәсілдері: Дайын материалдарды мақсатқа сай іріктеу, саралау, диахрондық және синхрондық талдаулар, компонеттік талдау

Диплом жұмысының дереккөздері: Тақырыпқа сай қазақ және орыс тілдеріндегі М. Оразов, А. Ысқақов, Л. А. Новиеов, Ю. Д. Апресян сынды ғалымдардың зерттеу еңбектері, отандық ғалымдардың, атап айтсақ, К. Дүйсекова, М. Жолшаева, Л. Әлімтаева, т. б. диссертациялық зерттеулерін, оқу құралдары, ғылыми мақалаларын қарастыру арұылы диплом жұмысымның мағынасын ашуға мүмкіндік алдым.

Бітіру жұмысының нысаны: Қазіргі қазақ тіліндегі қалып етістіктері.

1. Қалып етістіктерінің семантикалық сипаты

1. 1. Қалып етістіктерінің семантикалық тұрғыда зерттелуі

Қазіргі түркі тілдерінің барлығында да отыр, тұр, жатыр, жүр етістіктері қолданылатын болғандықтан олар туралы ғылыми зерттеулер баршылық. Қалып етістіктерін зерттегенде семантикасын, негізгілік және көмекшілік қызметтерін, морфологиялық құрылымын бір-бірімен баайланыста қарастырған дұрыс. Ал бұл тұрғыдан келгенде зерттеуді етістіктер аясынан бастау керек. Өйткені тіркесімділік мәселесі, етістіктердің лексика-семантикалық топтарға бірігуі, қалып етістіктерінің негізгілік және көмекшілік қызмет атқаруы етістіктің семантикалық және моррфологиялық ерекшеліктеріне байланысты.

Қазақ тіл білімінде семантика мәселесі ғылыми негізде кеш зерттелді десек те, қазақ ғалымдарының еңбектерінде бұл мәселе мүлде ескерусіз қалды деуге болмайды. Қандай да бір тіл бірлігінің қызметі мағыналық өлшемге сүйенетіні белгілі. Мағына барлық тіл бірліктеріне бірдей қызмет етеді. Сол себепті де қазақ тіл білімінде морфология, лексикология (лексикография, диалектология, фразеология, этимология т. б. ), синтаксис салалары бойынша жазылған еңбектерде семантика мәселесі қарастырылмады дей алмаймыз. Қазақ тіл біліміндегі жоғарыда аталған алдыңғы буын ғалымдарынан басқа да ғалымдар семантика мәселелеріне көңіл аударып жүр. Семантика теориясы мен тарихи семасиология мәселелері Ә. Қайдар, Е. Қажыбеков, М. Оразов, Б. Қалиев, Ж. Манкеева, А. Салқынбай, Б. Қасым, Ш. Жалмаханов еңбектерімен байланысты. Б. Сағындықұлы «Қазақ тілі лексикасы дамуының этимологиялық негіздері» деп аталатын еңбегінде сөздердің мағыналық дамуын диахронды әдіспен зерттей отырып, силлобофонема (түбіртек) теориясының негізін салды. [1] Б. Қалиев пен А. Жылқыбаева «Сөз мағыналарының негіздері» атты еңбектерінде мағынаға қатысты жалпы ұғымдардың барлығын санамалап көрсетіп, жеке-жеке нақты түсініктер береді. [2] Сөз бен ұғым, сөз бен мағына, Ұғым мен мағына сияқты түсініктердің арақатынасын ашып көрсетеді. Сондай- ақ сөз мағыналарының түрлерін және құрылымын анықтайды. А. Салқынбай тарихи сөзжасам мәселесін семантикалық аспектіден қарастырады[3] . Еңбекте атау, мағына, ұғым категорияларының табиғатына талдау жасалады, сондай-ақ түбірлес сөздердің семантикалық құрылымы, архисема, өзексема, негізгі сема, ортақ сема, арнайы сема деңгейлері анықталады Ғ. Хасанов «Сөздің лексикалық мағынасының құрылымы» деп аталатын кандидаттық диссертациясында қазақ тіл біліміндегі сөз мағынасының зерттелуін шартты түрде үш кезеңге бөліп көрсеткен. Бұл жұмыста лексикалық мағынаның денотаттық, сигнификаттық, коннотаттық, эмоциялы бөліктерінің табиғаты арнайы зерттеледі.

Жалпылаушы сема тематикалық, лексика-семантикалық топтарға сөздерді топтастыруға негіз болады, ал айырушы сема сол топтың мүшелерінің жеке - дербес жасауына жағдай жасайтын сема болып есептелінеді. Жеке сөз таптарын лексика-семантикалық топтарға бөлу дәстүрлі басқа тілдерде қалыптасқан болса да, түркі тілдерінде әлі толық ондай топтарға бөлініп зерттелінген жоқ. Соңғы кездерде кейбір тематикалық топтар мен лексика-семантикалық топтардың табиғатын ашуға әрекет еткен еңбектер бар, бірақ олар әлі жеткіліксіз.

Жалпы тіл білімінде сөздерді лексика-семантикалық топтарға бөлудің ғылыми қағидалары жасалған. Сөздерді лексика-семантикалық топтарға топтастыруда негізгі сүйеніш етіп сөздердің лексикалық мағыналары алынады. Ең бірінші, сөздерді лексика-семантикалық топтарға бөлу үшін әрбір сөздің семантикалық құрылымын анықтау керек. Сөздердің семантикалық құрылымы дегенде олардың семалық жіктелісін негізге аламыз. Сема термині тіл білімінде сөздердің әрі қарай бөлшектеуге келмейтін ең кіші бөлшегі деп анықталып жүр. Бір сөз бір ғана мағына білдірумен шектелмейді. Егер сөз мағынасын бір ғана мағына білдірумен шектейтін болсақ, сөздің потенциалды мүмкіндігін тарылтқан болар едік. Сөз - күрделі тілдік бірлік. Ол тіл білімінің барлық салаларының зерттеу нысанына ене алады. Сөз мүмкіндігі олардың семалық жіктелісімен де өлшенеді. Осы ретте қандай да бір сөздің құрамында бірнеше сема болуы - заңды құбылыс. Ол үшін сөздердің лексикалық мағынасы бір күрделі бірлік деп алынады да, ол іштей кіші элементтерге бөлінеді. Оны сема деп атаймыз. Екінші сөзбен айтқанда, сөздердің лексикалық мағынасы кішкентай мағыналық бөлшектерден, семалардан тұрады.

Кез келген лексика-семантикалық топтың құрамына енген етістіктердің өзіндік тұлғасы, өзіне тән мағыналық ерекшелігі болады. Сондықтан сөздерді бір топқа топтастыру үшін олардың басын біріктіріп тұратын ортақ белгіні, заңдылықтарды анықтау керек, өлшемді белгілеу қажет. Себебі кез келген етістік лексиканың құрамына енеді. Ал лексикалық өлшемдер арасында күрделі байланыс бар, мұны тілде жүйелік байланыс деп атайды.

Жалпы жүйе түсінігінің өзіндік белгісі бар: 1) оның элементтері екеу не одан көп болуы; 2) белгілі бір тәртіпті, заңдылықпен байланысқан қатынасы болуы керек. Бұл - жалпы заңдылық. Ал қандай өлшемді анықтау - зерттеушінің таңдауы. Лексикалық элементтерді жүйелі қүбылыс ретінде зерттегенде, мағынаны алады да топтастырады. Соның негізінде лексика-семантикалық топтар пайда болады.

Лексика-семантикалық топ болу үшін кемінде екі не одан да көп сөздерді лексикалық мағынасына қарай топтау керек. Айталық, әңгімелесу, әзілдесу, айту т. б. "сөйлеу" етістіктеріне, жорғала, жүгір, еңбекте етістіктерін "қозғалу" етістіктеріне жатқызамыз. Әрбір лексика-семантикалық топтағы сөздердің саны кемінде екі-үштен жиырма, отызға дейін жетеді. Мұны анықтау, әрине, статистикалық зерттеулер жүргізу арқылы мүмкін болады. Тілдік жүйе теориясы бойынша, қандай да бір топ құрау үшін, мейлі ол грамматикалық категория, мейлі ол тематикалық топ, мейлі ол белгілі бір мағыналық топ болсын кемінде екі элементтен тұрып, жиынтық құрауы қажет. Осы жиынтық соның құрамындағы тілдік құралдардың ортақ белгілерінен пайда болады. Мәселен, жоғарыда берілген "сөйлеу" етістіктері деп атаған лексика-семантикалық топтағы сөздердің барлығы - сөйлеу қимылына байланысты әрекеттер. Осы тәрізді қозғалыс етістіктерінің де дербес лексика-семантикалық топ құрауы кеңістіктегі орын ауыстыруды білдіруге негізделеді.

«Жалпылаушы» сема сөздердің лексикалық мағыналарының құрамына енеді де және одан әрі қарай бөлінбейтін сөздің ең кіші бөлшегі болады. Сондықтан да ол сема лексика-семантикалық топтардың барлығында да кездеседі, олардың семантикалық құрылымына енеді» [36, 15 б. ] . Яғни қозғалыс етістіктерді жеке лексика-семантикалық топ ету осы жалпылаушы семасына негізделген.

Сөздер үлкен лексика-семантикалық топ құраумен шектелмейді. Оларды ішкі мағыналарына (кіші мағыналары) қарай да шағын топтарға жіктеуге болады. Шағын лексика-семантикалық топтар көбінесе сөздің айырушы семаларына қарай топтастырылады. «Айырушы семалардың көп болуы лексика-семантикалық топтардың бірнеше майда топтарға бөлінуіне жағдай жасай алады» [36, 15 б. ] .

Қазақ тіл біліміндегі зерттеулерге сүйенсек, компоненттік талдауды М. Оразов архисема және дифференциалды сема негізінде анықтайды. А. Салқынбай мағынаның микрокомпоненттері ретінде мына семаларды көрсетеді: архисема, ортақ сема, өзек (негізгі) сема, айырушы сема. [9, 270 б. ]

Архисема жалпылауыш сема болып табылады да, ол бірнеше сөзге ортақ сема саналады және сол негізде сөздерді лексика-семантикалық топтарға біріктіреді. Сонымен бірге архисема арқылы белгілі бір топтарды өзара бір-бірінен ажырататын да қызмет атқарады.

Ал дифференциалды сема керісінше айырушы сема болып табылып, бір топтағы сөздерді бір-бірінен ерекшелендіріп, олардың жеке-жеке қолданылуына негіз болады.

Потенциалды сема - таңбаланатын нысанның қосымша сипаттарын белгілейтін сема [47, 371с. ] . Потенциалды сема мағына қалыптастыруға қатысқан барлық семаның сөйлемде көріне бермеу мүмкіндігімен байланысты түсіндіріледі. Бұл семаның үшінші түріне қатысты потенциалды сема, қосымша сема, салыстырмалы сема терминдері қолданылады. Негізінде сөз мағынасын құрайтын барлық семалардың бірі негізгі енді бірі көмекші сема болатындығын бәрі де мойындайды.

Сөз мағыналарындағы көмекші сема немесе потенциалды сема нақты бір мәтінде негізгі семаның орнын басып, сол қолданылған мәтін аясында лексикалық семаны белгілеуші дәрежесінде көрінуі мүмкін. Сондықтан В. Г. Гак былай деп жазды: «Жағдаятқа байланысты сөздің семантикалық құрылымында кез-келген сема актуалдану арқылы бірінші орынға шығып, сөйленімнің мазмұнына кіруі мүмкін. Мұндай жағдайда сөйлеуші үшін айтарлықтай маңызы жоқ басқа семалар коммуникативтік мәнін жойып, артқа жылжиды» [47, 371 с. ] . Потенциалды семалардың актуалдануы сөйлеуде жүзеге асады. Егер олар тілде одан әрі тұрақты қолданыла берсе, қандай да бір лингвостилистикалық нұсқада негізгі сема болуы мүмкін. Сөздің потенциалды семалары сөздің тіркесімділігі арқылы анықталады.

А. М. Кузнецов компоненттік талдау әдісінің қалыптасуына екі негіз болды дейді [48, 63 с. ] . 1) Белгілі тілдік құрылымның әрбір бірлігінің мағынасы бірніше семантикалық бірліктерден тұрады. 2) Бүкіл сөздік құрамды осы бірліктердің шектеулі құрамының көмегімен сипаттай аламыз. Дей келеді де лексикалық семантика жайындағы еңбектерде компоненттік талдау әдісін қолданудың үш себебін атайды:

1. Бір қатар лингвистердің ойынша бұл әдіс бірінші рет этнолингвистердің еңбектерінде кеңінен қолданылады. У. Гуденаф пен Ф. Лаунсберидің бір уақытта жарық көрген еңбегінен кейін семасиологияда кеңінен таралды.

2. Компоненттік талдау әдісін қолдайтын семасиолог зерттеушілердің енді бір тобы оның шығу көзін 30-40 жылдардағы грамматикалық семантикадан бастау алады дейді. (Л. Ельмслев т. б) .

3. Сонымен қатар Д. Лайонз компоненттік талдау мен Г. В. Лейбництің логика-философиялық концепциясын (монодалар туралы) байланыстырады.

Етістіктерге көпмағыналылық сипат тән, көпмағыналылық тілдің байлығын көрсетеді. Семантикалық зерттеулермен айналысқан ғалымдар сөздің көп мағыналылығы тілдің даму үрдісінде қалыптасқан табиғи құбылыс деп есептейді. Сөз бірнеше мағынада қолданылғанда да, олардың ортақ жалпы мағынасы болады. Дегенмен көп мағыналы сөздердің мағыналары жалпы мазмұны біртұтас құрам болғанмен, олардың ішкі бөлшектерін байланыстыратын және саралайтын белгілері болады.

Сөз мағынасы туралы Б. Қасым: «Сөз мағынасы өте күрделі, көп қырлы. Сөздің тура мағынасы кейінгі мағыналармен ұштасып, жаңа семантикалық өрістің дамуына негіз болады. Ауыс, келтірінді, идиомалық т. б. мағыналардың дамуына себепші. Лексикалық мағына - бір атауды екінші атаудан ажырататын негізгі мағына. Ол - сөздің басқа да мағыналарының (туынды) қалыптасуына негіз болады» деген тұжырым жасайды [50, 39 б. ] .

А. А. Уфимцева сөз мағынасына талдау жасай келе, оларды заттардың атауы болатын сөздер және әр түрлі қатынасты білдіретін сөздер деп екіге бөледі [29, 65] . Автор алғашқы топқа зат есімдерді, ал екінші топқа етістік, сын есім, есімдік сөздерді жатқызады да, жалпы зат атауы болатын сөздерде денотаттық та, сигнификаттық та мағынаның, ал қатыстық сөздерде тек қана сигнификаттық мағынаның болатынын айтады. Заттық мағына зат есімдерде ғана бар, ал етістікте ондай мағына жоқ, етістікте қатыстық қана мағына бар. Ол туралы А. А. Уфимцева былай дейді: «В силу того, что лексическое значение именных лексем основывается на понятии “предметность„ (денотатив, номинатив), а семантика глагольных лексем включает понятие “отношение“, “связь“» [46, 5с. ] .

Тіл білімінде тематикалық топ және лексика-семантикалық топ деген екі терминнің қатар жүретіндігі белгілі. Сөздердің арасындағы мағыналық байланыстарды анықтауда тематикалық топтар мен лексика-семантикалық топтарға бөлудің маңызы зор. Сөздерді жоғарыда аталған топтарға бөлуде айырмашылық бар. Тематикалық топтарға семантикалық байланысы жоқ, тек жалпы дүниедегі заттардың өзара қатынасы негізінде топтастырылған сөздер енеді. Көптеген ғалымдардың ойынша, тематикалық топқа топтастыруда лингвистикалық қағида негізге алынбайды, заттардың табиғи белгілері, объективтік қатынастары және т. б. есепке алынады. Бір тематикалық топтың құрамына етістіктер де, зат есімдер де топтастырылса, ал лексика-семантикалық топқа лексикалық мағынасы жағынан байланысқан бір сөз табына жататын сөздер ғана топтастырылады. Лексика-семантикалық топ сөздердің лексикалық мағынасына негізделеді, яғни сөздердің синонимдік, антонимдік мағыналары есепке алынады.

Лексика-семантикалық топ сөздердің өзара лексикалық мағынасының жуықтығына, байланыстылығына, ортақ семаларына қарай топтастырылады. Ф. П. Филин лексика-семантикалық топқа: «Лексика-семантикалық топ деп екі не бірнеше сөздердің лексикалық мағынасына қарай топтастырылуын айтамыз» деп, анықтама береді [14, 174б. ] . Ал В. И. Кодухов лексика-семантикалық топ бір ғана сөз табына жататын сөздерді біріктіретінін атап көрсетеді [23] .

Осы келтірілген анықтамаларға сүйене отырып, біз де лексика-семантикалық топ бір сөз табына жататын және ортақ семантикалық мағынаға негізделген сөздер деп түсінеміз.

Сөздердің арасындағы мағыналық байланыстарды анықтауда осы тематикалық топ және лексика-семантикалық топтарға бөлу үлкен рөл атқарады. Жоғарыда біз тематикалық топқа семантикалық байланысы жоқ, тек объектив дүниедегі заттардың өзара қатынасы негізінде топтастырылған сөздер енеді деген болатынбыз. Мысалы: көз бен құлақ , қол мен аяқ деген сөздер бір тематикалық топқа, яғни адамның дене мүшелері атауы тобына енеді де, бір жүйе құрайды. Зат есімдерде денотаттық мағына нақты болады, ал етістіктерде мұндай денотаттық нақтылық жоқ, олардың лексикалық мағынасы кең, бір сөз бірнеше топтағы сөздермен байланыса береді. Бұл - етістіктерді бір тәртіппен топтастыруда қиындық туғызады.

М. Оразов етістіктерді лексика-семантикалық топтарға біріктіргенде компонентті әдісті негізге алған. Сөздің семантикалық мағынасы бірнеше элементтерге - семаларға - бөлінеді. Талдаудың бастапқы сатысында сөздің ең алғашқы, тура мағынасы алынады. Сема саны әр сөзде әр түрлі болуы мүмкін және ол сөздің лексикалық мағынасының көлемімен анықталады. Осы семалардың көмегімен сөздер бір-бірінен ажыратылады, ерекшеленеді, ал сөздердің мағынасындағы ұқсас семалар сөздерді ЛСТ-ға топтастыруға мүмкіндік береді. Семалардың жалпы санын анықтау қиын, өйткені бір сема бірнеше сөздің семантикалық мағынасында қайталануы мүмкін. Мысалы, келу бару, қайту т. б. етістіктердің арасында семантикалық байланыс бар. Бұл етістіктердің лексикалық мағына құрамында қозғалыс, көлденең бағыттағы қозғалыс т. б. білдіретін мағыналық элемент (сема) бар.

Сөздерді лексика-семантикалық топтарға біріктіру үшін қандай шарттар қажет деген сұрақ туындайды. М. Оразовтың пайымдауынша, сөздер лексика-семантикалық топтарға бірігуі үшін төмендегідей шарттарға бағынуы қажет:

1. Бір лексика-семантикалық топтың құрамына енетін сөздер өзара бір мағыналық сыңар (семалар) арқылы байланысып жатуы керек.

2. Бір лексика-семантикалық топтың компоненті болып саналатын сөздер өз дербестігін сақтауы керек.

3. Лексика-семантикалық топтың құрамындағы сөздер бірі екіншісін мағыналық жағынан толықтырып, ұштасып жатуы керек.

4. Антонимдік, синонимдік сыңарлар да белгілі бір лексика-семантикалық топтың аясында болады.

5. Лексика-семантикалық топтар іштей семантикалық топтарға бөлініп, сатылай байланысып жатады.

6. Лексика-семантикалық топтың құрамындағы сөздер бір сөз табынан болуы керек [16, . 17-18] .

Ал А. Ә. Османова сөздер лексика-семантикалық топтарға бірігуі үшін:

1) өзара белгілі бір мағыналық элементтері арқылы байланысып жатулары керек;

2) белгілі бір парадигмалық қатар жасай алатын бір текті сөз табынан болуы керек;

3) ЛСТ-нің лексика-семантикалық элементі болып саналатын сөздер өздерінің дербестігін сақтай отырып, басқа сөздермен байланысуы керек;

4) бірін-бірі мағына жағынан толықтырып, ұштасып жатулары керек деген пікір айтады [19, 21] . Біздің ойымызша, екі автордың пікірі бір-біріне қайшы келмей, керісінше бірін-бірі толықтырып, бірінің ойын екіншісі жалғастырып жатыр.

Сонымен, етістіктерді лексика-семантикалық топтарға бөлгенде олардың лексикалық мағыналарына сүйену қажет. Етістіктер зат есім мен сын есімдерге қарағанда кең мағыналы ауқымдылығымен сипатталады және бұл етістіктерді топтарға бөлуді қиындатады. Мысалы, жату, жүру, тұру етістіктері бір контексте қимыл етістіктері болып, енді бір контексте қалып етістіктері болып қолданылуы мүмкін, сондай-ақ көмекші етістіктердің де қызметін атқарады. Ал көр етістігі сезіну етістіктеріне жатады, бірақ та кейбір сөз тіркесінде, мысалы, мақаланы көрді қимыл етістігіне жатады.

Қазақ тіл білімінде етістіктердің лексика-семантикалық топтарының саны туралы бірізділік жоқ. Біздің ойымызша, М. Оразов ұсынған етістіктердің ЛСТ-ны топтастыру ұтымдырақ жасалған. Себебі автор барлық етістікті қамтуға тырысқан.

Қазақ тіл білімінде етістікті сөз табы ретінде қарастырып және оның мағыналық сипатын талдап, оларды мағыналық топтарға ажыратқан алғашқы ғалымдардың бірі - Ы. Маманов [5] . Ғалым еңбегінде етістіктерді мағынасы жағынан басты ерекшеліктеріне қарай төмендегідей 8 лексика-семантикалық топқа бөледі:

1) Іс-әрекеттік қимылды білдіретін етістіктер: жазу, сызу, қазу, жұлу көтеру, тазалау, кесу, шашу және т. б.

2) Қозғалыс қимылын білдіретін етістіктер: жүгіру, еңбектеу, домалау, жорғалау, өрмелеу, қозғалу, жылжу, қашу, жүзу және т. б.

3) Қалып-күй үрдісін білдіретін етістіктер: ауыру, ұйықтау, тұру, отыру, жату, тынығу, жүдеу, жабығу, арықтау, семіру және т. б.

4) Көңіл-күйін білдіретін етістіктер: қайғыру, мұңаю, қуану, ренжу, күлу, жылау, ашулану, қызғану және т. б.

5) Сапалық белгінің өзгеру үрдісін білдіретін етістіктер: ұзару, қысқару, сарғаю, ағару, көбею, азаю, жұқару, қалыңдау және т. б.

6) Еліктеу, бейнелеу етістіктері: жымыңдау, қылмыңдау, пысылдау, ыңқылдау, гүрсілдеу, жылтылдау, бұртию, күржию және т. б.

7) Туу, өсу қимылын білдіретін етістіктер: балалау, құлындау, қоздау, боталау, күшіктеу, жұмыртқалау және т. б.

8) Субъективтік реңді етістіктер (сөйлеушінің қимылға субъективтік көзқарасын көрсетеді) : азсыну, көпсіну, кісімсу, ұлықсыну, білгішсіну және т. б. [4, 35-36] .

Қазақ тілінде етістікті мағыналық топтарға бөліп көрсеткен екінші ғалым - А. Хасенова . Ғалым «Қазақ тілі грамматикасы» атты академиялық еңбекте қазақ тіліндегі етістіктерді іс-әрекет, амал, қалып үдерісінің динамикасын білдіруі жағынан 6 лексика-семантикалық топқа бөліп көрсетеді:

1) Объектімен тікелей байланысты іс-әрекетті білдіретін етістіктер. Бұл топқа, негізінен, сабақты етістіктер жатады. Бірақ олардың өзін субъекті іс-әрекетінің объектіге қатысына қарай:

а) іш, же, пісір, қаз, құрт, піш, уат, кес;

ә) майла, боя, сабында, оюла;

б) ұр, соқ, жық, апар, әкел, ал, бер ;

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.