Коммерциялық банктердің инвестициялық операциялары (АҚ «Альянс банк» тәжірибесіне негізделген)
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1. Коммерциялық банктердің инвестициялық қызметінің негіздері ... ...
1.1. Инвестицияның экономикалық мәні және оның түрлері ... ... ... ... ... ...
1.2. Коммерциялық банктердің инвестициялық қызметі ... ... ... ... ... ... ... ..
2. Коммерциялық банктердің инвестициялық операцияларын талдау және бағалау (АҚ «Альянс Банк» тәжірибесіне негізделген) ... ...
2.1 Қазақстан Республикасы ЕДБ. дің инвестициялық портфелін талдау және бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.2. «Альянс Банк» АҚ тәжірибесінде инвестициялық операцияларын талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1. Коммерциялық банктердің инвестициялық қызметінің негіздері ... ...
1.1. Инвестицияның экономикалық мәні және оның түрлері ... ... ... ... ... ...
1.2. Коммерциялық банктердің инвестициялық қызметі ... ... ... ... ... ... ... ..
2. Коммерциялық банктердің инвестициялық операцияларын талдау және бағалау (АҚ «Альянс Банк» тәжірибесіне негізделген) ... ...
2.1 Қазақстан Республикасы ЕДБ. дің инвестициялық портфелін талдау және бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.2. «Альянс Банк» АҚ тәжірибесінде инвестициялық операцияларын талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
ҚР Президентінің 2008 жылғы 7 ақпандағы халыққа жолдауында банк секторының бәсекелестік қабылеттігі мен тұрақтылығын арттыру міндетін белгілей отырып, банктерге мемлекеттік қолдаудың біржақты бола алмайтындығын, яғни тәуекелдердің өздеріне тиесілі бөлігін алуға тиістігін, сондай-ақ банктерддің акционерлері өздерін дамытуы үшін қосымша ресурстар тартқысы келмесе немесе оған қабылетсіз болса, ондай кезде мемлекет қажетті шаралар қолдануға дайын болу керектігін басып айтты.
Бұл жерде 2007 жылы тамыз айынан басталып, осы күнге дейін оң шешімін таппаған сыртқы қарыздарды қайтаруға байланысты мәселелер банктік сектордың сыртқы міндеттемелерді орындаудағы қабылетсіздігі туралы айтылып отырғаны белгілі.
ҚҰБ-нің мәліметтері бойынша 2006 жылы банктер еурооблигацияларды орналастыру арқылы және синдицирленген займдар тартуда барлығы 33 млрдАҚШ долларында сырттан қаражат тартқан болса, ал 2007 жылдың жартысында бұл көрсеткіш 40% өсіп, шамамен 46 млрд АҚШ долларына дейін артты. Сөйтіп банк жүйесінің сырттан тартқан қарыздарының үлесі, олардың барлық міндеттемелерінің 70% құрады.
Енді осы қарыздарға қарсы тұратын, яғни қорғаныс қызметін атқаруға тиісті банктердің капиталының көлемі 2007 жылы 1 168,6 млрд. теңгені немесе 9,8 млрд АҚШ долларына тең болған. Бұл дегеніміз банктердің капиталының сыртқы қарыздан 4,7 есеге кем екендігін көрсетеді. 2008 жылы банктеріміздің қайтаратын сыртқы қарызы шамамен 14 млрд. АҚШ долларын құрайды. Ендеше сыртқы қарыздың банктің капиталынан бірнеше есе артық болуы, өз кезегінде банктердің өтімділігіне кері ықпал етіп отыр, нақтырақ айтсақ, отандық банктер өтімділік дағдарысын басынан кешіруде.
Жоғарыда аталған мәселелерді шешу жолдарын іздестіру аталған тақырыптың өзектілігіне негіз бола отырып, бүгінгі отандық банктеріміздің инвестициялық операцияларын жетілдіре отырып, банк активтерін басқаруға байланысты орын алып отырған мәселелердің асқынып отырғанын дәлелдейді.
Активтер дегеніміз – тұтыну құны бар және табыс табу көзі болып табылатын, материалдық және материалдық емес игіліктердің жиынтығы /1/.
Коммерциялық банктердің активтері –бұл бухгалтерлік баланстың баптарында көрініс табатын коммерциялық банктердің ресурстарын орналастырумен және қолданумен байланысты болатын активтерді айтамыз.
Коммерциялық банк активтерін мынадай төрт топқа бөлуге болады:
– касса және оған теңестірілген ақшалай қаражаттар;
– несиелер;
– бағалы қағаздарға жұмсалған инвестициялар;
– банк ғимараты мен жабдықтары.
Коммерциялық банктің активтік операциялары деп – табыс табу және өтімділігін қамтамасыз ету мақсатымен банктің меншікті, тартылған және қарызға алған қаражаттарын орналастырумен байланысты операцияларын айтамыз.
Бұл жерде 2007 жылы тамыз айынан басталып, осы күнге дейін оң шешімін таппаған сыртқы қарыздарды қайтаруға байланысты мәселелер банктік сектордың сыртқы міндеттемелерді орындаудағы қабылетсіздігі туралы айтылып отырғаны белгілі.
ҚҰБ-нің мәліметтері бойынша 2006 жылы банктер еурооблигацияларды орналастыру арқылы және синдицирленген займдар тартуда барлығы 33 млрдАҚШ долларында сырттан қаражат тартқан болса, ал 2007 жылдың жартысында бұл көрсеткіш 40% өсіп, шамамен 46 млрд АҚШ долларына дейін артты. Сөйтіп банк жүйесінің сырттан тартқан қарыздарының үлесі, олардың барлық міндеттемелерінің 70% құрады.
Енді осы қарыздарға қарсы тұратын, яғни қорғаныс қызметін атқаруға тиісті банктердің капиталының көлемі 2007 жылы 1 168,6 млрд. теңгені немесе 9,8 млрд АҚШ долларына тең болған. Бұл дегеніміз банктердің капиталының сыртқы қарыздан 4,7 есеге кем екендігін көрсетеді. 2008 жылы банктеріміздің қайтаратын сыртқы қарызы шамамен 14 млрд. АҚШ долларын құрайды. Ендеше сыртқы қарыздың банктің капиталынан бірнеше есе артық болуы, өз кезегінде банктердің өтімділігіне кері ықпал етіп отыр, нақтырақ айтсақ, отандық банктер өтімділік дағдарысын басынан кешіруде.
Жоғарыда аталған мәселелерді шешу жолдарын іздестіру аталған тақырыптың өзектілігіне негіз бола отырып, бүгінгі отандық банктеріміздің инвестициялық операцияларын жетілдіре отырып, банк активтерін басқаруға байланысты орын алып отырған мәселелердің асқынып отырғанын дәлелдейді.
Активтер дегеніміз – тұтыну құны бар және табыс табу көзі болып табылатын, материалдық және материалдық емес игіліктердің жиынтығы /1/.
Коммерциялық банктердің активтері –бұл бухгалтерлік баланстың баптарында көрініс табатын коммерциялық банктердің ресурстарын орналастырумен және қолданумен байланысты болатын активтерді айтамыз.
Коммерциялық банк активтерін мынадай төрт топқа бөлуге болады:
– касса және оған теңестірілген ақшалай қаражаттар;
– несиелер;
– бағалы қағаздарға жұмсалған инвестициялар;
– банк ғимараты мен жабдықтары.
Коммерциялық банктің активтік операциялары деп – табыс табу және өтімділігін қамтамасыз ету мақсатымен банктің меншікті, тартылған және қарызға алған қаражаттарын орналастырумен байланысты операцияларын айтамыз.
1. ҚР Президентінің 2008 жылғы 7 ақпандағы халыққа жолдауы
2. ҚР-ғы Ұлттық банк туралы” ҚР заңы // 30.03.1995. (өзгертулер мен толықтырулармен)
3. ҚР-ның «Инвестициялар туралы»заңы 8 қаңтар 2003ж. № 373-11
4. ҚР-дағы банктер және банктік қызмет туралы”ҚР заңы/ 31.08.1995. (өзгертулер мен толықтырулармен)
5. Валюталық реттеу туралы” ҚР заңы // 24.12. 1996.
6. Бағалы қағаздар нарығы туралы”ҚР заңы // 06.07.2003
7. ҚР-дағы вексель айналысы туралы”ҚР заңы// 28.04.1997
8. Қаржы нарығы мен қаржы ұйымдарын мемлекеттік реттеу мен қадағалау туралды”ҚР заңы // 04. 07. 2003.
9. Современный экономический словарь. Райзберг Б.А. и др. Москва. ИНФРА-М.1996.
10. Гитман Л.Дж., Джонн М.Д. Основы инвестирования: Пер. с англ. - М.: Дело,2004.
11. Гейдаров М.М. Финансирование и кредитование инвестиции. – Алматы.: Алматинский коммерческий институт, 2000.
12. Аньшин В.М. Инвестиционный анализ. Учебное пособие. М.: «Дело», 2003.
13. А.Ф. Феодоров Основы финансовых инвестиции Изд. «Питер», 2007г.
14. Е.Р. Орлова «Инвестиции» Учебное пособие. М.: «Омега-Л», 2007г.
15. Инвестиционная деятельность., Под ред. Г.П. Подшиваленко, Н.В. Киселевой М.: Кнорус 2007
16. И.Л. Маренков «Инвестиций» Изд. «Омега-Л», 2003г.
17. Попков В.П. Семенов В.П. Организация и финансирования инвестиции. С-П.: «Питер», 2005.
18. Игошин Н.В. Инвестиции. Учебное пособие. М.: «Финансы», 2003.
19. Вахрин П.И. Финансовый практикум М.: «Дело», 2005.
20. Булатов А.С. Экономика. М.: «Юрист», 2005.
21. Хамитов Н.Н. Банк ісі Лекциялар жинағы, Алматы.: Экономика 2006ж.
22. Хамитов Н.Н. Банктік менеджменті Оқу құралы, Алматы.: Экономика 2007ж.
23. Лаврушин О.И. Банковское дело. Учебное пособие. М.: «Финансы и статистика», 2004
24. Сергеев И.В., Веретенникова И.И., Яновский В.В. Организация и финансирование инвестиций М.: «Финансы и статистика»2003.
25. Москвин В.А. Кредитование инвестиционных проектов. М.: Финансы и статистика. 2003.
26. Марголин А.М., Быстряков А.Я. Экономическая оценка инвестиций. М.: «Тандем», 2005.
27. Сейтказиева А.М. Инвестиционная активность предприятий Республики Казахстан. Учебное пособие. А.:Экономика,2003.
28. Шарп У., Александер Г., Бэйли Д. Инвестиции. – М.: Финансы и статистика, 2004.
29. Финансово-кредитный энциклопедический // Колл. Авторов под общей ред. д.э.н., профессора Грязновой А.Г. – М.: Финансы и статистика 2004.
30. Финансово-кредитный словарь // под.ред. профессора Лапусты М.Г. –М.:Инфра М, 2003.
31. "Альянс Банк"АҚ –ның жылдық есебі, 2007
32. Инвестиционный меморандум АО "Альянс Банк", 2007
33. www.akorda.kz
34. nationalbank.kz
35. www.kase.kz
36. www.rfca.kz
37. www.alb.kz
2. ҚР-ғы Ұлттық банк туралы” ҚР заңы // 30.03.1995. (өзгертулер мен толықтырулармен)
3. ҚР-ның «Инвестициялар туралы»заңы 8 қаңтар 2003ж. № 373-11
4. ҚР-дағы банктер және банктік қызмет туралы”ҚР заңы/ 31.08.1995. (өзгертулер мен толықтырулармен)
5. Валюталық реттеу туралы” ҚР заңы // 24.12. 1996.
6. Бағалы қағаздар нарығы туралы”ҚР заңы // 06.07.2003
7. ҚР-дағы вексель айналысы туралы”ҚР заңы// 28.04.1997
8. Қаржы нарығы мен қаржы ұйымдарын мемлекеттік реттеу мен қадағалау туралды”ҚР заңы // 04. 07. 2003.
9. Современный экономический словарь. Райзберг Б.А. и др. Москва. ИНФРА-М.1996.
10. Гитман Л.Дж., Джонн М.Д. Основы инвестирования: Пер. с англ. - М.: Дело,2004.
11. Гейдаров М.М. Финансирование и кредитование инвестиции. – Алматы.: Алматинский коммерческий институт, 2000.
12. Аньшин В.М. Инвестиционный анализ. Учебное пособие. М.: «Дело», 2003.
13. А.Ф. Феодоров Основы финансовых инвестиции Изд. «Питер», 2007г.
14. Е.Р. Орлова «Инвестиции» Учебное пособие. М.: «Омега-Л», 2007г.
15. Инвестиционная деятельность., Под ред. Г.П. Подшиваленко, Н.В. Киселевой М.: Кнорус 2007
16. И.Л. Маренков «Инвестиций» Изд. «Омега-Л», 2003г.
17. Попков В.П. Семенов В.П. Организация и финансирования инвестиции. С-П.: «Питер», 2005.
18. Игошин Н.В. Инвестиции. Учебное пособие. М.: «Финансы», 2003.
19. Вахрин П.И. Финансовый практикум М.: «Дело», 2005.
20. Булатов А.С. Экономика. М.: «Юрист», 2005.
21. Хамитов Н.Н. Банк ісі Лекциялар жинағы, Алматы.: Экономика 2006ж.
22. Хамитов Н.Н. Банктік менеджменті Оқу құралы, Алматы.: Экономика 2007ж.
23. Лаврушин О.И. Банковское дело. Учебное пособие. М.: «Финансы и статистика», 2004
24. Сергеев И.В., Веретенникова И.И., Яновский В.В. Организация и финансирование инвестиций М.: «Финансы и статистика»2003.
25. Москвин В.А. Кредитование инвестиционных проектов. М.: Финансы и статистика. 2003.
26. Марголин А.М., Быстряков А.Я. Экономическая оценка инвестиций. М.: «Тандем», 2005.
27. Сейтказиева А.М. Инвестиционная активность предприятий Республики Казахстан. Учебное пособие. А.:Экономика,2003.
28. Шарп У., Александер Г., Бэйли Д. Инвестиции. – М.: Финансы и статистика, 2004.
29. Финансово-кредитный энциклопедический // Колл. Авторов под общей ред. д.э.н., профессора Грязновой А.Г. – М.: Финансы и статистика 2004.
30. Финансово-кредитный словарь // под.ред. профессора Лапусты М.Г. –М.:Инфра М, 2003.
31. "Альянс Банк"АҚ –ның жылдық есебі, 2007
32. Инвестиционный меморандум АО "Альянс Банк", 2007
33. www.akorda.kz
34. nationalbank.kz
35. www.kase.kz
36. www.rfca.kz
37. www.alb.kz
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1. Коммерциялық банктердің инвестициялық қызметінің негіздері ... ...
1. Инвестицияның экономикалық мәні және оның
түрлері ... ... ... ... ... ...
2. Коммерциялық банктердің инвестициялық
қызметі ... ... ... ... ... ... ... ..
2. Коммерциялық банктердің инвестициялық операцияларын талдау және бағалау
(АҚ Альянс Банк тәжірибесіне негізделген) ... ...
2.1 Қазақстан Республикасы ЕДБ- дің инвестициялық портфелін талдау және
бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.2. Альянс Банк АҚ тәжірибесінде инвестициялық операцияларын
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қолданылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
...
Кіріспе
ҚР Президентінің 2008 жылғы 7 ақпандағы халыққа жолдауында банк
секторының бәсекелестік қабылеттігі мен тұрақтылығын арттыру міндетін
белгілей отырып, банктерге мемлекеттік қолдаудың біржақты бола
алмайтындығын, яғни тәуекелдердің өздеріне тиесілі бөлігін алуға тиістігін,
сондай-ақ банктерддің акционерлері өздерін дамытуы үшін қосымша ресурстар
тартқысы келмесе немесе оған қабылетсіз болса, ондай кезде мемлекет қажетті
шаралар қолдануға дайын болу керектігін басып айтты.
Бұл жерде 2007 жылы тамыз айынан басталып, осы күнге дейін оң шешімін
таппаған сыртқы қарыздарды қайтаруға байланысты мәселелер банктік сектордың
сыртқы міндеттемелерді орындаудағы қабылетсіздігі туралы айтылып отырғаны
белгілі.
ҚҰБ-нің мәліметтері бойынша 2006 жылы банктер еурооблигацияларды
орналастыру арқылы және синдицирленген займдар тартуда барлығы 33 млрдАҚШ
долларында сырттан қаражат тартқан болса, ал 2007 жылдың жартысында бұл
көрсеткіш 40% өсіп, шамамен 46 млрд АҚШ долларына дейін артты. Сөйтіп банк
жүйесінің сырттан тартқан қарыздарының үлесі, олардың барлық
міндеттемелерінің 70% құрады.
Енді осы қарыздарға қарсы тұратын, яғни қорғаныс қызметін атқаруға
тиісті банктердің капиталының көлемі 2007 жылы 1 168,6 млрд. теңгені немесе
9,8 млрд АҚШ долларына тең болған. Бұл дегеніміз банктердің капиталының
сыртқы қарыздан 4,7 есеге кем екендігін көрсетеді. 2008 жылы банктеріміздің
қайтаратын сыртқы қарызы шамамен 14 млрд. АҚШ долларын құрайды. Ендеше
сыртқы қарыздың банктің капиталынан бірнеше есе артық болуы, өз кезегінде
банктердің өтімділігіне кері ықпал етіп отыр, нақтырақ айтсақ, отандық
банктер өтімділік дағдарысын басынан кешіруде.
Жоғарыда аталған мәселелерді шешу жолдарын іздестіру аталған тақырыптың
өзектілігіне негіз бола отырып, бүгінгі отандық банктеріміздің
инвестициялық операцияларын жетілдіре отырып, банк активтерін басқаруға
байланысты орын алып отырған мәселелердің асқынып отырғанын дәлелдейді.
Активтер дегеніміз – тұтыну құны бар және табыс табу көзі болып
табылатын, материалдық және материалдық емес игіліктердің жиынтығы 1.
Коммерциялық банктердің активтері –бұл бухгалтерлік баланстың
баптарында көрініс табатын коммерциялық банктердің ресурстарын
орналастырумен және қолданумен байланысты болатын активтерді айтамыз.
Коммерциялық банк активтерін мынадай төрт топқа бөлуге болады:
– касса және оған теңестірілген ақшалай қаражаттар;
– несиелер;
– бағалы қағаздарға жұмсалған инвестициялар;
– банк ғимараты мен жабдықтары.
Коммерциялық банктің активтік операциялары деп – табыс табу және
өтімділігін қамтамасыз ету мақсатымен банктің меншікті, тартылған және
қарызға алған қаражаттарын орналастырумен байланысты операцияларын
айтамыз.
1. Коммерциялық банктердің инвестициялық қызметінің негіздері
1.1 Инвестицияның экономикалық мәні және оның түрлері
"Инвестиция" сөзі латынша "invectire" қазақ тіліне аударғанда қаражат салу,
жұмсау дегенді білдіреді. "Инвестиция" сөзі отандық экономикамыз үшін
біршама жаңа термин. Олай болып келу себебі, кешегі бір орталықтан
жоспарлау жүйесінде, 1991 жылға дейін оның орнына "капитал жұмсалымы" деген
сөзі жиі қолданылды. Енді осы екі сөздің арысында қандай айырмашылық болуы
мүмкін, соған мән берейік.
Инвестиция ұғымы капитал жұмсауға қарағанда кең мағыналы. Жоспарлы
экономика тұсында "капитал жұмсалымы" деп негізгі қорлардың ұдайы
өндірісіне жұмсалынатын, соның ішінде оларды жөндеу шығындарын қамтитын
барлық шығындарды түсінген. Ал инвестиция ұғымына келсек, қазіргі
экономикалық әдебиеттерде, соның ішінде сөздіктерде оған әртүрлі ұғымдар
берілген. Осы ұғымдарға тоқталайық.
Б.А. Райзберг, Л.Ш. Лозовский және Е.Б. Стародубцеваның жазған экономикалық
сөздігінде: "Инвестиция - пайда табу мақсатында өз елінде немесе шет елде
әр түрлі саланың кәсіпорындарына, кәсіпкерлік жобаларға, экономикалық-
әлеуметтік бағдарламаларға, инновациялық жобаларға, ұзақ мерзімге
жұмсалынатын мемлекеттік немесе жеке капиталды білдіреді " — делінгсн.
Лапусты М.Г. және П.С. Никольскийдің жалпы редакцияны басқарумен
дайындалған сөздікте: "Инвестиция — табыс алу және әлеуметтік тенділікке
қол жеткізу мақсатында кәсіпкерлік объектісіне және басқада құндылықтар
түрлеріне жұмсалынған ақшалай қаражаттар, мақсатты банк салымдар, пайлар,
акциялар және өзге де бағалы қағаздар, технологиялар, машиналар, жабдықтар,
лицензиялар, несиелер, басқа да мүліктер немесе мүліктік құқықтар, және
интелектуалдық құндылықтар" - деп түсіндірілeді.
Шет елдік инвестицияға байланысты заңда инвестицияға мынадай түсінік
берілген: "Инвестициялау - табыс алу мақсатында кәсіпкерлік қызмет
объкетілеріне салынатын мүліктік және интелектуалдық құндылықтардың барлық
түрлері, соның ішінде :
* жылжитын және жылжымайтын мүліктер мен мүліктік құқық,ұстау құқығы,
өңдеусіз ұстауға арналған тауарлардан басқалары;
* акциялар және коммерциялық ұйымдарға қатысудың өзгеде
нысандары;
* облигациялар және басқа да борыштық міндеттемелер;
* инвестицияларға байланысты келісім-шарттар бойынша орындалуға тиісті
қызметтер,тауарлар,ақшалай сомаларды талап етулер;
* интелектуалдық қызметтің нәтижелеріне деген құқықтар, оған
жататындар: авторлық құқық, патент, тауар белгісі, өнеркәсіп
үлгісі,технологиялық процестер, нау-хау3, нормативтік-
техникалық, сәулеттік, констукторлық және технологиялық жобалық
құжаттар;
* лицензия немесе мемлекеттік органдардан берілетін басқа да
нысандардағы кәсіпкерлік қызмет түрін жүзеге асыруға арналған кез
келген құқықтар ".
Б.А. Колтынюктің еңбегінде: Инвестициялау – бұл көптеген
экономикалық игіліктерді өндіру үшін капитал (ресурс) қорын жасау немесе
толықтыру. Қаржы және экономика тұрғысынан қарағанда инвестициялау -
бастапқы жұмсалынатын капиталдан асатын мөлшерде алдағы уақыттарда таза
пайда алу мақсатында экономикалық ресурстарды ұзақ мерзімде жұмсау -деп
сипаттама береді.
И.В.Сергеев, И.И.Веретникованың еңбегінде инвестиция деп - пайда немесе
басқа да тиімділікке қол жеткізу мақсатында жаңа
кәсіпорындар құру, жұмыс істеп отырған кәсіпорындарды кеңейту,
кәсіпорындарды қайта құру және техникалық жағынан қайта қаржыландыру,
жылжымайтын мүлік, акциялар, облигациялар және басқа да бағалы қағаздар мен
активтерді сатып алуға бағытталған мемлекеттің, заңды және жеке
тұлғалардың ақшалай қаражаттары, мүліктік және интелектуалдық құндылықтарды
түсіндіреді3.
Инвестицияның мазмұнын сызба түрінде беруге болады:
Ресурстар Жұмсалымдар Пайда табу және
(құндылықтар) (шығындар) әлеуметтік
тиімділікке жету
Іс-жүзінде инвестицияларды мынадай түрлері белгілі:
Мемлекеттік инвестициялар, мемлекеттік бюджет есебінен және басқа да
мемлекеттік қаржы көздерінен экономикалық және әлеуметтік дамуға
бағытталған инвестициялар;
Жеке инвестициялар, корпоративтік кәсіпорындар мен ұйымдардың меншікті және
тартылған қаражаттары, сондай-ақ азаматтардың жинақтары есебінен жүзеге
асатын инвестициялар;
Шет елдік инвестициялар пайда табу мақсатында кәсіпкерлік және басқа да
қызмет түрлерінің объектілеріне салынған шет елдік инвесторлардың
(мемлекеттің, банктердің компаниялардың, кәсіпкерлердің) барлық мүліктік
және интелектуалдық құндылықтары;
Инвестиция туралы заңға сәйкес "шет ел инвестициясы -Қазақстан
Республикасының заңды тұлғаларының жарғылық қорына қатынасу нысанында,
сондай-ақ оларға займдар (несиелер) беру және Қазақстан Республикасының
"Лизинг туралы" заңымен көзделген шартпенен лизинг заттарын беру жолымен
жүзеге асырылатын инвестицияларды білдіреді. Қазақстан Республикасы
аумағында шет ел инвесторлары заңмен тиым салынбаған кез келген объектіге
жұмсалынады.Инвестициялау объектілеріне мыналар жатады:
* халық шарушылығының барлық салаларындағы жаңадан
құрылатын және жаңартылатын негізгі қорлар мен айналым
құралдары;
* мақсатты ақшалай салымдар;
* ғылыми-техникалық өнімдер;
* интелектуалдық құндылықтарға қатысты құқықтар;
* мүліктік құқықтар.
Шет ел инвестициясы мынадай жолдармен жүзеге асады:
* занды және жеке тұлғалармен бірігіп құрылатын
кәсіпорындарға үлес қосу;
* шет ел инвесторларына толық тиеслі кәсіпорындар, сондай-ақ
шет елдік заңды тұлғалардың филиалдарын құру;
* кәсіпорындар, ғимараттар, құрылғылар, кәсіпорындарға қатысу
үлесін, пай, акциялар, облигациялар жөне өзге де бағалы
қағаздарды сатып алу;
* жерді және басқа да табиғи ресурстарды пайдалану құқығын
сатып алу;
* займдар мен несиелер беру;
* мүліктер мен мүліктік құқықтар беру".
Өндірістік инвестициялар, жұмыс жасап отырған кәсіпорындарды кеңейтуге,
қайта құруға және техникалық жағынан қайта
қаруландыруға, жаңа құрлысқа капитал жұсмаумен байланысты
инвестицялар.
Интелектуалдық инвестициялар интелектуалдық және рухани өнімдерді жасауға
жұмсалатын инвестициялар.
Бақыланатын инвестицияла, басқа компаниялардың дауыс беруге құқығы бар
акцияларының елу пайыздан астамын иеленуді қамтамасыз ететін тікелей
инвестициялар.
Бақыланбайтын инвестициялар басқа компаниялардың дауыс беруге
құқығы бар акцияларының елу пайыздан томен белігін иеленуді
қамтамасыз ететін тікелей инвестициялар. Инвестицияның төмендегідей типтері
болады:
1) Портфелъдік (қаржылық) инвестициялар, мемлекеттік,
муниципальдық өзін-өзі басқару органдардың корпоративтік
компаниялардың шығарған акцияларына, облигацияларына және басқа да
бағалы қағаздарына жұмсаған ақша қаражаттары.
Портфельдік инвестицияны жүзеге асыру барысында инвестор пайыз немесе
дивиденд түрінде табыс алады жөне өтімді резервтерін қалыптастырады.
Портфельдік иневстицияны уақытша бос ақша қаражаты бар банктер,
инвестициялық компаниялар және фирмалар жүзеге асырады.
Қазақстан Республикасында портфельдік иневстициялардың құрылымында
корпоративтік бағалы қағаздарға қарағанда мемлекеттің бағалы қағаздарына
жұмсалымдардың үлесі біршама жоғары. Оның себебін мемлекеттің бағалы
қағаздарына салынған қаражаттың сенімділігін, яғни тәуекелге ұшырамайтынан
көруге болады. Ал корпоративтік бағалы қағаздар қаншалықты табысы жоғары
болса, соншалықты олардың тәуекелі де жоғары болып келеді.
Нақты капитал (капитал жасайтын) инвестициялар
материалдық өндіріске материалдық-заттай қызмет түрлерін ұзақ
мерзімді қаражат салу немесе басқаша айтқанда, жұмыс жасап
отырған кәсіпорындарды қайта құру және техникалық жағынан қайта
қаруландыруға, жаңа кәсіпорындар салуға жұмсалған
инвестициялар. Бұл жерде инвестор-кәсіпорын өзінің капиталын,
соның ішінде негізгі өндірістік қорларын ұлғайту мақсатында жұмыс жасайды.
Материалдық емес активтерге салынган инвестициялар
кәсіпорынға, жобаларға және қандай да бір істі бастауға
қажет құқықтарға, лицензияларға, ноу-хау, мүлікке және басқа да ғылыми-
техникалық өнімдер нысанындағы ақшалай емес инвестициялар. Инвестиция
экономикалық категория ретінде экономикада бірқатар қызмет атқарады.
Инвестицияның қызметінсіз кез келген мемлекеттің тұрақты дамуы мүмкін емес.
Инвестицияның атқаратын қызметтерін екі деңгейде бөліп қарауға болады:
I. Макродеңгейде атқаратын қызметтері, оған мыналар жатады:
• ұлғаймалы ұдайы өндіріс саясатын жүзеге асыру;
• ғылыми-техникалық прогрессті жеделдету;
• отандық өнімдердің сапасын жақсартып, олардың бәсекелестік
қабілетін арттыру;
• экономиканың барлық салаларының бірдей дамуын қамтамасыз
ету;
• әлеуметтік аяны, соның ішінде денсаулық сақтау, мәдениет, білім
саласын дамыту;
• жұмыссыздық мәселесін шешу;
• инфляция қарқынын тежеу;
• қоршаған ортаны қорғау;
• әскери-өнеркәсіп кешенін конверсиялау;
• мемлекеттің қорғаныс қабілетін қамтамасыз ету.
II. Макродеңгейдегі атқаратын қызметтері мыналар:
• өндірісті кеңейту және дамыту;
• негізгі қорлардың шамадан тыс моральдық және заттай
тозуын болдырмау;
• өндіріс деңгейін техникалық жағынан қайта жарақтау;
• нақты кәсіпорындардың өнімдерінің сапаларын арттыру және
бәсекелестік қабілетін қамтамасыз ету;
• табиғатты қоршау шараларын жүзеге асыру;
• бағалы қағаздар сатып алу және басқа кәсіпорындардың
активтеріне қаражат жұмсау.
Барлық инвестицияларды мынадай белгілеріне қарай жіктеуге
болады:
1) Инвестицияны жұмсау объектісіне қарай:
* нақты (капитал жасаушы) инвестициялар;
* портфельдік инвестициялар;
* қаржылық емес инвестициялар.
2) Инвестициялау мерзіміне қарай:
• қысқа мерзімді (1 жылға дейін) инвестициялар;
* орта мерзімді (1-ден 3-5 жылға дейін) инвестициялар;
* ұзақ мерзімді (5 жылдан жоғары).
3) Инвестицияға қатысу нысанына қарай:
* тікелей инвестициялар;
* жанама инвестициялар.
4) меншік нысанына қарай:
* аралас (бірлескен) инвестициялар;
* шет елдік инвестициялар;
* мемлекеттік инвестициялар;
* жеке меншік инвестициялар.
5) аумақтық белгісіне қарай:
* шет елде инвестициялау;
* елдің ішінде инвестициялау;
6) пайдалану бағытына қарай:
* өндірістік бағыттағы иневстициялар;
* өндірістік емес бағыттағы инвестициялар.
Сонымен қатар инвестицияларды ішінара жіктеуге болады. Нақты
инвестициялардың екі топқа бөледі:
1-топ. Өндірісті дамытуға жұмсалынған инвестициялар, соның ішінде:
* өндірісті қайта құру және техникалық жағынан қайта
қаруландыруға;
* өндірісті кеңейтуге;
* жаңа өнім шығаруға;
* өнімді жаңғыртуға және жаңа ресурстарды игеруге.
2-топ. Өндірістік емес саланы дамытуға жұмсалынған
инвестициялар, соның ішінде:
* тұрғын үй құрылысына;
* спорт және сауықтыру объектілеріннің құрылғыларына;
* еңбек жағдайын жақсартуға;
* техникалық қауіпсіздік деңгейін артыруға.
Портфельдік инвестицияларда екі топқа бөлінеді.
1-топ. Бағалы қағаздар сатып алуға бағытталған инвестициялар, соның
ішінде:
* кәсіпорындардың акцияларын сатып алуға;
* облигациялар сатып алуға;
* басқа да бағалы қағаздар сатып алуға.
2-топ. Басқа кәсіпорындардың активтеріне жұмсалған
инвестициялар, соның ішінде:
* өндіруші-кәсіпорын активтеріне қаражат салу;
* қаржы-несие мекемелерінің активтеріне салу;
* басқа да коммерциялық ұйымдардың активтсріне салу.
ҚР заңына сәйкес инвестициялық қызмет — инвестициялауды жүзеге асыру
процессімен байланысты кәсіпкерлік қызметті сипаттайды.
Кейбір экономикалық әдебиеттерде инвестициялық қызмет — пайда табу немесе
қандай да бір тиімділікке қол жеткізу мақсатында инвестиция жұмсау және іс-
тәжірибелік әрекеттер ретінде түсіндіріледі.
Жалпы инвестициялық қызметті екі жақты түсінуге болады. Кең магынада
инвестициялық қызмет — инвестициялық бағдарламалар мен жобаларға қаражат
немесе капитал жұмсау, сондай-ақ инвестициялық бағадарламалар мен жобаларды
іске асыруға байланысты іс-тәжірибелік әрекеттердің жиынтығын, ал тар
мағынада инвестициялық қызмет — инвестициялық процессті білдіреді.
1.2 Коммерциялық банктердің инвестициялық қызметі және оларды
тұрақтандырудағы активтердің маңызы
Инвестиция деп қаражаттарды ұзақ мерзімге белгілі бір салаға пайда
табу мақсатында салуды білдіреді. Инвестициялық қызметке банктер делдал
ретінде қатысады. Банктер өздерінің инвестициялық қызметінде тиімді
инвестициялық саясат жасай отырып жүзеге асырады. Банктердің инвестициялық
саясаты инвестиция портфелін басқару бойынша стратегияны құру және іске
асыру шараларын, қалыпты қызметті, табыстылықты арттыру, банк балансының
өтімділігін қамтамасыз ету бағытында портфельді және тура инвестициялардың
оптималды құрылымына жетуді білдіреді. Банктың инвестициялық саясаты
банктың басқармасымен жасалады . Инвестициялық саясаттың басты
элементтерінің бірі – банктың валюта – қаржылық портфелін, соның ішінде
инвестициялық портфелін басқарудың тактикасы мен стратегиясын жасау болып
табылады.
Инвестициялық портфель бұл – банктің заңды тұлғалардың, басқа
банктердің және бағалы қағаздардың салған қаражаттарының жиынтығы.
Инвестициялық портфельдің оңтайлы құрылымының критерийлері – бұл
операциялардың табыстылығы және өтімділігі болып табылады. Банктердің
инвестициялық портфелдерін басқарудың әртүрлі бағыттары және принциптері
қолданады. Көп таралған принциптердің қатарына бағалы қағаздарды өтеудің
баспалдықтылық принципін жатқызуға болады. Бұл принцип бойынша өтелген
бағалы қағаздардан түскен қаражаттарды максималды өтеу мерзімі бар бағалы
қағаздарды қайта инвестициялау.
Банктердің белгілі бір мерзімге пайда табу мақсатында бағалы
қағаздармен операциялары банк инвестициялары ретінде қарастырылады.
Батыс елдердің бір қатарында қазіргі несие жүйесінде инвестициялық
банктер өздерінің дамуын алды. Батыс елдердің инвестициялық банктердің
пайда болып, басқа банктерден бөлінуіне еңбек бөлінісі және несие
аясындағы мамандану әкелді.
Инвестициялық банктердің негізгі қызметі- ұзақ мерзімді ссудалық
капиталды мобилизациялау және оны қарыз алушыларға акцияларды,
облигацияларды және орналастыру арқылы, қарыздық міндеттемелердің басқа
түрлері арқылы беру.
Әр ірі фирма, корпорация әдетте өзінің инвестициялық банкісімен жұмыс
істейді және сол банктің қызметін пайдаланады.
Қазіргі инвестициялық банктердің екі түрі қызмет етеді:
• Бірінші типті инвестициялық банктер
• Екінші типті инвестициялық банктер
Мұндағы бірінші типті инвестициялық банктер тек бағалы қағаздарды
орналастыру және сатумен айналаысады. Ал екінші типті инвестициялық
банктерге келетін болсақ, олар ұзақ мерзімді несиелеумен айналысады.
Батыс Еуропаның континенталды елдеріне және дамушы елдерге негізінен
осы атап кеткен екінші типті инвестициялық банктер тән.
Бірінші банктер ХІХ ғасырдың бірінші ширегінде жауапкершілігі шектелген
серіктестіктер формасында құрылған болатын. Инвестициялық банктер аса тез
дамуы ХХ ғасырдың 20-шы жылдарында байқалады.
Инвестициялық банктердің пайда болуын негізінен мемлекеттің бағалы
қағаздарын орналастырумен байланысты деп көрсетеді. Кейіннен ұйымдастырудың
акционерлік формасының пайда болуымен олар үлкен компаниялар мен
корпорациялар үшін олардың акциялары мен облигацияларын орналастыру арқылы
ақша қаражаттарын мобилизациялайды, жаңа компанияларды құруда , қайта
құруда , біріктіруде белсенді қатысады, сонымен қатар мемлекеттік биліктің
барлық деңгейінің мемлекеттік бағалы қағаздарын орналастырады, оның ішінде
орталық үкіметтің бағалы қағаздарынан бастап, жергілікті әкімшіліктің
бағалы қағаздарына дейін орналастырады.
Бірінші типті инвестициялық банктер әдетте құрылтайшылар, бағалы
қағаздардың эмиссиясын ұйымдастырушылар рөлінде шығады. Олар компаниямен
орналастырылмаған бағалы қағаздардың бөлігін сатып алатын агенттер ретінде
, сонымен қатар сауда, өндіріс, транспорттық корпорациялардың бағалы
қағаздар бойынша және басқа аспектілер бойынша консультанттар ретінде бола
алады. Ұзақ мерзімді салымдарды қажет етіп, акциялар мен облигациялар
шығару туралы шешім қабылдаған корпорациялардың және мемлекеттің
тапсырмасы бойынша , бірінші типті инвестициялық банктер эмиссияның
көлемі, мерзімі, шарттары жайлы және бағалы қағаздардың типін таңдау
жөніндегі , сонымен қатар орналастыру және қайта айналысы жөніндегі
міндеттемелерді өздерінің мойындарына алады. Мұндай мекемелер шығарылған
акциялар мен облигациялардың сатып алынуына кепіл береді, яғни олар бұл
бағалы қағаздарды сатуды өздерінің есебінен немесе банктік синдикаттарды
құру арқылы акциялар мен облигацияларды сатып алушыларға ссуда береді.
Несие жүйесінде инвестициялық банктердің үлесі көп болмасада, олар
өздерінің жақсы ақпаратталғандығына және құрылтайшылық байланыстарына
байланысты экономикада үлкен рөл атқарады.
Бірінші типті инвестициялық банктер соңғы кезде көбінесе корпоративті
секторлардың бағалы қағаздарымен операцияларды жиі жүргізеді. Мұндай
банктер акциялар мен облигацияларды орналастыру арқылы өндіріс, транспорт
және сауда кәсіпорындарының ақша қаражаттарын алуда делдал ретінде
қатысады.
Бірінші типті инвестициялық банктер капиталды тарту, бағалы қағаздар
нарығына қызмет көрсету бойынша бірқатар функцияларды атқарады:
• Акциялар мен облигацияларды қайта орналастырумен айналысады
• Халықаралық бағалы қағаздарды еуровалюта нарығында орналастыруда
делдал болады
• Корпорацияларға инвестициялық стратегияның сұрақтары бойынша
және бухгалтерлік есеп пен есеп беру жөнінде кеңестер береді
Қазіргі кезде бұл банктерсіз бағалы қағаздарды сату өте қиынға
түседі. Көптеген компаниялар инвестициялық банктердің көмегінсіз ұзақ
мерзімді ақша қаражаттарын ала алмаған болар еді. Кейбір мемлекеттердің
қазіргі тәжірибесінде мұндай банктер компанияның бағалы қағаздарын
орналастырумен айналыспасада, компаниялар құрылып қызмет ете алмайды.
Осындай елдердің қатарына келесі елдерді мысалға келтіруге болады: Канада,
Ұлыбритания, Австралия, Америка Құрама Штаттары.
Инвестициялық банктер депозиттерді қабылдауды жүргізбейді. Бірақ егер
депозиттер қабылдайтын болса, басында және шектелген мөлшерде ғана. Бағалы
қағаздарды орналастыру алдында инвестициялық банк әдетте эмитент-
корпорацияның қызметіне жоғары мамандырылған экономистер, юристер және
инженерлердің көмегімен тиянақты талдау жүргізеді. Банк корпорацияның
активтерін, мүлкін, мақсаттарын, құжаттарын, маркетинг және менеджмент
жүйесін, өндіріс жағдайын, нарығын, еңбек қатынастарын, корпорацияның
тарихын , оның операцияларын , балансын, пайда және зияндардың есебін,
басқарма құрылымын, саладағы орнын, бәсеке деңгейін және басқа да
факторлар қатарының талдауын жүргізеді. Көп жағдайда инвестициялық
банктердің қызметкерлері клиент эмитет-корпорацияның директорлар кеңесіне
кіріп, оларға өндіріс, қаржы және инвестициялау сұрақтары бойынша кеңестер
береді.
Меншікті қаражаттардың салыстырмалы тапшылығы инвестициялық банктерді
бағалы қағаздардың эмиссиясын орналастыру үшін синдикаттарды және
консорцумдарды құруға мәжбүр етеді. Мұнда олардың рөлдері бірдей емес,
әдетте синдикаттарда және консорцумда 1-5 банктің басшылықты орыны болады.
Өздерінің делдалдық қызметі үшін үшінші типті инвестициялық банктер
инвестордың төлеген сомасы және эмитент-компанияның алған пайдасының
айырымы көлемінде комиссионды төлем алады.
Ал екінші типті инвестициялық банктерге келсек, олар бірінші типті
инвестициялық банктерден ұйымдастырушылық құрылымда , қызметтері мен
операцияларында елеулі айырмашылығы бар. Екінші типті инвестициялық
банктер акционерлік негізде, мемлекеттің қатысуымен аралас меншік
формасында және таза мемлекеттік болып құрылуы мүмкін. Мұндай банктердің
негізгі функциялары шаруашылықтың әртүрлі салаларын, сонымен қатар жаңа
технологияларды енгізуімен және ғылыми –техникалық революция
жетістіктерін іске қосумен байланысты арнайы –мақсатты жобаларды орта және
ұзақ мерзімді несиелеу болып табылады.
Екінші типті инвестициялық банктер соғыстан кейінгі Батыс Еуропаның
экономикасын қалпына келтіруде және дамушы елдердің салаларын құруда үлкен
рөл атқарды. Осыған байланысты келесі бірқатар елдерді ерекше бөліп
көрсеткен дұрыс болады: Франция, Италия, Испания, Португалия, Скандинавия
елдері. Аталған елдерде аралас және мемлекеттік инвестициялық банктер
өндірісі ұзақ мерзімді несиелеудің және онда жаңа салалардың құрылуының
жоғары деңгейін қамтамасыз етті . Аралас және мемлекеттік типтегі
инвестициялық банктер үкіметтің әлеуметтік –экономикалық даму бағдарларын
және экономиканы тұрақтандыру жоспарларын іске асыруға белсенді қатысты .
Қазіргі кезде бұл инвестициялық банктер ссудалық капитал нарығында әртүрлі
операцияларды жүргізеді : заңды және жеке тұлғалардың жинақтарын
аккумуляциялайды, орта және ұзақ мерзімді несиелеу жүргізеді , жеке және
мемлекеттік бағалы қағаздарға салымдар жасайды , әртүрлі қаржылық
қызметтерді дамытады .
Дамушы мемлекеттердегі мұндай инвестициялық банктер негізінен 60-шы
жылдары олар саяси тәуелсіздік алғаннан кейін пайда болды . Бұл банктерді
құруға дамыған елдердің банктерді белсенді қатысты . Дамушы елдердің
инвестициялық банктері орта және ұзақ мерзімді несиелеумен, бағалы
қағаздармен операциялармен айналысады . Сонымен қатар, бірқатар елдердің
бірінші типті және екінші типті инвестициялық банктердің операцияларын
қатар асыратын банктер қызмет етуде.
Көптеген елдерде инвестициялық банктердің қызметін басқа да қаржылық-
несиелік мекемелер немесе коммерциялық банктер атқарады.
Қазақстан Республикасында да мұндай банктердің функцияларын негізінен
Қазақстан Республикасының банк жүйесінің екінші деңгейдегі банктері
атқарады. Бірақ Қазақстан Республикасының коммерциялық банктері бірінші
типті банктердің операцияларын жүзеге асыру өз деңгейінде болып отырған
жоқ. Коммерциялық банктің инвестициялық қызметінің мақсаты – қаражаттардың
сақталуын, диверсификация, табыс пен өтімділікті қамтамасыздандыру.
2. Коммерциялық банктердің инвестициялық операцияларын талдау және
бағалау (АҚ Альянс Банк тәжірибесіне негізделген)
. 2.1 Қазақстан Республикасы ЕДБ- дің инвестициялық портфелін талдау
және бағалау
2007 жылы бірінші жарты жылдығында мемлекеттік бағалы қағаздарды
алғашқы орналастыру бойынша 106 аукцион өткізілді, олардың 11 дәлелденбеген
деп жарияланды. Өткізілген аукционда мемлекеттік бағалы қағаздарды 95 жаңа
эмиссиясы 102,5 млд теңгеге орналастырылды, яғни 160% құрады.
Ал, 2007 жылғы екінші деңгейдегі банктердің инвестициялық
портфелдерінің құрылымы туралы 1-кестеден көруге болады.
1-кесте. ЕДБ-дің инвестициялык портфелдерінің кұрылымы
Бағалы қағаздар млн. теңге%-үлесі
ҚР мемлекеттің бағалы қағаздары, 331 795 42,15
оның ішінде:
ҚР еурооблигациялар 42664 5,42
Қаржы Министрлігінің бағалы қағаздары 106685 13,55
ҚҰБ-нің ноталары 180663 22,95
Жергілікті атқарушы ұйымдардың бағалы 1 783 0,23
қағаздары
Халықарлық қаржы ұйымдарының бағалы 67875 8,62
қағаздары
Шетелдік эмитенттердің мемлекеттік бағалы 155207 19,72
қағаздары
ҚР эмитетнтерінің мемелекеттік емес бағалы
қағаздары, оның ішінде:
акциялар 9 171 1,17
облигациялар 160060 20,33
Шетелдік эмитенттің мемлекеттік емес бағалы 63058 8,01
қағаздары, оның ішінде:
акциялар 0 0,00
облигациялар 63058 8,01
Барлығы 787 166 100,00
Ескертпе - ҚҚА-нің мэліметтері негізінде есептелген
Кестеден көріп отырғанымыздай, банктердің жиынтық инвестициялық
портфелі 2007 жылдың 1 қазан айына 787 166 млн теңгені құраған. Портфельдің
ең үлкен бөлігін 42,15%о ҚР мемлекеттің бағалы қағаздары алады немесе оның
көлемі 331 795 млн. теңгені құрайды. Екінші орынды алатын ҚР мемлекеттік
емес бағалы қағаздарының инвестициялық портфельдегі үлесі 21,50 % немесе
169 231 млн. теңгеге тең. Халықаралық қаржы ұйымдарының бағалы қағаздарының
үлесі 8,62% немесе 67 875 млн. теңгені құрайды. Шетелдік эмитетенттердің
мемлекеттік бағалы қағаздарының үлесі 19,72% немесе 155 207 млн. теңгені
құрайды. Шетелдік эмитетенттердің мемлекеттік емес бағалы қағаздарының
үлесі 8,01% немесе 63 058 млн. теңгені құрайды.
Егер 2006 жылы мәліметтермен салыстыратын болсақ, мұнда бірінші жарты
жылдықта 115 аукцион өткізіледі, яғни 20 аукцион көп, бірақ орналастыру
көлемі 88,5 млрд теңге құрады.
Жалпы 2005 жылы алғашқы нарықта мемлекеттік бағалы қағаздар 142,4 млрд
теңге сомасына орналастырылды. Осыған байланысты мемлекеттік бағалы
қағаздар алғашқы орналастыру тиімділігі жоғарлады: 2006 жылы 179,0 млн
теңге, ал 2007 жылы қазанда 787,2 млн теңге. 2007 жылы мемлекеттік бағалы
қағаздар ораластырудың 51% Ұлттық Банк қысқа мерзімді ноталарында келеді,
ал қалған 49 % ҚР Министрлігінің міндеттемелері қамтиды (1-сурет).
1-сурет. ЕДБ-дің мемлекеттік бағалы қағаздарды орналастыру
құрылымы
Сөзсіз, инвесторлар арасында ең танымалы ҚҰБ ноталары болып табылады.
бағалы қағаздарға сұраныс басқа эмиссиясы шектегенде, әрқашан 200-300%
деңгейде, кейде ұсыныстан он рет жоғары болды.
Мемлекеттік бағалы қағаздар құрылымындағы сауда көлемінде басты орынды
дисконтты мемлекеттік бағалы қағаздар - Ұлттық Банк ноталары 180, 6 млн
тенгені құрады (2-кесте).
2-кесте. 2007 жылы ақпандағы мемлекеттік бағалы қағаздар айналымының
құрылымы және сату - сатып алу секторының көрсеткіштері
Өтелуге Сатып алушы үшін табыстылық, % жылына Дисконт Мәміле-
дейінгі млн макси Соңғы Орташа бойынша лер саны
мерзім -малды мэміле өлшенген көлемі,
млн
бойынша теңге
Дисконтты мемлекеттік бағалы қағаздар (тенге): ҰБ ноталары 33,9% (1 1,2%)
сатып алу - сату секторы айналысынан
8-кем 2,73 4,55 2,73 3,87(4,38) 46,71 11
8-14 3,93 4,09 3,93 4,04(5,32) 30,9 2
15-28 4,15 5,3 5-- ,= 4,8 (5,76) 796,6 -17
29-36 4,58 5,29 4,89 4,96 (5,2) 1062,8 19
37-42 -5,02 5,37' 5,23 5,14(5,41) 1555,1 22
43-56 5,01 5,65 5,24 5,28(5,2) 1583,0 28
57-63 5,38 5,38 5,34(5,57) 132,8 2 91
5,33 64-91 5,84 5,21 5,61(5,71) 4801,6
1,2
Барлығы 10429,1 192(92)
(3786,0)
Купондық МБК (тенге) МЕОКАМ, МЕАКАМ 10,9% (30,1%)
сатып алу - сату
секто ры айналымын
730-кем 6,52 6,25 6,97 6,7 6,72 (6,89)1427,7 29 9 3 8
731-1095 7,0 7,39 7,40 7,3 7,51 6,84 (7,48)356,6
1096-1460 7,51 7,67 7,46 (8,02)242,0
1461-1825 7,73 7,45 (7,50)13336,5
Барлығы 3359,8 49(107)
(102235)
Купонды МБҚ (долл) ШҚО жэне Астана облигациялары 1,4% (-) сатып алу-сату
секторы айналысынан
430-кем 6,35 6,00 6,35 6,00 6,35 6,00 6,35 (-) 109,1 1 1
731-1095 6,00 (-) 322,7
барлығы 431,7(0) 2(0)
Қазақстанның евроноталары (долл) 53,8%(58,7%) сатып алу-сату секторы
айналымынан
*593-615 2,58 3,46 3,08 4,10 2,58 3,71 2,89 7632,4 20 39
**1514-15 (2,70) 8944,3
38 3,80
(3,78)
барлығы 16576,8 59 (29)
(19919,1)
жалпы 30797,4 302 (228)
(33928,6)
Ескерту: ИАФР „Ирбис" мэліметтері бойынша автормен құрастырылды *
үшінші эмиссия; ** төртінші эмиссия көлемдер биржалық доллтеңге курсы
орташа өлшенген есептеу кезіне ескеріледі.
Бағалы қағаздар бойынша дилерлік операцияларды жүргізудің техникалық
ережесі:
1. Бағалы қағаздар қоржыны қатынасында инвестициялық шешімдерді
дайындау кезінде Бағалы қағаздар нарығының қызметкерлері мына мэліметтерді
басшылыққа алады:
- бағалы қағаздарды өтеу графигі ("Ирбис" ақпараттық агенттіктің
көздері);
- Қазақстан Республикасы Үлттық Банк жүргізілетін мемлекеттік бағалы
қағаздар бойынша аукциондар графигі (Қазақстан Республикасының ¥лттық
Банкі, "Ирбис" ақпараттық агенттіктің көздері);
- Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі жүргізілетін мемлекеттік
бағалы қағаздар бойынша аукциондар нәтижесі;
- нарық жағдайын, оның толтырылуын және өтімділігін, бағалы қағаздар
бойынша пайыздық мөлшерлеменің серпінін (ҚҚБ, КЕІЛГЕК8, "Ирбис" ақпарат
көздері);
- активтер тиімділігі мен өтімділік деңгейін қолдау қажеттілігін;
- менеджмент Тәуекел Департаменті жэне Талдау Басқармасы ұсынатын
мәліметтер (статистикалық көрсеткіштер).
2. Бағалы қағаздар бөлімінің басшысы инвестициялық шешімдерді қабылдау
мәселелерді Қазынашылық Департаментінің Директорына, Дилинг Басқармасъшың
Басшысына ұсынады.
3. Қабылданған инвестициялық шешім бағалы қағаз бөлімімен рэсімделеді,
келесі құжаттар жасалады:
- Қазақстан Республикасының Ұлттық Банк жүргізетін аукционыныда
мемлекеттік бағалы қағаздарды сатып алуына өтініш;
- бағалы қағаздарды сатып алу және сату тикеті;
- репо кері репо тикеті екі экземплярда құрылған құжаттар
мемлекеттік бағалы қағаздарды сатып алу өтініші, бағалы қағаз сатып алу
сату тикеті, репо кері репо тикеті бағалы қағаздар бөлімінің бастығымен,
Қазынашылық Департаментінің Директорымен, Дилинг басқармасының бастығымен,
мәмілелерді қадағалау бөлімінің басшысымен қаралады.
4. Құжаттардың бір данасы бағалы қағаздарға ақшаны есептеу мен тіркеу
үшін мәмілелерді қадағалау бөлімінде беріледі, ал екінші данасы бағалы
қағаздар бөлімінде сақталады.
Банктер қаражатарының бір бөлігін мемлекеттік емес бағалы қағаздарға
орналастырады. Мемлекеттік емес бағалы қағаздарға корпоративтік бағалы
қағаздарды жатқызамыз.
2005-2007 жылдар аралығында 10 ірі банктердің бағалы қағаздарға
жұмсалымдарының серпінін 3-кестеде беруге болады.
3-кесте. 10 ірі банктердің бағалы қағаздарға жұмсалымдарының құрылымы,
кезеңнің соңына, % -бен.
Бағалы қағаздар 2005ж 2006ж 2007ж
ККБ 10,2 11,8 13,7
ТӘБ 20,1 15,2 13,1
Халық Банкі 20,4 10,4 16,7
АСҚ Банкі 20,5 16,3 19,3
ЦКБ 16,1 15,4 8,9
Альянс Банкі 31,4 26,8 14,7
Темірбанкі 8,4 11,4 7,7
Каспиский банкі 16,2 13,6 12,5
Нұрбанк 6,8 12,1 7,9
Еуразиялық банк 33,8 21,9 15,3
Банктер бойынша орташа көрсеткіш 18,4 15,5 13,0
Ескерту- ЕДБ-дің есептік мәліметтері негізінде есептелген
Жоғарыдағы кестеде банк жүйесіндегі 10 банктің соңғы үш жылдағы
активтерінің бағалы қағаздарға орналастырылған қаражаттарының үлесі
берілген. 10 ірі банктердің ішінде соңғы жылдары үлкен үштіктің бағалы
қағаздарға жұмсаған қаражаттарының үлесі басым 2005 жылы - 50,7%, 2006 жылы
- 37,4%, ал 2007 жылы - 43,5%.
2007 жылы аталған 10 банктің ішінде өз активтерінің көп мөлшердегі
үлесін бағалы қағазға орналастырған банк бұл АСҚ банкі АҚ - 19,3%, ал ең
аз үлесті Темір банк АҚ- 7,7% алады.
Соңғы жылдардағы банктердің активтерінің құрылымындағы бағалы
қағаздарға жұмсалымдар үлесінің азаюы бір жағынан, экономикаға берілген
несиелер үлесінің артуымен байлансты болса, екінші жағынан банктердің
республикалық бюджеттің тапшылығының азаюына байланысты, мемлекеттік бағалы
қағаздардың шығарылымының қысқаруымен және мемлекеттік емес бағалы
қағаздардың өтімсіздігімен түсіндіріледі.
Мемлекеттік бағалы қағаздарды корпорациялар, акционерлік қоғамдар,
жауапкершілігі шектеулі серіктестіктер және өзге кәсіпорындар мен ұйымдар
шығарады. Корпоративтік бағалы қағаздарға мыналар жатады: акциялар;
облигациялар; ипотекалық куәліктер; фьючерс жэне опцион; депозитарлық
қолхаттар.
Акция бұл акционерлік қоғамның жарғылық капиталына үлес қосқандығын
куәландыратын және басқару ісіне қатысуға құқық беретін, сондай-ақ иесіне
табыс әкелетін бағалы қағаз.
Дивидент төлеу тәсілінің айырмашылығына байланысты акциялар жай және
артықшылықты болып бөлінеді.
Жай акция, оның иесіне акционерлік қоғамының табысына байланысты табыс
әкеледі және қоғамды басқару ісіне немесе жалпы жиналысқа қатысуға құқық
береді.
Ал, артықшылықты акция, иесіне қоғамның табысына
байланыссыз
тұрақты табыс алуға құқық береді, бірақ басқару ісіне араласуға
немесе
акционерлер жинылысына қатысуға құқық бермейді. Артықшылықты акцияның
келесі бір артықшылығы - қоғам- борыштьіқ тұрақсыздыққа ұшыраған жағдайда
мүлікті жай акция иесінен бұрын алуға мүмкіндік беруі.
Акцияға инвестициялаудан банк дивидент түрінде табыс алады. Жай акция
бойынша дивидент мөлшері белгіленбейді және оның көлемі акционерлік
қоғамның пайдасын тікелей тәуелді болып табылады.
Ал артықшылықты акциялар бойынша дивидент мөлшері пайызбен
белгіленеді. Акциялар шығару формасына қарай: құжатты (сертификатпен) түрде
және құжатсыз (шоттағы бухгалтерлік жазулар арқылы) болып келеді.
Облигация бұл оның иесінің ақшалай қаражат салғандығын куәландыратын
және эмитенттің осы қаражат сомасы (номиналдық кұны) мен пайызды қайтарып
беру туралы міндеттемесін растайтын бағалы қағаз.
Қазақстандағы айналыста жүрген корпоративтік облигациялар
табыстылығына қарай екі түрге бөлінеді:
- Купондық облигация - инвестор-банкке пайыз мөлшерлемесі формасында,
яғни алты айда немесе жылына бір рет табыс экелетін түрі;
- Дисконттық облигация - инвестор-банктің облигацияны шығарушыдан
номиналдық құнынан төменгі бағада сатып алып, оны өзінің құнымен қайта
сату арасындағы айырма түрінде банкке табыс әкелетін түрі.
Депозиттік және жинақ сертификаттарын банктердің өздері шығарады және
оған инвестиция жұмсайды.
Банктік сертификаттар бағалы қағаз болып табылатындықтан, олар
инвесторлар тартуға мүмкіндік береді.
Шетел тәжірибесінде банктік сертификаттар мемлекеттің бағалы қағаздарынан
кейін тұрақтылығы мен өтімділігі жағынан екінші орынды алады.
Ипотекалық куәлік бұл ипотекалық несиенің қамтамасыз беру барысында
кепілге алынған жылжымайтын мүлік қүнымен бағаланатын, яғни базалық активі
жылжымайтын мүлік болып табылатын туынды бағалы қағаз.
Қазақстанда мұндай бағалы қағаздарды Қазақстан Ипотекалық компаниясы
екінші деңгейдегі банктермен бірлесіп шығарып отыр. Банктер мұндай
қағаздарды сатып алуға ынталы, себебі олар өтімді және тұрақты, сондай-ақ
табысты бағалы қағаздар түріне жатады.
Банктердің туынды бағалы қағаздармен операцияларына фьючерс және
опционмен жасалатын операцияларды жатқызуға болады.
Фьючерс бұл мәмілеге қатысушы тараптардың келісім-шарт жасаған уақытта
бекіткен бағасы бойынша алдағы уақытта немесе белгілі бір мерзімнен кейін
биржалық активті сатып алу-сату туралы стандартты биржалық контрактіні
білдіреді. Мұнда биржалық активке бағалы қағаздар, соның ішінде акциялар
жатады.
Опцион бұл сатушының белгілеген күнінде немесе одан бүрын базалық активті
сатып алуға (сатуға) құқық алатын немесе пайыз төлеп қана мәміленің
орындалуынан бас тартуға құқылы, біреуі осы контрактінің иесі (немесе сатып
алушысы) болып табылатын екі қатысушысының арасында жасалатын келісім-шарт.
Опционның екі түрі болады: опцион "колл" және опцион "пут". Опцион "колл"
бағалы қағазды сатып алуға құқық берсе, ал, опцион "пут" оны сатуға құқық
береді.
Әдістемелік тұрғыдан коммерциялық банктердің меншікті бағалы қағаздарын
эмиссиялау операциясы кеңірек қолданады. Ал инвестициялық және делдалдық
қызметі шамалы қолданғанына қарамастан банктер бұл бағыттар бойынша бірдей
белсенділік көрсетуде.
Коммерциялық банктер бағалы қағаздар нарығында қаржылық брокер ретінде
клиент атынан жэне оның шотынан, дилер ретінде өз атынан жэне өз шотынан
бағалы қағаздар бойынша сату, сатып алу қызметтерін атқаратын делдалдар.
Бағалы қағаздармен жасалатын операцияларда банктер делдал ретінде бола
отырып, клиенттердің тапсырмалары бойынша оларды сату, қайта сату, сақтау,
есепке алу, басқару және табыстарын алу сияқты операцияларды орындайды.
Қазақстандық банктердің делдалдық қызметі бағалы қағаздар нарығында
олардың кәсіби қатысушы ретіндегі қызметінен туындайды.
ҚР екінші деңгейдегі банктер бағалы қағаздар нарығында мынадай кәсіби
қызмет түрлерін жүзеге асырады:
- брокер қызметі;
- дилер қызметі;
- депозитарий қызметі;
- кастодиандық қызмет;
- тізілім жүргізуші немесе тіркеуші қызметі;
- бағалы қағаздарды басқару.
Брокер қызметі бүл кленттің тапсырмасы бойынша жэне оның есебінен бағалы
қағаздармен операциялар жүргізудә сипаттайды.
Дилер қызметі бүл өзінің атынан жэне өзінің есебінен бағалы қағаздармен
сауда-саттық операцияларын жүзеге асыруды сипаттайды.
Депозитарий қызметі бүл бағалы қағаздардың иелерін қүқықтарын есепке алу
және растауға, бағалы қағаздармен мәміле жасауда техникалық жағынан
қамтамасыз етумен байланысты банктердің қызметі.
Кастодиан қызметі бұл бағалы қағаздарды сақтаумен және олармен жасалатын
мәмілеге бақылау жасаумен байланысты банктердің қызметін сипаттайды.
Бұл аталған кәсіби қызмет түрлерін жүзеге асыруға банктердің арнайы
лицензиясы болуы тиіс.
Банктердің осы аталған қызмет түрін, клирингтен басқасын, бірігіп атқаруға
лицензия Ұлттық Банкпен беріледі. Үкімет және Ұлттық Банктің нормативтік
құқықтық актілерімен және Заңға сәйкес ұйымдардың жарғылық капиталына
қатысушы банктерге қосымша талаптар қойылған.
Брокерлік-дилерлік қызмет Конституциямен және Қазақстан
Республикасының басқа да заңнамасымен, Қазақстан Республикасы қатысушысы
болып табылатын халықаралық келісімшарттармен, банктің ішкі шарттар мен
ішкі құжаттарымен реттеледі. Банктер, комиссионерлер ретінде бағалы
қағаздарды сату-сатып алу мәмілелерін өз атынан клиент шотынан жүзеге
асырады. Осы жағдайда банк комиссия келісімшартына негізделеді және клиент
талабы бойынша өз атынан бір немесе бірнеше мәмілелерді жасасуды ұйғарады
және пайыз алады. Комиссия шарты белгілі бір мерзімнің көрсетілуімен немесе
көрсетілмей-ақ жасалуы мүмкін.
Банктер өз клиенттері үшін бағалы қағаздарды сату, сатып алу бойынша
мәмілелерді тапсырыс берушінің келісімшарты негізінде жасайды. Сонымен
қатар, банктер клиенттердің бағалы қағаздарды сату, сатып алу мәмілелерін
биржалық жэне ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1. Коммерциялық банктердің инвестициялық қызметінің негіздері ... ...
1. Инвестицияның экономикалық мәні және оның
түрлері ... ... ... ... ... ...
2. Коммерциялық банктердің инвестициялық
қызметі ... ... ... ... ... ... ... ..
2. Коммерциялық банктердің инвестициялық операцияларын талдау және бағалау
(АҚ Альянс Банк тәжірибесіне негізделген) ... ...
2.1 Қазақстан Республикасы ЕДБ- дің инвестициялық портфелін талдау және
бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.2. Альянс Банк АҚ тәжірибесінде инвестициялық операцияларын
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қолданылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
...
Кіріспе
ҚР Президентінің 2008 жылғы 7 ақпандағы халыққа жолдауында банк
секторының бәсекелестік қабылеттігі мен тұрақтылығын арттыру міндетін
белгілей отырып, банктерге мемлекеттік қолдаудың біржақты бола
алмайтындығын, яғни тәуекелдердің өздеріне тиесілі бөлігін алуға тиістігін,
сондай-ақ банктерддің акционерлері өздерін дамытуы үшін қосымша ресурстар
тартқысы келмесе немесе оған қабылетсіз болса, ондай кезде мемлекет қажетті
шаралар қолдануға дайын болу керектігін басып айтты.
Бұл жерде 2007 жылы тамыз айынан басталып, осы күнге дейін оң шешімін
таппаған сыртқы қарыздарды қайтаруға байланысты мәселелер банктік сектордың
сыртқы міндеттемелерді орындаудағы қабылетсіздігі туралы айтылып отырғаны
белгілі.
ҚҰБ-нің мәліметтері бойынша 2006 жылы банктер еурооблигацияларды
орналастыру арқылы және синдицирленген займдар тартуда барлығы 33 млрдАҚШ
долларында сырттан қаражат тартқан болса, ал 2007 жылдың жартысында бұл
көрсеткіш 40% өсіп, шамамен 46 млрд АҚШ долларына дейін артты. Сөйтіп банк
жүйесінің сырттан тартқан қарыздарының үлесі, олардың барлық
міндеттемелерінің 70% құрады.
Енді осы қарыздарға қарсы тұратын, яғни қорғаныс қызметін атқаруға
тиісті банктердің капиталының көлемі 2007 жылы 1 168,6 млрд. теңгені немесе
9,8 млрд АҚШ долларына тең болған. Бұл дегеніміз банктердің капиталының
сыртқы қарыздан 4,7 есеге кем екендігін көрсетеді. 2008 жылы банктеріміздің
қайтаратын сыртқы қарызы шамамен 14 млрд. АҚШ долларын құрайды. Ендеше
сыртқы қарыздың банктің капиталынан бірнеше есе артық болуы, өз кезегінде
банктердің өтімділігіне кері ықпал етіп отыр, нақтырақ айтсақ, отандық
банктер өтімділік дағдарысын басынан кешіруде.
Жоғарыда аталған мәселелерді шешу жолдарын іздестіру аталған тақырыптың
өзектілігіне негіз бола отырып, бүгінгі отандық банктеріміздің
инвестициялық операцияларын жетілдіре отырып, банк активтерін басқаруға
байланысты орын алып отырған мәселелердің асқынып отырғанын дәлелдейді.
Активтер дегеніміз – тұтыну құны бар және табыс табу көзі болып
табылатын, материалдық және материалдық емес игіліктердің жиынтығы 1.
Коммерциялық банктердің активтері –бұл бухгалтерлік баланстың
баптарында көрініс табатын коммерциялық банктердің ресурстарын
орналастырумен және қолданумен байланысты болатын активтерді айтамыз.
Коммерциялық банк активтерін мынадай төрт топқа бөлуге болады:
– касса және оған теңестірілген ақшалай қаражаттар;
– несиелер;
– бағалы қағаздарға жұмсалған инвестициялар;
– банк ғимараты мен жабдықтары.
Коммерциялық банктің активтік операциялары деп – табыс табу және
өтімділігін қамтамасыз ету мақсатымен банктің меншікті, тартылған және
қарызға алған қаражаттарын орналастырумен байланысты операцияларын
айтамыз.
1. Коммерциялық банктердің инвестициялық қызметінің негіздері
1.1 Инвестицияның экономикалық мәні және оның түрлері
"Инвестиция" сөзі латынша "invectire" қазақ тіліне аударғанда қаражат салу,
жұмсау дегенді білдіреді. "Инвестиция" сөзі отандық экономикамыз үшін
біршама жаңа термин. Олай болып келу себебі, кешегі бір орталықтан
жоспарлау жүйесінде, 1991 жылға дейін оның орнына "капитал жұмсалымы" деген
сөзі жиі қолданылды. Енді осы екі сөздің арысында қандай айырмашылық болуы
мүмкін, соған мән берейік.
Инвестиция ұғымы капитал жұмсауға қарағанда кең мағыналы. Жоспарлы
экономика тұсында "капитал жұмсалымы" деп негізгі қорлардың ұдайы
өндірісіне жұмсалынатын, соның ішінде оларды жөндеу шығындарын қамтитын
барлық шығындарды түсінген. Ал инвестиция ұғымына келсек, қазіргі
экономикалық әдебиеттерде, соның ішінде сөздіктерде оған әртүрлі ұғымдар
берілген. Осы ұғымдарға тоқталайық.
Б.А. Райзберг, Л.Ш. Лозовский және Е.Б. Стародубцеваның жазған экономикалық
сөздігінде: "Инвестиция - пайда табу мақсатында өз елінде немесе шет елде
әр түрлі саланың кәсіпорындарына, кәсіпкерлік жобаларға, экономикалық-
әлеуметтік бағдарламаларға, инновациялық жобаларға, ұзақ мерзімге
жұмсалынатын мемлекеттік немесе жеке капиталды білдіреді " — делінгсн.
Лапусты М.Г. және П.С. Никольскийдің жалпы редакцияны басқарумен
дайындалған сөздікте: "Инвестиция — табыс алу және әлеуметтік тенділікке
қол жеткізу мақсатында кәсіпкерлік объектісіне және басқада құндылықтар
түрлеріне жұмсалынған ақшалай қаражаттар, мақсатты банк салымдар, пайлар,
акциялар және өзге де бағалы қағаздар, технологиялар, машиналар, жабдықтар,
лицензиялар, несиелер, басқа да мүліктер немесе мүліктік құқықтар, және
интелектуалдық құндылықтар" - деп түсіндірілeді.
Шет елдік инвестицияға байланысты заңда инвестицияға мынадай түсінік
берілген: "Инвестициялау - табыс алу мақсатында кәсіпкерлік қызмет
объкетілеріне салынатын мүліктік және интелектуалдық құндылықтардың барлық
түрлері, соның ішінде :
* жылжитын және жылжымайтын мүліктер мен мүліктік құқық,ұстау құқығы,
өңдеусіз ұстауға арналған тауарлардан басқалары;
* акциялар және коммерциялық ұйымдарға қатысудың өзгеде
нысандары;
* облигациялар және басқа да борыштық міндеттемелер;
* инвестицияларға байланысты келісім-шарттар бойынша орындалуға тиісті
қызметтер,тауарлар,ақшалай сомаларды талап етулер;
* интелектуалдық қызметтің нәтижелеріне деген құқықтар, оған
жататындар: авторлық құқық, патент, тауар белгісі, өнеркәсіп
үлгісі,технологиялық процестер, нау-хау3, нормативтік-
техникалық, сәулеттік, констукторлық және технологиялық жобалық
құжаттар;
* лицензия немесе мемлекеттік органдардан берілетін басқа да
нысандардағы кәсіпкерлік қызмет түрін жүзеге асыруға арналған кез
келген құқықтар ".
Б.А. Колтынюктің еңбегінде: Инвестициялау – бұл көптеген
экономикалық игіліктерді өндіру үшін капитал (ресурс) қорын жасау немесе
толықтыру. Қаржы және экономика тұрғысынан қарағанда инвестициялау -
бастапқы жұмсалынатын капиталдан асатын мөлшерде алдағы уақыттарда таза
пайда алу мақсатында экономикалық ресурстарды ұзақ мерзімде жұмсау -деп
сипаттама береді.
И.В.Сергеев, И.И.Веретникованың еңбегінде инвестиция деп - пайда немесе
басқа да тиімділікке қол жеткізу мақсатында жаңа
кәсіпорындар құру, жұмыс істеп отырған кәсіпорындарды кеңейту,
кәсіпорындарды қайта құру және техникалық жағынан қайта қаржыландыру,
жылжымайтын мүлік, акциялар, облигациялар және басқа да бағалы қағаздар мен
активтерді сатып алуға бағытталған мемлекеттің, заңды және жеке
тұлғалардың ақшалай қаражаттары, мүліктік және интелектуалдық құндылықтарды
түсіндіреді3.
Инвестицияның мазмұнын сызба түрінде беруге болады:
Ресурстар Жұмсалымдар Пайда табу және
(құндылықтар) (шығындар) әлеуметтік
тиімділікке жету
Іс-жүзінде инвестицияларды мынадай түрлері белгілі:
Мемлекеттік инвестициялар, мемлекеттік бюджет есебінен және басқа да
мемлекеттік қаржы көздерінен экономикалық және әлеуметтік дамуға
бағытталған инвестициялар;
Жеке инвестициялар, корпоративтік кәсіпорындар мен ұйымдардың меншікті және
тартылған қаражаттары, сондай-ақ азаматтардың жинақтары есебінен жүзеге
асатын инвестициялар;
Шет елдік инвестициялар пайда табу мақсатында кәсіпкерлік және басқа да
қызмет түрлерінің объектілеріне салынған шет елдік инвесторлардың
(мемлекеттің, банктердің компаниялардың, кәсіпкерлердің) барлық мүліктік
және интелектуалдық құндылықтары;
Инвестиция туралы заңға сәйкес "шет ел инвестициясы -Қазақстан
Республикасының заңды тұлғаларының жарғылық қорына қатынасу нысанында,
сондай-ақ оларға займдар (несиелер) беру және Қазақстан Республикасының
"Лизинг туралы" заңымен көзделген шартпенен лизинг заттарын беру жолымен
жүзеге асырылатын инвестицияларды білдіреді. Қазақстан Республикасы
аумағында шет ел инвесторлары заңмен тиым салынбаған кез келген объектіге
жұмсалынады.Инвестициялау объектілеріне мыналар жатады:
* халық шарушылығының барлық салаларындағы жаңадан
құрылатын және жаңартылатын негізгі қорлар мен айналым
құралдары;
* мақсатты ақшалай салымдар;
* ғылыми-техникалық өнімдер;
* интелектуалдық құндылықтарға қатысты құқықтар;
* мүліктік құқықтар.
Шет ел инвестициясы мынадай жолдармен жүзеге асады:
* занды және жеке тұлғалармен бірігіп құрылатын
кәсіпорындарға үлес қосу;
* шет ел инвесторларына толық тиеслі кәсіпорындар, сондай-ақ
шет елдік заңды тұлғалардың филиалдарын құру;
* кәсіпорындар, ғимараттар, құрылғылар, кәсіпорындарға қатысу
үлесін, пай, акциялар, облигациялар жөне өзге де бағалы
қағаздарды сатып алу;
* жерді және басқа да табиғи ресурстарды пайдалану құқығын
сатып алу;
* займдар мен несиелер беру;
* мүліктер мен мүліктік құқықтар беру".
Өндірістік инвестициялар, жұмыс жасап отырған кәсіпорындарды кеңейтуге,
қайта құруға және техникалық жағынан қайта
қаруландыруға, жаңа құрлысқа капитал жұсмаумен байланысты
инвестицялар.
Интелектуалдық инвестициялар интелектуалдық және рухани өнімдерді жасауға
жұмсалатын инвестициялар.
Бақыланатын инвестицияла, басқа компаниялардың дауыс беруге құқығы бар
акцияларының елу пайыздан астамын иеленуді қамтамасыз ететін тікелей
инвестициялар.
Бақыланбайтын инвестициялар басқа компаниялардың дауыс беруге
құқығы бар акцияларының елу пайыздан томен белігін иеленуді
қамтамасыз ететін тікелей инвестициялар. Инвестицияның төмендегідей типтері
болады:
1) Портфелъдік (қаржылық) инвестициялар, мемлекеттік,
муниципальдық өзін-өзі басқару органдардың корпоративтік
компаниялардың шығарған акцияларына, облигацияларына және басқа да
бағалы қағаздарына жұмсаған ақша қаражаттары.
Портфельдік инвестицияны жүзеге асыру барысында инвестор пайыз немесе
дивиденд түрінде табыс алады жөне өтімді резервтерін қалыптастырады.
Портфельдік иневстицияны уақытша бос ақша қаражаты бар банктер,
инвестициялық компаниялар және фирмалар жүзеге асырады.
Қазақстан Республикасында портфельдік иневстициялардың құрылымында
корпоративтік бағалы қағаздарға қарағанда мемлекеттің бағалы қағаздарына
жұмсалымдардың үлесі біршама жоғары. Оның себебін мемлекеттің бағалы
қағаздарына салынған қаражаттың сенімділігін, яғни тәуекелге ұшырамайтынан
көруге болады. Ал корпоративтік бағалы қағаздар қаншалықты табысы жоғары
болса, соншалықты олардың тәуекелі де жоғары болып келеді.
Нақты капитал (капитал жасайтын) инвестициялар
материалдық өндіріске материалдық-заттай қызмет түрлерін ұзақ
мерзімді қаражат салу немесе басқаша айтқанда, жұмыс жасап
отырған кәсіпорындарды қайта құру және техникалық жағынан қайта
қаруландыруға, жаңа кәсіпорындар салуға жұмсалған
инвестициялар. Бұл жерде инвестор-кәсіпорын өзінің капиталын,
соның ішінде негізгі өндірістік қорларын ұлғайту мақсатында жұмыс жасайды.
Материалдық емес активтерге салынган инвестициялар
кәсіпорынға, жобаларға және қандай да бір істі бастауға
қажет құқықтарға, лицензияларға, ноу-хау, мүлікке және басқа да ғылыми-
техникалық өнімдер нысанындағы ақшалай емес инвестициялар. Инвестиция
экономикалық категория ретінде экономикада бірқатар қызмет атқарады.
Инвестицияның қызметінсіз кез келген мемлекеттің тұрақты дамуы мүмкін емес.
Инвестицияның атқаратын қызметтерін екі деңгейде бөліп қарауға болады:
I. Макродеңгейде атқаратын қызметтері, оған мыналар жатады:
• ұлғаймалы ұдайы өндіріс саясатын жүзеге асыру;
• ғылыми-техникалық прогрессті жеделдету;
• отандық өнімдердің сапасын жақсартып, олардың бәсекелестік
қабілетін арттыру;
• экономиканың барлық салаларының бірдей дамуын қамтамасыз
ету;
• әлеуметтік аяны, соның ішінде денсаулық сақтау, мәдениет, білім
саласын дамыту;
• жұмыссыздық мәселесін шешу;
• инфляция қарқынын тежеу;
• қоршаған ортаны қорғау;
• әскери-өнеркәсіп кешенін конверсиялау;
• мемлекеттің қорғаныс қабілетін қамтамасыз ету.
II. Макродеңгейдегі атқаратын қызметтері мыналар:
• өндірісті кеңейту және дамыту;
• негізгі қорлардың шамадан тыс моральдық және заттай
тозуын болдырмау;
• өндіріс деңгейін техникалық жағынан қайта жарақтау;
• нақты кәсіпорындардың өнімдерінің сапаларын арттыру және
бәсекелестік қабілетін қамтамасыз ету;
• табиғатты қоршау шараларын жүзеге асыру;
• бағалы қағаздар сатып алу және басқа кәсіпорындардың
активтеріне қаражат жұмсау.
Барлық инвестицияларды мынадай белгілеріне қарай жіктеуге
болады:
1) Инвестицияны жұмсау объектісіне қарай:
* нақты (капитал жасаушы) инвестициялар;
* портфельдік инвестициялар;
* қаржылық емес инвестициялар.
2) Инвестициялау мерзіміне қарай:
• қысқа мерзімді (1 жылға дейін) инвестициялар;
* орта мерзімді (1-ден 3-5 жылға дейін) инвестициялар;
* ұзақ мерзімді (5 жылдан жоғары).
3) Инвестицияға қатысу нысанына қарай:
* тікелей инвестициялар;
* жанама инвестициялар.
4) меншік нысанына қарай:
* аралас (бірлескен) инвестициялар;
* шет елдік инвестициялар;
* мемлекеттік инвестициялар;
* жеке меншік инвестициялар.
5) аумақтық белгісіне қарай:
* шет елде инвестициялау;
* елдің ішінде инвестициялау;
6) пайдалану бағытына қарай:
* өндірістік бағыттағы иневстициялар;
* өндірістік емес бағыттағы инвестициялар.
Сонымен қатар инвестицияларды ішінара жіктеуге болады. Нақты
инвестициялардың екі топқа бөледі:
1-топ. Өндірісті дамытуға жұмсалынған инвестициялар, соның ішінде:
* өндірісті қайта құру және техникалық жағынан қайта
қаруландыруға;
* өндірісті кеңейтуге;
* жаңа өнім шығаруға;
* өнімді жаңғыртуға және жаңа ресурстарды игеруге.
2-топ. Өндірістік емес саланы дамытуға жұмсалынған
инвестициялар, соның ішінде:
* тұрғын үй құрылысына;
* спорт және сауықтыру объектілеріннің құрылғыларына;
* еңбек жағдайын жақсартуға;
* техникалық қауіпсіздік деңгейін артыруға.
Портфельдік инвестицияларда екі топқа бөлінеді.
1-топ. Бағалы қағаздар сатып алуға бағытталған инвестициялар, соның
ішінде:
* кәсіпорындардың акцияларын сатып алуға;
* облигациялар сатып алуға;
* басқа да бағалы қағаздар сатып алуға.
2-топ. Басқа кәсіпорындардың активтеріне жұмсалған
инвестициялар, соның ішінде:
* өндіруші-кәсіпорын активтеріне қаражат салу;
* қаржы-несие мекемелерінің активтеріне салу;
* басқа да коммерциялық ұйымдардың активтсріне салу.
ҚР заңына сәйкес инвестициялық қызмет — инвестициялауды жүзеге асыру
процессімен байланысты кәсіпкерлік қызметті сипаттайды.
Кейбір экономикалық әдебиеттерде инвестициялық қызмет — пайда табу немесе
қандай да бір тиімділікке қол жеткізу мақсатында инвестиция жұмсау және іс-
тәжірибелік әрекеттер ретінде түсіндіріледі.
Жалпы инвестициялық қызметті екі жақты түсінуге болады. Кең магынада
инвестициялық қызмет — инвестициялық бағдарламалар мен жобаларға қаражат
немесе капитал жұмсау, сондай-ақ инвестициялық бағадарламалар мен жобаларды
іске асыруға байланысты іс-тәжірибелік әрекеттердің жиынтығын, ал тар
мағынада инвестициялық қызмет — инвестициялық процессті білдіреді.
1.2 Коммерциялық банктердің инвестициялық қызметі және оларды
тұрақтандырудағы активтердің маңызы
Инвестиция деп қаражаттарды ұзақ мерзімге белгілі бір салаға пайда
табу мақсатында салуды білдіреді. Инвестициялық қызметке банктер делдал
ретінде қатысады. Банктер өздерінің инвестициялық қызметінде тиімді
инвестициялық саясат жасай отырып жүзеге асырады. Банктердің инвестициялық
саясаты инвестиция портфелін басқару бойынша стратегияны құру және іске
асыру шараларын, қалыпты қызметті, табыстылықты арттыру, банк балансының
өтімділігін қамтамасыз ету бағытында портфельді және тура инвестициялардың
оптималды құрылымына жетуді білдіреді. Банктың инвестициялық саясаты
банктың басқармасымен жасалады . Инвестициялық саясаттың басты
элементтерінің бірі – банктың валюта – қаржылық портфелін, соның ішінде
инвестициялық портфелін басқарудың тактикасы мен стратегиясын жасау болып
табылады.
Инвестициялық портфель бұл – банктің заңды тұлғалардың, басқа
банктердің және бағалы қағаздардың салған қаражаттарының жиынтығы.
Инвестициялық портфельдің оңтайлы құрылымының критерийлері – бұл
операциялардың табыстылығы және өтімділігі болып табылады. Банктердің
инвестициялық портфелдерін басқарудың әртүрлі бағыттары және принциптері
қолданады. Көп таралған принциптердің қатарына бағалы қағаздарды өтеудің
баспалдықтылық принципін жатқызуға болады. Бұл принцип бойынша өтелген
бағалы қағаздардан түскен қаражаттарды максималды өтеу мерзімі бар бағалы
қағаздарды қайта инвестициялау.
Банктердің белгілі бір мерзімге пайда табу мақсатында бағалы
қағаздармен операциялары банк инвестициялары ретінде қарастырылады.
Батыс елдердің бір қатарында қазіргі несие жүйесінде инвестициялық
банктер өздерінің дамуын алды. Батыс елдердің инвестициялық банктердің
пайда болып, басқа банктерден бөлінуіне еңбек бөлінісі және несие
аясындағы мамандану әкелді.
Инвестициялық банктердің негізгі қызметі- ұзақ мерзімді ссудалық
капиталды мобилизациялау және оны қарыз алушыларға акцияларды,
облигацияларды және орналастыру арқылы, қарыздық міндеттемелердің басқа
түрлері арқылы беру.
Әр ірі фирма, корпорация әдетте өзінің инвестициялық банкісімен жұмыс
істейді және сол банктің қызметін пайдаланады.
Қазіргі инвестициялық банктердің екі түрі қызмет етеді:
• Бірінші типті инвестициялық банктер
• Екінші типті инвестициялық банктер
Мұндағы бірінші типті инвестициялық банктер тек бағалы қағаздарды
орналастыру және сатумен айналаысады. Ал екінші типті инвестициялық
банктерге келетін болсақ, олар ұзақ мерзімді несиелеумен айналысады.
Батыс Еуропаның континенталды елдеріне және дамушы елдерге негізінен
осы атап кеткен екінші типті инвестициялық банктер тән.
Бірінші банктер ХІХ ғасырдың бірінші ширегінде жауапкершілігі шектелген
серіктестіктер формасында құрылған болатын. Инвестициялық банктер аса тез
дамуы ХХ ғасырдың 20-шы жылдарында байқалады.
Инвестициялық банктердің пайда болуын негізінен мемлекеттің бағалы
қағаздарын орналастырумен байланысты деп көрсетеді. Кейіннен ұйымдастырудың
акционерлік формасының пайда болуымен олар үлкен компаниялар мен
корпорациялар үшін олардың акциялары мен облигацияларын орналастыру арқылы
ақша қаражаттарын мобилизациялайды, жаңа компанияларды құруда , қайта
құруда , біріктіруде белсенді қатысады, сонымен қатар мемлекеттік биліктің
барлық деңгейінің мемлекеттік бағалы қағаздарын орналастырады, оның ішінде
орталық үкіметтің бағалы қағаздарынан бастап, жергілікті әкімшіліктің
бағалы қағаздарына дейін орналастырады.
Бірінші типті инвестициялық банктер әдетте құрылтайшылар, бағалы
қағаздардың эмиссиясын ұйымдастырушылар рөлінде шығады. Олар компаниямен
орналастырылмаған бағалы қағаздардың бөлігін сатып алатын агенттер ретінде
, сонымен қатар сауда, өндіріс, транспорттық корпорациялардың бағалы
қағаздар бойынша және басқа аспектілер бойынша консультанттар ретінде бола
алады. Ұзақ мерзімді салымдарды қажет етіп, акциялар мен облигациялар
шығару туралы шешім қабылдаған корпорациялардың және мемлекеттің
тапсырмасы бойынша , бірінші типті инвестициялық банктер эмиссияның
көлемі, мерзімі, шарттары жайлы және бағалы қағаздардың типін таңдау
жөніндегі , сонымен қатар орналастыру және қайта айналысы жөніндегі
міндеттемелерді өздерінің мойындарына алады. Мұндай мекемелер шығарылған
акциялар мен облигациялардың сатып алынуына кепіл береді, яғни олар бұл
бағалы қағаздарды сатуды өздерінің есебінен немесе банктік синдикаттарды
құру арқылы акциялар мен облигацияларды сатып алушыларға ссуда береді.
Несие жүйесінде инвестициялық банктердің үлесі көп болмасада, олар
өздерінің жақсы ақпаратталғандығына және құрылтайшылық байланыстарына
байланысты экономикада үлкен рөл атқарады.
Бірінші типті инвестициялық банктер соңғы кезде көбінесе корпоративті
секторлардың бағалы қағаздарымен операцияларды жиі жүргізеді. Мұндай
банктер акциялар мен облигацияларды орналастыру арқылы өндіріс, транспорт
және сауда кәсіпорындарының ақша қаражаттарын алуда делдал ретінде
қатысады.
Бірінші типті инвестициялық банктер капиталды тарту, бағалы қағаздар
нарығына қызмет көрсету бойынша бірқатар функцияларды атқарады:
• Акциялар мен облигацияларды қайта орналастырумен айналысады
• Халықаралық бағалы қағаздарды еуровалюта нарығында орналастыруда
делдал болады
• Корпорацияларға инвестициялық стратегияның сұрақтары бойынша
және бухгалтерлік есеп пен есеп беру жөнінде кеңестер береді
Қазіргі кезде бұл банктерсіз бағалы қағаздарды сату өте қиынға
түседі. Көптеген компаниялар инвестициялық банктердің көмегінсіз ұзақ
мерзімді ақша қаражаттарын ала алмаған болар еді. Кейбір мемлекеттердің
қазіргі тәжірибесінде мұндай банктер компанияның бағалы қағаздарын
орналастырумен айналыспасада, компаниялар құрылып қызмет ете алмайды.
Осындай елдердің қатарына келесі елдерді мысалға келтіруге болады: Канада,
Ұлыбритания, Австралия, Америка Құрама Штаттары.
Инвестициялық банктер депозиттерді қабылдауды жүргізбейді. Бірақ егер
депозиттер қабылдайтын болса, басында және шектелген мөлшерде ғана. Бағалы
қағаздарды орналастыру алдында инвестициялық банк әдетте эмитент-
корпорацияның қызметіне жоғары мамандырылған экономистер, юристер және
инженерлердің көмегімен тиянақты талдау жүргізеді. Банк корпорацияның
активтерін, мүлкін, мақсаттарын, құжаттарын, маркетинг және менеджмент
жүйесін, өндіріс жағдайын, нарығын, еңбек қатынастарын, корпорацияның
тарихын , оның операцияларын , балансын, пайда және зияндардың есебін,
басқарма құрылымын, саладағы орнын, бәсеке деңгейін және басқа да
факторлар қатарының талдауын жүргізеді. Көп жағдайда инвестициялық
банктердің қызметкерлері клиент эмитет-корпорацияның директорлар кеңесіне
кіріп, оларға өндіріс, қаржы және инвестициялау сұрақтары бойынша кеңестер
береді.
Меншікті қаражаттардың салыстырмалы тапшылығы инвестициялық банктерді
бағалы қағаздардың эмиссиясын орналастыру үшін синдикаттарды және
консорцумдарды құруға мәжбүр етеді. Мұнда олардың рөлдері бірдей емес,
әдетте синдикаттарда және консорцумда 1-5 банктің басшылықты орыны болады.
Өздерінің делдалдық қызметі үшін үшінші типті инвестициялық банктер
инвестордың төлеген сомасы және эмитент-компанияның алған пайдасының
айырымы көлемінде комиссионды төлем алады.
Ал екінші типті инвестициялық банктерге келсек, олар бірінші типті
инвестициялық банктерден ұйымдастырушылық құрылымда , қызметтері мен
операцияларында елеулі айырмашылығы бар. Екінші типті инвестициялық
банктер акционерлік негізде, мемлекеттің қатысуымен аралас меншік
формасында және таза мемлекеттік болып құрылуы мүмкін. Мұндай банктердің
негізгі функциялары шаруашылықтың әртүрлі салаларын, сонымен қатар жаңа
технологияларды енгізуімен және ғылыми –техникалық революция
жетістіктерін іске қосумен байланысты арнайы –мақсатты жобаларды орта және
ұзақ мерзімді несиелеу болып табылады.
Екінші типті инвестициялық банктер соғыстан кейінгі Батыс Еуропаның
экономикасын қалпына келтіруде және дамушы елдердің салаларын құруда үлкен
рөл атқарды. Осыған байланысты келесі бірқатар елдерді ерекше бөліп
көрсеткен дұрыс болады: Франция, Италия, Испания, Португалия, Скандинавия
елдері. Аталған елдерде аралас және мемлекеттік инвестициялық банктер
өндірісі ұзақ мерзімді несиелеудің және онда жаңа салалардың құрылуының
жоғары деңгейін қамтамасыз етті . Аралас және мемлекеттік типтегі
инвестициялық банктер үкіметтің әлеуметтік –экономикалық даму бағдарларын
және экономиканы тұрақтандыру жоспарларын іске асыруға белсенді қатысты .
Қазіргі кезде бұл инвестициялық банктер ссудалық капитал нарығында әртүрлі
операцияларды жүргізеді : заңды және жеке тұлғалардың жинақтарын
аккумуляциялайды, орта және ұзақ мерзімді несиелеу жүргізеді , жеке және
мемлекеттік бағалы қағаздарға салымдар жасайды , әртүрлі қаржылық
қызметтерді дамытады .
Дамушы мемлекеттердегі мұндай инвестициялық банктер негізінен 60-шы
жылдары олар саяси тәуелсіздік алғаннан кейін пайда болды . Бұл банктерді
құруға дамыған елдердің банктерді белсенді қатысты . Дамушы елдердің
инвестициялық банктері орта және ұзақ мерзімді несиелеумен, бағалы
қағаздармен операциялармен айналысады . Сонымен қатар, бірқатар елдердің
бірінші типті және екінші типті инвестициялық банктердің операцияларын
қатар асыратын банктер қызмет етуде.
Көптеген елдерде инвестициялық банктердің қызметін басқа да қаржылық-
несиелік мекемелер немесе коммерциялық банктер атқарады.
Қазақстан Республикасында да мұндай банктердің функцияларын негізінен
Қазақстан Республикасының банк жүйесінің екінші деңгейдегі банктері
атқарады. Бірақ Қазақстан Республикасының коммерциялық банктері бірінші
типті банктердің операцияларын жүзеге асыру өз деңгейінде болып отырған
жоқ. Коммерциялық банктің инвестициялық қызметінің мақсаты – қаражаттардың
сақталуын, диверсификация, табыс пен өтімділікті қамтамасыздандыру.
2. Коммерциялық банктердің инвестициялық операцияларын талдау және
бағалау (АҚ Альянс Банк тәжірибесіне негізделген)
. 2.1 Қазақстан Республикасы ЕДБ- дің инвестициялық портфелін талдау
және бағалау
2007 жылы бірінші жарты жылдығында мемлекеттік бағалы қағаздарды
алғашқы орналастыру бойынша 106 аукцион өткізілді, олардың 11 дәлелденбеген
деп жарияланды. Өткізілген аукционда мемлекеттік бағалы қағаздарды 95 жаңа
эмиссиясы 102,5 млд теңгеге орналастырылды, яғни 160% құрады.
Ал, 2007 жылғы екінші деңгейдегі банктердің инвестициялық
портфелдерінің құрылымы туралы 1-кестеден көруге болады.
1-кесте. ЕДБ-дің инвестициялык портфелдерінің кұрылымы
Бағалы қағаздар млн. теңге%-үлесі
ҚР мемлекеттің бағалы қағаздары, 331 795 42,15
оның ішінде:
ҚР еурооблигациялар 42664 5,42
Қаржы Министрлігінің бағалы қағаздары 106685 13,55
ҚҰБ-нің ноталары 180663 22,95
Жергілікті атқарушы ұйымдардың бағалы 1 783 0,23
қағаздары
Халықарлық қаржы ұйымдарының бағалы 67875 8,62
қағаздары
Шетелдік эмитенттердің мемлекеттік бағалы 155207 19,72
қағаздары
ҚР эмитетнтерінің мемелекеттік емес бағалы
қағаздары, оның ішінде:
акциялар 9 171 1,17
облигациялар 160060 20,33
Шетелдік эмитенттің мемлекеттік емес бағалы 63058 8,01
қағаздары, оның ішінде:
акциялар 0 0,00
облигациялар 63058 8,01
Барлығы 787 166 100,00
Ескертпе - ҚҚА-нің мэліметтері негізінде есептелген
Кестеден көріп отырғанымыздай, банктердің жиынтық инвестициялық
портфелі 2007 жылдың 1 қазан айына 787 166 млн теңгені құраған. Портфельдің
ең үлкен бөлігін 42,15%о ҚР мемлекеттің бағалы қағаздары алады немесе оның
көлемі 331 795 млн. теңгені құрайды. Екінші орынды алатын ҚР мемлекеттік
емес бағалы қағаздарының инвестициялық портфельдегі үлесі 21,50 % немесе
169 231 млн. теңгеге тең. Халықаралық қаржы ұйымдарының бағалы қағаздарының
үлесі 8,62% немесе 67 875 млн. теңгені құрайды. Шетелдік эмитетенттердің
мемлекеттік бағалы қағаздарының үлесі 19,72% немесе 155 207 млн. теңгені
құрайды. Шетелдік эмитетенттердің мемлекеттік емес бағалы қағаздарының
үлесі 8,01% немесе 63 058 млн. теңгені құрайды.
Егер 2006 жылы мәліметтермен салыстыратын болсақ, мұнда бірінші жарты
жылдықта 115 аукцион өткізіледі, яғни 20 аукцион көп, бірақ орналастыру
көлемі 88,5 млрд теңге құрады.
Жалпы 2005 жылы алғашқы нарықта мемлекеттік бағалы қағаздар 142,4 млрд
теңге сомасына орналастырылды. Осыған байланысты мемлекеттік бағалы
қағаздар алғашқы орналастыру тиімділігі жоғарлады: 2006 жылы 179,0 млн
теңге, ал 2007 жылы қазанда 787,2 млн теңге. 2007 жылы мемлекеттік бағалы
қағаздар ораластырудың 51% Ұлттық Банк қысқа мерзімді ноталарында келеді,
ал қалған 49 % ҚР Министрлігінің міндеттемелері қамтиды (1-сурет).
1-сурет. ЕДБ-дің мемлекеттік бағалы қағаздарды орналастыру
құрылымы
Сөзсіз, инвесторлар арасында ең танымалы ҚҰБ ноталары болып табылады.
бағалы қағаздарға сұраныс басқа эмиссиясы шектегенде, әрқашан 200-300%
деңгейде, кейде ұсыныстан он рет жоғары болды.
Мемлекеттік бағалы қағаздар құрылымындағы сауда көлемінде басты орынды
дисконтты мемлекеттік бағалы қағаздар - Ұлттық Банк ноталары 180, 6 млн
тенгені құрады (2-кесте).
2-кесте. 2007 жылы ақпандағы мемлекеттік бағалы қағаздар айналымының
құрылымы және сату - сатып алу секторының көрсеткіштері
Өтелуге Сатып алушы үшін табыстылық, % жылына Дисконт Мәміле-
дейінгі млн макси Соңғы Орташа бойынша лер саны
мерзім -малды мэміле өлшенген көлемі,
млн
бойынша теңге
Дисконтты мемлекеттік бағалы қағаздар (тенге): ҰБ ноталары 33,9% (1 1,2%)
сатып алу - сату секторы айналысынан
8-кем 2,73 4,55 2,73 3,87(4,38) 46,71 11
8-14 3,93 4,09 3,93 4,04(5,32) 30,9 2
15-28 4,15 5,3 5-- ,= 4,8 (5,76) 796,6 -17
29-36 4,58 5,29 4,89 4,96 (5,2) 1062,8 19
37-42 -5,02 5,37' 5,23 5,14(5,41) 1555,1 22
43-56 5,01 5,65 5,24 5,28(5,2) 1583,0 28
57-63 5,38 5,38 5,34(5,57) 132,8 2 91
5,33 64-91 5,84 5,21 5,61(5,71) 4801,6
1,2
Барлығы 10429,1 192(92)
(3786,0)
Купондық МБК (тенге) МЕОКАМ, МЕАКАМ 10,9% (30,1%)
сатып алу - сату
секто ры айналымын
730-кем 6,52 6,25 6,97 6,7 6,72 (6,89)1427,7 29 9 3 8
731-1095 7,0 7,39 7,40 7,3 7,51 6,84 (7,48)356,6
1096-1460 7,51 7,67 7,46 (8,02)242,0
1461-1825 7,73 7,45 (7,50)13336,5
Барлығы 3359,8 49(107)
(102235)
Купонды МБҚ (долл) ШҚО жэне Астана облигациялары 1,4% (-) сатып алу-сату
секторы айналысынан
430-кем 6,35 6,00 6,35 6,00 6,35 6,00 6,35 (-) 109,1 1 1
731-1095 6,00 (-) 322,7
барлығы 431,7(0) 2(0)
Қазақстанның евроноталары (долл) 53,8%(58,7%) сатып алу-сату секторы
айналымынан
*593-615 2,58 3,46 3,08 4,10 2,58 3,71 2,89 7632,4 20 39
**1514-15 (2,70) 8944,3
38 3,80
(3,78)
барлығы 16576,8 59 (29)
(19919,1)
жалпы 30797,4 302 (228)
(33928,6)
Ескерту: ИАФР „Ирбис" мэліметтері бойынша автормен құрастырылды *
үшінші эмиссия; ** төртінші эмиссия көлемдер биржалық доллтеңге курсы
орташа өлшенген есептеу кезіне ескеріледі.
Бағалы қағаздар бойынша дилерлік операцияларды жүргізудің техникалық
ережесі:
1. Бағалы қағаздар қоржыны қатынасында инвестициялық шешімдерді
дайындау кезінде Бағалы қағаздар нарығының қызметкерлері мына мэліметтерді
басшылыққа алады:
- бағалы қағаздарды өтеу графигі ("Ирбис" ақпараттық агенттіктің
көздері);
- Қазақстан Республикасы Үлттық Банк жүргізілетін мемлекеттік бағалы
қағаздар бойынша аукциондар графигі (Қазақстан Республикасының ¥лттық
Банкі, "Ирбис" ақпараттық агенттіктің көздері);
- Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі жүргізілетін мемлекеттік
бағалы қағаздар бойынша аукциондар нәтижесі;
- нарық жағдайын, оның толтырылуын және өтімділігін, бағалы қағаздар
бойынша пайыздық мөлшерлеменің серпінін (ҚҚБ, КЕІЛГЕК8, "Ирбис" ақпарат
көздері);
- активтер тиімділігі мен өтімділік деңгейін қолдау қажеттілігін;
- менеджмент Тәуекел Департаменті жэне Талдау Басқармасы ұсынатын
мәліметтер (статистикалық көрсеткіштер).
2. Бағалы қағаздар бөлімінің басшысы инвестициялық шешімдерді қабылдау
мәселелерді Қазынашылық Департаментінің Директорына, Дилинг Басқармасъшың
Басшысына ұсынады.
3. Қабылданған инвестициялық шешім бағалы қағаз бөлімімен рэсімделеді,
келесі құжаттар жасалады:
- Қазақстан Республикасының Ұлттық Банк жүргізетін аукционыныда
мемлекеттік бағалы қағаздарды сатып алуына өтініш;
- бағалы қағаздарды сатып алу және сату тикеті;
- репо кері репо тикеті екі экземплярда құрылған құжаттар
мемлекеттік бағалы қағаздарды сатып алу өтініші, бағалы қағаз сатып алу
сату тикеті, репо кері репо тикеті бағалы қағаздар бөлімінің бастығымен,
Қазынашылық Департаментінің Директорымен, Дилинг басқармасының бастығымен,
мәмілелерді қадағалау бөлімінің басшысымен қаралады.
4. Құжаттардың бір данасы бағалы қағаздарға ақшаны есептеу мен тіркеу
үшін мәмілелерді қадағалау бөлімінде беріледі, ал екінші данасы бағалы
қағаздар бөлімінде сақталады.
Банктер қаражатарының бір бөлігін мемлекеттік емес бағалы қағаздарға
орналастырады. Мемлекеттік емес бағалы қағаздарға корпоративтік бағалы
қағаздарды жатқызамыз.
2005-2007 жылдар аралығында 10 ірі банктердің бағалы қағаздарға
жұмсалымдарының серпінін 3-кестеде беруге болады.
3-кесте. 10 ірі банктердің бағалы қағаздарға жұмсалымдарының құрылымы,
кезеңнің соңына, % -бен.
Бағалы қағаздар 2005ж 2006ж 2007ж
ККБ 10,2 11,8 13,7
ТӘБ 20,1 15,2 13,1
Халық Банкі 20,4 10,4 16,7
АСҚ Банкі 20,5 16,3 19,3
ЦКБ 16,1 15,4 8,9
Альянс Банкі 31,4 26,8 14,7
Темірбанкі 8,4 11,4 7,7
Каспиский банкі 16,2 13,6 12,5
Нұрбанк 6,8 12,1 7,9
Еуразиялық банк 33,8 21,9 15,3
Банктер бойынша орташа көрсеткіш 18,4 15,5 13,0
Ескерту- ЕДБ-дің есептік мәліметтері негізінде есептелген
Жоғарыдағы кестеде банк жүйесіндегі 10 банктің соңғы үш жылдағы
активтерінің бағалы қағаздарға орналастырылған қаражаттарының үлесі
берілген. 10 ірі банктердің ішінде соңғы жылдары үлкен үштіктің бағалы
қағаздарға жұмсаған қаражаттарының үлесі басым 2005 жылы - 50,7%, 2006 жылы
- 37,4%, ал 2007 жылы - 43,5%.
2007 жылы аталған 10 банктің ішінде өз активтерінің көп мөлшердегі
үлесін бағалы қағазға орналастырған банк бұл АСҚ банкі АҚ - 19,3%, ал ең
аз үлесті Темір банк АҚ- 7,7% алады.
Соңғы жылдардағы банктердің активтерінің құрылымындағы бағалы
қағаздарға жұмсалымдар үлесінің азаюы бір жағынан, экономикаға берілген
несиелер үлесінің артуымен байлансты болса, екінші жағынан банктердің
республикалық бюджеттің тапшылығының азаюына байланысты, мемлекеттік бағалы
қағаздардың шығарылымының қысқаруымен және мемлекеттік емес бағалы
қағаздардың өтімсіздігімен түсіндіріледі.
Мемлекеттік бағалы қағаздарды корпорациялар, акционерлік қоғамдар,
жауапкершілігі шектеулі серіктестіктер және өзге кәсіпорындар мен ұйымдар
шығарады. Корпоративтік бағалы қағаздарға мыналар жатады: акциялар;
облигациялар; ипотекалық куәліктер; фьючерс жэне опцион; депозитарлық
қолхаттар.
Акция бұл акционерлік қоғамның жарғылық капиталына үлес қосқандығын
куәландыратын және басқару ісіне қатысуға құқық беретін, сондай-ақ иесіне
табыс әкелетін бағалы қағаз.
Дивидент төлеу тәсілінің айырмашылығына байланысты акциялар жай және
артықшылықты болып бөлінеді.
Жай акция, оның иесіне акционерлік қоғамының табысына байланысты табыс
әкеледі және қоғамды басқару ісіне немесе жалпы жиналысқа қатысуға құқық
береді.
Ал, артықшылықты акция, иесіне қоғамның табысына
байланыссыз
тұрақты табыс алуға құқық береді, бірақ басқару ісіне араласуға
немесе
акционерлер жинылысына қатысуға құқық бермейді. Артықшылықты акцияның
келесі бір артықшылығы - қоғам- борыштьіқ тұрақсыздыққа ұшыраған жағдайда
мүлікті жай акция иесінен бұрын алуға мүмкіндік беруі.
Акцияға инвестициялаудан банк дивидент түрінде табыс алады. Жай акция
бойынша дивидент мөлшері белгіленбейді және оның көлемі акционерлік
қоғамның пайдасын тікелей тәуелді болып табылады.
Ал артықшылықты акциялар бойынша дивидент мөлшері пайызбен
белгіленеді. Акциялар шығару формасына қарай: құжатты (сертификатпен) түрде
және құжатсыз (шоттағы бухгалтерлік жазулар арқылы) болып келеді.
Облигация бұл оның иесінің ақшалай қаражат салғандығын куәландыратын
және эмитенттің осы қаражат сомасы (номиналдық кұны) мен пайызды қайтарып
беру туралы міндеттемесін растайтын бағалы қағаз.
Қазақстандағы айналыста жүрген корпоративтік облигациялар
табыстылығына қарай екі түрге бөлінеді:
- Купондық облигация - инвестор-банкке пайыз мөлшерлемесі формасында,
яғни алты айда немесе жылына бір рет табыс экелетін түрі;
- Дисконттық облигация - инвестор-банктің облигацияны шығарушыдан
номиналдық құнынан төменгі бағада сатып алып, оны өзінің құнымен қайта
сату арасындағы айырма түрінде банкке табыс әкелетін түрі.
Депозиттік және жинақ сертификаттарын банктердің өздері шығарады және
оған инвестиция жұмсайды.
Банктік сертификаттар бағалы қағаз болып табылатындықтан, олар
инвесторлар тартуға мүмкіндік береді.
Шетел тәжірибесінде банктік сертификаттар мемлекеттің бағалы қағаздарынан
кейін тұрақтылығы мен өтімділігі жағынан екінші орынды алады.
Ипотекалық куәлік бұл ипотекалық несиенің қамтамасыз беру барысында
кепілге алынған жылжымайтын мүлік қүнымен бағаланатын, яғни базалық активі
жылжымайтын мүлік болып табылатын туынды бағалы қағаз.
Қазақстанда мұндай бағалы қағаздарды Қазақстан Ипотекалық компаниясы
екінші деңгейдегі банктермен бірлесіп шығарып отыр. Банктер мұндай
қағаздарды сатып алуға ынталы, себебі олар өтімді және тұрақты, сондай-ақ
табысты бағалы қағаздар түріне жатады.
Банктердің туынды бағалы қағаздармен операцияларына фьючерс және
опционмен жасалатын операцияларды жатқызуға болады.
Фьючерс бұл мәмілеге қатысушы тараптардың келісім-шарт жасаған уақытта
бекіткен бағасы бойынша алдағы уақытта немесе белгілі бір мерзімнен кейін
биржалық активті сатып алу-сату туралы стандартты биржалық контрактіні
білдіреді. Мұнда биржалық активке бағалы қағаздар, соның ішінде акциялар
жатады.
Опцион бұл сатушының белгілеген күнінде немесе одан бүрын базалық активті
сатып алуға (сатуға) құқық алатын немесе пайыз төлеп қана мәміленің
орындалуынан бас тартуға құқылы, біреуі осы контрактінің иесі (немесе сатып
алушысы) болып табылатын екі қатысушысының арасында жасалатын келісім-шарт.
Опционның екі түрі болады: опцион "колл" және опцион "пут". Опцион "колл"
бағалы қағазды сатып алуға құқық берсе, ал, опцион "пут" оны сатуға құқық
береді.
Әдістемелік тұрғыдан коммерциялық банктердің меншікті бағалы қағаздарын
эмиссиялау операциясы кеңірек қолданады. Ал инвестициялық және делдалдық
қызметі шамалы қолданғанына қарамастан банктер бұл бағыттар бойынша бірдей
белсенділік көрсетуде.
Коммерциялық банктер бағалы қағаздар нарығында қаржылық брокер ретінде
клиент атынан жэне оның шотынан, дилер ретінде өз атынан жэне өз шотынан
бағалы қағаздар бойынша сату, сатып алу қызметтерін атқаратын делдалдар.
Бағалы қағаздармен жасалатын операцияларда банктер делдал ретінде бола
отырып, клиенттердің тапсырмалары бойынша оларды сату, қайта сату, сақтау,
есепке алу, басқару және табыстарын алу сияқты операцияларды орындайды.
Қазақстандық банктердің делдалдық қызметі бағалы қағаздар нарығында
олардың кәсіби қатысушы ретіндегі қызметінен туындайды.
ҚР екінші деңгейдегі банктер бағалы қағаздар нарығында мынадай кәсіби
қызмет түрлерін жүзеге асырады:
- брокер қызметі;
- дилер қызметі;
- депозитарий қызметі;
- кастодиандық қызмет;
- тізілім жүргізуші немесе тіркеуші қызметі;
- бағалы қағаздарды басқару.
Брокер қызметі бүл кленттің тапсырмасы бойынша жэне оның есебінен бағалы
қағаздармен операциялар жүргізудә сипаттайды.
Дилер қызметі бүл өзінің атынан жэне өзінің есебінен бағалы қағаздармен
сауда-саттық операцияларын жүзеге асыруды сипаттайды.
Депозитарий қызметі бүл бағалы қағаздардың иелерін қүқықтарын есепке алу
және растауға, бағалы қағаздармен мәміле жасауда техникалық жағынан
қамтамасыз етумен байланысты банктердің қызметі.
Кастодиан қызметі бұл бағалы қағаздарды сақтаумен және олармен жасалатын
мәмілеге бақылау жасаумен байланысты банктердің қызметін сипаттайды.
Бұл аталған кәсіби қызмет түрлерін жүзеге асыруға банктердің арнайы
лицензиясы болуы тиіс.
Банктердің осы аталған қызмет түрін, клирингтен басқасын, бірігіп атқаруға
лицензия Ұлттық Банкпен беріледі. Үкімет және Ұлттық Банктің нормативтік
құқықтық актілерімен және Заңға сәйкес ұйымдардың жарғылық капиталына
қатысушы банктерге қосымша талаптар қойылған.
Брокерлік-дилерлік қызмет Конституциямен және Қазақстан
Республикасының басқа да заңнамасымен, Қазақстан Республикасы қатысушысы
болып табылатын халықаралық келісімшарттармен, банктің ішкі шарттар мен
ішкі құжаттарымен реттеледі. Банктер, комиссионерлер ретінде бағалы
қағаздарды сату-сатып алу мәмілелерін өз атынан клиент шотынан жүзеге
асырады. Осы жағдайда банк комиссия келісімшартына негізделеді және клиент
талабы бойынша өз атынан бір немесе бірнеше мәмілелерді жасасуды ұйғарады
және пайыз алады. Комиссия шарты белгілі бір мерзімнің көрсетілуімен немесе
көрсетілмей-ақ жасалуы мүмкін.
Банктер өз клиенттері үшін бағалы қағаздарды сату, сатып алу бойынша
мәмілелерді тапсырыс берушінің келісімшарты негізінде жасайды. Сонымен
қатар, банктер клиенттердің бағалы қағаздарды сату, сатып алу мәмілелерін
биржалық жэне ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz