Орта және кіші бизнес субъектілерінің дамуын мемлекеттік қолдауды жүзеге асырудың салықтық аспектлері
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
І Тарау. Қазақстан Республикасында кәсіпкерлік қызметтің
даму бағыттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
1.1 Кәсіпкерлікті дамытудың әлеуметтік.экономикалық
алғы шарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
1.2 Қазақстан Республикасы орта және кіші
бизнес субъектілерінің дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..20
1.3 Кәсіпкерлік қызметті салықтық реттеу мемлекеттік
реттеудің негізі ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...28
ІІ Тарау. Қазіргі кезде Қазақстан Республикасындағы
орта және кіші бизнес субъектілеріне салық
салу механизмі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...43
2.1 Орта және кіші бизнес субъектлеріне салық салуды
Есептеу мен төлеу принциптері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 43
2.2 Орта және кіші бизнес субъектілерінен түсетін
салықтық түсімдердің бюджет кірістерінің
құрылуындағы рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...50
ІІІ Тарау. Орта және кіші бизнес субъектілеріне салық
салуды жетілдіру бағыттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 61
Қортынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 68
Пайдаланылған әдебиттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 70
І Тарау. Қазақстан Республикасында кәсіпкерлік қызметтің
даму бағыттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
1.1 Кәсіпкерлікті дамытудың әлеуметтік.экономикалық
алғы шарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
1.2 Қазақстан Республикасы орта және кіші
бизнес субъектілерінің дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..20
1.3 Кәсіпкерлік қызметті салықтық реттеу мемлекеттік
реттеудің негізі ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...28
ІІ Тарау. Қазіргі кезде Қазақстан Республикасындағы
орта және кіші бизнес субъектілеріне салық
салу механизмі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...43
2.1 Орта және кіші бизнес субъектлеріне салық салуды
Есептеу мен төлеу принциптері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 43
2.2 Орта және кіші бизнес субъектілерінен түсетін
салықтық түсімдердің бюджет кірістерінің
құрылуындағы рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...50
ІІІ Тарау. Орта және кіші бизнес субъектілеріне салық
салуды жетілдіру бағыттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 61
Қортынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 68
Пайдаланылған әдебиттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 70
Қазіргі жағдайда мемлекеттің экономикалық құрылымын
жоспарлау оның қаржы жүйесін талдаусыз мүмкін емес. Бұл жүйе қаржы қатынастары жиынтығынан және оны реттейтін институттардан тұрады. Қаржы қатынастары кез келген қоғамдық жүйеде орын алатын жалпыэкономикалық қатынастардың құрамды бөлігі. Мемлекет қаржы жүйесі арқылы саяси, экономикалық және әлеуметтік салалардың алуан түрлі қызметтеріне қажетті қаражаттарды жинақтап, пайдаланады.
Мемлекеттік қаржылар ұлттық табысты қайта бөлуде, қоғамдық экономикалық құрылымын қалыптастыруда, өндіргіш күштерді жетілдіруде маңызды рөл атқарады. Мемлекеттің қаржылары әлеуметтік бағдарламаларды жүзеге асыруға, мемлекеттік басқару аппараты мен қорғанысқа, тәртіп сақтау күштерін қаржыландыруға, сыртқы экономикалық қызметті атқаруға жұмсалады.
Қаржы жүйесі мемлекеттің көптеген қаржыландыру институттарын қамтиды. Олар әр түрлі бағыттағы несие институттарымен тығыз байланыс негізінде әрекет жасайды.
Мемлекеттік бюджеттің кірістері біріншіден, орталық және жергілікті органдар жинайтын салықтардан, мемлекеттік заемдардан, бюджеттен тыс немесе мақсатты қорлардың төлемдерінен құралады.
Мемлекеттік табыстың жалпы материалдық негізін ұлттық табыс құрайды, мұны бөлу және қайта бөлу негізінде бірқатар шаралар жүзеге асырылады. Мұндай қайта бөлу механизмінің негізгі және тұрақты буындары - салықтар, мемлекеттік заем, бюджеттен тыс қорлардан алынған төлемдер.
Мемлекеттік бюджет түсімдерінің ең басты көзі-салықтар. Өнеркәсібі дамыған елдердің бюджетіндегі салықтардың үлесі 90 процент.
Қазіргі кездігі салықтардың маңызы мен рөлі мемлекеттік органдарды қаржы ресурстарымен қамтамасыз етумен шектелмейді. Салықтар ұлттық табысты мемлекеттендірудің басты құралы. Олардың макроэкономикалық шешуші рөлі артып келеді, мұны Жалпы Ұлттық Өнімнің көлеміндегі салық үлесінің ұлғаюынан көруге болады. Салықтар экономикалық белсенділікті арттырудың, ұдайы өндіріс процесіне әрекет етудің басты бір тұтқасы ретінде жаңа сипатқа ие болуда. Мұндай ықпал көп бағытта жүргізілуде. Табысқа салық салу арқылы манипуляция жасап, мемлекет капиталының қорлану процесіне айтарлықтай әсер етеді.
жоспарлау оның қаржы жүйесін талдаусыз мүмкін емес. Бұл жүйе қаржы қатынастары жиынтығынан және оны реттейтін институттардан тұрады. Қаржы қатынастары кез келген қоғамдық жүйеде орын алатын жалпыэкономикалық қатынастардың құрамды бөлігі. Мемлекет қаржы жүйесі арқылы саяси, экономикалық және әлеуметтік салалардың алуан түрлі қызметтеріне қажетті қаражаттарды жинақтап, пайдаланады.
Мемлекеттік қаржылар ұлттық табысты қайта бөлуде, қоғамдық экономикалық құрылымын қалыптастыруда, өндіргіш күштерді жетілдіруде маңызды рөл атқарады. Мемлекеттің қаржылары әлеуметтік бағдарламаларды жүзеге асыруға, мемлекеттік басқару аппараты мен қорғанысқа, тәртіп сақтау күштерін қаржыландыруға, сыртқы экономикалық қызметті атқаруға жұмсалады.
Қаржы жүйесі мемлекеттің көптеген қаржыландыру институттарын қамтиды. Олар әр түрлі бағыттағы несие институттарымен тығыз байланыс негізінде әрекет жасайды.
Мемлекеттік бюджеттің кірістері біріншіден, орталық және жергілікті органдар жинайтын салықтардан, мемлекеттік заемдардан, бюджеттен тыс немесе мақсатты қорлардың төлемдерінен құралады.
Мемлекеттік табыстың жалпы материалдық негізін ұлттық табыс құрайды, мұны бөлу және қайта бөлу негізінде бірқатар шаралар жүзеге асырылады. Мұндай қайта бөлу механизмінің негізгі және тұрақты буындары - салықтар, мемлекеттік заем, бюджеттен тыс қорлардан алынған төлемдер.
Мемлекеттік бюджет түсімдерінің ең басты көзі-салықтар. Өнеркәсібі дамыған елдердің бюджетіндегі салықтардың үлесі 90 процент.
Қазіргі кездігі салықтардың маңызы мен рөлі мемлекеттік органдарды қаржы ресурстарымен қамтамасыз етумен шектелмейді. Салықтар ұлттық табысты мемлекеттендірудің басты құралы. Олардың макроэкономикалық шешуші рөлі артып келеді, мұны Жалпы Ұлттық Өнімнің көлеміндегі салық үлесінің ұлғаюынан көруге болады. Салықтар экономикалық белсенділікті арттырудың, ұдайы өндіріс процесіне әрекет етудің басты бір тұтқасы ретінде жаңа сипатқа ие болуда. Мұндай ықпал көп бағытта жүргізілуде. Табысқа салық салу арқылы манипуляция жасап, мемлекет капиталының қорлану процесіне айтарлықтай әсер етеді.
1. “Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер ” Қазақстан Республикасының Салық Кодексі, от 12.06.2001ж., Алматы-2006
2. Закон Республика казахстан “О государственнной поддержке малого предпренимательства”,19.07.1997 г.
3. Закон Республики Казахстан “Об индивидуальном предпринемтельстве”, 19.06.1997г.
4. Қазақстан Республикасы Президентінің “Шаруашылық серіктестік туралы” Заң күші бар Жарлығы, 2.05.1995ж.
5. Гражданский кодекс республики Казахстан, 27.12.1994г.
6. Қазақстан Республикасы Президентінің “Өндірістік кооператив туралы” Заң күші бар Жарлығы, 5.10.1995ж.
7. Указ Президента Республики Казахстан “О государственной программе развития и поддержке малого предпринимательства в Республике Казахстан на 1999-2000 годы”, 31.12.1998 г.
8. Указ Президента республики Казахстан, имеющий силу Закона “О государственной регистрации юредических лиц” от 17.04.1995 г.
9. Мәдешев Б. Нарықтық экономика теориясына кіріспе// Алматы, Экономика, 1995 ж.
10. Ильясов К.К., Идрисова Э.К. Налоги развитых зарубежных государств // Алматы, Қаржы -қаражат,
1997 ж..
11. Сейдахметова Ф.С. Налоги в Казахстане //
Алматы, 2002г.
12. Идрисова Э.К. Налоговое регулирование предпринимательской деятельности в сфере малого и среднего бизнеса // Алматы, Қаржы -қаражат,1999г.
13. Алипов А. Воздействие налогообложения на развития малого и среднего бизнеса. //Азия: Экономика и жизнь, №13, 1997.
14. Современный экономический словарь. Под.ред. Б.А. Райзберга // М., Инфра-М, 1999г.
15. Чепурин М.М., Киселева Е. А. Курс экономической теории // Киров, “АСА”, 1997 г.
16. Кейнс Дж.М. Общая теория занятости, процента и денег. // М. Экономика, 1993 г.
17. Налоги. Под ред. Д.Г. Черника // М. Финансы и статистика, 1999 ж.
18. Курс экономики. Под ред. Б,А. Райзберга // М., Инфра-М, 2000 г.
19. Мельников В.Д., Ильясов К.К. Финансы // Алматы, Қаржы -қаражат,1997 ж..
20. Смит А. Исследование о природе и причинах богатства народов. // М., 1962, т.2.
21. Құланбай Э. Шағын бизнес иелері текке шырылдамайды. // Егемен Қазақстан, 26.12.2000 ж.
22. Соколов А. Теория налогов // М., 1928 г.
23. Теория финансов. Под ред. Проф. Н.Е. Заяц // Минск, Вышэйшая школа, 1998 г.
24. Ермекбаев Б. Ж. Жалпы мемлекеттік салықтар // Алматы, Экономика, 1997 г
25. Черник Д.Г. Налоги в рыночной эконоомике // М., ЮНИТИ, 1997 г.
26. Кенесов Б. Американский бизнес требует перемен // Деловая неделя, № 3, 24.10.1997 г.
27. Юткина Т.Ф. Налоги и налогооблажение. // М., Инфра-М, 1999г.
28. Бухгалтерлік бюлетень № 49 (258) желтоқсан 2002 ж.
29. Алипов А. Механизм налогооблажения малого и среднего бизнеса // Деловая неделя, № 39, 24.10.1997г.
2. Закон Республика казахстан “О государственнной поддержке малого предпренимательства”,19.07.1997 г.
3. Закон Республики Казахстан “Об индивидуальном предпринемтельстве”, 19.06.1997г.
4. Қазақстан Республикасы Президентінің “Шаруашылық серіктестік туралы” Заң күші бар Жарлығы, 2.05.1995ж.
5. Гражданский кодекс республики Казахстан, 27.12.1994г.
6. Қазақстан Республикасы Президентінің “Өндірістік кооператив туралы” Заң күші бар Жарлығы, 5.10.1995ж.
7. Указ Президента Республики Казахстан “О государственной программе развития и поддержке малого предпринимательства в Республике Казахстан на 1999-2000 годы”, 31.12.1998 г.
8. Указ Президента республики Казахстан, имеющий силу Закона “О государственной регистрации юредических лиц” от 17.04.1995 г.
9. Мәдешев Б. Нарықтық экономика теориясына кіріспе// Алматы, Экономика, 1995 ж.
10. Ильясов К.К., Идрисова Э.К. Налоги развитых зарубежных государств // Алматы, Қаржы -қаражат,
1997 ж..
11. Сейдахметова Ф.С. Налоги в Казахстане //
Алматы, 2002г.
12. Идрисова Э.К. Налоговое регулирование предпринимательской деятельности в сфере малого и среднего бизнеса // Алматы, Қаржы -қаражат,1999г.
13. Алипов А. Воздействие налогообложения на развития малого и среднего бизнеса. //Азия: Экономика и жизнь, №13, 1997.
14. Современный экономический словарь. Под.ред. Б.А. Райзберга // М., Инфра-М, 1999г.
15. Чепурин М.М., Киселева Е. А. Курс экономической теории // Киров, “АСА”, 1997 г.
16. Кейнс Дж.М. Общая теория занятости, процента и денег. // М. Экономика, 1993 г.
17. Налоги. Под ред. Д.Г. Черника // М. Финансы и статистика, 1999 ж.
18. Курс экономики. Под ред. Б,А. Райзберга // М., Инфра-М, 2000 г.
19. Мельников В.Д., Ильясов К.К. Финансы // Алматы, Қаржы -қаражат,1997 ж..
20. Смит А. Исследование о природе и причинах богатства народов. // М., 1962, т.2.
21. Құланбай Э. Шағын бизнес иелері текке шырылдамайды. // Егемен Қазақстан, 26.12.2000 ж.
22. Соколов А. Теория налогов // М., 1928 г.
23. Теория финансов. Под ред. Проф. Н.Е. Заяц // Минск, Вышэйшая школа, 1998 г.
24. Ермекбаев Б. Ж. Жалпы мемлекеттік салықтар // Алматы, Экономика, 1997 г
25. Черник Д.Г. Налоги в рыночной эконоомике // М., ЮНИТИ, 1997 г.
26. Кенесов Б. Американский бизнес требует перемен // Деловая неделя, № 3, 24.10.1997 г.
27. Юткина Т.Ф. Налоги и налогооблажение. // М., Инфра-М, 1999г.
28. Бухгалтерлік бюлетень № 49 (258) желтоқсан 2002 ж.
29. Алипов А. Механизм налогооблажения малого и среднего бизнеса // Деловая неделя, № 39, 24.10.1997г.
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Т.РЫСҚҰЛОВ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ЭКОНОМИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
ҚАРЖЫ ЖӘНЕ ЕСЕПң
ҚАРЖЫң КАФЕДРАСЫ
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: ОРТА ЖӘНЕ КІШІ БИЗНЕС СУБЪЕКТІЛЕРІНІҢ ДАМУЫН МЕМЛЕКЕТТІК
ҚОЛДАУДЫ ЖҮЗЕГЕ АСЫРУДЫҢ САЛЫҚТЫҚ АСПЕКТЛЕРІ
Салық және салық салуң
мамандандыру
сырттай
оқу бөлімінің 2-курс
студенті Төлепбергенов Т.
Ғылыми жетекшісі:
Аға оқытушы Базарбаев А.О.
____________________
Рецензент:
________________
________________
Жұмыс қорғауға
жіберілдің
Қаржың кафедрасының меңгерушісі
С.Ж.
Интыкбаева
Алматы, 2006ж
МАЗМҰНЫ:
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ..3
І Тарау. Қазақстан Республикасында кәсіпкерлік қызметтің
даму
бағыттары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ..7
1. Кәсіпкерлікті дамытудың әлеуметтік-экономикалық
алғы
шарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ...7
2. Қазақстан Республикасы орта және кіші
бизнес субъектілерінің
дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... 20
3. Кәсіпкерлік қызметті салықтық реттеу мемлекеттік
реттеудің негізі
ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...28
ІІ Тарау. Қазіргі кезде Қазақстан Республикасындағы
орта және кіші бизнес субъектілеріне салық
салу
механизмі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
3
1. Орта және кіші бизнес субъектлеріне салық салуды
Есептеу мен төлеу
принциптері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 43
2. Орта және кіші бизнес субъектілерінен түсетін
салықтық түсімдердің бюджет кірістерінің
құрылуындағы
рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 50
ІІІ Тарау. Орта және кіші бизнес субъектілеріне салық
салуды жетілдіру
бағыттары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... . 61
Қортынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... 68
Пайдаланылған
әдебиттер ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ..70
Кіріспе
Қазіргі жағдайда мемлекеттің экономикалық құрылымын
жоспарлау оның қаржы жүйесін талдаусыз мүмкін емес. Бұл жүйе қаржы
қатынастары жиынтығынан және оны реттейтін институттардан тұрады. Қаржы
қатынастары кез келген қоғамдық жүйеде орын алатын жалпыэкономикалық
қатынастардың құрамды бөлігі. Мемлекет қаржы жүйесі арқылы саяси,
экономикалық және әлеуметтік салалардың алуан түрлі қызметтеріне қажетті
қаражаттарды жинақтап, пайдаланады.
Мемлекеттік қаржылар ұлттық табысты қайта бөлуде, қоғамдық
экономикалық құрылымын қалыптастыруда, өндіргіш күштерді жетілдіруде
маңызды рөл атқарады. Мемлекеттің қаржылары әлеуметтік бағдарламаларды
жүзеге асыруға, мемлекеттік басқару аппараты мен қорғанысқа, тәртіп сақтау
күштерін қаржыландыруға, сыртқы экономикалық қызметті атқаруға жұмсалады.
Қаржы жүйесі мемлекеттің көптеген қаржыландыру институттарын қамтиды.
Олар әр түрлі бағыттағы несие институттарымен тығыз байланыс негізінде
әрекет жасайды.
Мемлекеттік бюджеттің кірістері біріншіден, орталық және жергілікті
органдар жинайтын салықтардан, мемлекеттік заемдардан, бюджеттен тыс немесе
мақсатты қорлардың төлемдерінен құралады.
Мемлекеттік табыстың жалпы материалдық негізін ұлттық табыс құрайды,
мұны бөлу және қайта бөлу негізінде бірқатар шаралар жүзеге асырылады.
Мұндай қайта бөлу механизмінің негізгі және тұрақты буындары - салықтар,
мемлекеттік заем, бюджеттен тыс қорлардан алынған төлемдер.
Мемлекеттік бюджет түсімдерінің ең басты көзі-салықтар. Өнеркәсібі
дамыған елдердің бюджетіндегі салықтардың үлесі 90 процент.
Қазіргі кездігі салықтардың маңызы мен рөлі мемлекеттік органдарды
қаржы ресурстарымен қамтамасыз етумен шектелмейді. Салықтар ұлттық табысты
мемлекеттендірудің басты құралы. Олардың макроэкономикалық шешуші рөлі
артып келеді, мұны Жалпы Ұлттық Өнімнің көлеміндегі салық үлесінің
ұлғаюынан көруге болады. Салықтар экономикалық белсенділікті арттырудың,
ұдайы өндіріс процесіне әрекет етудің басты бір тұтқасы ретінде жаңа
сипатқа ие болуда. Мұндай ықпал көп бағытта жүргізілуде. Табысқа салық салу
арқылы манипуляция жасап, мемлекет капиталының қорлану процесіне
айтарлықтай әсер етеді.
Салық арқылы реттеу әдістері салалардың бәсекелестігін ынталандыруға,
капиталдың қорлануына қолайлы жағдай жасауға, корпорациялардың әлеуметтік
қызметін қолдауға кеңінен пайдаланылады. Осы мақсатта түрлі салық
жеңілдіктерін беру қажет. Салықтық жеңілдіктер беру арқыла мемлекет
өндіргіш күштерді аймақтық орналастыруға, инфрақұрлым объектілерін салуға
және тағы басқалары арқылы айтарлықтай әсер ете алады. Салықты реттеуде
мемлекет тек жекелеген шаралар жүргізіп қоймай, сонымен қатар барлық
шаруашылық конъюнктураға ықпал етеді. Экономикалық тоқыраудан шығу үшін
мемлекет салық салудағы жеңілдіктер беру жолымен күрделі қаржыны
ынталандырып, тұтыну мен инвеститцияны қолдап, товарларға жиынтық қоғамдық
сұраныстың болуы үшін қолайлы жағдайлар жасайды.
Қазіргі кезде нарықтық экономиканың белсенді құрылысшылары-
кәсіпкерлер, іскер адамдар немесе бизнесмендер.
Кәсіпкерлік туралы көзқарас мыңдаған жылдар бойы өндіргіш күштің
дамуымен меншік қатынастарымен, Ғылыми-техникалық прогресстің және
қоғамдағы өндірісті ұйымдастырудың түріне, оның шоғырлануы дәрежесіне қарай
өзгеріп тұратынын атап өту қажет.
Әлеуметтік-экономикалық құбылыс ретінде кәсіпкерлік көптеген қоғамдық
қатынастарды камтидыю Кәсіпкерліктің тамыры адам қызметінің экономикалық
жағдайларында жатыр.
Кәсіпкерлік қызметтің мәні-өндіріс құрал-жабдықтарын шаруашылық
объектісі ретінде иемденуде және табыс алу мақсатында өндіріс факторларын
тиімді пайдалану. Кәсіпкерлік қызметтің өркениетті дамуы үшін мемлекет
тарапынан жағдай жасалуы қажет.
Сондықтан да, Қазақстан Республикасында шағын және кіші бизнес
субъектілерінің дамуын мемлекеттік қолдауды жүзеге асырудың салықтық
аспектілері деген актуалды болып табылады.
Дипломдық жұмыстың негізгі мақсаты- Қазақстан Республикасында
кәсіпкерлік қызметтің дамуын қарастыру, қазіргі кезде кәсіпкерлік қызметке
салық салу механизмін қарастыру және салық салуды жетілдіру бағыттарын
талдау, мемлекет тарапынан қолдау жасау.
Қойылған мақсатқа жету үшін төмендегі сұрақтар қарастырылады:
- Кәсіпкерлікті дамытудың әлеуметтік-экономикалық алғы шарттары;
- Қ.Р шағын және кіші бизнес субъектілерінің дамуы;
- Кәсіпкерлік қызметті салықтық реттеу. Мемлекеттік реттеудің негізі
ретінде.
- Шағын және кіші бизнеске салық салуды есептеу және төлеу принциптері;
- Қ.Р-ғы шағын және кіші бизнес субъектілерінен түсетін салықтық
түсімдердің бюджет кірістерінің құрылуындағы рөлі;
- Шағын және кіші бизнес субъектілеріне салық салуды жетілдіру
бағыттары.
І- тарау. Қазақстан Республикасында кәсіпкерлік
қызметтің даму бағыттары
1. Кәсіпкерлікті дамуының әлеуметтік-экономикалық
алғы шарттары
Кәсіпкерлік қызметке талдау жасау- оның жалпы экономикалық ой-пікір
сияқты ұзақ тарихы мен терең тамыры барын көрсетеді. Орта ғасырларда
“кәсіпкер” деген термин, одан да бұрынғы “антрепренер” (“антрепренер”-
француз сөзі “делдалдық” дегенді білдіреді) екі мағынада қолданылады-түрлі
мереке мен музыкалық көріністі ұйымдастырушы және ірі өндірістік немесе
құрылыс жобаларын басқарушы. Көне тарих пен орта ғасыр ғылымдарында
кәсіпкерлік туралы оның индустриялық кезіне дейін қалай аталатынына
қарамастан, ерекше ой-пікір болған. Алайда батыстың экономикалық
теориясында “кәсіпкерлік” мәселелеріне назар аудару XVІІІ ғасырдан
басталды. Оны атақты ғалымдар Р. Кантилонаның, А. Тюргоның, Ф. Кенэнің, А.
Смиттің, Ж. Сэйдің есімдерімен байланыстырады. “Кәсіпкер” терминының атасы-
белгілі ағылшын экономисі Ричард Кантилон (XVІІ ғасырдың басы). Ол
“кәсіпкер” деген нарық жағдайында әрекет жасаған адамды айтқан.
Әлеуметтік-экономикалық құбылыс ретінде кәсіпкерлік көптеген қоғамдық
қатынастарды қамтиды. Мұның айталық, заң-құқылық, психологиялық, тарихи
жақтары бар. Бірақ кәсіпкерліктің тамыры адам қызметінің экономикалық
жағдайларында жатыр. Кәсіпкерлік қатынастарды қараудың алғашқы нүктесі-
олардың субъектісі мен объектісін анықтау.
Кәсіпкерлік субъектісіне экономикалық қызметке қатысушы түрлі
мүшелер, алдымен жеке-дара индивидтер, адамдар жатады. Олар бұл сапада жеке-
дара өндірісті ұйымдастырудан көрінеді. Мұндай кәсіпкердің жұмысы өзінің
еңбек шығындарына немесе жалдамалы еңбекті қолдануға негізделеді. Сонғы
жағдайда кәсіпкер жалдаушы болады. Кәсіпкер қызметті бір топ адамдар
жүргізуі мүмкін, оларды байланыстырушы-міндетті шарттар мен экономикалық
мүдде. Мұндай кәсіпкерліктің түрі- ұжымдық, коллективтік деп аталады.
Ұжымдық кәсіпкерліктің субъектісі-әртүрлі ассоциациялар: акционерлік
қоғамдар, кооперативтер және тағы басқалар. Жеке-дара кәсіпкерлерге
қарағанда партнерлік бірлестіктер іріә көлемдегі мәселелерді шеше алады.
Мемлекеттік кәсіпорындар туралы ерекше айтқан жөн. Өйткені мемлкете
кәсіпорындарының ұжымы өзінен өзі кәсіпкерліктің субъектісі бола алмайды.
Бірақ егер қайта құрылыс болып, бұрынғы ұжымның орнына жаңа, айталық
арендаторлар ұйымы құрылса, онда соңғылары ұжымдық кәсіпкерліктің субъектсі
болады. Осыдан келіп кәсіпкерлік қызмет түрінің иерархиясы шығады:
мемлекеттік (жоспарлы кездегіден өзгеше нарықтық экономикадағы рөліне
байланысты), ұжымдық жеке-дара.
Кәсіпкерліктің потенциалдық мүмкіндіктерін толық бағалау үшін олардың
субъектілірін номиналды және реалды деп бөлудің маңызы ерекше.
Номиналдыққа кәсіпкерлік қызметімен айналысу құқықы. Нарықты экономика
елдерінде әрбіреуінің бұған құқығы бар. Алайда мұны жүзеге асыру қоғам
мүшесінің бәрінің қолынан келмейді. Сондықтан кәсіпкерліктің шын реалды
субъектісі-бұған деген алғы-шарттары бар, ең бастысы-капитал иемдену құқысы
барлар. Міне осы адамдар экономиканың кәсіпкерлік секторын құрып, дамыта
алады.
Кәсіпкерліктің объектісі-адамның белгілі қызметі. Кәсіпкерліктің соңғы
нәтижесі-өндірілген өнім мен көрсетілген қызмет. Бірақ, ең бастысы-әр
кәсіпкер оның өзіне тиімдісін, пайдалысын ғана жасайды. Міне осы себептен
кәсіпкерлердің ең басты мақсаты өз кәсіпорнының пайданы көп келтіруі немесе
шығындарын барынша азайту. Ал кәсіпкердің табысы көбіне оның істі
ұйымдастыруына тікелей байланысты. Қызметінің бастапқы кезінде кәсіпкер
қатаң бәсеке жағдайында нарықтан шығып қалмас үшін өндіріс факторларын
комбинациялаудың жаңа жолдарын іздейді, яғни бұл кәсіпкер ісінің ең басты
мәселесі.
Сонымен, кәсіпкерлік –жаңа мүмкіндіктерді іздеу, жаңа технологияны
пайдалaну, капиталды жұмсаудың тың салаларын іздеу, ескі ойлау шеңберіне
шығу. былайша айтқанда, өндірістің жаңа түрін ашып дамыту, қызметер мен
тауарлардың жаңа түрлерін шығару мақсатында ұйымдастыру құрылымдарын
өзгерту, жаңарту және өркендету туралы болып отыр. Мұндай өзгерістердің
түрлері әр алуан-жаңа кәсіпорындар ашу немесе ескілерін жою және
модификациялау.
Демек, нақты өмірде кәсіпкерліктің объектісі-новаторлық, жаңашылдық,
ерекше мағынадағы новаторлық-өндіріс, айырбас және бөлудің түрлі
факторларын комбинациялай.
Кәсіпкерлік әр кезде де белгілі бағытта ұйымдастырылады, нақты
формалары бар. Кәсіпкерліктің шаруашылық жүргізу тәсілі ретінде бірнеше
жалпы белгілері бар. Оның ішінде негізгісі-шаруашылық субъектілерінің
еркіндігі мен тәуелсіздігі. Олардың егемендігі нарық механизмі әрекетін
қамтамассыз ететін тәртіп қалыптастырады. Кәсіпкердің тәуелсіздігі оған
экономикалық ресурстарды алуға, осы ресурстардан өз қалауынша қызмет пен
тауар өндіру процесін ұйымдастыру және оларды нарықта кәсіпкердің
ойлағанындай сату құқын береді. Материалдық ресурстар мен ақша капиталының
иелері бұл ресурстарды өз қалауынша пайдалана алады. Әр бір қызметші өзі
істей алатын еңбекпен айналысуға құқы бар. Алайда қандайда болмасын
еркіндік көптеген жағдайлармен шектелген, олар сыртқы орта мен субъектілер
әрекетінің нәтижесінен шығады. Дегенмен кәсіпкерліктің басты шарты-барлық
мүмкіндіктердің деңгейі тұрғысынан шешім қабылдауға автономиялылығы,
өзбеттілігі.
Барынша көп табыс келтіру-кәсіпкерлік жұмыстың қозғаушы факторы. Көп
жағдайларда тек осы тұрғыдан ған іс ұйымдастырылып, одан әрі кеңейтіледі.
Бірақ нарық жағдайында белгілі бір өзгерістер өне бойы болып турады.
Кәсіпкер көбіне бұл өзгерістердің басталуын күтпейді, тек соңынан ғана
оларға тиісінше көңіл аударады. Олар өздеріне тиімді өзгерістер, яғни
жұмыстарына жаңалықтар еңгізеді, Жаңалық процесінің мұраты пайда табу.
Нарыққа жаңа тауар шығарған немесе ресурс, үнемдейтін, эканомикалық тиімді
технология ұсынған алғашқы фрима оларды белгілі уақытқа дейін баламалы
құнынан жоғары бағамен сатады міне осы қабілет-әдеттегіден ерекше
шешім қабылдау іскерілік әлемінде ерекше жоғары бағаланады.
Кәсіпкерілікке тән тағы бір сипат-шаруашылық жүргізудегі тәекелге бел
бууы. Іске кіріскенде алғашқы болашақ бұлдыр, оны болжап білу-қиын. Жаңа
идеялар мен жобаларды пайдаланғанда бастапқыда қауіп-қатері көп, оларды өне
бойы экономикалық жағынан есептеуге мүмкін емес.
Шаруашылық қауіп-қатердің, тәуекелдің негізінде мүмкін болатын және
шын нәтижелердің ара қатынасы жатады. Егер өндірілген тауарлар бағасы
жұмсалған шығындарды қайтармаса, онда кәсіпкер өз қызметін тиімді
ұйымдастыра алмағаны, әлде күткен конъюнктура жайсыз болғаны.
Өндіріс факторларын комбинациялауды тұрақты бақылау кәсіпкерді өне
бойы қауыр жағдайда ұстайды, ал мұндай психологиялық жай өндірістің басқа
мүшелерінде тарайды. Сонымен, нақты кәсіпкерлік қызметтің
шеңберіне шаруашылық белсенділіктің жаңа мүмкіндіктерін іздеу пайдалылықты
анықтау, өндірісті ұлғайтудың қаржылық және басқа ресурстарын қамтамасыз
ету, жұмысшыларды жалдау, өкіметпен. Жабдықтаушымен, клиенттермен қарым-
қатынастар енеді. Әрине осы жұмыстардың бәрін бір адамның атқаруы міндетті
емес. Бірақ кәсіпкерді лизамен салыстыру орынды; ол басқалардың энергиясын
көбейтеді. Тәуелсіздік және ұйымдастырудағы новаторлық-кәсіпкерліктің мәні
осында: біреу оған өмір берсе, екіншісі-тағдырын анықтайды.
Кәсіпкерліктің мәнін толық түсіну үшін оны меншік қатынастарын жүзеге
асырудың бір түрі деп қарау керек. Кәсіпкер меншік иесі ме? Бұл сұраққа
жауап беру үшін меншік иесінің қызметін шаруашылық субъектісінің қызметінен
айыра білу шарт. Өткен ғасырдың өзінде-ақ меншіктегі капиталдан қызмет
атқаратын капитал бөлінеді. Осыған қарап өндіріс құрал –жабдықтарын меншік
объектісі ретінде иемденуден оларды шаруашылық объектісі ретінде иемденуі,
тиісінше меншік иесі қызметін шаруашылық субъектісі қызметінен айыра білу
қажет. Субъектінің өндіріс құрал жабдықтарын меншік және шаруашылық
объектісі ретінде иемденуі жеке-дара кәсіпкерлік деп түсіндіріледі. Шешім
қабылдай процесі капитал иесіне түгелдей тәуелді.алайда әдетте шешім
қабылдау капитал иесінен капиталды басқарушыға ауысып отырады. Бұл өндіріс
құрал-жабдықтарын шаруашылық объектісі ретінде иемдену.Оның иелері жеке
адам, топ немесе ұжым болулары мүмкін. Олар белгілі жағдайлар негізінде
кәсіпкерге айналады-өздерінің шаруашылық жұмысы нәтижелерінде экономикалық
жауапкершілікпен қарайтын оқшауланған тауар өндірушілер. Ол тенденция
бағыт акционерлік қоғамдарынынң пайда болуы мен байланныстарды күшейтеді,.
Жеке кәсіпорындарда бұрынғысынша меншік иесі кәсіпкер бірақ қазір
кәсіпкерлер кооператив болып, ұйымдастыру, техникалывқ басқару меншік
иесінен оның толық қанды өкілі-мнеджерге ауысумен сипатталады. Сонымен,
кәсіпкер өндіріс құрал-жабдығын меншік тенуші болмай ақ шаруашылық өкілі
ретінде оларды иемдене алады. Кәсіпкер қызмет істейтін меншікті иесі
ретінде шаруашылық субъектісі болып оқшауланады. Ол оған шаруашылық жұмысын
өз бетімен жүргізуге жағдай жасайды, өз есебінен кәсіпорынды ашып,
өндіріс құрал-жабдықтарын тиімді пайдалануға, оны жұмыс күшімен қосудың
жағдайын анықтауға мүмкіндік береді.
Демек, кәсіпкер мен меншік иесі арасында айтарлықтай байланыс жоқ.
Кәсіпкерлікті өркендетудің шарттары: меншік қатынастарынперсонификауциялау
(адамдық келбеті), мүліктерді қолдану жөнінде өз еркі,
жауапкершілігімен, шешім қабылдау мүмкіндігінің, өнімдер мен табыстар
жөнінде де осындай мүліктердің берілуі, қабілеттер мен жинақтарды
пайдалану жолдарын таңдап алудағы өндірушілер мен тұтынушылардың
экономикалық еркіндігі, нарықтардың ашықтығы және тең салмақтылығы,
қызметтер мен таурлардың капиталдың, информация мен жұмыс күшінің
қозғалысында кедергінің болмауы, тауарды бірдей бағамен сатып алу
мүмкіндігі болуы, азаматтардың құқықты қоғамның, муның ішінде заң
шығаратын, орындаушы- сот өкіметінің құрылуы және меншікті иесімен
кәсіпкерлер құқығын қорғау.
Кәсіпкерлік дамуының дәрежесі жетілген немесе жетілідірілмеген болуы
мүмкін. Кәсіпкерлік қызмет нарықтан шығады, ол нарық қатынастарының сипаты
мен көлеміне байланысты. Кәсіпкерлікті өркендетідің жағдайларын жасауда
бәсекенің орны ерекше. Кәсіпкер үшін шаруашылықты жүргізу-бәсекеге түсу,
өндірісті ұйымдастыра отырып ол бәсекелік күреске әзір болуы, нарықтың
қоғамдық қажеттілікке сай келмейтінінің “артығын” қиып түсетіндігіне әзір
болуы керек. Кез келген меншік түрі (соның ішінде мемлекеттік де) прогресс
жолына шыға алады. Сонымен қатар кез келген меншік түрі (соның ішінде
жекеменшікте) прогрестің күшті символы болады, егер сол жасампаз бәсеке жол
ашса.
Күшті нарықтық экономикасы бар елдер тәжіребесі көрсеткендей, еркін
бәсеке жүйесін реттелетін экономика деуге болады. Ол мемелкетсіз жұмыс
істей алмайды, өткені мемлекет ақша ұсынысын ұйымдастырады, ұжымдық
қажеттіілктің бөлігі ретінде өтемдер береді, нарықтық мінездердің
тиімсіз жақтарын тежеп жібермейді.
Нарықтық экономика үш түрлі күрделі “ауруға” бірден қарсы тура
алмайды- манополизмге, инфляцияға және іскерлік пен белсенділіктің
төмендеуіне. Өзінің ішкі резервтері арқылы оларға қарсы туруы қиын. Егер
мемлекет бұған араласпаса аурулар асқынып, біраз экономикалық және
әлеуметтік зиян келтіреді кеңісшіл теоретиктер өздерінің саяси
ұсыныстарында инфляцияның зардаптарына тиісінше көңіл бөлмегенінен 70
жылдардағы инфляцияны күшейтті, ал нарықтық күшөқұаттары бұған жетпеді. Ол
үшін мемлекеттік реттеудің формалау, 80 жылдардағы консерваторлардың күшті
“дәрілері” қажет болды.
Қазіргі нарықтық шаруашылық монополияға, инфляцияға қарсы реттеу
шараларынсыз, өндірістің ұзақ құлдырауын тоқтататын қысқа мерізімді
саясатсыз мүмкін емес. Мемлекеттің нарықтық экономикаға аралысуының басты
белгілері осындай. Бұл шеңбер рыноктық механизммен мемлекеттік реттеудің
қисынды симбиозасына, қазіргі қоғамның әлеуметтік –экономикалық
проблемаларын шешуге жеткілікті.
Егер мемлекеттік ақшаны нарықтық экономикаға жібергеннен артық
шығарса, онда ол қандайда ізгілікті мұраттарды басшылыққа алсада, рыноктық
процестердің, бұзылуы өндірістің тиімділігінің төмендеуіне әкеледі.
Ерте ме кешпе экономиканың мемлекетсізденуі, оның мемлекеттің белсенді
араласуынан шығуын қажет етеді. Мемлекетсіздендіру жүйесі кемінде төрт
компоненттен тұрады:
- шаруашылықты басқаруды бюракраттанудан құтқару;
- мемлекеттік кәсіпкер қызметті шектеу;
- жеке капиталды ынталандыру экономиканы реттеуді тарылту. Мұндай
жүйенің қажеттілігін есепке алу мұндай қорытындыға әкеледі:
жекешелендіруді, мемлекетсіздендіруді жәй бір ісі деп қарап оны
шаралардың барлық жүйесінен бөлек жүргізу (кешіктіріп ия ерте)
шаруашылық түбірлі өзгертүдің тиімді құралы бола алмайды.
Бұл жағдайда жекешелендірудің теориялық анықтамасын берудің маңызы
зор. Жекешелендіру-объектілерді белгілі қызмет түрлерін мемлекет қолынан
алып жеке меншікке беру. Кең мағынада бұл түсінікке кейбір артықшылықтарды
немесе монопольды нарықтың белгілі сегментін “жаулап алу”, немесе жаңа
мемлккеттіктен басқа қызметпен тауарларды ұсыну түрлерін жекелендіру
кіреді.
70-80 жылдарда жекешелендіру бүкіләлемдік құбылысқа айналды 80 жылдың
аяғында дүниежүзінің 80 елі-Латын және Солтүстік Америка мемлекеттерінен
Оңтүстік Корея, Филиппин, Малазияға дейін мемлекеттік секторды қысқарту
бағдарламасын қабылдады. Мұнда Ұлы Британия елінің мысалы айтарлықтай 1979
жылы Маргерт Тейчер үкіметті жекешелендіруді экономикалық саясаттың
басты мәселесі деп есептеді. Нәтижесінде өткен онжылдықта жеке капилға
экономиканың мемлекеттік секторынан 29 ірі кәсіпорны берілді, ол
шаруашылық жұмысының көрсеткіштеріне игі әсер етті. Мысалы, “Бритиш
Стил”мемлекеттік бола отырып жылына 1 млн. Стерлинг шығыныға ушырады, ал
денационализацияланғаннан кейін, яғни мемлекет иелігінен шыққанна соң
тұрақты пайда келтіреді бірақ Англия жекешелендіруде біраз
жетістіктиергежеткенмен ол техникалық және экономикалық қиындықтарға
кездесті.
Біздің жағдайымызда жекешелендірудің ерекшелігі меншіктің мемлекет
қолында жоғары шоғырландыру мен кәсіпкерлік дәстүрмен сипатталады мұндай
ерекшеліктер жекешеліндіруді жүргізудің қосымша шаралар мен де байланысты.
Национализациялануға қарағанда жекешелендіру процеі бір сатылы акт
емес, яғни оны тез жүргізуге болмайды. Кәсіпорында сату меншік иесін
ауыстырудың құқықық жақтарын анықтайтын бірінші саты.
Ал тағыда кемінде екі сатыдан туру керек: меншік иесінің құқығын нақты
жүзеге асырудың шын жағдайларын жасау (саяси, экономикалық, әлеуметтік,
праволық нормаларын) және ең сңында, меншік иелерімен басқарушылар арасында
комерциялық жұмыстардың басқа меншік иелеріне беру жөнінде еңбек
бөлінісінің болуы. Әрине бұл ұзақ сипаттағы процесс. Мұның мемлекетте
жүргізу мүмкін, бірақ одан кейінгі қарқыны әр түрлі-орындаушылармен
әрекет етушілерге байланысты және олардан басқа обьективті фактілерге де
қатысты болады.
Жекешелендірудің түрі көп, әр бір ел өзінің қайталанбас жекшелендіру
жолын қалыптастырады. Алайда ерекешліктерінің көптігіне қарамастан,
жекешелендіру концепциясының әзірлігінде төмендегідей талаптарды еселеген
жөн. Одан басқалары-өтпелі кезеңді нарықтық шаруашылық өлшемдері бойынша
жұмыс істеуге ынталандыруды пайдалану, жекелендіру кезінде көз бояушылыққы
жол бермеу; ішкі нарықтың капитал сенімділігінің проблемасын дұрыс шешу;
халықты жекешелендіруге қызықтыру жағдайларын жасау, он үнемі сақтау;
халықты әлеуметтік жағынан қорғау, әсірісе аз табыс алатындарды;
жекешелендіруден түскен түсімдерді әлсіз кәсіпорындарға бермеу керек.
Жекешелендірудің кестесі мынандай.
Жекешелендіру және оның қырлары:
Алынған қаржыларды Объектілер Субъектілер Құралдары
Пайдалану бағыттары
Еш бір елде жекешелендірудің ойдағыдай керемет тәсілі жоқ. Әр бір
елдің тәжіребесі оның онды және теріс жақтарын кқөрсетеді. Көптеген
жағдайларда бұл процесс сол елде қалыптасқан нақты тарихы және әлеуметтік
мәдени ортамен анықталады; қоғамдығы тұрақтылықтың дәрежесімен праволық
реттеу жүйесі және оның тиімділігінен, экономикалық дамудың жағдайымен,
дамыған қаржы менбанк жүйенсінің болуы мен әлеуметтік құрылымындағы орта
топ үлесімен, халықтың психологиясына байланысты.
Алайда алғашқы жақсылық өадамдарға қарамастан жекешелендіру шеңбері
шектелген мемлекеттік мүліктің үлкен бөлігін қысқа мерізімде киналыссыз
сатып жібереміз деп ойлау қате. Мұндағы ең бесту кедергі қажетті капиталдың
аздығ және жұмыссыздықтың жоғары дәрежесінен туындайтын әлеуметтік
зардаптар. Бір сападан екінші сапаға ауыстыру – теріс зардаптарсыз және
әдеттен тыс шараларсыз мүмкін емес.
Жекешелендіруді кең шеңберде тиімді және кезеңдер мен өткізу үшін
жоғардағы аталған шарттарды орындау, әсіресе көптеген инвесторларды тауып,
саяси және әлеуметтік келісім және мемлекет тарапынан тұрақты ауқымды
бақылау арқылы жүргізуге болады (пара берумен, коррупция, мафия мен күрес).
Әр түрлі елдердің тәжірибесі көрсеткендей, жоғпрда аталған шарттардың
тек біреуін ғана елемеу жекешелендірудің нәтижесін және қарқынын
төмендетеді. Бұл процесті асығып және қалай болса солай жүргізу, жергілікті
жерде ескі экономикалық жүйені жасамай қирату- әлеуметтік қауіпке әкеледі.
Сондықтан қиратуды алдында үш түрлі кәсіпорындарды анықтау керек.
Біріншілері- сатуға рұқсат етілгенін, сатуға болатынын, екіншісі- жалпы
ұлттық проблемаларды шешу үшін экономикалық қажет кәсіпорындарды мемлекет
қолында қалдыру, үшіншісі-жабылуға жататын кәсіпорындар. Рентабельды емес
кәсіпорындарды жою, әрине ондағы істейтіндерге айтарлықтай қиындықтар
келтіреді. Реформаны жүзеге асыру барысында жұмыссыз қалғандар оған қарсы
болатыны түсінікті.
Мысалы, Қазақстан республикасында да жекешелендіру процесіде қиын
жолмен жүріп келеді, 1991 –1992 жылға арналған жекешелендіру мен мемлекет
иелігінен алудың бірінші кезеңінен н,әтижесінде құны 1 миллиард сомға жуық
бағаланған 6198 объекті өзгертілді. Жекешелендірілген кәсіпорындарында 767
000 адам сөз жүзінде емес, іс жүзінде меншік иелеріне айналды. Бұл
республика бойынша жалпы жұмыс істеушілердің 12(. алайда тапсырма
орындалған жоқ. Саудада жекешелендірілген кәсіпорындарының үлесіне барлық
бөлшек тауарлар айналымының не бәрі 4,5( ғана келеді. Ал олардың жалпы
санының 40( жекешелендіруленген еді бұл процесті жүзеге асыруда жоғарыда
айтылғандай асығыстық, мүлікті талантаражға салу басым болды. Одан басқа
Талдықорған қаласындағы құны 58 млн. Сом тұратын қонақ үйді 2 млн.316 мыңға
сатылуын түсіну қиын немесе Алматыдағы “Әсем” тұрмыстық қызмет көрсететін
кешенінің 3,5 млн. теңгеге кеткені ақылға сыймайды.
Республикада мемлекет иелігінен алу мен жекешелендірудің екі кезеңі
де осы және тағы басқа кемшіліктер қайталанбас үшін біраз өзгерістер
енгізілді. Ең бастысы бұған бүкіл халықты кеңінен қатыстыру, жариялықты
күшейту, үкімет пен мемлекет тарапынан бақылау жүргізіледі. Жекешелдіруге
тұрғын үй купондарын барынша қатыстырып инвистициялық қорлар құрып
жекешелендіруден түскен қаржының 10-15( халықтың материалдық жағдайы
нашар топтарына бағыттау көзделген.
Жекелендірудің 1993-1995 жылдарға арналған екі кезенінің ұлттық
бағдарламасында мұны үш бағытта жүргізу белгіленген:
Бірінші бағыт –шағын салаларды қамтиды онда 200 адамға жұмыс істейтін
сауда, қоғамдық тамақтандыру және тұрмыс қажетін өтеу кәсіпорындары
иелеріне беріледі. Бұл бағыт шамамен 27 000 кәсіпорынды, онда істейтін
адамды қамтиді.
Екінші бағыт- жаппай иелендіру. Бұл жолы 5 00 адамға дейін жұмыс
істейтігін бүкіл кәсіпорындар мемлекет қарауынан иелерінің қолына өтеді
мұндай кәсіпорыдардың саны 9 000 шамасында және 3 млн. адам қамтылады.
Үшінші бағыт-аса ірі және бірегей кәсіпорындарды және басқа нысандарды
(объектілерді) мемлкет иелігінен алу бұл тұста үкімет олардың әрқайсысына
өзгенше талаптар мен келеді. Мұнда холдингтер ұйымдастыру болады. Үшінші
бағытта1,5 мың кәсіпорын және 2 млн. адам қамтылады. Үкіметтің ұсынысы
бойынша шағын кәсіпорындар аукциондар мен конкурстар да өткізіледі.
1992 жылдың орта кезеңінде Қазақстан республикасының 35 акционерлік
қоғам, 76 салааралық қоғамдастық, 30 концерндермен концорциум, 120
коммерциалық бантер 60 тауар биржасы, 40 сақтандыру компанияларды, 2
аудиторлық орталық, 11 мың кооперативтер, 5,5 шағын, кіші кәсіпорындар
болды. Бұл күндері олардың саны мен сапасы өсті. Қазір 200 түрлі банктер
бар. Тек ауыл шаруашылығында жекешелендірудің бір кезеңінде 759 ұжымдық,
388 кіші кәсіпорындар, 766 шаруа шаруашылығы, 99 ауыл шаруашылық
кооперативі, 39 шаруа шаруашылығының ассоциациясы мен 25 шағын
кәсіполрындар ассоциациясы құрылды.
Сонымен жекешелендіру нарықтық экономикаға ауысудығ алғы шартарын
жасай отырып кіәсіпкерліктің құнарлы топырағын әзірлейді. Бастапқы кезде
кәсіпкерлік капиталдың тез айналатын салаларында дамиды, сауда да, қоғамдық
тамақтану органдарында қызмет көрсетуде және т. ғ. б.
2. Қазақстан Республикасында орта және кіші бизнес
субъектілерінің дамуы
Қазақстан Республикасының 1999-2000 жылдарға арналған шағын
кәсіпкерлікті қолдау мен дамытудың мемлекеттік бағдарламасына сәйкес
күтілген нәтиже: 2000 жылдың соңында шағын кәсіпкерлік субъектілерінің
жалпы ішкі өнімдегі үлесі 15( дейін, ал субъектілердің жалпы саны 500
мыңға дейін, шағын бизнес саласында жұмыспен қамьтылғандардың саны 2 млн.
адамға дейін артуы керек болатын. Табиғи монополияларды реттеу
бәсекелістікті қорғау және шағын бизнесті қолдау жөніндегі агенттіктің
мәліметтері бойынша 2000 жылдың соңында елімізде 372 мыңнан астам шағын
кәсіпкерлік субьектілері қызмет жасап, онда 1,4 млн. адам еңбек еткен. Бұл
республикадағы еңбекпен айналысатындардың 23(. 1999 жылмен салыстырғанда
2000 жылы республика бойынша шағын кәсіпкерлік субъектілерініңң саны 12(,
онда жұмыспен қамтылғандардың саны 13( артқан. Алматы облысы бойынша
кәсіпкерліктің даму деңгейін келесі мәліметтерден көруге болады (кесте).
Осы кестеде келтірілген мәліметтерден байқалғандай, талдауға алынған
1999-2002 жылдары шағын бизнестің қалыпта даму деңгейі байқалады. Бұл ең
алдымен аталған жылдары макроэкономикалық тұрақтану тенденциясының сақталуы
мен мемлекет тарапынан шағын және орта бизнестің дамуына басым көңіл
бөлуінің нәтижесі. 2002 жылы 1999 жылмен салыстырғанда шағын бизнес
субъектілерінің саны мен өндірістегі кәсіпкерлер санының сәйкесінше 1,9
және 2,1 есеге артуына, әсіресе, 1997 жылдан бастап мемлекеттің шағын
кәсіпкерлікті қолдауды күшейтуі оң ықпал етті.
1-кесте. Кәсіпкерлер саны
Алматы облысының шағын кәсіпкерлік субъектілерінің саны туралы
мәлімет (бірлік)*
Жылдар 2001ж 2002ж 2003ж 2004ж 2004 жылдың
2001жылға
шаққандағы
Атауы үлесі, пайызбен
Шағын кәсіпкерлік 17587 18317 18808 34568 1,9
субъектілерінің
саны
Оның ішінде, 297 430 442 618 2,1
өндірісте
*Алматы облыстық кәсіпкерлік, шағын және орта бизнесті дамыту мен
қолдану жөніндегі комитеттің мәліметтері
Алматы облысындағы шағын және орта кәсіпкерліктің даму барысын
жіктеп қарастырсақ, ол мына төмендегі мәліметтерде келтіріледі.
Алматы облысы бойынша 2001жылы 17587 шағын кәсіпкерлік субъектілері
тіркеліп, 15685-і немесе 89,1(-і жұмыс істесе, 2002 жылы тіркелген 18317
субъектісінің 16136-сы немесе 88( қызмет жасаған. 2003 жылы 18808 шағын
кәсіпкерлік субъектісі тіркеліп, оның 16937-і немесе 90(-і жұмыс жасаған.
Жалпы, 2003 жылы 2000 жылға қарағанда жұмыс жасайтыңн шағын және орта
бизнес субъектілерінің саны 1,17 есе артқан.
1-ші кестеде келтірілген мәліметтерден байқалып отырғанындай, облыс
бойынша шағын және орта бизнестің дамуының әртүрлі даму тенденциясы
сақталуда.
Өндірістегі шағын және орта бизнестің даму барысына салық несие
тәрізді мәселелермен қатар, олар өндірген өнімнің өзіндік құнының
жоғарылығы мен сапасының нашарлығына сұраныстың төмендегі, қаражат пен
шикізаттың тапшылы, ішкі нарықтық импорт товарлардан қорғалмауы, өндіріс
орындарындағы құрал-жабдықтардың техникалық жағдайының төмендігі мен бұл
салаға инвестиция тартуға деген бастаманың әлсіздігі сияқты мәселелер өз
әсерін тигізіп отыр.
2-кесте .Алматы облысы бойынша шағын және орта бизнестегі жеке
тұлғалардың ішіндегі нақты салық төлеуге тартылған туралы мәлімет, 2002-
2004 жж.*
Саны 2002ж 2003 ж 2004ж
Адам Үлесі ( Адам Үлесі ( Адам Үлесі (
А 1 2 3 4 5 6
Барлығы, 12509 100 11943 100 15555 100
соның
ішінде
А) патент 9324 74,5 8934 74,8 2150 76,5
негізінде
Ә) тіркеу 3185 25,5 3009 25,2 622 22,5
күәлігі
*Алматы облысы бойынша салық комитетінің мәліметі бойынша.
2-ші кесте мәліметтерінен байқалғанындай, тіркеу куәлігі негізінде
қызмет ететін жеке кәсіпкерлерге қарағанда, патент бойынша жұмыс жасайтын
жеке кәсіпкерлердің үлесі үлесі басым, бір ғана 2004 жылдың өзінде тіркеу
куәлігі бойынша қызмет ететін жеке кәсіпкерлердің үлес 22,5 (, ал патент
негізінде жұмыс жасайтын жеке кәсіпкерлердің үлесі 76,5( құрайды (кесте)
3- кесте. Алматы облысы бойынша шағын және орта кәсіпкерліктегі заңды
тұлғалардың өндіріс көлемі туралы мәлімет*
Эканомикалық қызмет өндіріс көлемі (қызмет,жұмыс) млн. тг.
түрі
2002ж 2003ж 2004ж
сомасы үлесі( сомасы үлесі( сомасы үлесі(
Барлығы 2751,7 100 7352,6 100 9778,6 100
Оның ішінде:
өнеркәсіп өндіріс 606,1 22,02 1848,9 25,14 2358,4 24,12
Ауылшаруашылық 382,4 13,89 349,6 4,75 1311,2 13,40
өнімдерін қайта өңдеу
құрылыс 203,4 7,39 546,3 7,43 1203,2 12,30
Көлік және байланыс 42,6 1,55 71,7 0,98 255,6 2,61
Сауда 1095,9 39,82 3109,4 42,29 2970,8 30,38
қонақ үй, - - 62,7 0,85 63,5 0,65
мейрамханасы
Тағы басқа қызмет 421,3 15,31 1364,0 18,55 1615,9 16,52
түрлері
*Алматы облысы бойынша салық комитетінің мәліметі бойынша.
3-ші кесте мәліметтері негізінде Алматы облысы бойынша шағын және орта
бизнистегі кәсіпкер заңды тұлғалардың ндіріс (қызмет көрсету, жұмыс
орындау) көлемі 2002 жылы 2751,7 миллион теңгені құраса, оның ішінде
өнеркәсіп өндірісіндегі өндіріс көлемі 606,1 миллион теңгені 22,02 жалпы
өндіріс (қызмет көрсету, жұмыс орындау) көлемінің 22,02 процентін құраған.
2001 жылы шағын және орта бизнестегі өндіріс көлемі 7352,6 миллион теңгені
құраған, оның ішінде өнеркәсіп өндірісінің үлесі 25,14( құраған. 2004 жылы
кәсіпкерліктегі өндіріс (қызмет көрсету, жұмыс орындау) көлемі 9778,6
миллион теңгені құраса, оның 24,12( өнеркәсіп өндірісінің үлесіне тиді.
4-кесте
Алматы облысы шағын орта бизнесіндегі кәсіпкер жеке
тұлғалардың өндіріс көлемі туралы мәлімет*
Эканомикалық қызмет өндіріс көлемі (қызмет,жұмыс) млн. тг.
түрі
2002ж 2003ж 2004ж
сомасы үлесі( сомасы үлесі( сомасы үлесі(
Барлығы 1499,1 100 2701,2 100 5910,4 100
Оның ішінде:
өнеркәсіп өндіріс 26,8 1,79 114,5 4,22 232,4 3,93
Ауылшаруашылық 23,0 1,53 63,6 2,35 182,5 3,09
өнімдерін қайта өңдеу
құрылыс 1,5 0,10 5,2 0,19 6,8 0,12
Көлік және байланыс 173,1 11,55 169,8 6,29 232,5 3,93
Сауда 1105,0 73,71 1752,6 64,88 3278,2 55,46
қоғамдық тамақтандыру42,7 2,85 152,6 5,65 297,8 5,04
Туризм 0,1 0,006 0,4 0,01 0,5 0,008
Қызмет көрсету 32,4 2,16 202,8 7,50 527,3 8,92
Тағы басқа қызмет 96,5 6,44 239,7 8,87 1152,4 19,50
түрлері
*Алматы облысы кәсіпкерлік, шағын және орта бизнесті дамыту мен қолдау
жөніндегі комитеттің мәліметтері бойынша
4-ші кестеде Алматы облысы бойынша шағын және орта бизнасіндегі
кәсіпкер және орта бизнесіндегі кәсіпкер жеке тұлғалардың өндіріс (қызмет
көрсету, жұмыс орындау) көлемі туралы мәліметтер келтірілген 2002 жылы
кәсіпкер жеке тұлғаларды жалпы өндірісі (қызмет көрсету, жұмыс орындау)
көлемі 1499,1 млн. тенгені құраса оның ішіндегі өнеркәсіп өндірісінің
үлесі 1,79( болды 2003 жылы бұл көрсеткіш 4,22 ( құраса 2002 жылы кәсіпкер
жеке тұлғаларды жалпфы өндірісі (қызмет көрсету,жұмыс орындау) көлемі
5910,4млн. тенгені құрасы оның ішіндегі өнеркәсіп өндірісіндегі өндіріс
көлемі 232,4 млн тенгені немесе 3,93( құраған соның ішіндегі басты
себептердің бірі-республикадағы өнеркәсіп өндірісінң шикізат өндіру
бағытында басым дамығандағы яғни өндеу, қайта өндеу салаларының нашар
дамығанынан отандық өдіріс ішкі және сыртқы нарыққа жоғары сапалы әрі
бәсекелік қабілетті өнім өндіреалмауда ал ондай жоғары сапалы, бәсекелік
қабілеті, сұранысқа сай өнім өндіру, суранысқа сай өнім өндіре алмауда, ал
ондай жоғары сапалы, бәсекелік қабілетті, сұранысқа сай өнім өндіру үшін
қажетті өндіріс құрал жабдықтары деңгейінің төмендігі кедергі болуда.
3-ші және 4-ші кестелерге талдау жасау барысында Алматы облысы
аумағында шағын және орта бизнестегі кәсіпкер және тұлғалар сан жағынан
басым болғанымен де, кәсіпкер заңды тұлғаларда жұмыспен қамтылғандар
санының артық екені байқалды-әрі әрбір қызмет түрлерінің даму деңгейі де әр
түрлі, өзге кәсіп түрлеріне қарағанда бере нәтижесі тез болғандықтан шағын
және орта бизнестегі сауданың даму қарқыны доғары. Кәсіпкер заңды
тұлғалардың арасында өнеркәсіп өндірісімен айналысатындардың саны 2004
жылы 2002 жылға қарағанда 1,5 есе артса, 2003 жылмен салыстырғанда 1,02
есеге артқан. 2004 жылы өнеркәсіп өндірісінде тіркелген 442 кәсіпкер заңды
тұлғаның 259-ы немесе 58,6( нақты жұмыс жасаған, қалған 41,4 ( түрлі
себептермен жұмыс жасамаған. Өнеркәсіп өндірісіндегі жеке тұлғалардың
саны 2004 жылы 14065 субъектіні құраған, бұл 2003 жылмен салыстырғанда 2,2
есеге, ал 2003 жылмен салыстырғанда 1,8 есеге артты деген сөз (4 кесте).
Бір көңіл қуантатынжайт, ол өнеркәсіп өндірісі шағын және орта бизнесінде
жұмыспен қамтылғандар санының жыл өткен сайын артуы, бұған 3-ші және 4-ші
кестелерде келтірілген мәліметтер куә: 2004 жылы өнеркәсіп өндірісіндегі
кәсіпкер заңды тұлғаларды жұмыспен қамтылғандар саны 6520 адамды құраған,
бұл 2002 жылға қарағанда 1,8 есеге; 2003 жылмен салыстырғанда 1,2 есеге
артқан; өнеркәсіпөндірісіндегі кәсіпкер жеке тұлғаларды жұмыспен қамту
деңгейі 2004 жылы 502 адамды құраған, яғни 2002 жылмен салыстырғанда 1,3
есе артық. Жалпы өнеркәсіп өндірістегі шағын және орта бизнеспен қамыту
деңгейі кәсіпекер заңды тұлғаларды 23,12(, ал кәсіпкер жеке тұлғаларда 2,98
( құраған.
Демек, өнеркәсіп өндірісіндегі шағын және орта кәсіпкерлік өте баяу
болғанымен де, қатты даму деңгейін сақтауда.
Өндірістегі шағын және орта бизнестегі алғашқы қалыптасып дамуында
инвестициялық және қаржы несие жүйесі арқылы қолдау көрсетудің маңызы зор.
Шағын кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдауды қаржылық көмек арқылы жүзеге асыру
барысында жыл сайын аталған мақсатқа қарастиырылған қаржыландыру
(ассигнование) шеңберінде берілген республикалық және жергілікті
қаражатымен қатар, 1998 жылдан бастап Астана, Алматы, Қарағанды ; шымкентт
қалаларының кейбір банктері (казкомерцбанк, халықтық банк, цесна банк, банк
центр кредит, Алматы сауда қаржы банкы) еуропалық даму және реконструкция
банкысының зайымы бойынша шағын бизнесті еселендіру бағдарламасын жүзеге
асыруда.
Өнеркәсіптік құрал жабдықтарға бағытталған құрделі қаржы салымына
салық жеңілдіктері азайтылғанмен, жеке тұлғаларға берілетін жеңілдіктер
артқан.
Басқа да әр түрлі салық жеңілдіктеріне байланысты шектеу қойылды. Бұл
бағдарламаның теориялық негізі болыр американдық экономист А. Лаффердің,
кейіннен лаффер қисығы деген атпен танымал болған теориясы саналады.
Лаффер қисығы
R
100(
тыйым
салынған аймақ
R1
қалыпты аймақ
0 У1 У
Мұндағы, R- салық ставкасы; у-бюджет кірісі;R- салық ставкасы өткен
ставкасы өткен жағдайда у –бюджет кірісіде артады. Біріақ салық ставкасының
оңтайлы мөлшері R1-мемлекеттік бюджет кірісінің У максимальды мөлшерін у1-
қамтасмассыз етеді, яғни қалыпты аймақ. Одан әрі салықтардың өсуі еңбек,
өндіріс, кәсіпкерлікке деген ынтаны төмендетеді, демек 100( салық салу
жүзеге асырылған жағдайда мемлекеттік бюджет кірісі 0 –ге тең болады.
Салықтың төмендеуінінң нәтижесі болып эономикалық өрлеу мен мелекет
кірісінің өсуі саналады. Ал Лаффердің тұжырымы бойынша, көленкелі
экономика және салық жүйесі кері байланысты. Салықтардың өсуі көлеңкелі
экономика мөлшері заңды және заңсыз табысты салықтан жасыруфы, табыстың
басым бөлігін декларацияда көрсетпеуін арттырады.Керісінше, салықтардың
төмендеуі экономиканың дамуына ықпал етеді. Демек мемлекет кірісі салық
базасының ұлғаюынан емес, салық ставкаларының өсуі есебінен артады. Бұл
теорияның кейбір аспектілерін Америка Құрма Штаттары Үкіметі ХХ ғасырдың 20-
60 жылдары салық рефомасын өткізу барысында, кейінірек, жаңа өндеулерді
ескере отырып, 80 жылдары қолданды.Демек, Лаффер тұжырымы еркін нарық
механизмінің қалыпты іс әрекеті жағдайында тиімді болып табылады.
Осы тұста заңды бір сурақ туады салық салудың оңтайлы деңгейін
қалай анықтауға болады? Әр түрлі ғылыми әдебиеттерде алуан түрлі пікірлер
келтіріліп, салық төлеуші өз табысының 30-50( салық түрінде мемлекетке
беруге жағдай келеді деп тұжырымдайды. Біздің ойымызша, бл қисынсыз
тұжырым. Өйткені салық төлегеннен кейін қалған табысы өндірістің көлемін
ұлғайтуға, техникалық базаны нығайтуға тағы басқа мұқтаждықтарды шешу
барысында жетуі тиіс.
3. Кәсіпкерлік қызметті салықтық реттеу мемлекеттік
реттеудің негізі ретінде
Мемлекеттік реттеудің экономикалық қажеттігі туралы мәселенің
теориялық негізін көрнекті ағылшын экономисті Дж.М. Кейнестің (1883-1946ж)
1936 жылы жарық көрген “Общая теория занятости, процена и денег” еңбегі
саоды. Кейінірек жарық көрген Лаффердің бюджеттік концепциясы мемлекеттің
еркін, тәуелсіз кәсіпкерлер мен өндірушілердің шаруашылық қызметін реттеу
жақтайды.
Мемлекеттің экономиканы реттеу оның эконмикаға араласуын білдіреді.
Нарықтық экономиканың қалыпты қызмет ету үшін мемлекеттік және нарық реттеу
механизмдері өз ара тығызды байланыста болу керек.
Шведтік тәжірибеде дәлелдегендей аралас экономикада нарықтық және
мемлекеттік реттеу механизмдері үйлесімді қолдану қоғамның саяси және
макроэкономикалы тұрақтылығын қамтамассыз етуге , әлеуметтік экономикалық
мәселелерді ұқыпты шешуге жағдай дасауға болады.
Мемлекет эеономикаға нарықтық механизм кері әсер берген тұста
міндетті түрде араласады яғни мемлекеттің экономиканы реттеуі кез келген
қоғамдық жүйені басқарудың ажырамас бөлігі болып саналады.
Қазіргі таңда экономиканың реттеудің нақты анық жолы жоқ десекте,
көптеген дамыған елдер үшін де негізгі тұжырымдаманың өз ара қосындысы
негізіндегі реттеу әдісін қолданады. Атап айтқанда: әр түрлі нұсқадағы
кейнсиандық ұсыныс экономикасы теориясы, монераизм. Ал, неоклассикалық
ағымды мемлекеттік реттеудің негізі ретінде алғанмен де, оны ғалымдар
кенсиандықтан бөлмейді. Осы теорияларға қысқаша нақты тоқталып өтейік:
Кейнсиандық теорияның негізін қалаушы, көрнекті ағылшын экономисті,
мемлеке қайраткері, прогресивті немесе үдемелі слық жүйесі өндірішілінің
құрделі қаожы салымына қатысты тәекелге баруын ынталандырады.
Кейнсиандық теория мемлекеттік реттеудің басты макроэкономикалық
бағыттарына негізделеді. Аталған теорияға сәйкес, салықтар экономикалық
жүйеде “қалыптьасқан икемділік механизмі” ретінде әрекет етеді. Үдемелі
салықтар экономиканың теңдестірілуіне ықпал етсе, салық түсімдерінің
төмендеуі бюджет кірісін азайтып, экономиканың тұрақсыздығын өршетеді.
Мүндай жағдайда салықтар “қалыптасқан реттеуші” ретінде әрекет етеді;
экономикалық өрлеу кезінде салықтық түсімдерге қарағанда салық салынатын
табыс баяу өссе дағдарыс кезінде салықтар табысқа қарағанда тез азаяды
нәтижесінде қоғамдағы әлеуметтік жағдайдың сарыстылмалы түрде тұрақтылығы
сақталады. Аталған теорияны ағылшын Үкіметі 1-ші дүниежүзілік соғыс
алдында, яғни мемлекеттің барлық күші әскери өнеркәсіп өндірісіне
бағытталған тұста тиімді қолдана білді. Ғылыми техникалық өрлеу түсінда
экономиканы реттеудің кейнсиандық жүйесі экономикалық даму талабына сай
болмағандықтан әрі мына төмендегі себептерге байланысты тоқталады:
біріншіден, өндіріс барысында инфляция тұрақтылығы сипатқа ие бола
бастағандықтан, ресурстарға деген сұранысты емес ұсынысты жандандыратын
қозғаушы күш қажет болды; екіншіден эконмикалық ынтымақтастықтың дамуына
байланысты әр бір мемлекеттің сыртқы нарыөқтан тәуелділігі артып
мемлекеттің сұранысты ынталандыруы шетелдік инвестицияға оң әсер етті.
Сондықтан кейнсиандық тұжырымдаманы неоклассикалық теория алмастырады.
Неоклассикалық теория еркін бәсекелестікке, экономикалық тұрақтылыққа
негізделеді бұл екі тұжырымдаманың айырмашыфлығы мемлекеттік реттеу
әдістерінің әр түрлігінде. Неоклассикалық модельдың өкілі ағылшын экономисі
Дж. Мит экономикалық процесті реттеуге мелекетті жанама түрде қатыстырады
бюджет және салық саясатын ескремей, ақша –несие саясатына басым назар
аударады.
Бірақ бұл екі негізгі ағымның бір біріне қарамақайшы келетін тұстарда
бар. Кейнсиандық мектептің өкілдері (Дж.М Кейнс, А.Хансен, Ф.Ноймарк және
т.б.) мелекеттің экономикаға белсенді араласу идеясын жақтап салықтарды
мемлекеттің экономикалық саясатының негізі құралы ретінде қарастырады.
Неокласикалық мектептің өкілдері (А.Маршалл, М.Уэйденбаум, А.Лаффер
және т.б.) мемлекеттің экономиканы реттеуі шектелі мөлшерде болғаның
қалайды, ал салықтарды тек фискальдық құрал ретінде қарастырып
кәсіпкерліктің еркіндігін насихаттады.
Өз кезегінде неоклассикалық теориядан екі бағыт: ұсыныс экономикасы
теориясының манеторизм теориясы кеңінен таралады.
Экономикалық процестердің мемлекет тарапынан реттелуі кез келген
қоғамдық жүйенің басқару элементі болып табылады. Мемлекеттің экономикаға
рараласыу дәрежесі қоғамның дамуының әр бір нақты тарихы кезеңінде шешетін
міндеттеріне және мақсаттарына байланысты реттеудің формалары мен
әдістері анықталады.
Экономикалық процестердің мемлдекеттік тарапынан ретттелуі кез келген
қоғамдық жүйенің басқару элемнті болып табылады,. Мелекеттің араласу
дәріжісі қоғамның дамуының әр бір нақты тарихы кезеңінде шешетін
міндеттеріне және мақсаттарына байланысты: реттеудің формалары мен әдістері
де осылар арқылы анықталады.
Жоспарлы экономикалық жағдайларында реттеу жалпылық сипат алып,
дамудың тек басты пропорциялары ғана емес басқарудың ең төменгі шаруашылық
есеп буындарына дейінгі барлық деңгейлерін қамтиді. Шешімдер қабылдау
дербестігі жоспарлы тапсырмалар жоғарыда белгіленген нормалар,
нормативтер, лимиттер, бағалар, шығарылатын өнімдердің мөлшері арқылы
болар болмас ауқымға дейін шектеледі.
Сөйтіп тауар-ақша қатынастары мен оларға сәйкес экономикалық заңдардың
сөз жүзіндегі іс-қимыл жағдайында шаруашылық өмір шаруашылықтар
субъектілерінің экономикалық мүдделері, ресурстар пайдалану мүмкіндіктері
кәсіпкерлік тиәуекел және соған байланысты ұжымдар мен олардың
қызметкерлеріне келтірілген материалдық шығындар ескрілмей бұйрықшыл
кеуденсоқ әдістері мен реттеліп отырды. Бұл жүйеде қаржының рөліне жөнді
мән берілмеді, оның қызметі ақшалай қаражаттар жинап, оларды беруге нұсқау
– бұйрықтарға сәйкес қайта бөлуге сайып отырады.
Нарық қатынастары бұл үлгіні жоққа шығарады.Оның орнына экономикалық
соның ішінде қаржы формалары мен әдістері арқылы жанама реттеу жүйесі
келді. Дүниежүзілік практика құрамында: салықтар тавкалары салық салу
жөніндегі снкцияларымен жеңілдіктері, амартизация нормалары,
кәсіпорындарының қорларына қаражат бөлу нормативтері, әлеуметтік
қамсыздандыру нормативтері, бюджетті қаржыландыру көлемі (дотация,
субвенция, субсидия) бар реттеу жүйелері жасап шықты. Бұған қосымша
реттемелер: ақшалай (вальта курсы, ақша имиссиясы), несиелік (несиеге
төленетін проценттер), орталық (мелекеттік, ұлттық) банкінің есептік
ставкасы мен резервты талаптары, баға (кесімді баға деңгейі, кеесінді және
еркін бағаның арақатынасы, рентабельділіктің реттелуі деңгеі).
Аталған реттемелер экономиканың белгіленген бағыттта дамуын үйлестіріп
отыруға арналған. Олар қүрделі байланыста іс қимыл жасайды. Мемлекет
қаржы, баға, ақша-несие саясатының бағытын анықтағанда, қоғамның
экономикалық және әлеметтік мүдделерге қимыл ету формалары мен әдістері
қолдану ағымдағы және болашақтағы мақсат- міндеттерге байланысты.
Кәсіпкерлік республикамыздың экономикалық дамуының шешуші факторы болуы
керек. Экономикасы жақсы дамыған елдерде жұмыс орнының 90% дейін жеке
кәсіпкерлік, шағын немесе орта кәсіпорындар есебінен құрылады. Мемлекеттің
жаңадан құрылатын кәсіпорындарыға саясаты, мемлекеттік қызмет тарапынан
үлкен еңбекті қажет етеді немесе мына бағыттар бойынша топтастырылуы
мүмкін:
1. Жеке кәсіпкерлерге, шағын немесе орта кәсіпорындарға көмек көрсету.
2. Кәсіпкерлікті қаржылай қолдау.
3. Кәсіпорынды басқарудың тиімді жүйесін құруға көмек көрсету.
4. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Т.РЫСҚҰЛОВ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ЭКОНОМИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
ҚАРЖЫ ЖӘНЕ ЕСЕПң
ҚАРЖЫң КАФЕДРАСЫ
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: ОРТА ЖӘНЕ КІШІ БИЗНЕС СУБЪЕКТІЛЕРІНІҢ ДАМУЫН МЕМЛЕКЕТТІК
ҚОЛДАУДЫ ЖҮЗЕГЕ АСЫРУДЫҢ САЛЫҚТЫҚ АСПЕКТЛЕРІ
Салық және салық салуң
мамандандыру
сырттай
оқу бөлімінің 2-курс
студенті Төлепбергенов Т.
Ғылыми жетекшісі:
Аға оқытушы Базарбаев А.О.
____________________
Рецензент:
________________
________________
Жұмыс қорғауға
жіберілдің
Қаржың кафедрасының меңгерушісі
С.Ж.
Интыкбаева
Алматы, 2006ж
МАЗМҰНЫ:
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ..3
І Тарау. Қазақстан Республикасында кәсіпкерлік қызметтің
даму
бағыттары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ..7
1. Кәсіпкерлікті дамытудың әлеуметтік-экономикалық
алғы
шарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ...7
2. Қазақстан Республикасы орта және кіші
бизнес субъектілерінің
дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... 20
3. Кәсіпкерлік қызметті салықтық реттеу мемлекеттік
реттеудің негізі
ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...28
ІІ Тарау. Қазіргі кезде Қазақстан Республикасындағы
орта және кіші бизнес субъектілеріне салық
салу
механизмі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
3
1. Орта және кіші бизнес субъектлеріне салық салуды
Есептеу мен төлеу
принциптері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 43
2. Орта және кіші бизнес субъектілерінен түсетін
салықтық түсімдердің бюджет кірістерінің
құрылуындағы
рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 50
ІІІ Тарау. Орта және кіші бизнес субъектілеріне салық
салуды жетілдіру
бағыттары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... . 61
Қортынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... 68
Пайдаланылған
әдебиттер ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ..70
Кіріспе
Қазіргі жағдайда мемлекеттің экономикалық құрылымын
жоспарлау оның қаржы жүйесін талдаусыз мүмкін емес. Бұл жүйе қаржы
қатынастары жиынтығынан және оны реттейтін институттардан тұрады. Қаржы
қатынастары кез келген қоғамдық жүйеде орын алатын жалпыэкономикалық
қатынастардың құрамды бөлігі. Мемлекет қаржы жүйесі арқылы саяси,
экономикалық және әлеуметтік салалардың алуан түрлі қызметтеріне қажетті
қаражаттарды жинақтап, пайдаланады.
Мемлекеттік қаржылар ұлттық табысты қайта бөлуде, қоғамдық
экономикалық құрылымын қалыптастыруда, өндіргіш күштерді жетілдіруде
маңызды рөл атқарады. Мемлекеттің қаржылары әлеуметтік бағдарламаларды
жүзеге асыруға, мемлекеттік басқару аппараты мен қорғанысқа, тәртіп сақтау
күштерін қаржыландыруға, сыртқы экономикалық қызметті атқаруға жұмсалады.
Қаржы жүйесі мемлекеттің көптеген қаржыландыру институттарын қамтиды.
Олар әр түрлі бағыттағы несие институттарымен тығыз байланыс негізінде
әрекет жасайды.
Мемлекеттік бюджеттің кірістері біріншіден, орталық және жергілікті
органдар жинайтын салықтардан, мемлекеттік заемдардан, бюджеттен тыс немесе
мақсатты қорлардың төлемдерінен құралады.
Мемлекеттік табыстың жалпы материалдық негізін ұлттық табыс құрайды,
мұны бөлу және қайта бөлу негізінде бірқатар шаралар жүзеге асырылады.
Мұндай қайта бөлу механизмінің негізгі және тұрақты буындары - салықтар,
мемлекеттік заем, бюджеттен тыс қорлардан алынған төлемдер.
Мемлекеттік бюджет түсімдерінің ең басты көзі-салықтар. Өнеркәсібі
дамыған елдердің бюджетіндегі салықтардың үлесі 90 процент.
Қазіргі кездігі салықтардың маңызы мен рөлі мемлекеттік органдарды
қаржы ресурстарымен қамтамасыз етумен шектелмейді. Салықтар ұлттық табысты
мемлекеттендірудің басты құралы. Олардың макроэкономикалық шешуші рөлі
артып келеді, мұны Жалпы Ұлттық Өнімнің көлеміндегі салық үлесінің
ұлғаюынан көруге болады. Салықтар экономикалық белсенділікті арттырудың,
ұдайы өндіріс процесіне әрекет етудің басты бір тұтқасы ретінде жаңа
сипатқа ие болуда. Мұндай ықпал көп бағытта жүргізілуде. Табысқа салық салу
арқылы манипуляция жасап, мемлекет капиталының қорлану процесіне
айтарлықтай әсер етеді.
Салық арқылы реттеу әдістері салалардың бәсекелестігін ынталандыруға,
капиталдың қорлануына қолайлы жағдай жасауға, корпорациялардың әлеуметтік
қызметін қолдауға кеңінен пайдаланылады. Осы мақсатта түрлі салық
жеңілдіктерін беру қажет. Салықтық жеңілдіктер беру арқыла мемлекет
өндіргіш күштерді аймақтық орналастыруға, инфрақұрлым объектілерін салуға
және тағы басқалары арқылы айтарлықтай әсер ете алады. Салықты реттеуде
мемлекет тек жекелеген шаралар жүргізіп қоймай, сонымен қатар барлық
шаруашылық конъюнктураға ықпал етеді. Экономикалық тоқыраудан шығу үшін
мемлекет салық салудағы жеңілдіктер беру жолымен күрделі қаржыны
ынталандырып, тұтыну мен инвеститцияны қолдап, товарларға жиынтық қоғамдық
сұраныстың болуы үшін қолайлы жағдайлар жасайды.
Қазіргі кезде нарықтық экономиканың белсенді құрылысшылары-
кәсіпкерлер, іскер адамдар немесе бизнесмендер.
Кәсіпкерлік туралы көзқарас мыңдаған жылдар бойы өндіргіш күштің
дамуымен меншік қатынастарымен, Ғылыми-техникалық прогресстің және
қоғамдағы өндірісті ұйымдастырудың түріне, оның шоғырлануы дәрежесіне қарай
өзгеріп тұратынын атап өту қажет.
Әлеуметтік-экономикалық құбылыс ретінде кәсіпкерлік көптеген қоғамдық
қатынастарды камтидыю Кәсіпкерліктің тамыры адам қызметінің экономикалық
жағдайларында жатыр.
Кәсіпкерлік қызметтің мәні-өндіріс құрал-жабдықтарын шаруашылық
объектісі ретінде иемденуде және табыс алу мақсатында өндіріс факторларын
тиімді пайдалану. Кәсіпкерлік қызметтің өркениетті дамуы үшін мемлекет
тарапынан жағдай жасалуы қажет.
Сондықтан да, Қазақстан Республикасында шағын және кіші бизнес
субъектілерінің дамуын мемлекеттік қолдауды жүзеге асырудың салықтық
аспектілері деген актуалды болып табылады.
Дипломдық жұмыстың негізгі мақсаты- Қазақстан Республикасында
кәсіпкерлік қызметтің дамуын қарастыру, қазіргі кезде кәсіпкерлік қызметке
салық салу механизмін қарастыру және салық салуды жетілдіру бағыттарын
талдау, мемлекет тарапынан қолдау жасау.
Қойылған мақсатқа жету үшін төмендегі сұрақтар қарастырылады:
- Кәсіпкерлікті дамытудың әлеуметтік-экономикалық алғы шарттары;
- Қ.Р шағын және кіші бизнес субъектілерінің дамуы;
- Кәсіпкерлік қызметті салықтық реттеу. Мемлекеттік реттеудің негізі
ретінде.
- Шағын және кіші бизнеске салық салуды есептеу және төлеу принциптері;
- Қ.Р-ғы шағын және кіші бизнес субъектілерінен түсетін салықтық
түсімдердің бюджет кірістерінің құрылуындағы рөлі;
- Шағын және кіші бизнес субъектілеріне салық салуды жетілдіру
бағыттары.
І- тарау. Қазақстан Республикасында кәсіпкерлік
қызметтің даму бағыттары
1. Кәсіпкерлікті дамуының әлеуметтік-экономикалық
алғы шарттары
Кәсіпкерлік қызметке талдау жасау- оның жалпы экономикалық ой-пікір
сияқты ұзақ тарихы мен терең тамыры барын көрсетеді. Орта ғасырларда
“кәсіпкер” деген термин, одан да бұрынғы “антрепренер” (“антрепренер”-
француз сөзі “делдалдық” дегенді білдіреді) екі мағынада қолданылады-түрлі
мереке мен музыкалық көріністі ұйымдастырушы және ірі өндірістік немесе
құрылыс жобаларын басқарушы. Көне тарих пен орта ғасыр ғылымдарында
кәсіпкерлік туралы оның индустриялық кезіне дейін қалай аталатынына
қарамастан, ерекше ой-пікір болған. Алайда батыстың экономикалық
теориясында “кәсіпкерлік” мәселелеріне назар аудару XVІІІ ғасырдан
басталды. Оны атақты ғалымдар Р. Кантилонаның, А. Тюргоның, Ф. Кенэнің, А.
Смиттің, Ж. Сэйдің есімдерімен байланыстырады. “Кәсіпкер” терминының атасы-
белгілі ағылшын экономисі Ричард Кантилон (XVІІ ғасырдың басы). Ол
“кәсіпкер” деген нарық жағдайында әрекет жасаған адамды айтқан.
Әлеуметтік-экономикалық құбылыс ретінде кәсіпкерлік көптеген қоғамдық
қатынастарды қамтиды. Мұның айталық, заң-құқылық, психологиялық, тарихи
жақтары бар. Бірақ кәсіпкерліктің тамыры адам қызметінің экономикалық
жағдайларында жатыр. Кәсіпкерлік қатынастарды қараудың алғашқы нүктесі-
олардың субъектісі мен объектісін анықтау.
Кәсіпкерлік субъектісіне экономикалық қызметке қатысушы түрлі
мүшелер, алдымен жеке-дара индивидтер, адамдар жатады. Олар бұл сапада жеке-
дара өндірісті ұйымдастырудан көрінеді. Мұндай кәсіпкердің жұмысы өзінің
еңбек шығындарына немесе жалдамалы еңбекті қолдануға негізделеді. Сонғы
жағдайда кәсіпкер жалдаушы болады. Кәсіпкер қызметті бір топ адамдар
жүргізуі мүмкін, оларды байланыстырушы-міндетті шарттар мен экономикалық
мүдде. Мұндай кәсіпкерліктің түрі- ұжымдық, коллективтік деп аталады.
Ұжымдық кәсіпкерліктің субъектісі-әртүрлі ассоциациялар: акционерлік
қоғамдар, кооперативтер және тағы басқалар. Жеке-дара кәсіпкерлерге
қарағанда партнерлік бірлестіктер іріә көлемдегі мәселелерді шеше алады.
Мемлекеттік кәсіпорындар туралы ерекше айтқан жөн. Өйткені мемлкете
кәсіпорындарының ұжымы өзінен өзі кәсіпкерліктің субъектісі бола алмайды.
Бірақ егер қайта құрылыс болып, бұрынғы ұжымның орнына жаңа, айталық
арендаторлар ұйымы құрылса, онда соңғылары ұжымдық кәсіпкерліктің субъектсі
болады. Осыдан келіп кәсіпкерлік қызмет түрінің иерархиясы шығады:
мемлекеттік (жоспарлы кездегіден өзгеше нарықтық экономикадағы рөліне
байланысты), ұжымдық жеке-дара.
Кәсіпкерліктің потенциалдық мүмкіндіктерін толық бағалау үшін олардың
субъектілірін номиналды және реалды деп бөлудің маңызы ерекше.
Номиналдыққа кәсіпкерлік қызметімен айналысу құқықы. Нарықты экономика
елдерінде әрбіреуінің бұған құқығы бар. Алайда мұны жүзеге асыру қоғам
мүшесінің бәрінің қолынан келмейді. Сондықтан кәсіпкерліктің шын реалды
субъектісі-бұған деген алғы-шарттары бар, ең бастысы-капитал иемдену құқысы
барлар. Міне осы адамдар экономиканың кәсіпкерлік секторын құрып, дамыта
алады.
Кәсіпкерліктің объектісі-адамның белгілі қызметі. Кәсіпкерліктің соңғы
нәтижесі-өндірілген өнім мен көрсетілген қызмет. Бірақ, ең бастысы-әр
кәсіпкер оның өзіне тиімдісін, пайдалысын ғана жасайды. Міне осы себептен
кәсіпкерлердің ең басты мақсаты өз кәсіпорнының пайданы көп келтіруі немесе
шығындарын барынша азайту. Ал кәсіпкердің табысы көбіне оның істі
ұйымдастыруына тікелей байланысты. Қызметінің бастапқы кезінде кәсіпкер
қатаң бәсеке жағдайында нарықтан шығып қалмас үшін өндіріс факторларын
комбинациялаудың жаңа жолдарын іздейді, яғни бұл кәсіпкер ісінің ең басты
мәселесі.
Сонымен, кәсіпкерлік –жаңа мүмкіндіктерді іздеу, жаңа технологияны
пайдалaну, капиталды жұмсаудың тың салаларын іздеу, ескі ойлау шеңберіне
шығу. былайша айтқанда, өндірістің жаңа түрін ашып дамыту, қызметер мен
тауарлардың жаңа түрлерін шығару мақсатында ұйымдастыру құрылымдарын
өзгерту, жаңарту және өркендету туралы болып отыр. Мұндай өзгерістердің
түрлері әр алуан-жаңа кәсіпорындар ашу немесе ескілерін жою және
модификациялау.
Демек, нақты өмірде кәсіпкерліктің объектісі-новаторлық, жаңашылдық,
ерекше мағынадағы новаторлық-өндіріс, айырбас және бөлудің түрлі
факторларын комбинациялай.
Кәсіпкерлік әр кезде де белгілі бағытта ұйымдастырылады, нақты
формалары бар. Кәсіпкерліктің шаруашылық жүргізу тәсілі ретінде бірнеше
жалпы белгілері бар. Оның ішінде негізгісі-шаруашылық субъектілерінің
еркіндігі мен тәуелсіздігі. Олардың егемендігі нарық механизмі әрекетін
қамтамассыз ететін тәртіп қалыптастырады. Кәсіпкердің тәуелсіздігі оған
экономикалық ресурстарды алуға, осы ресурстардан өз қалауынша қызмет пен
тауар өндіру процесін ұйымдастыру және оларды нарықта кәсіпкердің
ойлағанындай сату құқын береді. Материалдық ресурстар мен ақша капиталының
иелері бұл ресурстарды өз қалауынша пайдалана алады. Әр бір қызметші өзі
істей алатын еңбекпен айналысуға құқы бар. Алайда қандайда болмасын
еркіндік көптеген жағдайлармен шектелген, олар сыртқы орта мен субъектілер
әрекетінің нәтижесінен шығады. Дегенмен кәсіпкерліктің басты шарты-барлық
мүмкіндіктердің деңгейі тұрғысынан шешім қабылдауға автономиялылығы,
өзбеттілігі.
Барынша көп табыс келтіру-кәсіпкерлік жұмыстың қозғаушы факторы. Көп
жағдайларда тек осы тұрғыдан ған іс ұйымдастырылып, одан әрі кеңейтіледі.
Бірақ нарық жағдайында белгілі бір өзгерістер өне бойы болып турады.
Кәсіпкер көбіне бұл өзгерістердің басталуын күтпейді, тек соңынан ғана
оларға тиісінше көңіл аударады. Олар өздеріне тиімді өзгерістер, яғни
жұмыстарына жаңалықтар еңгізеді, Жаңалық процесінің мұраты пайда табу.
Нарыққа жаңа тауар шығарған немесе ресурс, үнемдейтін, эканомикалық тиімді
технология ұсынған алғашқы фрима оларды белгілі уақытқа дейін баламалы
құнынан жоғары бағамен сатады міне осы қабілет-әдеттегіден ерекше
шешім қабылдау іскерілік әлемінде ерекше жоғары бағаланады.
Кәсіпкерілікке тән тағы бір сипат-шаруашылық жүргізудегі тәекелге бел
бууы. Іске кіріскенде алғашқы болашақ бұлдыр, оны болжап білу-қиын. Жаңа
идеялар мен жобаларды пайдаланғанда бастапқыда қауіп-қатері көп, оларды өне
бойы экономикалық жағынан есептеуге мүмкін емес.
Шаруашылық қауіп-қатердің, тәуекелдің негізінде мүмкін болатын және
шын нәтижелердің ара қатынасы жатады. Егер өндірілген тауарлар бағасы
жұмсалған шығындарды қайтармаса, онда кәсіпкер өз қызметін тиімді
ұйымдастыра алмағаны, әлде күткен конъюнктура жайсыз болғаны.
Өндіріс факторларын комбинациялауды тұрақты бақылау кәсіпкерді өне
бойы қауыр жағдайда ұстайды, ал мұндай психологиялық жай өндірістің басқа
мүшелерінде тарайды. Сонымен, нақты кәсіпкерлік қызметтің
шеңберіне шаруашылық белсенділіктің жаңа мүмкіндіктерін іздеу пайдалылықты
анықтау, өндірісті ұлғайтудың қаржылық және басқа ресурстарын қамтамасыз
ету, жұмысшыларды жалдау, өкіметпен. Жабдықтаушымен, клиенттермен қарым-
қатынастар енеді. Әрине осы жұмыстардың бәрін бір адамның атқаруы міндетті
емес. Бірақ кәсіпкерді лизамен салыстыру орынды; ол басқалардың энергиясын
көбейтеді. Тәуелсіздік және ұйымдастырудағы новаторлық-кәсіпкерліктің мәні
осында: біреу оған өмір берсе, екіншісі-тағдырын анықтайды.
Кәсіпкерліктің мәнін толық түсіну үшін оны меншік қатынастарын жүзеге
асырудың бір түрі деп қарау керек. Кәсіпкер меншік иесі ме? Бұл сұраққа
жауап беру үшін меншік иесінің қызметін шаруашылық субъектісінің қызметінен
айыра білу шарт. Өткен ғасырдың өзінде-ақ меншіктегі капиталдан қызмет
атқаратын капитал бөлінеді. Осыған қарап өндіріс құрал –жабдықтарын меншік
объектісі ретінде иемденуден оларды шаруашылық объектісі ретінде иемденуі,
тиісінше меншік иесі қызметін шаруашылық субъектісі қызметінен айыра білу
қажет. Субъектінің өндіріс құрал жабдықтарын меншік және шаруашылық
объектісі ретінде иемденуі жеке-дара кәсіпкерлік деп түсіндіріледі. Шешім
қабылдай процесі капитал иесіне түгелдей тәуелді.алайда әдетте шешім
қабылдау капитал иесінен капиталды басқарушыға ауысып отырады. Бұл өндіріс
құрал-жабдықтарын шаруашылық объектісі ретінде иемдену.Оның иелері жеке
адам, топ немесе ұжым болулары мүмкін. Олар белгілі жағдайлар негізінде
кәсіпкерге айналады-өздерінің шаруашылық жұмысы нәтижелерінде экономикалық
жауапкершілікпен қарайтын оқшауланған тауар өндірушілер. Ол тенденция
бағыт акционерлік қоғамдарынынң пайда болуы мен байланныстарды күшейтеді,.
Жеке кәсіпорындарда бұрынғысынша меншік иесі кәсіпкер бірақ қазір
кәсіпкерлер кооператив болып, ұйымдастыру, техникалывқ басқару меншік
иесінен оның толық қанды өкілі-мнеджерге ауысумен сипатталады. Сонымен,
кәсіпкер өндіріс құрал-жабдығын меншік тенуші болмай ақ шаруашылық өкілі
ретінде оларды иемдене алады. Кәсіпкер қызмет істейтін меншікті иесі
ретінде шаруашылық субъектісі болып оқшауланады. Ол оған шаруашылық жұмысын
өз бетімен жүргізуге жағдай жасайды, өз есебінен кәсіпорынды ашып,
өндіріс құрал-жабдықтарын тиімді пайдалануға, оны жұмыс күшімен қосудың
жағдайын анықтауға мүмкіндік береді.
Демек, кәсіпкер мен меншік иесі арасында айтарлықтай байланыс жоқ.
Кәсіпкерлікті өркендетудің шарттары: меншік қатынастарынперсонификауциялау
(адамдық келбеті), мүліктерді қолдану жөнінде өз еркі,
жауапкершілігімен, шешім қабылдау мүмкіндігінің, өнімдер мен табыстар
жөнінде де осындай мүліктердің берілуі, қабілеттер мен жинақтарды
пайдалану жолдарын таңдап алудағы өндірушілер мен тұтынушылардың
экономикалық еркіндігі, нарықтардың ашықтығы және тең салмақтылығы,
қызметтер мен таурлардың капиталдың, информация мен жұмыс күшінің
қозғалысында кедергінің болмауы, тауарды бірдей бағамен сатып алу
мүмкіндігі болуы, азаматтардың құқықты қоғамның, муның ішінде заң
шығаратын, орындаушы- сот өкіметінің құрылуы және меншікті иесімен
кәсіпкерлер құқығын қорғау.
Кәсіпкерлік дамуының дәрежесі жетілген немесе жетілідірілмеген болуы
мүмкін. Кәсіпкерлік қызмет нарықтан шығады, ол нарық қатынастарының сипаты
мен көлеміне байланысты. Кәсіпкерлікті өркендетідің жағдайларын жасауда
бәсекенің орны ерекше. Кәсіпкер үшін шаруашылықты жүргізу-бәсекеге түсу,
өндірісті ұйымдастыра отырып ол бәсекелік күреске әзір болуы, нарықтың
қоғамдық қажеттілікке сай келмейтінінің “артығын” қиып түсетіндігіне әзір
болуы керек. Кез келген меншік түрі (соның ішінде мемлекеттік де) прогресс
жолына шыға алады. Сонымен қатар кез келген меншік түрі (соның ішінде
жекеменшікте) прогрестің күшті символы болады, егер сол жасампаз бәсеке жол
ашса.
Күшті нарықтық экономикасы бар елдер тәжіребесі көрсеткендей, еркін
бәсеке жүйесін реттелетін экономика деуге болады. Ол мемелкетсіз жұмыс
істей алмайды, өткені мемлекет ақша ұсынысын ұйымдастырады, ұжымдық
қажеттіілктің бөлігі ретінде өтемдер береді, нарықтық мінездердің
тиімсіз жақтарын тежеп жібермейді.
Нарықтық экономика үш түрлі күрделі “ауруға” бірден қарсы тура
алмайды- манополизмге, инфляцияға және іскерлік пен белсенділіктің
төмендеуіне. Өзінің ішкі резервтері арқылы оларға қарсы туруы қиын. Егер
мемлекет бұған араласпаса аурулар асқынып, біраз экономикалық және
әлеуметтік зиян келтіреді кеңісшіл теоретиктер өздерінің саяси
ұсыныстарында инфляцияның зардаптарына тиісінше көңіл бөлмегенінен 70
жылдардағы инфляцияны күшейтті, ал нарықтық күшөқұаттары бұған жетпеді. Ол
үшін мемлекеттік реттеудің формалау, 80 жылдардағы консерваторлардың күшті
“дәрілері” қажет болды.
Қазіргі нарықтық шаруашылық монополияға, инфляцияға қарсы реттеу
шараларынсыз, өндірістің ұзақ құлдырауын тоқтататын қысқа мерізімді
саясатсыз мүмкін емес. Мемлекеттің нарықтық экономикаға аралысуының басты
белгілері осындай. Бұл шеңбер рыноктық механизммен мемлекеттік реттеудің
қисынды симбиозасына, қазіргі қоғамның әлеуметтік –экономикалық
проблемаларын шешуге жеткілікті.
Егер мемлекеттік ақшаны нарықтық экономикаға жібергеннен артық
шығарса, онда ол қандайда ізгілікті мұраттарды басшылыққа алсада, рыноктық
процестердің, бұзылуы өндірістің тиімділігінің төмендеуіне әкеледі.
Ерте ме кешпе экономиканың мемлекетсізденуі, оның мемлекеттің белсенді
араласуынан шығуын қажет етеді. Мемлекетсіздендіру жүйесі кемінде төрт
компоненттен тұрады:
- шаруашылықты басқаруды бюракраттанудан құтқару;
- мемлекеттік кәсіпкер қызметті шектеу;
- жеке капиталды ынталандыру экономиканы реттеуді тарылту. Мұндай
жүйенің қажеттілігін есепке алу мұндай қорытындыға әкеледі:
жекешелендіруді, мемлекетсіздендіруді жәй бір ісі деп қарап оны
шаралардың барлық жүйесінен бөлек жүргізу (кешіктіріп ия ерте)
шаруашылық түбірлі өзгертүдің тиімді құралы бола алмайды.
Бұл жағдайда жекешелендірудің теориялық анықтамасын берудің маңызы
зор. Жекешелендіру-объектілерді белгілі қызмет түрлерін мемлекет қолынан
алып жеке меншікке беру. Кең мағынада бұл түсінікке кейбір артықшылықтарды
немесе монопольды нарықтың белгілі сегментін “жаулап алу”, немесе жаңа
мемлккеттіктен басқа қызметпен тауарларды ұсыну түрлерін жекелендіру
кіреді.
70-80 жылдарда жекешелендіру бүкіләлемдік құбылысқа айналды 80 жылдың
аяғында дүниежүзінің 80 елі-Латын және Солтүстік Америка мемлекеттерінен
Оңтүстік Корея, Филиппин, Малазияға дейін мемлекеттік секторды қысқарту
бағдарламасын қабылдады. Мұнда Ұлы Британия елінің мысалы айтарлықтай 1979
жылы Маргерт Тейчер үкіметті жекешелендіруді экономикалық саясаттың
басты мәселесі деп есептеді. Нәтижесінде өткен онжылдықта жеке капилға
экономиканың мемлекеттік секторынан 29 ірі кәсіпорны берілді, ол
шаруашылық жұмысының көрсеткіштеріне игі әсер етті. Мысалы, “Бритиш
Стил”мемлекеттік бола отырып жылына 1 млн. Стерлинг шығыныға ушырады, ал
денационализацияланғаннан кейін, яғни мемлекет иелігінен шыққанна соң
тұрақты пайда келтіреді бірақ Англия жекешелендіруде біраз
жетістіктиергежеткенмен ол техникалық және экономикалық қиындықтарға
кездесті.
Біздің жағдайымызда жекешелендірудің ерекшелігі меншіктің мемлекет
қолында жоғары шоғырландыру мен кәсіпкерлік дәстүрмен сипатталады мұндай
ерекшеліктер жекешеліндіруді жүргізудің қосымша шаралар мен де байланысты.
Национализациялануға қарағанда жекешелендіру процеі бір сатылы акт
емес, яғни оны тез жүргізуге болмайды. Кәсіпорында сату меншік иесін
ауыстырудың құқықық жақтарын анықтайтын бірінші саты.
Ал тағыда кемінде екі сатыдан туру керек: меншік иесінің құқығын нақты
жүзеге асырудың шын жағдайларын жасау (саяси, экономикалық, әлеуметтік,
праволық нормаларын) және ең сңында, меншік иелерімен басқарушылар арасында
комерциялық жұмыстардың басқа меншік иелеріне беру жөнінде еңбек
бөлінісінің болуы. Әрине бұл ұзақ сипаттағы процесс. Мұның мемлекетте
жүргізу мүмкін, бірақ одан кейінгі қарқыны әр түрлі-орындаушылармен
әрекет етушілерге байланысты және олардан басқа обьективті фактілерге де
қатысты болады.
Жекешелендірудің түрі көп, әр бір ел өзінің қайталанбас жекшелендіру
жолын қалыптастырады. Алайда ерекешліктерінің көптігіне қарамастан,
жекешелендіру концепциясының әзірлігінде төмендегідей талаптарды еселеген
жөн. Одан басқалары-өтпелі кезеңді нарықтық шаруашылық өлшемдері бойынша
жұмыс істеуге ынталандыруды пайдалану, жекелендіру кезінде көз бояушылыққы
жол бермеу; ішкі нарықтың капитал сенімділігінің проблемасын дұрыс шешу;
халықты жекешелендіруге қызықтыру жағдайларын жасау, он үнемі сақтау;
халықты әлеуметтік жағынан қорғау, әсірісе аз табыс алатындарды;
жекешелендіруден түскен түсімдерді әлсіз кәсіпорындарға бермеу керек.
Жекешелендірудің кестесі мынандай.
Жекешелендіру және оның қырлары:
Алынған қаржыларды Объектілер Субъектілер Құралдары
Пайдалану бағыттары
Еш бір елде жекешелендірудің ойдағыдай керемет тәсілі жоқ. Әр бір
елдің тәжіребесі оның онды және теріс жақтарын кқөрсетеді. Көптеген
жағдайларда бұл процесс сол елде қалыптасқан нақты тарихы және әлеуметтік
мәдени ортамен анықталады; қоғамдығы тұрақтылықтың дәрежесімен праволық
реттеу жүйесі және оның тиімділігінен, экономикалық дамудың жағдайымен,
дамыған қаржы менбанк жүйенсінің болуы мен әлеуметтік құрылымындағы орта
топ үлесімен, халықтың психологиясына байланысты.
Алайда алғашқы жақсылық өадамдарға қарамастан жекешелендіру шеңбері
шектелген мемлекеттік мүліктің үлкен бөлігін қысқа мерізімде киналыссыз
сатып жібереміз деп ойлау қате. Мұндағы ең бесту кедергі қажетті капиталдың
аздығ және жұмыссыздықтың жоғары дәрежесінен туындайтын әлеуметтік
зардаптар. Бір сападан екінші сапаға ауыстыру – теріс зардаптарсыз және
әдеттен тыс шараларсыз мүмкін емес.
Жекешелендіруді кең шеңберде тиімді және кезеңдер мен өткізу үшін
жоғардағы аталған шарттарды орындау, әсіресе көптеген инвесторларды тауып,
саяси және әлеуметтік келісім және мемлекет тарапынан тұрақты ауқымды
бақылау арқылы жүргізуге болады (пара берумен, коррупция, мафия мен күрес).
Әр түрлі елдердің тәжірибесі көрсеткендей, жоғпрда аталған шарттардың
тек біреуін ғана елемеу жекешелендірудің нәтижесін және қарқынын
төмендетеді. Бұл процесті асығып және қалай болса солай жүргізу, жергілікті
жерде ескі экономикалық жүйені жасамай қирату- әлеуметтік қауіпке әкеледі.
Сондықтан қиратуды алдында үш түрлі кәсіпорындарды анықтау керек.
Біріншілері- сатуға рұқсат етілгенін, сатуға болатынын, екіншісі- жалпы
ұлттық проблемаларды шешу үшін экономикалық қажет кәсіпорындарды мемлекет
қолында қалдыру, үшіншісі-жабылуға жататын кәсіпорындар. Рентабельды емес
кәсіпорындарды жою, әрине ондағы істейтіндерге айтарлықтай қиындықтар
келтіреді. Реформаны жүзеге асыру барысында жұмыссыз қалғандар оған қарсы
болатыны түсінікті.
Мысалы, Қазақстан республикасында да жекешелендіру процесіде қиын
жолмен жүріп келеді, 1991 –1992 жылға арналған жекешелендіру мен мемлекет
иелігінен алудың бірінші кезеңінен н,әтижесінде құны 1 миллиард сомға жуық
бағаланған 6198 объекті өзгертілді. Жекешелендірілген кәсіпорындарында 767
000 адам сөз жүзінде емес, іс жүзінде меншік иелеріне айналды. Бұл
республика бойынша жалпы жұмыс істеушілердің 12(. алайда тапсырма
орындалған жоқ. Саудада жекешелендірілген кәсіпорындарының үлесіне барлық
бөлшек тауарлар айналымының не бәрі 4,5( ғана келеді. Ал олардың жалпы
санының 40( жекешелендіруленген еді бұл процесті жүзеге асыруда жоғарыда
айтылғандай асығыстық, мүлікті талантаражға салу басым болды. Одан басқа
Талдықорған қаласындағы құны 58 млн. Сом тұратын қонақ үйді 2 млн.316 мыңға
сатылуын түсіну қиын немесе Алматыдағы “Әсем” тұрмыстық қызмет көрсететін
кешенінің 3,5 млн. теңгеге кеткені ақылға сыймайды.
Республикада мемлекет иелігінен алу мен жекешелендірудің екі кезеңі
де осы және тағы басқа кемшіліктер қайталанбас үшін біраз өзгерістер
енгізілді. Ең бастысы бұған бүкіл халықты кеңінен қатыстыру, жариялықты
күшейту, үкімет пен мемлекет тарапынан бақылау жүргізіледі. Жекешелдіруге
тұрғын үй купондарын барынша қатыстырып инвистициялық қорлар құрып
жекешелендіруден түскен қаржының 10-15( халықтың материалдық жағдайы
нашар топтарына бағыттау көзделген.
Жекелендірудің 1993-1995 жылдарға арналған екі кезенінің ұлттық
бағдарламасында мұны үш бағытта жүргізу белгіленген:
Бірінші бағыт –шағын салаларды қамтиды онда 200 адамға жұмыс істейтін
сауда, қоғамдық тамақтандыру және тұрмыс қажетін өтеу кәсіпорындары
иелеріне беріледі. Бұл бағыт шамамен 27 000 кәсіпорынды, онда істейтін
адамды қамтиді.
Екінші бағыт- жаппай иелендіру. Бұл жолы 5 00 адамға дейін жұмыс
істейтігін бүкіл кәсіпорындар мемлекет қарауынан иелерінің қолына өтеді
мұндай кәсіпорыдардың саны 9 000 шамасында және 3 млн. адам қамтылады.
Үшінші бағыт-аса ірі және бірегей кәсіпорындарды және басқа нысандарды
(объектілерді) мемлкет иелігінен алу бұл тұста үкімет олардың әрқайсысына
өзгенше талаптар мен келеді. Мұнда холдингтер ұйымдастыру болады. Үшінші
бағытта1,5 мың кәсіпорын және 2 млн. адам қамтылады. Үкіметтің ұсынысы
бойынша шағын кәсіпорындар аукциондар мен конкурстар да өткізіледі.
1992 жылдың орта кезеңінде Қазақстан республикасының 35 акционерлік
қоғам, 76 салааралық қоғамдастық, 30 концерндермен концорциум, 120
коммерциалық бантер 60 тауар биржасы, 40 сақтандыру компанияларды, 2
аудиторлық орталық, 11 мың кооперативтер, 5,5 шағын, кіші кәсіпорындар
болды. Бұл күндері олардың саны мен сапасы өсті. Қазір 200 түрлі банктер
бар. Тек ауыл шаруашылығында жекешелендірудің бір кезеңінде 759 ұжымдық,
388 кіші кәсіпорындар, 766 шаруа шаруашылығы, 99 ауыл шаруашылық
кооперативі, 39 шаруа шаруашылығының ассоциациясы мен 25 шағын
кәсіполрындар ассоциациясы құрылды.
Сонымен жекешелендіру нарықтық экономикаға ауысудығ алғы шартарын
жасай отырып кіәсіпкерліктің құнарлы топырағын әзірлейді. Бастапқы кезде
кәсіпкерлік капиталдың тез айналатын салаларында дамиды, сауда да, қоғамдық
тамақтану органдарында қызмет көрсетуде және т. ғ. б.
2. Қазақстан Республикасында орта және кіші бизнес
субъектілерінің дамуы
Қазақстан Республикасының 1999-2000 жылдарға арналған шағын
кәсіпкерлікті қолдау мен дамытудың мемлекеттік бағдарламасына сәйкес
күтілген нәтиже: 2000 жылдың соңында шағын кәсіпкерлік субъектілерінің
жалпы ішкі өнімдегі үлесі 15( дейін, ал субъектілердің жалпы саны 500
мыңға дейін, шағын бизнес саласында жұмыспен қамьтылғандардың саны 2 млн.
адамға дейін артуы керек болатын. Табиғи монополияларды реттеу
бәсекелістікті қорғау және шағын бизнесті қолдау жөніндегі агенттіктің
мәліметтері бойынша 2000 жылдың соңында елімізде 372 мыңнан астам шағын
кәсіпкерлік субьектілері қызмет жасап, онда 1,4 млн. адам еңбек еткен. Бұл
республикадағы еңбекпен айналысатындардың 23(. 1999 жылмен салыстырғанда
2000 жылы республика бойынша шағын кәсіпкерлік субъектілерініңң саны 12(,
онда жұмыспен қамтылғандардың саны 13( артқан. Алматы облысы бойынша
кәсіпкерліктің даму деңгейін келесі мәліметтерден көруге болады (кесте).
Осы кестеде келтірілген мәліметтерден байқалғандай, талдауға алынған
1999-2002 жылдары шағын бизнестің қалыпта даму деңгейі байқалады. Бұл ең
алдымен аталған жылдары макроэкономикалық тұрақтану тенденциясының сақталуы
мен мемлекет тарапынан шағын және орта бизнестің дамуына басым көңіл
бөлуінің нәтижесі. 2002 жылы 1999 жылмен салыстырғанда шағын бизнес
субъектілерінің саны мен өндірістегі кәсіпкерлер санының сәйкесінше 1,9
және 2,1 есеге артуына, әсіресе, 1997 жылдан бастап мемлекеттің шағын
кәсіпкерлікті қолдауды күшейтуі оң ықпал етті.
1-кесте. Кәсіпкерлер саны
Алматы облысының шағын кәсіпкерлік субъектілерінің саны туралы
мәлімет (бірлік)*
Жылдар 2001ж 2002ж 2003ж 2004ж 2004 жылдың
2001жылға
шаққандағы
Атауы үлесі, пайызбен
Шағын кәсіпкерлік 17587 18317 18808 34568 1,9
субъектілерінің
саны
Оның ішінде, 297 430 442 618 2,1
өндірісте
*Алматы облыстық кәсіпкерлік, шағын және орта бизнесті дамыту мен
қолдану жөніндегі комитеттің мәліметтері
Алматы облысындағы шағын және орта кәсіпкерліктің даму барысын
жіктеп қарастырсақ, ол мына төмендегі мәліметтерде келтіріледі.
Алматы облысы бойынша 2001жылы 17587 шағын кәсіпкерлік субъектілері
тіркеліп, 15685-і немесе 89,1(-і жұмыс істесе, 2002 жылы тіркелген 18317
субъектісінің 16136-сы немесе 88( қызмет жасаған. 2003 жылы 18808 шағын
кәсіпкерлік субъектісі тіркеліп, оның 16937-і немесе 90(-і жұмыс жасаған.
Жалпы, 2003 жылы 2000 жылға қарағанда жұмыс жасайтыңн шағын және орта
бизнес субъектілерінің саны 1,17 есе артқан.
1-ші кестеде келтірілген мәліметтерден байқалып отырғанындай, облыс
бойынша шағын және орта бизнестің дамуының әртүрлі даму тенденциясы
сақталуда.
Өндірістегі шағын және орта бизнестің даму барысына салық несие
тәрізді мәселелермен қатар, олар өндірген өнімнің өзіндік құнының
жоғарылығы мен сапасының нашарлығына сұраныстың төмендегі, қаражат пен
шикізаттың тапшылы, ішкі нарықтық импорт товарлардан қорғалмауы, өндіріс
орындарындағы құрал-жабдықтардың техникалық жағдайының төмендігі мен бұл
салаға инвестиция тартуға деген бастаманың әлсіздігі сияқты мәселелер өз
әсерін тигізіп отыр.
2-кесте .Алматы облысы бойынша шағын және орта бизнестегі жеке
тұлғалардың ішіндегі нақты салық төлеуге тартылған туралы мәлімет, 2002-
2004 жж.*
Саны 2002ж 2003 ж 2004ж
Адам Үлесі ( Адам Үлесі ( Адам Үлесі (
А 1 2 3 4 5 6
Барлығы, 12509 100 11943 100 15555 100
соның
ішінде
А) патент 9324 74,5 8934 74,8 2150 76,5
негізінде
Ә) тіркеу 3185 25,5 3009 25,2 622 22,5
күәлігі
*Алматы облысы бойынша салық комитетінің мәліметі бойынша.
2-ші кесте мәліметтерінен байқалғанындай, тіркеу куәлігі негізінде
қызмет ететін жеке кәсіпкерлерге қарағанда, патент бойынша жұмыс жасайтын
жеке кәсіпкерлердің үлесі үлесі басым, бір ғана 2004 жылдың өзінде тіркеу
куәлігі бойынша қызмет ететін жеке кәсіпкерлердің үлес 22,5 (, ал патент
негізінде жұмыс жасайтын жеке кәсіпкерлердің үлесі 76,5( құрайды (кесте)
3- кесте. Алматы облысы бойынша шағын және орта кәсіпкерліктегі заңды
тұлғалардың өндіріс көлемі туралы мәлімет*
Эканомикалық қызмет өндіріс көлемі (қызмет,жұмыс) млн. тг.
түрі
2002ж 2003ж 2004ж
сомасы үлесі( сомасы үлесі( сомасы үлесі(
Барлығы 2751,7 100 7352,6 100 9778,6 100
Оның ішінде:
өнеркәсіп өндіріс 606,1 22,02 1848,9 25,14 2358,4 24,12
Ауылшаруашылық 382,4 13,89 349,6 4,75 1311,2 13,40
өнімдерін қайта өңдеу
құрылыс 203,4 7,39 546,3 7,43 1203,2 12,30
Көлік және байланыс 42,6 1,55 71,7 0,98 255,6 2,61
Сауда 1095,9 39,82 3109,4 42,29 2970,8 30,38
қонақ үй, - - 62,7 0,85 63,5 0,65
мейрамханасы
Тағы басқа қызмет 421,3 15,31 1364,0 18,55 1615,9 16,52
түрлері
*Алматы облысы бойынша салық комитетінің мәліметі бойынша.
3-ші кесте мәліметтері негізінде Алматы облысы бойынша шағын және орта
бизнистегі кәсіпкер заңды тұлғалардың ндіріс (қызмет көрсету, жұмыс
орындау) көлемі 2002 жылы 2751,7 миллион теңгені құраса, оның ішінде
өнеркәсіп өндірісіндегі өндіріс көлемі 606,1 миллион теңгені 22,02 жалпы
өндіріс (қызмет көрсету, жұмыс орындау) көлемінің 22,02 процентін құраған.
2001 жылы шағын және орта бизнестегі өндіріс көлемі 7352,6 миллион теңгені
құраған, оның ішінде өнеркәсіп өндірісінің үлесі 25,14( құраған. 2004 жылы
кәсіпкерліктегі өндіріс (қызмет көрсету, жұмыс орындау) көлемі 9778,6
миллион теңгені құраса, оның 24,12( өнеркәсіп өндірісінің үлесіне тиді.
4-кесте
Алматы облысы шағын орта бизнесіндегі кәсіпкер жеке
тұлғалардың өндіріс көлемі туралы мәлімет*
Эканомикалық қызмет өндіріс көлемі (қызмет,жұмыс) млн. тг.
түрі
2002ж 2003ж 2004ж
сомасы үлесі( сомасы үлесі( сомасы үлесі(
Барлығы 1499,1 100 2701,2 100 5910,4 100
Оның ішінде:
өнеркәсіп өндіріс 26,8 1,79 114,5 4,22 232,4 3,93
Ауылшаруашылық 23,0 1,53 63,6 2,35 182,5 3,09
өнімдерін қайта өңдеу
құрылыс 1,5 0,10 5,2 0,19 6,8 0,12
Көлік және байланыс 173,1 11,55 169,8 6,29 232,5 3,93
Сауда 1105,0 73,71 1752,6 64,88 3278,2 55,46
қоғамдық тамақтандыру42,7 2,85 152,6 5,65 297,8 5,04
Туризм 0,1 0,006 0,4 0,01 0,5 0,008
Қызмет көрсету 32,4 2,16 202,8 7,50 527,3 8,92
Тағы басқа қызмет 96,5 6,44 239,7 8,87 1152,4 19,50
түрлері
*Алматы облысы кәсіпкерлік, шағын және орта бизнесті дамыту мен қолдау
жөніндегі комитеттің мәліметтері бойынша
4-ші кестеде Алматы облысы бойынша шағын және орта бизнасіндегі
кәсіпкер және орта бизнесіндегі кәсіпкер жеке тұлғалардың өндіріс (қызмет
көрсету, жұмыс орындау) көлемі туралы мәліметтер келтірілген 2002 жылы
кәсіпкер жеке тұлғаларды жалпы өндірісі (қызмет көрсету, жұмыс орындау)
көлемі 1499,1 млн. тенгені құраса оның ішіндегі өнеркәсіп өндірісінің
үлесі 1,79( болды 2003 жылы бұл көрсеткіш 4,22 ( құраса 2002 жылы кәсіпкер
жеке тұлғаларды жалпфы өндірісі (қызмет көрсету,жұмыс орындау) көлемі
5910,4млн. тенгені құрасы оның ішіндегі өнеркәсіп өндірісіндегі өндіріс
көлемі 232,4 млн тенгені немесе 3,93( құраған соның ішіндегі басты
себептердің бірі-республикадағы өнеркәсіп өндірісінң шикізат өндіру
бағытында басым дамығандағы яғни өндеу, қайта өндеу салаларының нашар
дамығанынан отандық өдіріс ішкі және сыртқы нарыққа жоғары сапалы әрі
бәсекелік қабілетті өнім өндіреалмауда ал ондай жоғары сапалы, бәсекелік
қабілеті, сұранысқа сай өнім өндіру, суранысқа сай өнім өндіре алмауда, ал
ондай жоғары сапалы, бәсекелік қабілетті, сұранысқа сай өнім өндіру үшін
қажетті өндіріс құрал жабдықтары деңгейінің төмендігі кедергі болуда.
3-ші және 4-ші кестелерге талдау жасау барысында Алматы облысы
аумағында шағын және орта бизнестегі кәсіпкер және тұлғалар сан жағынан
басым болғанымен де, кәсіпкер заңды тұлғаларда жұмыспен қамтылғандар
санының артық екені байқалды-әрі әрбір қызмет түрлерінің даму деңгейі де әр
түрлі, өзге кәсіп түрлеріне қарағанда бере нәтижесі тез болғандықтан шағын
және орта бизнестегі сауданың даму қарқыны доғары. Кәсіпкер заңды
тұлғалардың арасында өнеркәсіп өндірісімен айналысатындардың саны 2004
жылы 2002 жылға қарағанда 1,5 есе артса, 2003 жылмен салыстырғанда 1,02
есеге артқан. 2004 жылы өнеркәсіп өндірісінде тіркелген 442 кәсіпкер заңды
тұлғаның 259-ы немесе 58,6( нақты жұмыс жасаған, қалған 41,4 ( түрлі
себептермен жұмыс жасамаған. Өнеркәсіп өндірісіндегі жеке тұлғалардың
саны 2004 жылы 14065 субъектіні құраған, бұл 2003 жылмен салыстырғанда 2,2
есеге, ал 2003 жылмен салыстырғанда 1,8 есеге артты деген сөз (4 кесте).
Бір көңіл қуантатынжайт, ол өнеркәсіп өндірісі шағын және орта бизнесінде
жұмыспен қамтылғандар санының жыл өткен сайын артуы, бұған 3-ші және 4-ші
кестелерде келтірілген мәліметтер куә: 2004 жылы өнеркәсіп өндірісіндегі
кәсіпкер заңды тұлғаларды жұмыспен қамтылғандар саны 6520 адамды құраған,
бұл 2002 жылға қарағанда 1,8 есеге; 2003 жылмен салыстырғанда 1,2 есеге
артқан; өнеркәсіпөндірісіндегі кәсіпкер жеке тұлғаларды жұмыспен қамту
деңгейі 2004 жылы 502 адамды құраған, яғни 2002 жылмен салыстырғанда 1,3
есе артық. Жалпы өнеркәсіп өндірістегі шағын және орта бизнеспен қамыту
деңгейі кәсіпекер заңды тұлғаларды 23,12(, ал кәсіпкер жеке тұлғаларда 2,98
( құраған.
Демек, өнеркәсіп өндірісіндегі шағын және орта кәсіпкерлік өте баяу
болғанымен де, қатты даму деңгейін сақтауда.
Өндірістегі шағын және орта бизнестегі алғашқы қалыптасып дамуында
инвестициялық және қаржы несие жүйесі арқылы қолдау көрсетудің маңызы зор.
Шағын кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдауды қаржылық көмек арқылы жүзеге асыру
барысында жыл сайын аталған мақсатқа қарастиырылған қаржыландыру
(ассигнование) шеңберінде берілген республикалық және жергілікті
қаражатымен қатар, 1998 жылдан бастап Астана, Алматы, Қарағанды ; шымкентт
қалаларының кейбір банктері (казкомерцбанк, халықтық банк, цесна банк, банк
центр кредит, Алматы сауда қаржы банкы) еуропалық даму және реконструкция
банкысының зайымы бойынша шағын бизнесті еселендіру бағдарламасын жүзеге
асыруда.
Өнеркәсіптік құрал жабдықтарға бағытталған құрделі қаржы салымына
салық жеңілдіктері азайтылғанмен, жеке тұлғаларға берілетін жеңілдіктер
артқан.
Басқа да әр түрлі салық жеңілдіктеріне байланысты шектеу қойылды. Бұл
бағдарламаның теориялық негізі болыр американдық экономист А. Лаффердің,
кейіннен лаффер қисығы деген атпен танымал болған теориясы саналады.
Лаффер қисығы
R
100(
тыйым
салынған аймақ
R1
қалыпты аймақ
0 У1 У
Мұндағы, R- салық ставкасы; у-бюджет кірісі;R- салық ставкасы өткен
ставкасы өткен жағдайда у –бюджет кірісіде артады. Біріақ салық ставкасының
оңтайлы мөлшері R1-мемлекеттік бюджет кірісінің У максимальды мөлшерін у1-
қамтасмассыз етеді, яғни қалыпты аймақ. Одан әрі салықтардың өсуі еңбек,
өндіріс, кәсіпкерлікке деген ынтаны төмендетеді, демек 100( салық салу
жүзеге асырылған жағдайда мемлекеттік бюджет кірісі 0 –ге тең болады.
Салықтың төмендеуінінң нәтижесі болып эономикалық өрлеу мен мелекет
кірісінің өсуі саналады. Ал Лаффердің тұжырымы бойынша, көленкелі
экономика және салық жүйесі кері байланысты. Салықтардың өсуі көлеңкелі
экономика мөлшері заңды және заңсыз табысты салықтан жасыруфы, табыстың
басым бөлігін декларацияда көрсетпеуін арттырады.Керісінше, салықтардың
төмендеуі экономиканың дамуына ықпал етеді. Демек мемлекет кірісі салық
базасының ұлғаюынан емес, салық ставкаларының өсуі есебінен артады. Бұл
теорияның кейбір аспектілерін Америка Құрма Штаттары Үкіметі ХХ ғасырдың 20-
60 жылдары салық рефомасын өткізу барысында, кейінірек, жаңа өндеулерді
ескере отырып, 80 жылдары қолданды.Демек, Лаффер тұжырымы еркін нарық
механизмінің қалыпты іс әрекеті жағдайында тиімді болып табылады.
Осы тұста заңды бір сурақ туады салық салудың оңтайлы деңгейін
қалай анықтауға болады? Әр түрлі ғылыми әдебиеттерде алуан түрлі пікірлер
келтіріліп, салық төлеуші өз табысының 30-50( салық түрінде мемлекетке
беруге жағдай келеді деп тұжырымдайды. Біздің ойымызша, бл қисынсыз
тұжырым. Өйткені салық төлегеннен кейін қалған табысы өндірістің көлемін
ұлғайтуға, техникалық базаны нығайтуға тағы басқа мұқтаждықтарды шешу
барысында жетуі тиіс.
3. Кәсіпкерлік қызметті салықтық реттеу мемлекеттік
реттеудің негізі ретінде
Мемлекеттік реттеудің экономикалық қажеттігі туралы мәселенің
теориялық негізін көрнекті ағылшын экономисті Дж.М. Кейнестің (1883-1946ж)
1936 жылы жарық көрген “Общая теория занятости, процена и денег” еңбегі
саоды. Кейінірек жарық көрген Лаффердің бюджеттік концепциясы мемлекеттің
еркін, тәуелсіз кәсіпкерлер мен өндірушілердің шаруашылық қызметін реттеу
жақтайды.
Мемлекеттің экономиканы реттеу оның эконмикаға араласуын білдіреді.
Нарықтық экономиканың қалыпты қызмет ету үшін мемлекеттік және нарық реттеу
механизмдері өз ара тығызды байланыста болу керек.
Шведтік тәжірибеде дәлелдегендей аралас экономикада нарықтық және
мемлекеттік реттеу механизмдері үйлесімді қолдану қоғамның саяси және
макроэкономикалы тұрақтылығын қамтамассыз етуге , әлеуметтік экономикалық
мәселелерді ұқыпты шешуге жағдай дасауға болады.
Мемлекет эеономикаға нарықтық механизм кері әсер берген тұста
міндетті түрде араласады яғни мемлекеттің экономиканы реттеуі кез келген
қоғамдық жүйені басқарудың ажырамас бөлігі болып саналады.
Қазіргі таңда экономиканың реттеудің нақты анық жолы жоқ десекте,
көптеген дамыған елдер үшін де негізгі тұжырымдаманың өз ара қосындысы
негізіндегі реттеу әдісін қолданады. Атап айтқанда: әр түрлі нұсқадағы
кейнсиандық ұсыныс экономикасы теориясы, монераизм. Ал, неоклассикалық
ағымды мемлекеттік реттеудің негізі ретінде алғанмен де, оны ғалымдар
кенсиандықтан бөлмейді. Осы теорияларға қысқаша нақты тоқталып өтейік:
Кейнсиандық теорияның негізін қалаушы, көрнекті ағылшын экономисті,
мемлеке қайраткері, прогресивті немесе үдемелі слық жүйесі өндірішілінің
құрделі қаожы салымына қатысты тәекелге баруын ынталандырады.
Кейнсиандық теория мемлекеттік реттеудің басты макроэкономикалық
бағыттарына негізделеді. Аталған теорияға сәйкес, салықтар экономикалық
жүйеде “қалыптьасқан икемділік механизмі” ретінде әрекет етеді. Үдемелі
салықтар экономиканың теңдестірілуіне ықпал етсе, салық түсімдерінің
төмендеуі бюджет кірісін азайтып, экономиканың тұрақсыздығын өршетеді.
Мүндай жағдайда салықтар “қалыптасқан реттеуші” ретінде әрекет етеді;
экономикалық өрлеу кезінде салықтық түсімдерге қарағанда салық салынатын
табыс баяу өссе дағдарыс кезінде салықтар табысқа қарағанда тез азаяды
нәтижесінде қоғамдағы әлеуметтік жағдайдың сарыстылмалы түрде тұрақтылығы
сақталады. Аталған теорияны ағылшын Үкіметі 1-ші дүниежүзілік соғыс
алдында, яғни мемлекеттің барлық күші әскери өнеркәсіп өндірісіне
бағытталған тұста тиімді қолдана білді. Ғылыми техникалық өрлеу түсінда
экономиканы реттеудің кейнсиандық жүйесі экономикалық даму талабына сай
болмағандықтан әрі мына төмендегі себептерге байланысты тоқталады:
біріншіден, өндіріс барысында инфляция тұрақтылығы сипатқа ие бола
бастағандықтан, ресурстарға деген сұранысты емес ұсынысты жандандыратын
қозғаушы күш қажет болды; екіншіден эконмикалық ынтымақтастықтың дамуына
байланысты әр бір мемлекеттің сыртқы нарыөқтан тәуелділігі артып
мемлекеттің сұранысты ынталандыруы шетелдік инвестицияға оң әсер етті.
Сондықтан кейнсиандық тұжырымдаманы неоклассикалық теория алмастырады.
Неоклассикалық теория еркін бәсекелестікке, экономикалық тұрақтылыққа
негізделеді бұл екі тұжырымдаманың айырмашыфлығы мемлекеттік реттеу
әдістерінің әр түрлігінде. Неоклассикалық модельдың өкілі ағылшын экономисі
Дж. Мит экономикалық процесті реттеуге мелекетті жанама түрде қатыстырады
бюджет және салық саясатын ескремей, ақша –несие саясатына басым назар
аударады.
Бірақ бұл екі негізгі ағымның бір біріне қарамақайшы келетін тұстарда
бар. Кейнсиандық мектептің өкілдері (Дж.М Кейнс, А.Хансен, Ф.Ноймарк және
т.б.) мелекеттің экономикаға белсенді араласу идеясын жақтап салықтарды
мемлекеттің экономикалық саясатының негізі құралы ретінде қарастырады.
Неокласикалық мектептің өкілдері (А.Маршалл, М.Уэйденбаум, А.Лаффер
және т.б.) мемлекеттің экономиканы реттеуі шектелі мөлшерде болғаның
қалайды, ал салықтарды тек фискальдық құрал ретінде қарастырып
кәсіпкерліктің еркіндігін насихаттады.
Өз кезегінде неоклассикалық теориядан екі бағыт: ұсыныс экономикасы
теориясының манеторизм теориясы кеңінен таралады.
Экономикалық процестердің мемлекет тарапынан реттелуі кез келген
қоғамдық жүйенің басқару элементі болып табылады. Мемлекеттің экономикаға
рараласыу дәрежесі қоғамның дамуының әр бір нақты тарихы кезеңінде шешетін
міндеттеріне және мақсаттарына байланысты реттеудің формалары мен
әдістері анықталады.
Экономикалық процестердің мемлдекеттік тарапынан ретттелуі кез келген
қоғамдық жүйенің басқару элемнті болып табылады,. Мелекеттің араласу
дәріжісі қоғамның дамуының әр бір нақты тарихы кезеңінде шешетін
міндеттеріне және мақсаттарына байланысты: реттеудің формалары мен әдістері
де осылар арқылы анықталады.
Жоспарлы экономикалық жағдайларында реттеу жалпылық сипат алып,
дамудың тек басты пропорциялары ғана емес басқарудың ең төменгі шаруашылық
есеп буындарына дейінгі барлық деңгейлерін қамтиді. Шешімдер қабылдау
дербестігі жоспарлы тапсырмалар жоғарыда белгіленген нормалар,
нормативтер, лимиттер, бағалар, шығарылатын өнімдердің мөлшері арқылы
болар болмас ауқымға дейін шектеледі.
Сөйтіп тауар-ақша қатынастары мен оларға сәйкес экономикалық заңдардың
сөз жүзіндегі іс-қимыл жағдайында шаруашылық өмір шаруашылықтар
субъектілерінің экономикалық мүдделері, ресурстар пайдалану мүмкіндіктері
кәсіпкерлік тиәуекел және соған байланысты ұжымдар мен олардың
қызметкерлеріне келтірілген материалдық шығындар ескрілмей бұйрықшыл
кеуденсоқ әдістері мен реттеліп отырды. Бұл жүйеде қаржының рөліне жөнді
мән берілмеді, оның қызметі ақшалай қаражаттар жинап, оларды беруге нұсқау
– бұйрықтарға сәйкес қайта бөлуге сайып отырады.
Нарық қатынастары бұл үлгіні жоққа шығарады.Оның орнына экономикалық
соның ішінде қаржы формалары мен әдістері арқылы жанама реттеу жүйесі
келді. Дүниежүзілік практика құрамында: салықтар тавкалары салық салу
жөніндегі снкцияларымен жеңілдіктері, амартизация нормалары,
кәсіпорындарының қорларына қаражат бөлу нормативтері, әлеуметтік
қамсыздандыру нормативтері, бюджетті қаржыландыру көлемі (дотация,
субвенция, субсидия) бар реттеу жүйелері жасап шықты. Бұған қосымша
реттемелер: ақшалай (вальта курсы, ақша имиссиясы), несиелік (несиеге
төленетін проценттер), орталық (мелекеттік, ұлттық) банкінің есептік
ставкасы мен резервты талаптары, баға (кесімді баға деңгейі, кеесінді және
еркін бағаның арақатынасы, рентабельділіктің реттелуі деңгеі).
Аталған реттемелер экономиканың белгіленген бағыттта дамуын үйлестіріп
отыруға арналған. Олар қүрделі байланыста іс қимыл жасайды. Мемлекет
қаржы, баға, ақша-несие саясатының бағытын анықтағанда, қоғамның
экономикалық және әлеметтік мүдделерге қимыл ету формалары мен әдістері
қолдану ағымдағы және болашақтағы мақсат- міндеттерге байланысты.
Кәсіпкерлік республикамыздың экономикалық дамуының шешуші факторы болуы
керек. Экономикасы жақсы дамыған елдерде жұмыс орнының 90% дейін жеке
кәсіпкерлік, шағын немесе орта кәсіпорындар есебінен құрылады. Мемлекеттің
жаңадан құрылатын кәсіпорындарыға саясаты, мемлекеттік қызмет тарапынан
үлкен еңбекті қажет етеді немесе мына бағыттар бойынша топтастырылуы
мүмкін:
1. Жеке кәсіпкерлерге, шағын немесе орта кәсіпорындарға көмек көрсету.
2. Кәсіпкерлікті қаржылай қолдау.
3. Кәсіпорынды басқарудың тиімді жүйесін құруға көмек көрсету.
4. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz