Еліміздегі корпоративтік табыс салығының мемлекеттік бюджет табыстарын қалыптастырудағы, сондай-ақ жалпы экономикадағы ролі
Кіріспе 3
1. Корпорациялық табыс салығының экономикалық негіздері 5
1.1 Қазақстан салық жүйесінің жалпы сипаттамасы 5
1.2 Корпорациялық салық салу түсінігі және принциптері 8
1.3 Қазақстанда табыс корпорациялық салығының салу ерекшіліктері 11
2. Қазақстандағы корпорациялық табыс салығының бюджет кірістерін қалыптастырудағы ролі 18
2.1 Қазақстан экономикасындағы корпорациялық табыс салығының маңызы 18
2.2 Корпорациялық табыс салығы бойынша түсімдерді талдау 21
2.3 Корпорациялық табыс салығын төлеуді бақылау жұмыстары 26
3. Қазақстанда корпорациялық табыс салығы салу жүйесін жетілдіру 30
Қорытынды 33
Қолданылған әдебиеттер тізімі 34
1. Корпорациялық табыс салығының экономикалық негіздері 5
1.1 Қазақстан салық жүйесінің жалпы сипаттамасы 5
1.2 Корпорациялық салық салу түсінігі және принциптері 8
1.3 Қазақстанда табыс корпорациялық салығының салу ерекшіліктері 11
2. Қазақстандағы корпорациялық табыс салығының бюджет кірістерін қалыптастырудағы ролі 18
2.1 Қазақстан экономикасындағы корпорациялық табыс салығының маңызы 18
2.2 Корпорациялық табыс салығы бойынша түсімдерді талдау 21
2.3 Корпорациялық табыс салығын төлеуді бақылау жұмыстары 26
3. Қазақстанда корпорациялық табыс салығы салу жүйесін жетілдіру 30
Қорытынды 33
Қолданылған әдебиеттер тізімі 34
Салық салу – мемлекеттің көне қызметтерінің бірі және экономикалық және әлеуметтік дамудың негізгі шарттарының бірі болып табылады. Қоғамның даму тарихында бірде бір мемлекет салықтарсыз өмір сүрген емес, себебі өзінің қызметтерін жүзеге асыру үшін оған белгілі бір қаражаттар қажет. Осындай шығатын қорытынды – салықтық ауыртпалықтың ең төменгі мөлшері мемлекеттің қызметін жүзеге асыруға қажетті шығындардың саласымен анықталады.
Салықтар негізгі экономикалық тетік болып табылады, олардың көмегімен мемлекет нарықтық экономикалық қалыптасуына әсер етеді. Отандық және шет елдік тәжірибе көрсеткендей – салықтар мен жалпы салық жүйесі қаржы институттарының экономиканы басқарудағы ең белсенді құралы болып табылады.
Салықтарды барлық тұлғалар төлеуге міндетті. Салықтар тек міндетті ғана емес, сонымен қатар мәжбүрлі және өтеусіз.
Бюджеттік – қаржылық жүйе мемлекет қаржыларының қалыптасуы және қолданылуы бойынша қатынастарды қамтиды. Бұл жүйе мемлекеттің әлеуметтік, экономикалық, қорғаныстың және тағы да басқа қызметтерін тиімді жүзеге асыруды қамтамасыз етуді мақсат тұтады. Бұл жүйенің басты элементі – салықтар. Салықтар – мемлекет табыстарының негізгі көзі болып табылады.
Мемлекет табыстарын қалыптастыратын салықтар арасында корпоративтік табыс салығының басты мәні – бұл салық заңды тұлғалардың қаржылық жағдайымен тікелей байланысты, яғни корпоративтік табыс салығы бойынша бюджетке түсетін қаражаттар экономиканың әр түрлі секторындағы кәсіпорындардың қаржылық-шаруашылық қызметінің нәтижелеріне тікелей тәуелді.
Корпорациялық табыс салығы мемлекеттік бюджет табыстарының негізгі көзі болып табылады. Сол себепті заңды тұлғаларға табыс салығын салудың тиімді жүйесінің қалыптасуы кәсіпорындардың қаржылық – шаруашылық жағдайын жан-жақты бағалауды талап етеді. Бұл салық фискалдық қызметпен қатар ынталандырушы қызмет атқарады, себебі салық мөлшерлемесі кәсіпорынның табысымен тікелей байланысты.
Корпорациялық табыс салығын салу мәселесі ең күрделі және өзекті мәселелердің бірі болып табылады. Өкінішке орай, еліміздегі заңды тұлғаларға табыс салығын салу жүйесі салық төлеушілердің толық әлеуметтік мүдделерін қорғауды және салықтық құқықтарына сәйкестігін қамтамасыз ете алады деп айтуға әлі де болса ертерек. Өз кезегінде, кәсіпорындар табыс салығын төлемеу немесе кем төлеудің заңды және заңсыз жолдарын іздестіреді, ал осы нақталған тәжірибе қоғам арасында кеңінен таралып, мемлекет қазынасының табыстарына нұқсан келтіретіні белгілі.
Салықтар негізгі экономикалық тетік болып табылады, олардың көмегімен мемлекет нарықтық экономикалық қалыптасуына әсер етеді. Отандық және шет елдік тәжірибе көрсеткендей – салықтар мен жалпы салық жүйесі қаржы институттарының экономиканы басқарудағы ең белсенді құралы болып табылады.
Салықтарды барлық тұлғалар төлеуге міндетті. Салықтар тек міндетті ғана емес, сонымен қатар мәжбүрлі және өтеусіз.
Бюджеттік – қаржылық жүйе мемлекет қаржыларының қалыптасуы және қолданылуы бойынша қатынастарды қамтиды. Бұл жүйе мемлекеттің әлеуметтік, экономикалық, қорғаныстың және тағы да басқа қызметтерін тиімді жүзеге асыруды қамтамасыз етуді мақсат тұтады. Бұл жүйенің басты элементі – салықтар. Салықтар – мемлекет табыстарының негізгі көзі болып табылады.
Мемлекет табыстарын қалыптастыратын салықтар арасында корпоративтік табыс салығының басты мәні – бұл салық заңды тұлғалардың қаржылық жағдайымен тікелей байланысты, яғни корпоративтік табыс салығы бойынша бюджетке түсетін қаражаттар экономиканың әр түрлі секторындағы кәсіпорындардың қаржылық-шаруашылық қызметінің нәтижелеріне тікелей тәуелді.
Корпорациялық табыс салығы мемлекеттік бюджет табыстарының негізгі көзі болып табылады. Сол себепті заңды тұлғаларға табыс салығын салудың тиімді жүйесінің қалыптасуы кәсіпорындардың қаржылық – шаруашылық жағдайын жан-жақты бағалауды талап етеді. Бұл салық фискалдық қызметпен қатар ынталандырушы қызмет атқарады, себебі салық мөлшерлемесі кәсіпорынның табысымен тікелей байланысты.
Корпорациялық табыс салығын салу мәселесі ең күрделі және өзекті мәселелердің бірі болып табылады. Өкінішке орай, еліміздегі заңды тұлғаларға табыс салығын салу жүйесі салық төлеушілердің толық әлеуметтік мүдделерін қорғауды және салықтық құқықтарына сәйкестігін қамтамасыз ете алады деп айтуға әлі де болса ертерек. Өз кезегінде, кәсіпорындар табыс салығын төлемеу немесе кем төлеудің заңды және заңсыз жолдарын іздестіреді, ал осы нақталған тәжірибе қоғам арасында кеңінен таралып, мемлекет қазынасының табыстарына нұқсан келтіретіні белгілі.
1. Қазақстан Республикасының «Салықтар және басқа да бюджетке міндетті төлемдер туралы» Салық кодексі.
2. «Бухгалтерлік баланс және қаржы есептеріндегі негізгі ашылымдар» № 2 бухгалтерлік есеп стандарты.
3. «Қаржылық-шаруашылық қызметтің нәтижелері туралы есеп» № 3 бухгалтерлік есеп стандарты.
4. «Табыс салығы бойынша есеп» № 11 бухгалтерлік есеп стандартына әдістемелік нұсқаулар.
5. «Алматы қаласы Жетісу ауданы бойынша Салық комитеті туралы» Ереже.
6. Алматы қаласы Жетісу ауданы бойынша Салық комитетінің жылдық есебі. 2004-2005.
7. Бакаев С.М. «Об эффективности налоговых проверок», Налогоплательщик. 2001 – № 12
8. Ваксян И.И. «Эффективные приемы и методы налогового контроля», Налоговый эксперт. 2001 – № 1
9. Георгешевидзе А. «Анатомия налога», Налоговый эксперт. 2003 – № 2
10. Демьянова М. «Распределяй и властвуй: о корпоративном налоге», Известия. 2003 – 12 февраль.
11. Евстигнеева Е.Н. «Налоги, налогообложение и налоговое законодательство», Москва – 2000
12. Ермекбаева Б.Ж. «Вопросы совершенствования налогообложения предпринимателей», Вестник КазГНУ, 2001 – № 6 серия экономическая.
13. Ильясов К.К. «Налоги и налогообложения», Алматы – 1995
14. Киртаев В.М. «Налоги как инструмент совершенствования экономических отношений», Вестник по налогам и инвестициям, 2001 – № 11.
15. Мартынов А.В. «Совершенствование налогообложения прибыли в промышленных предприятиях в период трансформации экономики», Москва, 1999
16. Мельников В.В. «Финансы», Алматы – 2001
17. Миляков Н.В. «Налоги и налогообложение», Москва – 2001
18. Оспанов М.Т. «Проблемы совершенствования системы управления налогами» в Республике Казахстан, Алматы – 1996
19. Пацук О.В. «Налогообложение предприятий», Москва – 1999
20. Пепеляева С.Г. «Налоговое право», Москва – 2001
21. Пономарев А.И. «Налоги и налогообложение», Ростов на Дону – 2001
22. Родостовец В.В. «Бухгалтерский учет на предприятиях», Алматы – 2004
23. Сейдахметов Ф.С. «Налоги в Казахстане», Алматы – 2003
24. Сулейменов М.К. «Проблемы соотношений гражданского и налогового законодательства», Налоговый эксперт. 2001 – № 2
2. «Бухгалтерлік баланс және қаржы есептеріндегі негізгі ашылымдар» № 2 бухгалтерлік есеп стандарты.
3. «Қаржылық-шаруашылық қызметтің нәтижелері туралы есеп» № 3 бухгалтерлік есеп стандарты.
4. «Табыс салығы бойынша есеп» № 11 бухгалтерлік есеп стандартына әдістемелік нұсқаулар.
5. «Алматы қаласы Жетісу ауданы бойынша Салық комитеті туралы» Ереже.
6. Алматы қаласы Жетісу ауданы бойынша Салық комитетінің жылдық есебі. 2004-2005.
7. Бакаев С.М. «Об эффективности налоговых проверок», Налогоплательщик. 2001 – № 12
8. Ваксян И.И. «Эффективные приемы и методы налогового контроля», Налоговый эксперт. 2001 – № 1
9. Георгешевидзе А. «Анатомия налога», Налоговый эксперт. 2003 – № 2
10. Демьянова М. «Распределяй и властвуй: о корпоративном налоге», Известия. 2003 – 12 февраль.
11. Евстигнеева Е.Н. «Налоги, налогообложение и налоговое законодательство», Москва – 2000
12. Ермекбаева Б.Ж. «Вопросы совершенствования налогообложения предпринимателей», Вестник КазГНУ, 2001 – № 6 серия экономическая.
13. Ильясов К.К. «Налоги и налогообложения», Алматы – 1995
14. Киртаев В.М. «Налоги как инструмент совершенствования экономических отношений», Вестник по налогам и инвестициям, 2001 – № 11.
15. Мартынов А.В. «Совершенствование налогообложения прибыли в промышленных предприятиях в период трансформации экономики», Москва, 1999
16. Мельников В.В. «Финансы», Алматы – 2001
17. Миляков Н.В. «Налоги и налогообложение», Москва – 2001
18. Оспанов М.Т. «Проблемы совершенствования системы управления налогами» в Республике Казахстан, Алматы – 1996
19. Пацук О.В. «Налогообложение предприятий», Москва – 1999
20. Пепеляева С.Г. «Налоговое право», Москва – 2001
21. Пономарев А.И. «Налоги и налогообложение», Ростов на Дону – 2001
22. Родостовец В.В. «Бухгалтерский учет на предприятиях», Алматы – 2004
23. Сейдахметов Ф.С. «Налоги в Казахстане», Алматы – 2003
24. Сулейменов М.К. «Проблемы соотношений гражданского и налогового законодательства», Налоговый эксперт. 2001 – № 2
Мазмұны
Кіріспе 3
1. Корпорациялық табыс салығының экономикалық негіздері 5
1.1 Қазақстан салық жүйесінің жалпы сипаттамасы 5
1.2 Корпорациялық салық салу түсінігі және принциптері 8
1.3 Қазақстанда табыс корпорациялық салығының салу ерекшіліктері 11
2. Қазақстандағы корпорациялық табыс салығының бюджет кірістерін
қалыптастырудағы ролі 18
2.1 Қазақстан экономикасындағы корпорациялық табыс салығының маңызы 18
2.2 Корпорациялық табыс салығы бойынша түсімдерді талдау 21
2.3 Корпорациялық табыс салығын төлеуді бақылау жұмыстары 26
3. Қазақстанда корпорациялық табыс салығы салу жүйесін жетілдіру 30
Қорытынды 33
Қолданылған әдебиеттер тізімі 34
Кіріспе
Салық салу – мемлекеттің көне қызметтерінің бірі және экономикалық және
әлеуметтік дамудың негізгі шарттарының бірі болып табылады. Қоғамның даму
тарихында бірде бір мемлекет салықтарсыз өмір сүрген емес, себебі өзінің
қызметтерін жүзеге асыру үшін оған белгілі бір қаражаттар қажет. Осындай
шығатын қорытынды – салықтық ауыртпалықтың ең төменгі мөлшері мемлекеттің
қызметін жүзеге асыруға қажетті шығындардың саласымен анықталады.
Салықтар негізгі экономикалық тетік болып табылады, олардың көмегімен
мемлекет нарықтық экономикалық қалыптасуына әсер етеді. Отандық және шет
елдік тәжірибе көрсеткендей – салықтар мен жалпы салық жүйесі қаржы
институттарының экономиканы басқарудағы ең белсенді құралы болып табылады.
Салықтарды барлық тұлғалар төлеуге міндетті. Салықтар тек міндетті ғана
емес, сонымен қатар мәжбүрлі және өтеусіз.
Бюджеттік – қаржылық жүйе мемлекет қаржыларының қалыптасуы және
қолданылуы бойынша қатынастарды қамтиды. Бұл жүйе мемлекеттің әлеуметтік,
экономикалық, қорғаныстың және тағы да басқа қызметтерін тиімді жүзеге
асыруды қамтамасыз етуді мақсат тұтады. Бұл жүйенің басты элементі –
салықтар. Салықтар – мемлекет табыстарының негізгі көзі болып табылады.
Мемлекет табыстарын қалыптастыратын салықтар арасында корпоративтік
табыс салығының басты мәні – бұл салық заңды тұлғалардың қаржылық
жағдайымен тікелей байланысты, яғни корпоративтік табыс салығы бойынша
бюджетке түсетін қаражаттар экономиканың әр түрлі секторындағы
кәсіпорындардың қаржылық-шаруашылық қызметінің нәтижелеріне тікелей
тәуелді.
Корпорациялық табыс салығы мемлекеттік бюджет табыстарының негізгі көзі
болып табылады. Сол себепті заңды тұлғаларға табыс салығын салудың тиімді
жүйесінің қалыптасуы кәсіпорындардың қаржылық – шаруашылық жағдайын жан-
жақты бағалауды талап етеді. Бұл салық фискалдық қызметпен қатар
ынталандырушы қызмет атқарады, себебі салық мөлшерлемесі кәсіпорынның
табысымен тікелей байланысты.
Корпорациялық табыс салығын салу мәселесі ең күрделі және өзекті
мәселелердің бірі болып табылады. Өкінішке орай, еліміздегі заңды
тұлғаларға табыс салығын салу жүйесі салық төлеушілердің толық әлеуметтік
мүдделерін қорғауды және салықтық құқықтарына сәйкестігін қамтамасыз ете
алады деп айтуға әлі де болса ертерек. Өз кезегінде, кәсіпорындар табыс
салығын төлемеу немесе кем төлеудің заңды және заңсыз жолдарын іздестіреді,
ал осы нақталған тәжірибе қоғам арасында кеңінен таралып, мемлекет
қазынасының табыстарына нұқсан келтіретіні белгілі.
Жоғарыда айтылғандарды түйіндей келе айта кететін жағдай –табыс
корпорациялық салығы республикалық экономикасында маңызды орын алатын
элемент және есептеу мен төлену жағынан да ең күрделі салықтардың біріне
жатады. Сол себепті де кәсіпорындардың мүдделерін және мемлекет мүдделерін
бірдей сақтай отырып, табыс салығын салу қазіргі таңдағы ең өзекті
мәселелердің бірі болып отыр. Осы жағдай курстық жұмыстың өзектілігін,
мақсатын және міндеттерін анықтап береді.
Курстық жұмыстың мақсаты – еліміздегі корпоративтік табыс салығының
мемлекеттік бюджет табыстарын қалыптастырудағы, сондай-ақ жалпы
экономикадағы ролін анықтау. Қойылған мақсатты жүзеге асыру келесі
міндеттердің орындалуына негіз болып отыр:
– Қазақстан Республикасының салық жүйесінің қазіргі жағдайы мен
ерекшеліктерін меңгеру;
– корпоративтік табыс салығын салудың Қазақстандағы негізгі
принциптерін анықтау;
– еліміздегі кәсіпорындардың табысына салық салу ерекшеліктерін
зерттеу;
– корпорациялық табыс салығының мемлекеттік бюджет табыстарын
қалыптастырудағы ролі мен экономикадағы маңызын игеру;
– корпорациялық табыс салығы бойынша Қазақстан жағдайларында жиі
кездесетін заң бұзушылықтарға баға беру;
– табыс салығының кәсіпорын шеңберінде жетілдіру бойынша Салық
кодексінің қолға алған шараларын қарастыру;
– кәсіпорындағы салық есебін дұрыс әрі тиімді ұйымдастыру бойынша
ұсыныстарды қалыптастыру.
Зерттеудің пәні ретінде корпоративтік табыс салығы бойынша пайда
болатын салықтық қатынастар қарастырылады.
Зерттеу объектісіне мемлекеттік бюджет табыстарының негізгі қалыптасу
көзі болып табылатын корпоративтік табыс салығы жатады.
Жұмыстың әдістемелік және құқықтық негізін Қазақстан Республикасының
корпоративтік табыс салығы саласындағы заңдары, атақты ғалымдардың
еңбектері, сондай-ақ мерзімді баспасөз беттерінен орын алған өзекті
мақалалар мен ғылыми диссертациялық еңбектер құрайды.
Жұмыстың ақпараттық негізін Қазақстан Республикасының Статистика
Агенттігінің мәліметтері, Алматы қаласы Жетісу ауданы бойынша Салық
комитетінің жылдық есебі және т.б. құрайды.
Жұмыстың құрылымы кіріспеден, үш тараудан тұратын негізгі бөлімнен,
қорытындыдан, қолданылған әдебиеттер тізімінен, қосымшадан, сондай-ақ
талдау кестелері мен суреттерден тұрады.
Жұмыстың маңыздылығы ғылыми тұжырымдалғандағымен және ақпараттардың
нақтылығымен түсіндіріледі.
1. Корпорациялық табыс салығының экономикалық негіздері
1.1 Қазақстан салық жүйесінің жалпы сипаттамасы
Кез-келген мемлекет өмір сүру үшін өзінің материалды-қаржылық базасы
болу керек. Қарапайым тілмен айтқанда, мемлекет өз аппаратын қамтамасыз ету
үшін және өз қызметін жүзеге асыруға қажетті шығындарды жабу үшін қаражат
көздерімен қамтамасыз етілуі тиіс.
Мемлекет өзіне қажетті қаражаттарды әр түрлі әдістермен алады. Кейбір
жағдайларда мемлекет қаражаттарды өз меншігіне ерікті түрде беру әдісін
қолданады. Мұндай әдістің стандартты мысалы ретінде мемлекеттің қарыздық
міндеттемелер арқылы қаражаттар тартуды қарастыруға болады. Басқа бір
жағдайларда мемлекет өз мүліктерін қолдануға беру нәтижесінде табыстар
алады (мысалға, өз меншігіндегі жерді жалға беру арқылы төлемдер алады).
Мемлекет өз азаматтарына қызмет үшін төлемдер алады. Мұндай әдістердің
тізімін әрі қарай жалғастыра беруге болады, бірақ та қазіргі таңда
мемлекеттің қаражаттар табудың негізгі әдісі салықтар болып табылады.2
Салық ұғымы материалдық, экономикалық және құқықтық категория бола
отырып, күрделі де көп құбылмалы құбылыс болып табылады. Материалдық сипаты
жағынан салық дегеніміз – бұл белгіленген мерзімде және бекітілген тәртіп
бойынша салық төлеушінің мемлекетке беруі міндетті қаражаттар сомасы.
Экономикалық категория ретінде салық белгілі бір мөлшерде, белгіленген
мерзімде және нақты тәртіп бойынша ақша қаражаттарының салық төлеушіден
мемлекетке қарай бір жақты қозғалысын сипаттайтын қаржылық қатынас болып
табылады. Құқықтық мағынасы жағынан салық дегеніміз – белгілі бір мөлшерде,
белгіленген мерзімде және бекітілген тәртіп бойынша мемлекетке тиісті
төлемдердің міндеттілігін тудыратын мемлекеттік үкім болып табылады.
Кез-келген салықты заңды түрде бекіту барысында мемлекет әрдайым
бірқатар сұрақтарға жауап іздеуіне тура келеді: салықты кім төлейді, ол
салықты не үшін төлейді, қандай мөлшерде төлейді және өзінің салықтық
міндеттемесін қалай орындайды, салықтың төленуін қалай қамтамасыз ету
керек, қандай жолмен бақылау керек, салықтардың төленуіне кімдер жауапты
болмақ және т.б. сұрақтар. Бұл сұрақтардың маңызы әбден түсінікті: бұларды
шешіп алмай салықтың төленуін қамтамасыз ету тіпті де мүмкін емес. Осы
сұрақтарды құқықтық және нормативтік актілер негізінде шеше отырып,
мемлекеттің салық жүйесі қалыптасады.8
Салық жүйесі дегеніміз, жалпылай алғанда, – бұл салық төлеушілер мен
мемлекет мүдделерін қамтамасыз ету мақсатында бір-бірімен өзара байланысты
болатын салықтардың жиынтығынан тұратын біртұтас немесе кешенді құбылыс.
Салық жүйесінің құрамына келесілер кіреді:
– салықтық қатынастарды реттейтін заң шаруашылық және нормативтік
база (Қазақстан Республикасының Салықтар және басқа да бюджеттік
міндетті төлемдер туралы салық кодексі, мемлекеттік жарғылар,
үкімдер, хаттар, салықтарды төлеу бойынша нұсқаулар және тағы басқа
нормативтік-құқықтық актілер);
– салықтарды және басқа да міндетті төлемдерді бекіту және жинау
әдістері, олардың түрлері, салық салу принциптері, салық элементтері
(салық субъектісі және объектісі, салық базасы, салық мөлшерлемесі,
салық төлеу көзі, салықты есептеу және төлеу тәртіптері, салықтық
жеңілдіктер, салықтық кезең);
– салықтық бақылау жүргізудің түрлері мен нысандары (формалары) –
салықтық есеп беруді бақылау, салық төлеушілер мониторингі, құжаттық
және рейдтік салықтық тексерулер және басқа да әдістер);
– салықтардың және басқа бюджеттік міндетті төлемдердің төленуін
қамтамасыз етуші ұйымдар (Қазақстан Республикасының Мемлекеттік
табыстар Министрлігі, салық органдары, қаржы полициясы).
Қазақстан Республикасында салықтық қатынастарды реттеуші база –
Қазақстан Республикасының заңымен 2001 жылдың 12 маусымында қабылданған
және 2003 жылдың 1 қаңтарынан бастап күшіне енген Салықтар және басқа да
бюджеттік міндетті төлемдер туралы салық кодексі (әрі қарай Салық
кодексі) болып табылады.
Салық кодексіне сәйкес (60-64 баптары) Қазақстанда салықтардың келесі
түрлері бекітілген белгілі:
1. Корпоративтік табыс салығы;
2. Жеке табыс салығы;
3. Қосылған құн салығы;
4. Акциздер;
4-1 Экспортталатын шикі мұнайға, газ конденсаттарына ренталық салық;
5. Жер қойнауын пайдаланушылар салығы және арнайы төлемдері;
6. Әлеуметтік салық;
7. Жер салығы;
8. Көлік құралдары салығы;
9. Мүлік салығы;
Сонымен қатар, Салық кодексі мемлекеттік жиындардың 14 түрін,
төлемдердің 10 түрін, сондай-ақ мемлекеттік баж салығын және кеден салығын
қарастырады.
Салық жүйесін жалпы сипаттай отырып, салықтар, жиындар және төлемдер
туралы ұғымды дұрыс түсіне білу керек. Бұл ұғымдарға төлеу көздері, есептеу
және төлеу тәртібі және басқа да өзіндік ерекшеліктері тән.
Қазақстан Республикасының салық кодексі салықтың заңды түрдегі
анықтамасын береді. Кодекстің 10-бабы 1 пункті, 17-ішкі пунктінде
айтылғандай, салықтар дегеніміз – мемлекет заңды түрде бір жақты тәртіпте
бекіткен белгілі бір мөлшердегі, қайтарымсыз және өтеусіз сипаттағы
бюджеттік міндетті төлемдер. Бұл салықтық қатынастарды құқықтық реттеу
талаптарына толық сай келетін нақты және ғылыми тұжырымдалған анықтама
екенін айта кету керек.
Сонымен қатар, Салық кодексі берген анықтама салық белгілерін толық
көрсетпейді. Алайда, нормативтік – құқықтық актілерде берілетін барлық
анықтамалар секілді, салық ұғымының Салық кодексіндегі берілген
анықтамасы оларды атап көрсетуді мақсат етпейді – бұл ғылыми (доктриналық)
тұжырымдаулардың міндетіне кіреді.17
Салықтың жиындар мен төлемдерден айырмашылықтары бар. Жиын дегеніміз –
бұл мемлекет тарапынан белгілі бір затқа, әрекетке немес қызметке құқық
беру үшін алынатын міндетті төлем. Төлем дегеніміз – мемлекет меншігіне
жататын немесе мемлекеттің фискалдық монополиясына жататын объектілерді
қолдану үшін алынатын төлем. Салық категориясы субъект үшін мәжбүрлі,
міндетті төлем болып келеді, ал жиын және төлем ұғымдары ерікті
төлемдер қатарына жатады, себебі белгілі бір әрекетпен айналысуға, мүлік
сатып алуға немесе мемлекет меншігіндегі объектілерді пайдалануға
субъектіні мәжбүрлеп отырған жоқ. Сонымен қатар, жиындар мезеттік сипатта
ғана болады, яғни олар белгілі бір құқыққа ие болған жағдайда бір рет қана
төленеді, ал салықтардың төленуі тұрақты және шексіз. Осы айтқандардан
шығатын қорытынды – салықтар өтеусіз, қайтарымсыз және міндетті төлемдер
болып табылады, ал жиындар өтеулі, қайтарымды және табиғаты ерікті төлем
болып табылады.16
Тәжірибе жүзінде бұл ұғымдар дұрыс тұжырымдала бермейді. Мысалға,
мемлекеттік меншіктегі объектілерді қолданғаны үшін төлемдер мемлекеттік
жиындар ретінде, тіпті кей жағдайларда салық деп те қарастырылады. Сол
себепті ғылыми тұжырымдамаларға сүйене отырып аталған ұғымдардың мәніне
нақты түсініктемелер енгізу қажет.
Қазақстан салық жүйесінің зерттеудің тағы да себебі – Қазақстан
Республикасы территориясының әкімшілік – территориялық аймақтарға бөліну.
Бұл өз кезегінде жергілікті және атқарушы мемлекеттік органдарға
салықтардың және басқа да міндетті төлемдердің мақсатқа сай, дұрыс түсуін
қажет етеді. Көп жағдайларда жергілікті билік органдары жергілікті салық
салу жүйесіндегі өзгерістер туралы нормативтік актілер мен нұсқауларды
жариялай бермейді. Осындай жағдайлардың нәтижесінде біршама теріс
құбылыстар туындайды, салық төлеушілер көптеген қателіктер жіберіп, соңында
сот ісімен байланысты шығындарға да тап болады. Сондықтан да сәйкес
бюджеттердің табыстарына түсетін салықтардың, жиындардың және төлемдердің
түрлерін жақсылап жіктеу қажет. Бұл жерде қолданыстағы салықтық нұсқауларға
өзгерістер мен толықтырулар енгізу қажет.
Қазіргі таңда Қазақстандағы кәсіпорындардың көпшілігі
әртараптандырылған (диверсификацияланған), яғни бірнеше салаларда қызмет
көрсетеді. Демек оларды бір мезгілде өнеркәсіптік, саудалық, қызмет көрсету
немесе ауылшаруашылық кәсіпорындарына жатқызуға болады. Бұл да Қазақстан
салық жүйесін зерттеуде маңызды сауалдардың біріне айналады. Кәсіпорынның
қызмет ерекшеліктеріне, салық түрлеріне және салық салу объектілеріне қарай
әр түрлі ұйымдар үшін салық төлеу ерекшеліктерін жете білу қажет. Айтылған
мәселенің өзектілігі әрбір саланың өзіндік қызмет ету ерекшеліктерінің
болуымен және салық салу бойынша салалық нормативтік-құқықтық құжаттардың
жетілмегендігінен (болмауынан) туындайды. Осыдан шығатын қорытынды –
Қазақстанға салық түрлерін, олардың төлену тәртібін, бақылаушы органдардың
жұмыстарын, бір сөзбен айтқанда, жалпы салық жүйесін терең зерттеп, қажетті
шаралар қолдану керек.
1.2 Корпорациялық салық салу түсінігі және принциптері
Кез-келген мемлекеттің салық жүйесінде маңызды роль атқаратын және
мемлекеттік бюджет табыстарының басым бөлігін қарайтын салық түрі – бұл
корпорациялық табыс салығы. Табыс салығы салық төлеушінің нақты төлем
қабілеттілігін көрсетеді, өйткені салық көзі болып төлеушінің алған ақша
қаражаттары табылады. Бұл тұрғыдан қарастыратын болсақ корпоративтік табыс
салығы салық салудың әдебиеттерде кездеспейтін кімде қанша ақша бар, содан
сәйкесінше ақша алу қажет деген принципіне тура келеді. Белгілі бір
деңгейде бұл классикалық әділдік принципіне жақын. Сонымен қатар,
кәсіпорындардан алынатын табыс салығы оның қаржылық жағдайымен тікелей
байланысты, себебі қаржылық шаруашылық қызметінің нәтижесінде алынған
табыстарының бір бөлігі ретінде есептеледі. Бұл салық салуды ғылыми негізде
және экономикалық заңдылықтардың талаптарына сәйкес ұйымдастыруға мүмкіндік
береді.
Сонымен, корпорациялық табыс салығы дегеніміз – бұл салық төлеуші заңды
тұлғаның табыстар ретінде алынған қаражаттарынан алынатын міндетті төлем.
Әр елде корпоративтік табыс салығын салудың өз принциптері, тәртіптері және
ерекшеліктері бар.
Қазақстан Республикасының салық кодексі корпорациялық табыс салығының
құқықтық негіздерін бекітеді. Салық кодексіне сәйкес заңды тұлғалардың
табысына салық салу механизмі 1-суретте көрсетілген.
1-суреттен көріп отырғандай, корпоративтік табыс салығын салу негізінде
резиденттік ұғымы маңызды орын алады. Резиденттік ұғымы заңды тұлғаның
орналасу территориясы, яғни Қазақстан Республикасының территориясында
орналасқан, бойынша салықтық жауапкершілігін анықтайды. Сонымен қатар,
резиденттердің табыстарының барлық көздеріне, соның ішінде табыстардың шет
елдік көздеріне де, салық салынады.
Заңды тұлғаларды резидент ретінде тану үшін Салық кодексінің 176-бабы
қарастырылған. Осы баптың 5-пунктіне сәйкес заңды тұлғалар Қазақстан
Республикасының заңнамасына сәйкес құрылған жағдайларда және заңды тұлғаны
тиімді басқары орыны (нақты басқару органдары) Қазақстан Республикасының
территориясында орналасқан жағдайларда резидент деп танылады. Тиімді
басқару орыны (нақты басқару органдары) болып заңды тұлғаның кәсіпкерлік
қызметін жүзеге асыру үшін қажетті стратегиялық коммерциялық шешімдер
қабылдау және негізгі басқару жұмыстарын жүргізу орыны есептелді. Осы
талаптарға сәйкес келмейтін тұлғалар резидент емес
заңды тұлғалар болып саналады.
Корпорациялық табыс салығын салу механизмі
1-сурет
Корпорациялық табыс салығын салудың шет елдік тәжірибесін қолдану
резиденттік және территориялық принциптерді қарастыруды қажет етеді. Заңды
тұлғаларға табыс салығын салудың аталған принциптері 2-суретте берілген.
Корпорациялық салық салудың резиденттік принципіне сәйкес
резиденттердің барлық операциялардан алған табыстарына салық салынады. Айта
кету керек, әлемдік тәжірибеде нақты түрде тек жеке тұлғалардың табыс
салығыны тән. Егер жеке тұлға белгілі бір себептермен екі рет салық
төлейтін жағдайға тап болса, онда шет елдік мемлекет өз резидент емес
тұлғаларын жеке
Корпорациялық табыс салығын салу принциптері
Салық объектісі Резиденттік принципі Территориялық принципі
Төлеушінің материалдық Ескеріледі Аз деңгейде ескеріледі
және әлеуметтік жағдайы
Салық базасы Басқа елдерде салық Осы елде қолданылатын
салынбайтын барлық өндірістік
резиденттердің барлық факторлардан алынған
табыстары табыс, бұл факторлардың
резиденттілігі ешқандай
роль ойнамайды
Төленетін салық түрлері Корпоративтік табыс Табысты репатриациалау
салығы, және табыс салығы, яғни табысты
салығы, мүлік салығы, пайыздар, дивидендтер
трансферттік салықтар және роялти түрінде
резиденттер пайдасына
бөлу (үлестіру)
Принциптің тиімділігі Капиталды экспортқа Капиталды импортқа алушы
шығарушы елдер үшін елдер үшін
2-сурет
табыс салығын төлеуден босатады немесе оларға төмендетілген салықтық
мөлшерлемелер қолданады.
Қазақстандық корпоративтік табыс салығын салу жүйесінің негізін табыс
алудың резиденттік принципі де, территориялық принципі де құрайды. Басқаша
айтар болсақ, мұндай салық салу аралас принципіне сәйкес келеді.
Салық кодексіндегі маңызды категориялардың бірі – резидент емес заңды
тұлғалардың Қазақстан Республикасының территориясында орналасқан және табыс
алу мақсатында пайдаланатын тұрақты мекемесі болып табылады. Сонымен қатар,
резидент емес тұлғаның таза табысына 15% мөлшерінде салық салынады.
Корпорациялық табыс салығы үшін салықтық кезең ретінде күнтізбелік жыл
қарастырылады. Кәсіпорын күнтізбелік басталғаннан кейін құрылған жағдайда.
Ол үшін салықтық кезең құрылған күнінен кейінгі кезең жатады, яғни
мемлекеттік органда заңды тұлға ретінде тіркелген күннен бастап күнтізбелік
жылдың соңына дейін. Кәсіпорын жойылған немесе қайта құрылымдалған жағдайда
салықтық кезең ретінде жылдың басынан толық жойылып (қайта құрылымдалып)
біткенге дейінгі аралық кезең қарастырылады.
Корпорациялық табыс салығын сипаттай отырып, Салық кодексінде
қарастырылған инвестициялық – салықтық преференцияларға тоқтала кеткен
жөн. Инвестициялық – салықтық төлеушілердің жылдық жиынтық табысынан
қосымша шегерімдерге берілетін құқық. Мұндай құқықтар жаңа өндірісті
қалыптастыру, қолданыстағы өндірісті кеңейту және жаңарту мақсатында сатып
алынған негізгі қорларға салынған инвестицияларға ғана беріледі.
Салықтық преференцияларды салық жүйесінің категориясы ретінде сипаттай
отырып, бұл кедендік қатынастарда қолданылатын шегерімдер екенін атап
кеткен жөн. Мұндай шегерімдер елге алып келетін, отандық нарықтарда
кездеспейтін немесе азған көлемде өндірілетін өнімдерге беріледі.
Сонымен қатар, салықтық несиесі ұғымы да кездеседі. Салықтық несие
дегеніміз – бұл несиелік негізде салық төлеу мерзімін ұзарту болып
табылады. Салықтық төлемнің мерзімі ұзартылған сомасы негізгі және
айналымдағы капиталға инвестициялау үшін қолданылады. Несие алушы кәсіпорын
мен атқарушы билік органдары арасындағы несиелік келісім – шарт
инвестициялық салықтық несиені қолданғаны үшін пайыздар төлеуді қарастыруы
да мүмкін.
Өндіріске жаңадан қосылған негізгі құралдар бойынша инвестициялық
қолдану корпоративтік табыс салығының мөлшерін есептеу барысында олардың
құның ішкі топтың құндық балансына қосылмауына мүмкіндік береді. Салық
төлеуші мұндай активтер бойынша бөлек есеп жүргізеді. Салық кодексіне
сәйкес корпоративтік табыс салығы бойынша салықтық преференциялар
пайдалануға жаңадан берілген негізгі активтердің құнын жиынтық жылдық
табыстан шегерімдер ретінде алып тастауға мүмкіндік береді. Шегерімдер
преференцияның мерзіміне байланысты бірдей үлестермен жүргізіледі.
Инвестициялық – салық преференциялардың мерзімі әрбір жағдайда
инвестициялардың мерзіміне және көлеміне байланысты анықталады.
Инвестициялық – салықтық преференциялар туралы келісім-шартты жасау және
толтыру тәртіптері Қазақстан Республикасының инвестицияларды қорғау бойынша
мемлекеттік шараларын реттейтін нормативтік – құқықтық актілерімен
анықталады. Салық төлеушілер инвестициялық жобалар (бағдармалар) бойынша
мүлік салығынан босатылады.
Корпорациялық табыс салығы бойынша нормативтік – құқықтық құжаттарды
сипаттай отырып, Салық кодексінде бұл салықтың ерекшеліктері жеткілікті
түрде ашып көрсетілмегенін айта кеткен дұрыс. Демек, жоғарыда аталған
заңдың құжатқа тиісті өзгертулер мен толықтырулар енгізу қажет, және де
корпоративтік табыс салу әдістемесін толығырақ сипаттау қажет.
Жалпы алғанда еліміздегі корпоративтік табыс салығын салу жүйесі заңдаң
қамтамасыз ету тұрғысынан қалыптасқан әлемдік тәжірибеге жақын келеді.
Республикамыздың салық жүйесіне тиісті оң бағасын бере отырып салық
жүйесінің терминологиясына қажетті толықтырулар енгізу туралы айта кету
керек. Сонымен қатар, кез-келген салық төлеушілерге салықтардың әр түрінің
және салық салу әдістемесінің түсініктілік принципіне сүйену қажет.
1.3 Қазақстанда корпорациялық табыс салығының салу ерекшіліктері
Салық салу жүйесінде табыспен байланысты салықтық және бухгалтерлік
есепті ұйымдастыру деңгейінің маңызы зор. Табыстар экономикалық категория
ретінде кез-келген экономикалық субъектілерге (кәсіпорындарға, мемлекетке,
халыққа) тән құбылыс.
Табыс дегеніміз – бұл нақты тұлғалардың соның ішінде кәсіпорындар мен
мемлекеттің, өз қызметтерін жүзеге асыру үшін өз қолына шоғырландырған ақша
қаражаттарының жиынтығы болып табылады. Мысалы, мемлекеттік табыстар – бұл
ұлттық табысты бөлу және қайта бөлу барысында мемлекет пайдасына түсетін
ақшалай және материалдық ресурстар. Мемлекеттік табыстардың қалыптасуының
ең негізгі көзі салықтар болып табылады;
Сонымен қатар, мемлекеттік табыстар көзіне келесілер жатады:
1) мемлекеттік сектордың кәсіпорындары мен ұйымдарының табысы;
2) мемлекеттік мүліктерді жалға беруден алынатын табыстар;
3) мемлекеттік мүліктерді сатудан алынатын табыстар;
4) құнды қағаздар шығару және орналастыру нәтижесінде алынатын
табыстар;
5) мемлекеттің және кәсіпкерлікке үлесті қатысуынан алынатын табыстар;
6) кедендік табыстар;
7) ішкі және сыртқы қарыз қаражаттар тартудан алынатын табыстар;
8) заң жүзінде рұқсат етілген басқа да қызметтер нәтижесінде алынатын
табыстар;
жалпы тұлғалардың табыстарын заңды тұлғалардың табыстары және жеке
тұлғалардың табыстары деп бөліп көрсетуге болады.
Өз кезегінде, заңды тұлғалардың табыстарына салынатын салықтар
мемлекеттік табыстар құрамында басым орын алады. Мемлекет корпоративтік
табыс салығының есептеу, төлеу, жинау тәртіптерін, жеңілдіктер мен
санкцияларды бекітеді. Корпорациялық табыс салығын салу тәртібі 3-суреттте
бейнеленген.
3-сурет корпорациялық табыс салығын есептеу жалдық жиынтық табысты
анықтаудан басталатынын көреміз. Заңды тұлғаның жылдық жиынтық табысы салық
кезеңі ішінде Қазақстан Республикасы мен одан тыс жерлерден алынған (алынуы
тиіс) табыстардан тұрады. Қазақстан Республикасында қызметін тұрақты мекеме
арқылы жізеге асыратын резидент емес заңды тұлғалардың жылдық жиынтық
табысы Салық кодексіне сәйкес анықталады, оған тұрақты мекеменің қызметіне
байланысты табыстардың барлық түрлері жатады.
Қазіргі кезде заңды тұлғалар табыстарының құрылымы алуан түрлі болып
келеді. Атап айтқанда, Қазақстан Республикасының Салық кодексі қарастыратын
табыстарға қысқаша сипаттама бере кетелік:
1. Өнімді сатудан (қызмет көрсетуден, жұмыстар атқарудан) алынатын
табыс – қосымша құн салығын және акциздерді қоспағанда сатылған
өнімнің (көрсетілген қызметтің, атқарылған жұмыстыстың) өзіндік құны
болып табылады.
2. Ғимараттар мен құрылыстар, сондай-ақ амортизациялауға жатпайтын
активтерді сату барысында құнның өсуінен алынған табыс – активтерді
сату құнының (активтер тізімі Салық кодексінің 82-бабында
көрсетілген) және олардың баланстық құнының арасындағы айырмашылық
ретінде анықталады.
3. Міндеттемелерді есептен шығару нәтижесінде алын табыс –
кредиторлардың салық төлеушідегі міндеттемелері есептен шығару, өтеу
мерзімінің өтіп кетуі және сот органдарының шешімі нәтижелерінде
есептен шығарылған кредиторлық қарыздар сомасына тең.
Корпорациялық табыс салығын салу тәртібі.
3-сурет
4. Күмәнді міндеттемелер бойынша табыстар – орын алғалы бері үш жыл
ішінде өтелмеген және жылдық жиынтық табысқа кіретін міндеттемелер
сомасы; қайта қалпына келтірілуі тиіс қосымша құн салығы мұндай
міндеттемелердің құрамына кіреді.
5. Бактер жасаған провизиялар мөлшерін төмендетуден алынған табыс-
қарызгердің банк талаптарын орындау барысында бұрын шегерімдерге
жатқызылған провизиялардың сомасы; табыс құрамына қарызгердің
талаптарды орындау сомасына пропорционалды мөлшердегі провизия
сомасы қосылады.
6. Қарызды талап етуді басқа тұлғаға беруден алынатын табыстар –
қарызгердің негізгі қарызды талап ету бойынша төлейтін соманың және
салық төлеушінің қарызды сатып алу құнының оң нәтижелі айырмашылығы.
7. Есептен шыққан тіркеулі активтер құнының ішкі топтың құндық
балансынан асып түсуі нәтижесінде алынатын табыс – есепке алынған
тіркеулі активтердің құнын ескергендегі есептен шыққан тіркеулі
активтер құнының ішкі топтың құндық балансынан артық болуы.
8. Кен орындарын игеру зардаптарын жою қорына аударылған соманың нақты
шығындар сомасынан артық болуынан алынған табыстар.
9. Бұрын орын алған шегерімдер бойынша өтем ақылар түріндегі табыстар –
күмәнді деп танылған, бірақ келесі салықтық кезеңдерде жабылған
қарыздар; шығындарды жабу үшін мемлекеттік бюджеттерден алынған
қаражаттар; бұрын шегерімдерге жатқызылған шығындардың орынын
толытыру үшін алынған өтем ақылар; сақтанушыға қайтарылып берілетін
сақтандыру сый-ақылары (сақтандыру салымдары).
10. Өтеусіз негізде алынған мүліктер – жарғылық капиталға салым ретінде
алынған мүліктер мен мемлекеттік бюджет субсидияларынан басқа
өтеусіз алынған кез-келген мүлік.
Аталған табыс түрлерімен қатар Салық кодексі бойынша жылдық жиынтық
табыстың құрамына мүлікті жалға беруден алған, кәсіпкерлік қызметті
шектеуге немесе тоқтатуға келісім беруден алынған, ортақ үлестік меншіктен
түсетін табысты бөлу кезінде алынатын табыстар жатады. Сондай-ақ, акциялар
бойынша дивидендтер де жылдық табыс құрамына кіреді.
Жоғарыда аталған табыстардың түрлерін қарастыра келіп, корпоративтік
табыс салығын төлеудегі базалық көрсеткіш – жылдық жиынтық табыс болып
табылатынына көз жеткіздік. Жылдық жиынтық табыстың құрамына Қазақстан
Республикасының территориясында және одан тыс жерлерде алынған барлық
табыстар және резидент емес салық төлеушілердің қазақстандық көздерден
алған барлық табыстары кіреді. Мұндай мәліметтер жылдық жиынтық табыс
туралы деклорацияда толығымен көрсетіледі.
Табысты бағалау салық төлеушілер үшін аса маңызды міндет болып
табылады, өйткені табысты бағалау оның қызметінде орын алған көптеген
қателіктермен тікелей байланысты болады. Сондықтан-да, корпоративтік табыс
салығын есептеу жұмыстары мейлінше жоғары деңгейде нақты әрі объективті
көрсеткіштерді анықтауы қажет. Табыстарды есептеу барысында орын алған
шығындардың өтелмеуінің, соның нәтижесінде табыс ала алмауының ықтималдығы
ескерген дұрыс. Заңды тұлға үшін маңыздылық деңгейіне қарай табыстарды
өзінің есеп саясатында алдын-ала көрсеткен дұрыс, сонымен қатар онда
табыстарды бағалау және анықтау (мойындау) әдістері де көрсетілуі тиіс.
Қаржылық есеп беру құжаттарында және түсініктемелік хатта табыстардың
құрамды бөліктері және осы табыстарды алумен байланысты шығындардың
құрылымын ашып көрсететін ақпараттар берілуі керек.
Заңды тұлғаларға Салық кодексі жылдық жиынтық табысты түзетуге
мүмкіндік береді. Салық төлеушілер өзінің жылдық табысына бұрын төлем
көзіне салық салынған заңды тұлғалардан (резиденттерден) алынған
дивидендтер, өз акциялары құнының олардың номиналды құнынан асып түскеніне
байланысты табыстар, мемлекеттік құнды қағаздармен операциялардан алған
табыстар және т.б. қосылмайды. Жылдық жиынтық табысқа қосылмайтын
табыстардың толық тізімі Салық кодексінің 91-бабында келтірілген. Айта кету
керек, жылдық табысқа қосылмайтын табыстар салық төлеушінің қор нарығындағы
немесе инвестициялық қызметінен алынған табыстарымен байланысты.
Табыстарды алуға жұмсалған және заңға сәйкес, куәландыратын құжаттар
негізде ресімделген нақты шығындар шегерімдер деп аталады. Мұндай шығындар
өздері орын алған салықтық кезеңде жылдық жиынтық табыстан шегеріп тастауға
жатады. Шегерімдердің толық тізімі Салық кодекстің 92-114 баптарында
есептеу әдістемелерімен қоса көрсетілген.енді соларға қысқаша сипаттамалар
бере кетейік.
1. Қызмет бабындағы іссапарлар барысындағы және өкілеттік шығындар
бойынша өтем-ақы сомаларын шегеру – іссапар барысында жол жүруге,
тұрғын үй жалдауға. Сондай-ақ қызмет бабында өткізілген жиналыстар
кезінде жұмсалған өкілеттік шығындар жатады.
2. Пайыздық төлемдер бойынша шегерімдер – алынған несиелер, сенімді
басқаруға алынған мүліктер, элементтердің құнды қағаз иегерлеріне
төлейтін купондар, қабылданған депозиттер бойынша пайыздық төлемдер.
3. Күмәнді міндеттемелер бойынша шегерімдер – бұрын табыс ретінде
танылған салық төлеушінің күмәнді міндеттемелері қарыз берушіге
қайтарылса, онда төленген сома жылдық табыстан шегеріп тастауға
жатады.
4. Күмәнді талаптар бойынша шегерімдер – өнімді (қызметтерді,
жұмыстарды) сату барысында орын алған және үш жыл ішінде
қанағаттандырылмаған немесе дебиторды банкрот деп жариялаған
жағдайдағы талаптар жиынтық табыстан шегерілуі тиіс.
5. Қосалқы (резервтік) қорларға аударымдар бойынша шегерімдер – жер
қойнауын пайдаланушылардың қосалқы қорларына аударымдар бойынша
шегерімдер жер қойнауын пайдалану келісім шартына сәйкес анықталады;
банктердің қосалқы қорларына аударымдар бойынша шегерімдер Ұлттық
банкпен анықталады.
6. Ғылыми-зерттеу, жобалау, іздестіру және тәжірибелік жұмыстарға
жұмсалатын шығындар бойынша шегерімдер – табыс алумен байланысты
аталған шығындар куәландыратын құжаттар негізінде шегерімдерге
жатады.
7. Сақтандыру сый-ақылар бойынша шегерімдер – сақтандыру келісім-шарты
бойынша сақтандырушының төлеген (төлену тиіс) сый-ақылары
шегерімдерге жатады (жинақтау сақтандыру келісім-шарттары бойынша
төлемдерден басқалар).
8. Табиғи ресурстарды геологиялық зерттеуге және оларды өндіруге
дайындық жұмыстарына шығындар бойынша және жер қойнауын
пайдаланушылардың басқа да шегерімдері.
9. Салықтарды шегеру – жылдық жиынтық табысты анықтағанға дейін есептен
шығарылған салықтардан, корпоративтік табыс салығынан және шектен
тыс табысқа салынатын салықтан басқа мемлекеттік бюджетке төленген
салықтар шегеріп тастауға жатады.
10. Әлеуметтік төлемдерге жұмсалған шығындар бойынша шегерімдер –
қызметкерлердің уақытша еңбекке жарамсыздығы, олардың қызметтік
міндетін атқару барысында денсаулығының зақымдануы, жүктілік және
босануы бойынша төлемдер және мемлекеттік әлеуметтік сақтандыру
қорына аударылған төлемдер бойынша шегерімдер.
11. Теріс бағам айырмасы бойынша шегерімдер – теріс бағам айырмасының
сомасы оң бағам айырмасының сомасынан артық болған сома шегерімге
жатады.
12. Тіркелген активтер бойынша шегерімдер – салық төлеушінің балансында
көрсетілген негізгі құралдар мен материалдық активтердің құнын
шегерімге жатқызу тәртібі, шарттары және есептеу әдістемесі Салық
кодексінің 105-112 баптарында берілген.
13. Жөндеуге жұмсалған шығындар бойынша шегерімдер – негізгі құралдардың
әрбір тобын жөндеуге кеткен нақты шығындар жиынтық табыстан шегеріп
тастауға жатады.
14. Ұзақ мерзімді келісім – шарттар бойынша табыстар мен шегерімдер –
ұзақ мерзімді келісім-шарттар бойынша табыстар мен шегерімдер салық
кезеңі ішінде нақты орындалу деңгейіне қарай есепке алынады.
Шегерімдерден кейін салық салынатын табыс анықталып,түзетулер
енгізіледі. Салық төлеушінің салық салынатын табысынан әлеуметтік сала
объектілерін ұстауға жұмсаған нақты шығындары, коммерциялық емес
кәсіпорындарға өтеусіз берілген мүліктері, және тұлғаларға берілген атаулы
әлеуметтік көмектер шегеріліп тасталуы тиіс. Мүгедектердің еңбегін
пайдаланатын салық төлеушілер салық салынатын табысты мүгедектердің еңбегін
ақы төлеуге жұмсаған шығындар сомасына 2 есе соманы және мүгедектерге
төленетін еңбек ақы мен басқа төлемдерден аударылған әлеуметтік салықтан 50
% мөлшеріндегі соманы азайтуға құқығы бар. Салық төлеушілер салық салынатын
табысты үш жылдан артық мерзімге берілген негізгі құралдардың қаржы лизингі
бойынша алынған сый-ақы сомасына азайтады. Қызметінің негізгі түрі ауыл
шаруашылығына несиелер беру болып табылатын, банк операцияларының жекелеген
түрлерін жүзеге асыратын ұйымдар салық салынатын табысты осындай несиелеу
операцияларынан алынған табыс мөлшеріне азайтады.
Кәсіпкерлік қызметтен шегетін залалдарды, сондай-ақ, салық төлеушінің
қызметінде қолданылған ғимараттарды, құрылыстарды өткізуден шеккен
залалдарды кейінгі салық кезеңдерінің салық салынатын табысы есебінен өтеу
үшін үш жылға дейінгі мерзімге ауыстыруға рұқсат етілген. Жер қойнауын
пайдалану келісім-шарттары бойынша жүзеге асырылатын қызметтен туындайтын
залалдар жеті жылға дейінгі мерзімге ауыстырылады. Бұл жағдайларда салық
салынатын табыс залалдардың сомасына азайтылады және тиісінше, төленетін
салық азалды.
Табыс салығының мөлшерлемесі 20 % болып бекітілген. Негізгі өндіріс
құралы жер болып табылатын салық төлеушілерге корпоративтік табыс салығы 10
% мөлшерде белгіленген.
Жоғарыда айтылғандардан шығатын қорытынды – салық төлеушінің барлық
шаруашылық операциялары құжат бойынша бекітілген болуы тиіс. Салық салу
мақсатында мұндай құжаттар алынған табыстардың (залалдардың, шығындардың)
мөлшерін, кезеңін және басқа да мәліметтердің заңды куәсі болып табылады.
Басқаша айтсақ, есеп құжаттар салық салумен және төлеймен байланысты барлық
объектілердің құнын дұрыс әрі нақты көрсетуі тиіс.
2. Қазақстандағы корпорациялық табыс салығының бюджет кірістерін
қалыптастырудағы ролі
2.1 Қазақстан экономикасындағы корпорациялық табыс салығының маңызы
Салық жүйесі экономиканың қарқынды түрде дамуын қамтамасыз ететін ұзақ
мезімді құрал болып табылады. Салық құралдары экономикада реттеуші қызмет
атқарады. Салық жүйесі және оның басқа да агрегаттары кәсіпкерліктің
дамуына үлес қосып, мемлекеттік қазынаның артуын мақсат тұтады. Өйткені
өнім өндіруші кәсіпкерлер экономика дамуының негізгі қозғаушы күші болып
табылады, сол себепті кәсіпорындарға маңызды орын беру керек. Әлемдік
тәжірибеде қолданылатын салық саясатын жете меңгеріп, еліміздің
экономикасына тұспатұс келетін жағдайларын бөліп алып, солардың дұрыс
қызмет жасауына әрекет жасау керек.
Кәсіпорындардың табысына салынатын салық барлық салықтардың ішінде ең
маңызды орын алатын салық түрі. Корпоративтік табыс салығының мөлшерлемесі
де басқа салықтармен ең жоғарғы болатынын ескерсек, бұл салықтың
мемлекеттік бюджетке түсімі де үлкен орын алады. Әр түрлі салықтардың
мемлекеттік бюджетке түсуде үлестері 1-кестеде берілген.
1-кесте
Бюджетке түсетін салықтардың өзара үлесі (2003-2008 жж)
(пайыздық мөлшерде)
Салықтар түрі 2003 жыл 2004 жыл 2006 жыл 2007 жыл 2008 жыл
1 2 3 4 5 6
Корпорациялық 22,7 20,4 36,5 31,2 36,0
табыс салығы
Жеке табыс салығы18,0 13,2 11,4 12,6 11,9
Әлеуметтік салық 12,2 23,2 22,1 22,9 20,1
Қосымша құн 28,1 31,7 28,7 29,4 27,6
салығы
Басқа салықтар 9,0 11,5 1,3 3,9 4,4
Барлығы 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0
Әдебиет: Қазақстан Республикасы Статистика Агенттігінің жылдық журналы
1-кестенің мәліметтерінен, корпорациялық табыс салығының бюджетке
төленетін басқа да салықтардың жалпы сомасының басым бөлігін құрайтынын
көреміз. Оның үлесі 2003 жылы 22,7 % құраса, 2008 жылы 36,0 % жеткен.
Корпоративтік табыс салығының ең жоғарғы үлесі 2006 жылы көрінеді, бұл жылы
олардың үлесі 36,5 % жеткен. Корпорациялық табыс салығының жалпы салықтар
арасындағы үлесінің өсуі республикамызда кәсіпорындардың дамып келе
жатқандығының белгісі болса керек.
Қазақстан Республикасы өз тәуелсіздігін алғаннан кейінгі жылдары
кәсіпорындардың пайдасына салынатын салықтың мөлшерлемелері бірнеше рет
өзгеріске ұшырады. 1995 жылдан бастап пайдаға салынатын салық табыс
салығына ауысты. 1995 жылдан бастап заңды тұлғаларға салынатын табыс салығы
пайда болып, оның мөлшері 30 % деп анықталды. Арнайы экономикалық
аймақтарда құрылған кәсіпорындар үшін табыс салығы 20 % мөлшеріне
белгіленсе, ауыл шаруашылығы саласында қызмет ететін кәсіпорындағы табыс
салығы 10 % мөлшерінде белгіленді.
2006 жылы қабылданған және 2007 жылдың басынан күшіне енген Қазақстан
Республикасының Салық кодексі әлемдік стандарттарға сай жасалынып, оны
әлемдік сараптаушылар (эксперттер) мойындап отыр. Нәтижесінде кәсіпорындағы
салынатын табыс салығы 30 % мөлшерінде қалып, ауыл шаруашылық
кәсіпорындарына салынатын салық 10 % мөлшерінде қалдырылып отыр. Арнайы
экономикалық аймақ деген түсінік Салық кодексінен орын алмады.
Корпорациялық табыс салығын дамыған шет елдерге табыс салығымен
салыстырғанда біршама жеңілдетілген нысанда (формада) болып келеді, алайда
сонымен қатар кәсіпорындар басқа да салықтарды мемлекеттік бюджетке
төлейтінін ұмытпай, жанама салықтар (қосымша құн салығы мен акциздер)
деңгейінің жоғары екенін мойындау керек. Егер ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе 3
1. Корпорациялық табыс салығының экономикалық негіздері 5
1.1 Қазақстан салық жүйесінің жалпы сипаттамасы 5
1.2 Корпорациялық салық салу түсінігі және принциптері 8
1.3 Қазақстанда табыс корпорациялық салығының салу ерекшіліктері 11
2. Қазақстандағы корпорациялық табыс салығының бюджет кірістерін
қалыптастырудағы ролі 18
2.1 Қазақстан экономикасындағы корпорациялық табыс салығының маңызы 18
2.2 Корпорациялық табыс салығы бойынша түсімдерді талдау 21
2.3 Корпорациялық табыс салығын төлеуді бақылау жұмыстары 26
3. Қазақстанда корпорациялық табыс салығы салу жүйесін жетілдіру 30
Қорытынды 33
Қолданылған әдебиеттер тізімі 34
Кіріспе
Салық салу – мемлекеттің көне қызметтерінің бірі және экономикалық және
әлеуметтік дамудың негізгі шарттарының бірі болып табылады. Қоғамның даму
тарихында бірде бір мемлекет салықтарсыз өмір сүрген емес, себебі өзінің
қызметтерін жүзеге асыру үшін оған белгілі бір қаражаттар қажет. Осындай
шығатын қорытынды – салықтық ауыртпалықтың ең төменгі мөлшері мемлекеттің
қызметін жүзеге асыруға қажетті шығындардың саласымен анықталады.
Салықтар негізгі экономикалық тетік болып табылады, олардың көмегімен
мемлекет нарықтық экономикалық қалыптасуына әсер етеді. Отандық және шет
елдік тәжірибе көрсеткендей – салықтар мен жалпы салық жүйесі қаржы
институттарының экономиканы басқарудағы ең белсенді құралы болып табылады.
Салықтарды барлық тұлғалар төлеуге міндетті. Салықтар тек міндетті ғана
емес, сонымен қатар мәжбүрлі және өтеусіз.
Бюджеттік – қаржылық жүйе мемлекет қаржыларының қалыптасуы және
қолданылуы бойынша қатынастарды қамтиды. Бұл жүйе мемлекеттің әлеуметтік,
экономикалық, қорғаныстың және тағы да басқа қызметтерін тиімді жүзеге
асыруды қамтамасыз етуді мақсат тұтады. Бұл жүйенің басты элементі –
салықтар. Салықтар – мемлекет табыстарының негізгі көзі болып табылады.
Мемлекет табыстарын қалыптастыратын салықтар арасында корпоративтік
табыс салығының басты мәні – бұл салық заңды тұлғалардың қаржылық
жағдайымен тікелей байланысты, яғни корпоративтік табыс салығы бойынша
бюджетке түсетін қаражаттар экономиканың әр түрлі секторындағы
кәсіпорындардың қаржылық-шаруашылық қызметінің нәтижелеріне тікелей
тәуелді.
Корпорациялық табыс салығы мемлекеттік бюджет табыстарының негізгі көзі
болып табылады. Сол себепті заңды тұлғаларға табыс салығын салудың тиімді
жүйесінің қалыптасуы кәсіпорындардың қаржылық – шаруашылық жағдайын жан-
жақты бағалауды талап етеді. Бұл салық фискалдық қызметпен қатар
ынталандырушы қызмет атқарады, себебі салық мөлшерлемесі кәсіпорынның
табысымен тікелей байланысты.
Корпорациялық табыс салығын салу мәселесі ең күрделі және өзекті
мәселелердің бірі болып табылады. Өкінішке орай, еліміздегі заңды
тұлғаларға табыс салығын салу жүйесі салық төлеушілердің толық әлеуметтік
мүдделерін қорғауды және салықтық құқықтарына сәйкестігін қамтамасыз ете
алады деп айтуға әлі де болса ертерек. Өз кезегінде, кәсіпорындар табыс
салығын төлемеу немесе кем төлеудің заңды және заңсыз жолдарын іздестіреді,
ал осы нақталған тәжірибе қоғам арасында кеңінен таралып, мемлекет
қазынасының табыстарына нұқсан келтіретіні белгілі.
Жоғарыда айтылғандарды түйіндей келе айта кететін жағдай –табыс
корпорациялық салығы республикалық экономикасында маңызды орын алатын
элемент және есептеу мен төлену жағынан да ең күрделі салықтардың біріне
жатады. Сол себепті де кәсіпорындардың мүдделерін және мемлекет мүдделерін
бірдей сақтай отырып, табыс салығын салу қазіргі таңдағы ең өзекті
мәселелердің бірі болып отыр. Осы жағдай курстық жұмыстың өзектілігін,
мақсатын және міндеттерін анықтап береді.
Курстық жұмыстың мақсаты – еліміздегі корпоративтік табыс салығының
мемлекеттік бюджет табыстарын қалыптастырудағы, сондай-ақ жалпы
экономикадағы ролін анықтау. Қойылған мақсатты жүзеге асыру келесі
міндеттердің орындалуына негіз болып отыр:
– Қазақстан Республикасының салық жүйесінің қазіргі жағдайы мен
ерекшеліктерін меңгеру;
– корпоративтік табыс салығын салудың Қазақстандағы негізгі
принциптерін анықтау;
– еліміздегі кәсіпорындардың табысына салық салу ерекшеліктерін
зерттеу;
– корпорациялық табыс салығының мемлекеттік бюджет табыстарын
қалыптастырудағы ролі мен экономикадағы маңызын игеру;
– корпорациялық табыс салығы бойынша Қазақстан жағдайларында жиі
кездесетін заң бұзушылықтарға баға беру;
– табыс салығының кәсіпорын шеңберінде жетілдіру бойынша Салық
кодексінің қолға алған шараларын қарастыру;
– кәсіпорындағы салық есебін дұрыс әрі тиімді ұйымдастыру бойынша
ұсыныстарды қалыптастыру.
Зерттеудің пәні ретінде корпоративтік табыс салығы бойынша пайда
болатын салықтық қатынастар қарастырылады.
Зерттеу объектісіне мемлекеттік бюджет табыстарының негізгі қалыптасу
көзі болып табылатын корпоративтік табыс салығы жатады.
Жұмыстың әдістемелік және құқықтық негізін Қазақстан Республикасының
корпоративтік табыс салығы саласындағы заңдары, атақты ғалымдардың
еңбектері, сондай-ақ мерзімді баспасөз беттерінен орын алған өзекті
мақалалар мен ғылыми диссертациялық еңбектер құрайды.
Жұмыстың ақпараттық негізін Қазақстан Республикасының Статистика
Агенттігінің мәліметтері, Алматы қаласы Жетісу ауданы бойынша Салық
комитетінің жылдық есебі және т.б. құрайды.
Жұмыстың құрылымы кіріспеден, үш тараудан тұратын негізгі бөлімнен,
қорытындыдан, қолданылған әдебиеттер тізімінен, қосымшадан, сондай-ақ
талдау кестелері мен суреттерден тұрады.
Жұмыстың маңыздылығы ғылыми тұжырымдалғандағымен және ақпараттардың
нақтылығымен түсіндіріледі.
1. Корпорациялық табыс салығының экономикалық негіздері
1.1 Қазақстан салық жүйесінің жалпы сипаттамасы
Кез-келген мемлекет өмір сүру үшін өзінің материалды-қаржылық базасы
болу керек. Қарапайым тілмен айтқанда, мемлекет өз аппаратын қамтамасыз ету
үшін және өз қызметін жүзеге асыруға қажетті шығындарды жабу үшін қаражат
көздерімен қамтамасыз етілуі тиіс.
Мемлекет өзіне қажетті қаражаттарды әр түрлі әдістермен алады. Кейбір
жағдайларда мемлекет қаражаттарды өз меншігіне ерікті түрде беру әдісін
қолданады. Мұндай әдістің стандартты мысалы ретінде мемлекеттің қарыздық
міндеттемелер арқылы қаражаттар тартуды қарастыруға болады. Басқа бір
жағдайларда мемлекет өз мүліктерін қолдануға беру нәтижесінде табыстар
алады (мысалға, өз меншігіндегі жерді жалға беру арқылы төлемдер алады).
Мемлекет өз азаматтарына қызмет үшін төлемдер алады. Мұндай әдістердің
тізімін әрі қарай жалғастыра беруге болады, бірақ та қазіргі таңда
мемлекеттің қаражаттар табудың негізгі әдісі салықтар болып табылады.2
Салық ұғымы материалдық, экономикалық және құқықтық категория бола
отырып, күрделі де көп құбылмалы құбылыс болып табылады. Материалдық сипаты
жағынан салық дегеніміз – бұл белгіленген мерзімде және бекітілген тәртіп
бойынша салық төлеушінің мемлекетке беруі міндетті қаражаттар сомасы.
Экономикалық категория ретінде салық белгілі бір мөлшерде, белгіленген
мерзімде және нақты тәртіп бойынша ақша қаражаттарының салық төлеушіден
мемлекетке қарай бір жақты қозғалысын сипаттайтын қаржылық қатынас болып
табылады. Құқықтық мағынасы жағынан салық дегеніміз – белгілі бір мөлшерде,
белгіленген мерзімде және бекітілген тәртіп бойынша мемлекетке тиісті
төлемдердің міндеттілігін тудыратын мемлекеттік үкім болып табылады.
Кез-келген салықты заңды түрде бекіту барысында мемлекет әрдайым
бірқатар сұрақтарға жауап іздеуіне тура келеді: салықты кім төлейді, ол
салықты не үшін төлейді, қандай мөлшерде төлейді және өзінің салықтық
міндеттемесін қалай орындайды, салықтың төленуін қалай қамтамасыз ету
керек, қандай жолмен бақылау керек, салықтардың төленуіне кімдер жауапты
болмақ және т.б. сұрақтар. Бұл сұрақтардың маңызы әбден түсінікті: бұларды
шешіп алмай салықтың төленуін қамтамасыз ету тіпті де мүмкін емес. Осы
сұрақтарды құқықтық және нормативтік актілер негізінде шеше отырып,
мемлекеттің салық жүйесі қалыптасады.8
Салық жүйесі дегеніміз, жалпылай алғанда, – бұл салық төлеушілер мен
мемлекет мүдделерін қамтамасыз ету мақсатында бір-бірімен өзара байланысты
болатын салықтардың жиынтығынан тұратын біртұтас немесе кешенді құбылыс.
Салық жүйесінің құрамына келесілер кіреді:
– салықтық қатынастарды реттейтін заң шаруашылық және нормативтік
база (Қазақстан Республикасының Салықтар және басқа да бюджеттік
міндетті төлемдер туралы салық кодексі, мемлекеттік жарғылар,
үкімдер, хаттар, салықтарды төлеу бойынша нұсқаулар және тағы басқа
нормативтік-құқықтық актілер);
– салықтарды және басқа да міндетті төлемдерді бекіту және жинау
әдістері, олардың түрлері, салық салу принциптері, салық элементтері
(салық субъектісі және объектісі, салық базасы, салық мөлшерлемесі,
салық төлеу көзі, салықты есептеу және төлеу тәртіптері, салықтық
жеңілдіктер, салықтық кезең);
– салықтық бақылау жүргізудің түрлері мен нысандары (формалары) –
салықтық есеп беруді бақылау, салық төлеушілер мониторингі, құжаттық
және рейдтік салықтық тексерулер және басқа да әдістер);
– салықтардың және басқа бюджеттік міндетті төлемдердің төленуін
қамтамасыз етуші ұйымдар (Қазақстан Республикасының Мемлекеттік
табыстар Министрлігі, салық органдары, қаржы полициясы).
Қазақстан Республикасында салықтық қатынастарды реттеуші база –
Қазақстан Республикасының заңымен 2001 жылдың 12 маусымында қабылданған
және 2003 жылдың 1 қаңтарынан бастап күшіне енген Салықтар және басқа да
бюджеттік міндетті төлемдер туралы салық кодексі (әрі қарай Салық
кодексі) болып табылады.
Салық кодексіне сәйкес (60-64 баптары) Қазақстанда салықтардың келесі
түрлері бекітілген белгілі:
1. Корпоративтік табыс салығы;
2. Жеке табыс салығы;
3. Қосылған құн салығы;
4. Акциздер;
4-1 Экспортталатын шикі мұнайға, газ конденсаттарына ренталық салық;
5. Жер қойнауын пайдаланушылар салығы және арнайы төлемдері;
6. Әлеуметтік салық;
7. Жер салығы;
8. Көлік құралдары салығы;
9. Мүлік салығы;
Сонымен қатар, Салық кодексі мемлекеттік жиындардың 14 түрін,
төлемдердің 10 түрін, сондай-ақ мемлекеттік баж салығын және кеден салығын
қарастырады.
Салық жүйесін жалпы сипаттай отырып, салықтар, жиындар және төлемдер
туралы ұғымды дұрыс түсіне білу керек. Бұл ұғымдарға төлеу көздері, есептеу
және төлеу тәртібі және басқа да өзіндік ерекшеліктері тән.
Қазақстан Республикасының салық кодексі салықтың заңды түрдегі
анықтамасын береді. Кодекстің 10-бабы 1 пункті, 17-ішкі пунктінде
айтылғандай, салықтар дегеніміз – мемлекет заңды түрде бір жақты тәртіпте
бекіткен белгілі бір мөлшердегі, қайтарымсыз және өтеусіз сипаттағы
бюджеттік міндетті төлемдер. Бұл салықтық қатынастарды құқықтық реттеу
талаптарына толық сай келетін нақты және ғылыми тұжырымдалған анықтама
екенін айта кету керек.
Сонымен қатар, Салық кодексі берген анықтама салық белгілерін толық
көрсетпейді. Алайда, нормативтік – құқықтық актілерде берілетін барлық
анықтамалар секілді, салық ұғымының Салық кодексіндегі берілген
анықтамасы оларды атап көрсетуді мақсат етпейді – бұл ғылыми (доктриналық)
тұжырымдаулардың міндетіне кіреді.17
Салықтың жиындар мен төлемдерден айырмашылықтары бар. Жиын дегеніміз –
бұл мемлекет тарапынан белгілі бір затқа, әрекетке немес қызметке құқық
беру үшін алынатын міндетті төлем. Төлем дегеніміз – мемлекет меншігіне
жататын немесе мемлекеттің фискалдық монополиясына жататын объектілерді
қолдану үшін алынатын төлем. Салық категориясы субъект үшін мәжбүрлі,
міндетті төлем болып келеді, ал жиын және төлем ұғымдары ерікті
төлемдер қатарына жатады, себебі белгілі бір әрекетпен айналысуға, мүлік
сатып алуға немесе мемлекет меншігіндегі объектілерді пайдалануға
субъектіні мәжбүрлеп отырған жоқ. Сонымен қатар, жиындар мезеттік сипатта
ғана болады, яғни олар белгілі бір құқыққа ие болған жағдайда бір рет қана
төленеді, ал салықтардың төленуі тұрақты және шексіз. Осы айтқандардан
шығатын қорытынды – салықтар өтеусіз, қайтарымсыз және міндетті төлемдер
болып табылады, ал жиындар өтеулі, қайтарымды және табиғаты ерікті төлем
болып табылады.16
Тәжірибе жүзінде бұл ұғымдар дұрыс тұжырымдала бермейді. Мысалға,
мемлекеттік меншіктегі объектілерді қолданғаны үшін төлемдер мемлекеттік
жиындар ретінде, тіпті кей жағдайларда салық деп те қарастырылады. Сол
себепті ғылыми тұжырымдамаларға сүйене отырып аталған ұғымдардың мәніне
нақты түсініктемелер енгізу қажет.
Қазақстан салық жүйесінің зерттеудің тағы да себебі – Қазақстан
Республикасы территориясының әкімшілік – территориялық аймақтарға бөліну.
Бұл өз кезегінде жергілікті және атқарушы мемлекеттік органдарға
салықтардың және басқа да міндетті төлемдердің мақсатқа сай, дұрыс түсуін
қажет етеді. Көп жағдайларда жергілікті билік органдары жергілікті салық
салу жүйесіндегі өзгерістер туралы нормативтік актілер мен нұсқауларды
жариялай бермейді. Осындай жағдайлардың нәтижесінде біршама теріс
құбылыстар туындайды, салық төлеушілер көптеген қателіктер жіберіп, соңында
сот ісімен байланысты шығындарға да тап болады. Сондықтан да сәйкес
бюджеттердің табыстарына түсетін салықтардың, жиындардың және төлемдердің
түрлерін жақсылап жіктеу қажет. Бұл жерде қолданыстағы салықтық нұсқауларға
өзгерістер мен толықтырулар енгізу қажет.
Қазіргі таңда Қазақстандағы кәсіпорындардың көпшілігі
әртараптандырылған (диверсификацияланған), яғни бірнеше салаларда қызмет
көрсетеді. Демек оларды бір мезгілде өнеркәсіптік, саудалық, қызмет көрсету
немесе ауылшаруашылық кәсіпорындарына жатқызуға болады. Бұл да Қазақстан
салық жүйесін зерттеуде маңызды сауалдардың біріне айналады. Кәсіпорынның
қызмет ерекшеліктеріне, салық түрлеріне және салық салу объектілеріне қарай
әр түрлі ұйымдар үшін салық төлеу ерекшеліктерін жете білу қажет. Айтылған
мәселенің өзектілігі әрбір саланың өзіндік қызмет ету ерекшеліктерінің
болуымен және салық салу бойынша салалық нормативтік-құқықтық құжаттардың
жетілмегендігінен (болмауынан) туындайды. Осыдан шығатын қорытынды –
Қазақстанға салық түрлерін, олардың төлену тәртібін, бақылаушы органдардың
жұмыстарын, бір сөзбен айтқанда, жалпы салық жүйесін терең зерттеп, қажетті
шаралар қолдану керек.
1.2 Корпорациялық салық салу түсінігі және принциптері
Кез-келген мемлекеттің салық жүйесінде маңызды роль атқаратын және
мемлекеттік бюджет табыстарының басым бөлігін қарайтын салық түрі – бұл
корпорациялық табыс салығы. Табыс салығы салық төлеушінің нақты төлем
қабілеттілігін көрсетеді, өйткені салық көзі болып төлеушінің алған ақша
қаражаттары табылады. Бұл тұрғыдан қарастыратын болсақ корпоративтік табыс
салығы салық салудың әдебиеттерде кездеспейтін кімде қанша ақша бар, содан
сәйкесінше ақша алу қажет деген принципіне тура келеді. Белгілі бір
деңгейде бұл классикалық әділдік принципіне жақын. Сонымен қатар,
кәсіпорындардан алынатын табыс салығы оның қаржылық жағдайымен тікелей
байланысты, себебі қаржылық шаруашылық қызметінің нәтижесінде алынған
табыстарының бір бөлігі ретінде есептеледі. Бұл салық салуды ғылыми негізде
және экономикалық заңдылықтардың талаптарына сәйкес ұйымдастыруға мүмкіндік
береді.
Сонымен, корпорациялық табыс салығы дегеніміз – бұл салық төлеуші заңды
тұлғаның табыстар ретінде алынған қаражаттарынан алынатын міндетті төлем.
Әр елде корпоративтік табыс салығын салудың өз принциптері, тәртіптері және
ерекшеліктері бар.
Қазақстан Республикасының салық кодексі корпорациялық табыс салығының
құқықтық негіздерін бекітеді. Салық кодексіне сәйкес заңды тұлғалардың
табысына салық салу механизмі 1-суретте көрсетілген.
1-суреттен көріп отырғандай, корпоративтік табыс салығын салу негізінде
резиденттік ұғымы маңызды орын алады. Резиденттік ұғымы заңды тұлғаның
орналасу территориясы, яғни Қазақстан Республикасының территориясында
орналасқан, бойынша салықтық жауапкершілігін анықтайды. Сонымен қатар,
резиденттердің табыстарының барлық көздеріне, соның ішінде табыстардың шет
елдік көздеріне де, салық салынады.
Заңды тұлғаларды резидент ретінде тану үшін Салық кодексінің 176-бабы
қарастырылған. Осы баптың 5-пунктіне сәйкес заңды тұлғалар Қазақстан
Республикасының заңнамасына сәйкес құрылған жағдайларда және заңды тұлғаны
тиімді басқары орыны (нақты басқару органдары) Қазақстан Республикасының
территориясында орналасқан жағдайларда резидент деп танылады. Тиімді
басқару орыны (нақты басқару органдары) болып заңды тұлғаның кәсіпкерлік
қызметін жүзеге асыру үшін қажетті стратегиялық коммерциялық шешімдер
қабылдау және негізгі басқару жұмыстарын жүргізу орыны есептелді. Осы
талаптарға сәйкес келмейтін тұлғалар резидент емес
заңды тұлғалар болып саналады.
Корпорациялық табыс салығын салу механизмі
1-сурет
Корпорациялық табыс салығын салудың шет елдік тәжірибесін қолдану
резиденттік және территориялық принциптерді қарастыруды қажет етеді. Заңды
тұлғаларға табыс салығын салудың аталған принциптері 2-суретте берілген.
Корпорациялық салық салудың резиденттік принципіне сәйкес
резиденттердің барлық операциялардан алған табыстарына салық салынады. Айта
кету керек, әлемдік тәжірибеде нақты түрде тек жеке тұлғалардың табыс
салығыны тән. Егер жеке тұлға белгілі бір себептермен екі рет салық
төлейтін жағдайға тап болса, онда шет елдік мемлекет өз резидент емес
тұлғаларын жеке
Корпорациялық табыс салығын салу принциптері
Салық объектісі Резиденттік принципі Территориялық принципі
Төлеушінің материалдық Ескеріледі Аз деңгейде ескеріледі
және әлеуметтік жағдайы
Салық базасы Басқа елдерде салық Осы елде қолданылатын
салынбайтын барлық өндірістік
резиденттердің барлық факторлардан алынған
табыстары табыс, бұл факторлардың
резиденттілігі ешқандай
роль ойнамайды
Төленетін салық түрлері Корпоративтік табыс Табысты репатриациалау
салығы, және табыс салығы, яғни табысты
салығы, мүлік салығы, пайыздар, дивидендтер
трансферттік салықтар және роялти түрінде
резиденттер пайдасына
бөлу (үлестіру)
Принциптің тиімділігі Капиталды экспортқа Капиталды импортқа алушы
шығарушы елдер үшін елдер үшін
2-сурет
табыс салығын төлеуден босатады немесе оларға төмендетілген салықтық
мөлшерлемелер қолданады.
Қазақстандық корпоративтік табыс салығын салу жүйесінің негізін табыс
алудың резиденттік принципі де, территориялық принципі де құрайды. Басқаша
айтар болсақ, мұндай салық салу аралас принципіне сәйкес келеді.
Салық кодексіндегі маңызды категориялардың бірі – резидент емес заңды
тұлғалардың Қазақстан Республикасының территориясында орналасқан және табыс
алу мақсатында пайдаланатын тұрақты мекемесі болып табылады. Сонымен қатар,
резидент емес тұлғаның таза табысына 15% мөлшерінде салық салынады.
Корпорациялық табыс салығы үшін салықтық кезең ретінде күнтізбелік жыл
қарастырылады. Кәсіпорын күнтізбелік басталғаннан кейін құрылған жағдайда.
Ол үшін салықтық кезең құрылған күнінен кейінгі кезең жатады, яғни
мемлекеттік органда заңды тұлға ретінде тіркелген күннен бастап күнтізбелік
жылдың соңына дейін. Кәсіпорын жойылған немесе қайта құрылымдалған жағдайда
салықтық кезең ретінде жылдың басынан толық жойылып (қайта құрылымдалып)
біткенге дейінгі аралық кезең қарастырылады.
Корпорациялық табыс салығын сипаттай отырып, Салық кодексінде
қарастырылған инвестициялық – салықтық преференцияларға тоқтала кеткен
жөн. Инвестициялық – салықтық төлеушілердің жылдық жиынтық табысынан
қосымша шегерімдерге берілетін құқық. Мұндай құқықтар жаңа өндірісті
қалыптастыру, қолданыстағы өндірісті кеңейту және жаңарту мақсатында сатып
алынған негізгі қорларға салынған инвестицияларға ғана беріледі.
Салықтық преференцияларды салық жүйесінің категориясы ретінде сипаттай
отырып, бұл кедендік қатынастарда қолданылатын шегерімдер екенін атап
кеткен жөн. Мұндай шегерімдер елге алып келетін, отандық нарықтарда
кездеспейтін немесе азған көлемде өндірілетін өнімдерге беріледі.
Сонымен қатар, салықтық несиесі ұғымы да кездеседі. Салықтық несие
дегеніміз – бұл несиелік негізде салық төлеу мерзімін ұзарту болып
табылады. Салықтық төлемнің мерзімі ұзартылған сомасы негізгі және
айналымдағы капиталға инвестициялау үшін қолданылады. Несие алушы кәсіпорын
мен атқарушы билік органдары арасындағы несиелік келісім – шарт
инвестициялық салықтық несиені қолданғаны үшін пайыздар төлеуді қарастыруы
да мүмкін.
Өндіріске жаңадан қосылған негізгі құралдар бойынша инвестициялық
қолдану корпоративтік табыс салығының мөлшерін есептеу барысында олардың
құның ішкі топтың құндық балансына қосылмауына мүмкіндік береді. Салық
төлеуші мұндай активтер бойынша бөлек есеп жүргізеді. Салық кодексіне
сәйкес корпоративтік табыс салығы бойынша салықтық преференциялар
пайдалануға жаңадан берілген негізгі активтердің құнын жиынтық жылдық
табыстан шегерімдер ретінде алып тастауға мүмкіндік береді. Шегерімдер
преференцияның мерзіміне байланысты бірдей үлестермен жүргізіледі.
Инвестициялық – салық преференциялардың мерзімі әрбір жағдайда
инвестициялардың мерзіміне және көлеміне байланысты анықталады.
Инвестициялық – салықтық преференциялар туралы келісім-шартты жасау және
толтыру тәртіптері Қазақстан Республикасының инвестицияларды қорғау бойынша
мемлекеттік шараларын реттейтін нормативтік – құқықтық актілерімен
анықталады. Салық төлеушілер инвестициялық жобалар (бағдармалар) бойынша
мүлік салығынан босатылады.
Корпорациялық табыс салығы бойынша нормативтік – құқықтық құжаттарды
сипаттай отырып, Салық кодексінде бұл салықтың ерекшеліктері жеткілікті
түрде ашып көрсетілмегенін айта кеткен дұрыс. Демек, жоғарыда аталған
заңдың құжатқа тиісті өзгертулер мен толықтырулар енгізу қажет, және де
корпоративтік табыс салу әдістемесін толығырақ сипаттау қажет.
Жалпы алғанда еліміздегі корпоративтік табыс салығын салу жүйесі заңдаң
қамтамасыз ету тұрғысынан қалыптасқан әлемдік тәжірибеге жақын келеді.
Республикамыздың салық жүйесіне тиісті оң бағасын бере отырып салық
жүйесінің терминологиясына қажетті толықтырулар енгізу туралы айта кету
керек. Сонымен қатар, кез-келген салық төлеушілерге салықтардың әр түрінің
және салық салу әдістемесінің түсініктілік принципіне сүйену қажет.
1.3 Қазақстанда корпорациялық табыс салығының салу ерекшіліктері
Салық салу жүйесінде табыспен байланысты салықтық және бухгалтерлік
есепті ұйымдастыру деңгейінің маңызы зор. Табыстар экономикалық категория
ретінде кез-келген экономикалық субъектілерге (кәсіпорындарға, мемлекетке,
халыққа) тән құбылыс.
Табыс дегеніміз – бұл нақты тұлғалардың соның ішінде кәсіпорындар мен
мемлекеттің, өз қызметтерін жүзеге асыру үшін өз қолына шоғырландырған ақша
қаражаттарының жиынтығы болып табылады. Мысалы, мемлекеттік табыстар – бұл
ұлттық табысты бөлу және қайта бөлу барысында мемлекет пайдасына түсетін
ақшалай және материалдық ресурстар. Мемлекеттік табыстардың қалыптасуының
ең негізгі көзі салықтар болып табылады;
Сонымен қатар, мемлекеттік табыстар көзіне келесілер жатады:
1) мемлекеттік сектордың кәсіпорындары мен ұйымдарының табысы;
2) мемлекеттік мүліктерді жалға беруден алынатын табыстар;
3) мемлекеттік мүліктерді сатудан алынатын табыстар;
4) құнды қағаздар шығару және орналастыру нәтижесінде алынатын
табыстар;
5) мемлекеттің және кәсіпкерлікке үлесті қатысуынан алынатын табыстар;
6) кедендік табыстар;
7) ішкі және сыртқы қарыз қаражаттар тартудан алынатын табыстар;
8) заң жүзінде рұқсат етілген басқа да қызметтер нәтижесінде алынатын
табыстар;
жалпы тұлғалардың табыстарын заңды тұлғалардың табыстары және жеке
тұлғалардың табыстары деп бөліп көрсетуге болады.
Өз кезегінде, заңды тұлғалардың табыстарына салынатын салықтар
мемлекеттік табыстар құрамында басым орын алады. Мемлекет корпоративтік
табыс салығының есептеу, төлеу, жинау тәртіптерін, жеңілдіктер мен
санкцияларды бекітеді. Корпорациялық табыс салығын салу тәртібі 3-суреттте
бейнеленген.
3-сурет корпорациялық табыс салығын есептеу жалдық жиынтық табысты
анықтаудан басталатынын көреміз. Заңды тұлғаның жылдық жиынтық табысы салық
кезеңі ішінде Қазақстан Республикасы мен одан тыс жерлерден алынған (алынуы
тиіс) табыстардан тұрады. Қазақстан Республикасында қызметін тұрақты мекеме
арқылы жізеге асыратын резидент емес заңды тұлғалардың жылдық жиынтық
табысы Салық кодексіне сәйкес анықталады, оған тұрақты мекеменің қызметіне
байланысты табыстардың барлық түрлері жатады.
Қазіргі кезде заңды тұлғалар табыстарының құрылымы алуан түрлі болып
келеді. Атап айтқанда, Қазақстан Республикасының Салық кодексі қарастыратын
табыстарға қысқаша сипаттама бере кетелік:
1. Өнімді сатудан (қызмет көрсетуден, жұмыстар атқарудан) алынатын
табыс – қосымша құн салығын және акциздерді қоспағанда сатылған
өнімнің (көрсетілген қызметтің, атқарылған жұмыстыстың) өзіндік құны
болып табылады.
2. Ғимараттар мен құрылыстар, сондай-ақ амортизациялауға жатпайтын
активтерді сату барысында құнның өсуінен алынған табыс – активтерді
сату құнының (активтер тізімі Салық кодексінің 82-бабында
көрсетілген) және олардың баланстық құнының арасындағы айырмашылық
ретінде анықталады.
3. Міндеттемелерді есептен шығару нәтижесінде алын табыс –
кредиторлардың салық төлеушідегі міндеттемелері есептен шығару, өтеу
мерзімінің өтіп кетуі және сот органдарының шешімі нәтижелерінде
есептен шығарылған кредиторлық қарыздар сомасына тең.
Корпорациялық табыс салығын салу тәртібі.
3-сурет
4. Күмәнді міндеттемелер бойынша табыстар – орын алғалы бері үш жыл
ішінде өтелмеген және жылдық жиынтық табысқа кіретін міндеттемелер
сомасы; қайта қалпына келтірілуі тиіс қосымша құн салығы мұндай
міндеттемелердің құрамына кіреді.
5. Бактер жасаған провизиялар мөлшерін төмендетуден алынған табыс-
қарызгердің банк талаптарын орындау барысында бұрын шегерімдерге
жатқызылған провизиялардың сомасы; табыс құрамына қарызгердің
талаптарды орындау сомасына пропорционалды мөлшердегі провизия
сомасы қосылады.
6. Қарызды талап етуді басқа тұлғаға беруден алынатын табыстар –
қарызгердің негізгі қарызды талап ету бойынша төлейтін соманың және
салық төлеушінің қарызды сатып алу құнының оң нәтижелі айырмашылығы.
7. Есептен шыққан тіркеулі активтер құнының ішкі топтың құндық
балансынан асып түсуі нәтижесінде алынатын табыс – есепке алынған
тіркеулі активтердің құнын ескергендегі есептен шыққан тіркеулі
активтер құнының ішкі топтың құндық балансынан артық болуы.
8. Кен орындарын игеру зардаптарын жою қорына аударылған соманың нақты
шығындар сомасынан артық болуынан алынған табыстар.
9. Бұрын орын алған шегерімдер бойынша өтем ақылар түріндегі табыстар –
күмәнді деп танылған, бірақ келесі салықтық кезеңдерде жабылған
қарыздар; шығындарды жабу үшін мемлекеттік бюджеттерден алынған
қаражаттар; бұрын шегерімдерге жатқызылған шығындардың орынын
толытыру үшін алынған өтем ақылар; сақтанушыға қайтарылып берілетін
сақтандыру сый-ақылары (сақтандыру салымдары).
10. Өтеусіз негізде алынған мүліктер – жарғылық капиталға салым ретінде
алынған мүліктер мен мемлекеттік бюджет субсидияларынан басқа
өтеусіз алынған кез-келген мүлік.
Аталған табыс түрлерімен қатар Салық кодексі бойынша жылдық жиынтық
табыстың құрамына мүлікті жалға беруден алған, кәсіпкерлік қызметті
шектеуге немесе тоқтатуға келісім беруден алынған, ортақ үлестік меншіктен
түсетін табысты бөлу кезінде алынатын табыстар жатады. Сондай-ақ, акциялар
бойынша дивидендтер де жылдық табыс құрамына кіреді.
Жоғарыда аталған табыстардың түрлерін қарастыра келіп, корпоративтік
табыс салығын төлеудегі базалық көрсеткіш – жылдық жиынтық табыс болып
табылатынына көз жеткіздік. Жылдық жиынтық табыстың құрамына Қазақстан
Республикасының территориясында және одан тыс жерлерде алынған барлық
табыстар және резидент емес салық төлеушілердің қазақстандық көздерден
алған барлық табыстары кіреді. Мұндай мәліметтер жылдық жиынтық табыс
туралы деклорацияда толығымен көрсетіледі.
Табысты бағалау салық төлеушілер үшін аса маңызды міндет болып
табылады, өйткені табысты бағалау оның қызметінде орын алған көптеген
қателіктермен тікелей байланысты болады. Сондықтан-да, корпоративтік табыс
салығын есептеу жұмыстары мейлінше жоғары деңгейде нақты әрі объективті
көрсеткіштерді анықтауы қажет. Табыстарды есептеу барысында орын алған
шығындардың өтелмеуінің, соның нәтижесінде табыс ала алмауының ықтималдығы
ескерген дұрыс. Заңды тұлға үшін маңыздылық деңгейіне қарай табыстарды
өзінің есеп саясатында алдын-ала көрсеткен дұрыс, сонымен қатар онда
табыстарды бағалау және анықтау (мойындау) әдістері де көрсетілуі тиіс.
Қаржылық есеп беру құжаттарында және түсініктемелік хатта табыстардың
құрамды бөліктері және осы табыстарды алумен байланысты шығындардың
құрылымын ашып көрсететін ақпараттар берілуі керек.
Заңды тұлғаларға Салық кодексі жылдық жиынтық табысты түзетуге
мүмкіндік береді. Салық төлеушілер өзінің жылдық табысына бұрын төлем
көзіне салық салынған заңды тұлғалардан (резиденттерден) алынған
дивидендтер, өз акциялары құнының олардың номиналды құнынан асып түскеніне
байланысты табыстар, мемлекеттік құнды қағаздармен операциялардан алған
табыстар және т.б. қосылмайды. Жылдық жиынтық табысқа қосылмайтын
табыстардың толық тізімі Салық кодексінің 91-бабында келтірілген. Айта кету
керек, жылдық табысқа қосылмайтын табыстар салық төлеушінің қор нарығындағы
немесе инвестициялық қызметінен алынған табыстарымен байланысты.
Табыстарды алуға жұмсалған және заңға сәйкес, куәландыратын құжаттар
негізде ресімделген нақты шығындар шегерімдер деп аталады. Мұндай шығындар
өздері орын алған салықтық кезеңде жылдық жиынтық табыстан шегеріп тастауға
жатады. Шегерімдердің толық тізімі Салық кодекстің 92-114 баптарында
есептеу әдістемелерімен қоса көрсетілген.енді соларға қысқаша сипаттамалар
бере кетейік.
1. Қызмет бабындағы іссапарлар барысындағы және өкілеттік шығындар
бойынша өтем-ақы сомаларын шегеру – іссапар барысында жол жүруге,
тұрғын үй жалдауға. Сондай-ақ қызмет бабында өткізілген жиналыстар
кезінде жұмсалған өкілеттік шығындар жатады.
2. Пайыздық төлемдер бойынша шегерімдер – алынған несиелер, сенімді
басқаруға алынған мүліктер, элементтердің құнды қағаз иегерлеріне
төлейтін купондар, қабылданған депозиттер бойынша пайыздық төлемдер.
3. Күмәнді міндеттемелер бойынша шегерімдер – бұрын табыс ретінде
танылған салық төлеушінің күмәнді міндеттемелері қарыз берушіге
қайтарылса, онда төленген сома жылдық табыстан шегеріп тастауға
жатады.
4. Күмәнді талаптар бойынша шегерімдер – өнімді (қызметтерді,
жұмыстарды) сату барысында орын алған және үш жыл ішінде
қанағаттандырылмаған немесе дебиторды банкрот деп жариялаған
жағдайдағы талаптар жиынтық табыстан шегерілуі тиіс.
5. Қосалқы (резервтік) қорларға аударымдар бойынша шегерімдер – жер
қойнауын пайдаланушылардың қосалқы қорларына аударымдар бойынша
шегерімдер жер қойнауын пайдалану келісім шартына сәйкес анықталады;
банктердің қосалқы қорларына аударымдар бойынша шегерімдер Ұлттық
банкпен анықталады.
6. Ғылыми-зерттеу, жобалау, іздестіру және тәжірибелік жұмыстарға
жұмсалатын шығындар бойынша шегерімдер – табыс алумен байланысты
аталған шығындар куәландыратын құжаттар негізінде шегерімдерге
жатады.
7. Сақтандыру сый-ақылар бойынша шегерімдер – сақтандыру келісім-шарты
бойынша сақтандырушының төлеген (төлену тиіс) сый-ақылары
шегерімдерге жатады (жинақтау сақтандыру келісім-шарттары бойынша
төлемдерден басқалар).
8. Табиғи ресурстарды геологиялық зерттеуге және оларды өндіруге
дайындық жұмыстарына шығындар бойынша және жер қойнауын
пайдаланушылардың басқа да шегерімдері.
9. Салықтарды шегеру – жылдық жиынтық табысты анықтағанға дейін есептен
шығарылған салықтардан, корпоративтік табыс салығынан және шектен
тыс табысқа салынатын салықтан басқа мемлекеттік бюджетке төленген
салықтар шегеріп тастауға жатады.
10. Әлеуметтік төлемдерге жұмсалған шығындар бойынша шегерімдер –
қызметкерлердің уақытша еңбекке жарамсыздығы, олардың қызметтік
міндетін атқару барысында денсаулығының зақымдануы, жүктілік және
босануы бойынша төлемдер және мемлекеттік әлеуметтік сақтандыру
қорына аударылған төлемдер бойынша шегерімдер.
11. Теріс бағам айырмасы бойынша шегерімдер – теріс бағам айырмасының
сомасы оң бағам айырмасының сомасынан артық болған сома шегерімге
жатады.
12. Тіркелген активтер бойынша шегерімдер – салық төлеушінің балансында
көрсетілген негізгі құралдар мен материалдық активтердің құнын
шегерімге жатқызу тәртібі, шарттары және есептеу әдістемесі Салық
кодексінің 105-112 баптарында берілген.
13. Жөндеуге жұмсалған шығындар бойынша шегерімдер – негізгі құралдардың
әрбір тобын жөндеуге кеткен нақты шығындар жиынтық табыстан шегеріп
тастауға жатады.
14. Ұзақ мерзімді келісім – шарттар бойынша табыстар мен шегерімдер –
ұзақ мерзімді келісім-шарттар бойынша табыстар мен шегерімдер салық
кезеңі ішінде нақты орындалу деңгейіне қарай есепке алынады.
Шегерімдерден кейін салық салынатын табыс анықталып,түзетулер
енгізіледі. Салық төлеушінің салық салынатын табысынан әлеуметтік сала
объектілерін ұстауға жұмсаған нақты шығындары, коммерциялық емес
кәсіпорындарға өтеусіз берілген мүліктері, және тұлғаларға берілген атаулы
әлеуметтік көмектер шегеріліп тасталуы тиіс. Мүгедектердің еңбегін
пайдаланатын салық төлеушілер салық салынатын табысты мүгедектердің еңбегін
ақы төлеуге жұмсаған шығындар сомасына 2 есе соманы және мүгедектерге
төленетін еңбек ақы мен басқа төлемдерден аударылған әлеуметтік салықтан 50
% мөлшеріндегі соманы азайтуға құқығы бар. Салық төлеушілер салық салынатын
табысты үш жылдан артық мерзімге берілген негізгі құралдардың қаржы лизингі
бойынша алынған сый-ақы сомасына азайтады. Қызметінің негізгі түрі ауыл
шаруашылығына несиелер беру болып табылатын, банк операцияларының жекелеген
түрлерін жүзеге асыратын ұйымдар салық салынатын табысты осындай несиелеу
операцияларынан алынған табыс мөлшеріне азайтады.
Кәсіпкерлік қызметтен шегетін залалдарды, сондай-ақ, салық төлеушінің
қызметінде қолданылған ғимараттарды, құрылыстарды өткізуден шеккен
залалдарды кейінгі салық кезеңдерінің салық салынатын табысы есебінен өтеу
үшін үш жылға дейінгі мерзімге ауыстыруға рұқсат етілген. Жер қойнауын
пайдалану келісім-шарттары бойынша жүзеге асырылатын қызметтен туындайтын
залалдар жеті жылға дейінгі мерзімге ауыстырылады. Бұл жағдайларда салық
салынатын табыс залалдардың сомасына азайтылады және тиісінше, төленетін
салық азалды.
Табыс салығының мөлшерлемесі 20 % болып бекітілген. Негізгі өндіріс
құралы жер болып табылатын салық төлеушілерге корпоративтік табыс салығы 10
% мөлшерде белгіленген.
Жоғарыда айтылғандардан шығатын қорытынды – салық төлеушінің барлық
шаруашылық операциялары құжат бойынша бекітілген болуы тиіс. Салық салу
мақсатында мұндай құжаттар алынған табыстардың (залалдардың, шығындардың)
мөлшерін, кезеңін және басқа да мәліметтердің заңды куәсі болып табылады.
Басқаша айтсақ, есеп құжаттар салық салумен және төлеймен байланысты барлық
объектілердің құнын дұрыс әрі нақты көрсетуі тиіс.
2. Қазақстандағы корпорациялық табыс салығының бюджет кірістерін
қалыптастырудағы ролі
2.1 Қазақстан экономикасындағы корпорациялық табыс салығының маңызы
Салық жүйесі экономиканың қарқынды түрде дамуын қамтамасыз ететін ұзақ
мезімді құрал болып табылады. Салық құралдары экономикада реттеуші қызмет
атқарады. Салық жүйесі және оның басқа да агрегаттары кәсіпкерліктің
дамуына үлес қосып, мемлекеттік қазынаның артуын мақсат тұтады. Өйткені
өнім өндіруші кәсіпкерлер экономика дамуының негізгі қозғаушы күші болып
табылады, сол себепті кәсіпорындарға маңызды орын беру керек. Әлемдік
тәжірибеде қолданылатын салық саясатын жете меңгеріп, еліміздің
экономикасына тұспатұс келетін жағдайларын бөліп алып, солардың дұрыс
қызмет жасауына әрекет жасау керек.
Кәсіпорындардың табысына салынатын салық барлық салықтардың ішінде ең
маңызды орын алатын салық түрі. Корпоративтік табыс салығының мөлшерлемесі
де басқа салықтармен ең жоғарғы болатынын ескерсек, бұл салықтың
мемлекеттік бюджетке түсімі де үлкен орын алады. Әр түрлі салықтардың
мемлекеттік бюджетке түсуде үлестері 1-кестеде берілген.
1-кесте
Бюджетке түсетін салықтардың өзара үлесі (2003-2008 жж)
(пайыздық мөлшерде)
Салықтар түрі 2003 жыл 2004 жыл 2006 жыл 2007 жыл 2008 жыл
1 2 3 4 5 6
Корпорациялық 22,7 20,4 36,5 31,2 36,0
табыс салығы
Жеке табыс салығы18,0 13,2 11,4 12,6 11,9
Әлеуметтік салық 12,2 23,2 22,1 22,9 20,1
Қосымша құн 28,1 31,7 28,7 29,4 27,6
салығы
Басқа салықтар 9,0 11,5 1,3 3,9 4,4
Барлығы 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0
Әдебиет: Қазақстан Республикасы Статистика Агенттігінің жылдық журналы
1-кестенің мәліметтерінен, корпорациялық табыс салығының бюджетке
төленетін басқа да салықтардың жалпы сомасының басым бөлігін құрайтынын
көреміз. Оның үлесі 2003 жылы 22,7 % құраса, 2008 жылы 36,0 % жеткен.
Корпоративтік табыс салығының ең жоғарғы үлесі 2006 жылы көрінеді, бұл жылы
олардың үлесі 36,5 % жеткен. Корпорациялық табыс салығының жалпы салықтар
арасындағы үлесінің өсуі республикамызда кәсіпорындардың дамып келе
жатқандығының белгісі болса керек.
Қазақстан Республикасы өз тәуелсіздігін алғаннан кейінгі жылдары
кәсіпорындардың пайдасына салынатын салықтың мөлшерлемелері бірнеше рет
өзгеріске ұшырады. 1995 жылдан бастап пайдаға салынатын салық табыс
салығына ауысты. 1995 жылдан бастап заңды тұлғаларға салынатын табыс салығы
пайда болып, оның мөлшері 30 % деп анықталды. Арнайы экономикалық
аймақтарда құрылған кәсіпорындар үшін табыс салығы 20 % мөлшеріне
белгіленсе, ауыл шаруашылығы саласында қызмет ететін кәсіпорындағы табыс
салығы 10 % мөлшерінде белгіленді.
2006 жылы қабылданған және 2007 жылдың басынан күшіне енген Қазақстан
Республикасының Салық кодексі әлемдік стандарттарға сай жасалынып, оны
әлемдік сараптаушылар (эксперттер) мойындап отыр. Нәтижесінде кәсіпорындағы
салынатын табыс салығы 30 % мөлшерінде қалып, ауыл шаруашылық
кәсіпорындарына салынатын салық 10 % мөлшерінде қалдырылып отыр. Арнайы
экономикалық аймақ деген түсінік Салық кодексінен орын алмады.
Корпорациялық табыс салығын дамыған шет елдерге табыс салығымен
салыстырғанда біршама жеңілдетілген нысанда (формада) болып келеді, алайда
сонымен қатар кәсіпорындар басқа да салықтарды мемлекеттік бюджетке
төлейтінін ұмытпай, жанама салықтар (қосымша құн салығы мен акциздер)
деңгейінің жоғары екенін мойындау керек. Егер ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz