Латын америкасы мемлекеттерінің құрылтайшы биліктік тәжірибесі

Мемлекеттік билікті үш тармаққа бөлудің классикалық теориясы осыдан 200 жылдан астам уақыт бұрын жасалғаны белгілі. Осы уақыт ішінде адамзат пен қоғамның саналуандылығына байланысты мемлекеттік билік аясында жаңа институттар мен тетіктер қалыптасты. Бұл теориядан тысқары мемлекеттік биліктің жаңа тармақтары да пайда болды. Мемлекет атынан әрекет ету құқығы жаңа мемлекеттік билік және өзге органдарға, құқрылымдарға берілді немесе олар оны өз табиғатына орай иемденді. Мысалы, құқық пен мемлекеттік билікті зерттеуші мамандардың пікірінше кейбір мемлекеттерде конституцияландырылған үш билік тармақтары органдарына қоса президенттік билік [1, 32], прокурорлық не қадағалаушы билік [2, 8-15.] танылады. Билік институты мен мемлекеттік құрылыстың ерекшеліктеріне орай қазіргі таңда институцияландырылған органдармен қатар кейбір мемлекеттік органдардың биліктік табиғаты әлі күнге дейін нақтыланбай келеді. Мысалы, Қазақстан Республикасының арнайы мемлекеттік органдары – Конституциялық кеңестің, Адам құқықтары жөніндегі уәкілдің биліктік мәртебесі, тиесілігі айқындалмаған. Кейбір зерттеушілер оларды мемлекеттік биліктің жеке тармағы деп те көрсетеді [3]. Биліктік жағынан мәселелілер қатарына Қазақстан Республикасының өзге де органдарын жатқызуға болады. Мұндай тәжірибе Россияда да орын алып отыр. Осы мемлекеттің зерттеушілерінің пікірінше экс-президент, қазіргі Үкімет Төрағасы В.В. Путиннің ұсынысымен құрылған Мемлекеттік кеңес, Федералдық округтер және олардағы президент өкілдері, Россия Үкіметінің Төралқасы сынды органдар құқықтық реттеуді талап етеді.
Зерттеу нысаны болып отырған Латын Америкасы мемлекеттерінің тәжірибесіне келсек, оларда мемлекеттік билік тармақтарының ауқымы кеңірек. Ол мемлекеттерде азаматтық билік, партисапаторлық билік (қатысушылық билік), сайлаушылық билік және т.б. биліктер танылады. Олар тек теория жүзінде ғана емес, заңнамалық түрде бекітілген. Мысалы, Боливарлық Венесуэла Республикасының жаңа конституциясының 4 тарауында азаматтық билік (273-291 баптар), ал 5 тарауында (292-298 баптар) сайлаушылық билік реттелген [4]. Яғни көрсетілген билік түрлері классикалық биліктерден едәуір басым.
Қазіргі кезде мемлекеттік құрылыста орын алып отырған басым биліктердің қатарына құрылтайшы билікті де кіргізуге болады. Құрылтайшы биліктің құқықтық және саяси тетіктері мен процестері өз кезегінде институцияланған. Құрылтайшы биліктің негізгі құрылымдық-ұйымдастырушылық нысаны – ассамблея. Оны шақыру тек заң арқылы жүзеге асырылады. Мысалы былтыр Боливияның мемлекеттік құрылысына елеулі өзгерістер енгізген Құрылтайшы ассамблея қалыптасқан тәртіп бойынша шақырылды [5].

1 Омирали Ж. Взаимодействие президента и судебной власти в Республике
Казахстан // Заң және заман – Закон и время. 2006. № 2. С. 30-32.
2 Чиркин В.Е. О публичной власти (Постановка проблемы) // Государство
и право. 2003. № 10.
3 Чиркин В.Е. Контрольная власть // Государство и право. 1993. № 4.
4 Constitucion de la Republica Bolivariana de Venezuela // www.
Cervantesvirtual.com. /portal/constituciones/pais.formato? = Venezuela =
constituciones. (25.4.2009)
5 Ley de convocatoria a refendum nacional vinculante a la Asamblea
constityuente para las autonomias departamentales. Ley 3365 – 6 de marzo de
2006 // bcb.gov.bo. (25.4.2009)
6 Государственное управление: основы теории и практики / Под ред.
Козбаненко В.А. М.: Статут, 2002. Т. 1.
7 ABC de la accion de tutela. Bogota, 1993. P. 93 // www.bibliotecasvirtuales.com/
constituciones/Colombiana. (10.2.2000)
8 www.ensayistas.org/contenido/contenido/const/es/1978. (12.01.2009)
9 Чиркин В.Е. Конституционные проблемы власти народа // Государство
и право. 2003. № 9. С. 5-12.
10 Carrillo Flórez F. El déficit de la democratización en América Latina //
www.derecons.es. (13.03.2009)
11 Примашев Н.М. Новый этап реформирования конституции в странах
Латинской Америки // Россия: цивилизация, патриотизм, культура /
Материалы пятой всероссийской научно-практической конференции
студентов, аспирантов и молодых ученых. Москва, 25 апреля 2003г.
М., 2003. С. 175-179.
12 Примашев Н.М. Конституционная реформа 1994 года в Аргентине //
Вестник Российского университета дружбы народов. Серия:
Юридические науки. М.: Изд-во РУДН. 2000. № 1. С. 102-106.
13 Asambleas Constituyentes Argentinas. Buenos-Aires, 1937-1939. T. I-VI.
14 Конституция Российской Федерации. Комментарий. М. : АКАЛИС,
1997.
15 Колиушко И., Кириченко Ю. Конституционная ассамблея – путь к
новой Конституции Украины // www.dialogs.org.ua. (11.02.2009)