Ұлттық наным-сенімдер және олардың қоғамда алатын орны
КІРІСПЕ 5
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
1 тарау. ҰЛТТЫҚ НАНЫМ.СЕНІМДЕР ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ ҚОҒАМДА АЛАТЫН ОРНЫ
1.1 Ұлттық наным.сенімдер және әдебиет 8
1.2 Қытай наным.сенімдерінің қоғамдағы ролі және олардың маңызы 11
2 тарау. ҚЫТАЙ ӘДЕБИЕТІНДЕГІ НАНЫМ.СЕНІМДЕРДІҢ КӨРІНІСІ
2.1 Қытай мифологиясындығы наным.сенімдердің әдебиеттегі көрінісі 18
2.2 Әдеби шығармалардағы табиғат құбылыстарына қатысты наным.сенімдердің көрінісі 27
2.3 Қытай және қазақ халықтарының әдебиеті және дүниетанымдарындағы наным.сенімдердің ұқсастықтары мен ерекшеліктері 38
ҚОРЫТЫНДЫ 49
ПАЙДАНАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 51
ҚОСЫМШАЛАР 53
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
1 тарау. ҰЛТТЫҚ НАНЫМ.СЕНІМДЕР ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ ҚОҒАМДА АЛАТЫН ОРНЫ
1.1 Ұлттық наным.сенімдер және әдебиет 8
1.2 Қытай наным.сенімдерінің қоғамдағы ролі және олардың маңызы 11
2 тарау. ҚЫТАЙ ӘДЕБИЕТІНДЕГІ НАНЫМ.СЕНІМДЕРДІҢ КӨРІНІСІ
2.1 Қытай мифологиясындығы наным.сенімдердің әдебиеттегі көрінісі 18
2.2 Әдеби шығармалардағы табиғат құбылыстарына қатысты наным.сенімдердің көрінісі 27
2.3 Қытай және қазақ халықтарының әдебиеті және дүниетанымдарындағы наным.сенімдердің ұқсастықтары мен ерекшеліктері 38
ҚОРЫТЫНДЫ 49
ПАЙДАНАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 51
ҚОСЫМШАЛАР 53
Адамдар жақсы және жаман ырым-тыйымдарға сенеді. Кейде түстерге де, анда-санда тіпті балгерлерге барып, өздерінің болашақтары жайлы біліп жатады. Ал қазіргі заманда ондай заттар туралы айтқанның өзі ыңғайсыз сияқты. Жолымызды кесіп өткен мысықты көріп, көңіл-күйіміз түсіп, жаман түс көрсек, ондай түс неге кірді екен деп ойланамыз. Кенеттен айна шағылса, бізде бірден жаман ойлар пайда болады. Үйлерімізде, не болмаса көліктерімізде, біздің сеніміз бойынша, бізді әр түрлі жамандықтардан немесе келеңсіз жағдайлардан қорғайтын, сәттілік алып келетін тұмарлар ілулі тұрады. Таныстарымызды көріп қалсақ, табалдырықта тұрып амандаспаймыз, ал біреу түшкірсе оған денінің саулығын тілейміз.
Адам кішкентай кезінен өткен кезеңдердің қиыншылықтарымен, уайымдарымен кезігеді де, соларға әбден үйренгендіктен тіпті сол ырым-жырымдарға сену керек пе әлде жоқ па деген сұраққа мүлдем ойланбайды. Бұл көбіне күнделікті тұрмыстық наным-сенімдерге қатысты. Ата-бабларымыздан келген бұл сенімдер қазіргі кезде біз үшін мистикалық байланысы жоқ және олардан біз аттап кете алмайтын, жай ғана әдетке айналған. Біздің ғасырға күлкілі және бір қызық бұл сенімдер адамдардың біліміне сіңіп, уақытпен қатар келеді.
Бірақ наным-сенім ол қашан да наным-сенім болып қала береді. Сенімдер бүкіл әлемге тараған бір «аурудың вирусы» секілді. Өйткені әр халықта, әр мәдениетте өзіне тән наным-сенімі, ырым-тыйымдары болады. Адам қиялында сансыз, шынайы табиғаттың көрінісінен алыс мұндай нанымдар өте көп болғаны сонша, олар біздің әр бір қадамымызда кездеседі. Әр түрлі ырымдарға сенетін адамдарды күнделікті өмірдің күмәндарынан, үрейлерінен тек олардың барлық ырымдарға сенбейтіндігі ғана құтқарады.
Ұлттық наным-сенімдер – халықтың рухани мәдениетіне жататын ерекше құбылыс. Оның тіл мен жазу, әдебиет пен өнер, дүниетаным мен философиялық көзқарастар, тағы сол сияқты рухани өмірдің басқа саласына тікелей ықпал жасайтыны белгілі.
Сан ғасырлық тарихы бар, қазіргі кезде ең іргелі ұлттардың бірі болып саналатын ұлы Қытай халқының мәдениетінде, салт-дәстүрі мен әдет-ғұрыпында, тіпті халықтың әдебиетінде де наным-сенімдердің көріністерін көптеп кездестіреміз.
Қытай әдебиеті — әлемдегі ең ежелгілердің бірі. Қытай ғалымдарының айтуы бойынша, оның жасы бес мың жылға жуық, оның үстіне жазба көздері 3500 жылғы мерзімді қамтиды. Династиялар ауысқан сайын түрлі даму кезеңдерінен өткен ежелгі әкімшілік басқарудың баршылығы, өзге өркениеттен кейін қалып қойған көшпенді көршілер мен тау халықтарына қарағанда, жер өңдеу саласы дамыған экономикасының баршылығы анық артықшылық болды. Қытай өркениетін одан әрі конфуцийлік (б.з.д. 1 ғ.) және бірегей жазу жүйесінің енгізілуі күшейтті. Қытай тарихы археологиялық мәліметтермен қатар, ерте заманнан бергі саяси өмір мен әлеуметтік қозғалыстарды зерттеуге мүмкіндік беретін, жазба көздерінің көпшілігі және түрлігімен ерекшеленеді. Діни-философиялық және тарихи мазмұны бар канондалған ежелгі қытай мәтіндері, әсіресе Конфуцийдің оқуы жазылғаны — өз кезегінде, қытай өркениетінің дамуына, қытай халықтарының көзқарасына әсер етті.
Саяси көзқарас бойынша, Қытай бірнеше мыңдаған жылдар бойы, цикликалық түрде қайталанатын саяси бірлік пен шашыраңқылық мерзімдерінен өткен. Қытай аумағы басқыншылардың шабуылына жиі ұшырады, бірақ басқыншылардың көбі ертелі-кешті қытайланып, қытай этносымен араласып кетті. Қазіргі қытай мемлекеті мен қоғамы көптеген ғасыр бойы қоршаған азия халықтарымен мәдени және саяси араласуы менен енгізілуінің нәтижесі.
Қытай халқының ұлттық наным-сенім тарихы оның ең алғашқы ру-тайпалық дәуірінен қазірге дейінгі ұзақ дәуірді қамтиды. Әрине, осы барыста оның өзгеріске түскені, белгілі ықпалдарға ұшырағаны, кейбірінің ұмыт болғаны сөзсіз.
Адам кішкентай кезінен өткен кезеңдердің қиыншылықтарымен, уайымдарымен кезігеді де, соларға әбден үйренгендіктен тіпті сол ырым-жырымдарға сену керек пе әлде жоқ па деген сұраққа мүлдем ойланбайды. Бұл көбіне күнделікті тұрмыстық наным-сенімдерге қатысты. Ата-бабларымыздан келген бұл сенімдер қазіргі кезде біз үшін мистикалық байланысы жоқ және олардан біз аттап кете алмайтын, жай ғана әдетке айналған. Біздің ғасырға күлкілі және бір қызық бұл сенімдер адамдардың біліміне сіңіп, уақытпен қатар келеді.
Бірақ наным-сенім ол қашан да наным-сенім болып қала береді. Сенімдер бүкіл әлемге тараған бір «аурудың вирусы» секілді. Өйткені әр халықта, әр мәдениетте өзіне тән наным-сенімі, ырым-тыйымдары болады. Адам қиялында сансыз, шынайы табиғаттың көрінісінен алыс мұндай нанымдар өте көп болғаны сонша, олар біздің әр бір қадамымызда кездеседі. Әр түрлі ырымдарға сенетін адамдарды күнделікті өмірдің күмәндарынан, үрейлерінен тек олардың барлық ырымдарға сенбейтіндігі ғана құтқарады.
Ұлттық наным-сенімдер – халықтың рухани мәдениетіне жататын ерекше құбылыс. Оның тіл мен жазу, әдебиет пен өнер, дүниетаным мен философиялық көзқарастар, тағы сол сияқты рухани өмірдің басқа саласына тікелей ықпал жасайтыны белгілі.
Сан ғасырлық тарихы бар, қазіргі кезде ең іргелі ұлттардың бірі болып саналатын ұлы Қытай халқының мәдениетінде, салт-дәстүрі мен әдет-ғұрыпында, тіпті халықтың әдебиетінде де наным-сенімдердің көріністерін көптеп кездестіреміз.
Қытай әдебиеті — әлемдегі ең ежелгілердің бірі. Қытай ғалымдарының айтуы бойынша, оның жасы бес мың жылға жуық, оның үстіне жазба көздері 3500 жылғы мерзімді қамтиды. Династиялар ауысқан сайын түрлі даму кезеңдерінен өткен ежелгі әкімшілік басқарудың баршылығы, өзге өркениеттен кейін қалып қойған көшпенді көршілер мен тау халықтарына қарағанда, жер өңдеу саласы дамыған экономикасының баршылығы анық артықшылық болды. Қытай өркениетін одан әрі конфуцийлік (б.з.д. 1 ғ.) және бірегей жазу жүйесінің енгізілуі күшейтті. Қытай тарихы археологиялық мәліметтермен қатар, ерте заманнан бергі саяси өмір мен әлеуметтік қозғалыстарды зерттеуге мүмкіндік беретін, жазба көздерінің көпшілігі және түрлігімен ерекшеленеді. Діни-философиялық және тарихи мазмұны бар канондалған ежелгі қытай мәтіндері, әсіресе Конфуцийдің оқуы жазылғаны — өз кезегінде, қытай өркениетінің дамуына, қытай халықтарының көзқарасына әсер етті.
Саяси көзқарас бойынша, Қытай бірнеше мыңдаған жылдар бойы, цикликалық түрде қайталанатын саяси бірлік пен шашыраңқылық мерзімдерінен өткен. Қытай аумағы басқыншылардың шабуылына жиі ұшырады, бірақ басқыншылардың көбі ертелі-кешті қытайланып, қытай этносымен араласып кетті. Қазіргі қытай мемлекеті мен қоғамы көптеген ғасыр бойы қоршаған азия халықтарымен мәдени және саяси араласуы менен енгізілуінің нәтижесі.
Қытай халқының ұлттық наным-сенім тарихы оның ең алғашқы ру-тайпалық дәуірінен қазірге дейінгі ұзақ дәуірді қамтиды. Әрине, осы барыста оның өзгеріске түскені, белгілі ықпалдарға ұшырағаны, кейбірінің ұмыт болғаны сөзсіз.
1. Қытай энциклопедиясы. Ұлттар томы. – Пекин: Энциклопедия баспасы, 1986. - 699б. Қытай тілінде: «中国大百科全书 •民族卷»， 中国大百科全书出版社, 1989年，北京。
2. Қытай тарихының үлкен сөздігі. Таным тарихы. – Шанхай: Шанхай сөздік баспасы, 1989. - 475б. Қытай тілінде: «中国历史大辞典•思想史» 上海辞书出版社，1989年。
3. Қазіргі заман қытай тілі сөздігі. – Пекин: Шаң у баспасы, 1984. - 1581б. Қытай тілінде: «现代汉语词典»，商务印书馆，1984 年，北京。
4. Су Бихай. Қазақ мәдениетінің тарихы. – Үрімші: Шыңжаң Университеті баспасы, 1989. - 555б. Қытай тілінде: 苏北海: «哈萨克族文化史»，新疆大学出版社，1989年。
5. Ахметбекқызы Гүлжан. Қытайдың ежелгі әдебиеті. Оқу құралы / ҚазҰУ. – Алматы: Қазақ университеті, 2006. - 146б.
6. Алексеев В.М. Китайская литература. – Москва: Наука, 1978. - 595с.
7. Зинин С.В. История древнекитайской литературы. – Москва: Институт востоковедения РАН, 2002. - 172с.
8. Ежелгі дәуір әдебиеті. Хрестоматия. – Алматы, 1991. - 280б.
9. Марғұлан Ә. Ежелгі жыр аңыздар. Ғылыми зерттеу мақалалар / Құрастырған Бердібаев Р. – Алматы: Жазушы, 1985. - 368б.
10. Овчинников А.Г. Легенды и мифы Древнего Востока. – Ростов-на-Дану: Феникс, 2006. - 463с.
11. Мифология древнего мира / Гл.ред. В.А. Якобсон. – Москва: Наука, 1977. – 456с.
12. Васильев Л.С. Культы, религии, традиции в Китае / Российская Академия наук – Институт востоковедения. – Москва, 2001. - 488с.
13. Фатима Даулетова. Китай: мифы и реальность. – Алматы: Жизнь, 2005. – 260с.
14. Баранов И.Г. Верования и обычаи китайцев. – Москва, 1999.- 303с
15. Чжоу Цюй-Фэй. За хребтами. Вместо ответов (Лин вай дай да)/ Перевод с китайского М.Ю. Ульянов. – Москва: Вост. Литература, 2001. - 527с.
16. Белов А., Никоненко С. Наука против суеверий. – Москва: Воениздат, 1963. - 128с.
17. Майорова Т. Наука и суеверие. – Барнаул: Алтайское книжное издание, 1953, - 27с.
18. Калпетходжаева Сайяра. Тюркские имена. Значение имени в судьбе человека. – Алматы: ТОО «Мурчив», 2006, - 840с.
19. Ғабиханұлы Қ. Наным-сенімдерге байланысты тұрақты сөз тіркестердің тілдегі көрінісі / Диссертациялық жұмыс. – Алматы, 1995.
20. Ғабитханұлы Қ. Қазақ мифологиясының тілдегі көрінісі. – Алматы: Арыс, 2006, - 168б.
21. Қазақ Ұлттық энциклопедиясы. – Алматы,
22. Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі. – Алматы: Ғылым, I том, 1959, - 338б.; II тм, 1961, - 335б.
23. Қоңыратбаев Ә. Қазақ эпосы және туркология. – Алматы: Ғылым, 1987, - 368б.
24. Кеңесбаев І. «Жеті», «үш», «тоғыз», «қырықпен» байланысты ұғымдар // ҚазССР ҒА Хабарлары, Филология сериясы. – 1946. - 3-14б.
2. Қытай тарихының үлкен сөздігі. Таным тарихы. – Шанхай: Шанхай сөздік баспасы, 1989. - 475б. Қытай тілінде: «中国历史大辞典•思想史» 上海辞书出版社，1989年。
3. Қазіргі заман қытай тілі сөздігі. – Пекин: Шаң у баспасы, 1984. - 1581б. Қытай тілінде: «现代汉语词典»，商务印书馆，1984 年，北京。
4. Су Бихай. Қазақ мәдениетінің тарихы. – Үрімші: Шыңжаң Университеті баспасы, 1989. - 555б. Қытай тілінде: 苏北海: «哈萨克族文化史»，新疆大学出版社，1989年。
5. Ахметбекқызы Гүлжан. Қытайдың ежелгі әдебиеті. Оқу құралы / ҚазҰУ. – Алматы: Қазақ университеті, 2006. - 146б.
6. Алексеев В.М. Китайская литература. – Москва: Наука, 1978. - 595с.
7. Зинин С.В. История древнекитайской литературы. – Москва: Институт востоковедения РАН, 2002. - 172с.
8. Ежелгі дәуір әдебиеті. Хрестоматия. – Алматы, 1991. - 280б.
9. Марғұлан Ә. Ежелгі жыр аңыздар. Ғылыми зерттеу мақалалар / Құрастырған Бердібаев Р. – Алматы: Жазушы, 1985. - 368б.
10. Овчинников А.Г. Легенды и мифы Древнего Востока. – Ростов-на-Дану: Феникс, 2006. - 463с.
11. Мифология древнего мира / Гл.ред. В.А. Якобсон. – Москва: Наука, 1977. – 456с.
12. Васильев Л.С. Культы, религии, традиции в Китае / Российская Академия наук – Институт востоковедения. – Москва, 2001. - 488с.
13. Фатима Даулетова. Китай: мифы и реальность. – Алматы: Жизнь, 2005. – 260с.
14. Баранов И.Г. Верования и обычаи китайцев. – Москва, 1999.- 303с
15. Чжоу Цюй-Фэй. За хребтами. Вместо ответов (Лин вай дай да)/ Перевод с китайского М.Ю. Ульянов. – Москва: Вост. Литература, 2001. - 527с.
16. Белов А., Никоненко С. Наука против суеверий. – Москва: Воениздат, 1963. - 128с.
17. Майорова Т. Наука и суеверие. – Барнаул: Алтайское книжное издание, 1953, - 27с.
18. Калпетходжаева Сайяра. Тюркские имена. Значение имени в судьбе человека. – Алматы: ТОО «Мурчив», 2006, - 840с.
19. Ғабиханұлы Қ. Наным-сенімдерге байланысты тұрақты сөз тіркестердің тілдегі көрінісі / Диссертациялық жұмыс. – Алматы, 1995.
20. Ғабитханұлы Қ. Қазақ мифологиясының тілдегі көрінісі. – Алматы: Арыс, 2006, - 168б.
21. Қазақ Ұлттық энциклопедиясы. – Алматы,
22. Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі. – Алматы: Ғылым, I том, 1959, - 338б.; II тм, 1961, - 335б.
23. Қоңыратбаев Ә. Қазақ эпосы және туркология. – Алматы: Ғылым, 1987, - 368б.
24. Кеңесбаев І. «Жеті», «үш», «тоғыз», «қырықпен» байланысты ұғымдар // ҚазССР ҒА Хабарлары, Филология сериясы. – 1946. - 3-14б.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
5
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
1 тарау. ҰЛТТЫҚ НАНЫМ-СЕНІМДЕР ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ ҚОҒАМДА АЛАТЫН ОРНЫ
1.1 Ұлттық наным-сенімдер және әдебиет
8
1.2 Қытай наным-сенімдерінің қоғамдағы ролі және олардың маңызы
11
2 тарау. ҚЫТАЙ ӘДЕБИЕТІНДЕГІ НАНЫМ-СЕНІМДЕРДІҢ КӨРІНІСІ
2.1 Қытай мифологиясындығы наным-сенімдердің әдебиеттегі көрінісі
18
2.2 Әдеби шығармалардағы табиғат құбылыстарына қатысты наным-сенімдердің
көрінісі
27
2.3 Қытай және қазақ халықтарының әдебиеті және дүниетанымдарындағы наным-
сенімдердің ұқсастықтары мен ерекшеліктері
38
ҚОРЫТЫНДЫ
49
ПАЙДАНАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
51
ҚОСЫМШАЛАР
53
КІРІСПЕ
Адамдар жақсы және жаман ырым-тыйымдарға сенеді. Кейде түстерге де, анда-
санда тіпті балгерлерге барып, өздерінің болашақтары жайлы біліп жатады. Ал
қазіргі заманда ондай заттар туралы айтқанның өзі ыңғайсыз сияқты.
Жолымызды кесіп өткен мысықты көріп, көңіл-күйіміз түсіп, жаман түс көрсек,
ондай түс неге кірді екен деп ойланамыз. Кенеттен айна шағылса, бізде
бірден жаман ойлар пайда болады. Үйлерімізде, не болмаса көліктерімізде,
біздің сеніміз бойынша, бізді әр түрлі жамандықтардан немесе келеңсіз
жағдайлардан қорғайтын, сәттілік алып келетін тұмарлар ілулі тұрады.
Таныстарымызды көріп қалсақ, табалдырықта тұрып амандаспаймыз, ал біреу
түшкірсе оған денінің саулығын тілейміз.
Адам кішкентай кезінен өткен кезеңдердің қиыншылықтарымен, уайымдарымен
кезігеді де, соларға әбден үйренгендіктен тіпті сол ырым-жырымдарға сену
керек пе әлде жоқ па деген сұраққа мүлдем ойланбайды. Бұл көбіне күнделікті
тұрмыстық наным-сенімдерге қатысты. Ата-бабларымыздан келген бұл сенімдер
қазіргі кезде біз үшін мистикалық байланысы жоқ және олардан біз аттап кете
алмайтын, жай ғана әдетке айналған. Біздің ғасырға күлкілі және бір қызық
бұл сенімдер адамдардың біліміне сіңіп, уақытпен қатар келеді.
Бірақ наным-сенім ол қашан да наным-сенім болып қала береді. Сенімдер
бүкіл әлемге тараған бір аурудың вирусы секілді. Өйткені әр халықта, әр
мәдениетте өзіне тән наным-сенімі, ырым-тыйымдары болады. Адам қиялында
сансыз, шынайы табиғаттың көрінісінен алыс мұндай нанымдар өте көп болғаны
сонша, олар біздің әр бір қадамымызда кездеседі. Әр түрлі ырымдарға сенетін
адамдарды күнделікті өмірдің күмәндарынан, үрейлерінен тек олардың барлық
ырымдарға сенбейтіндігі ғана құтқарады.
Ұлттық наным-сенімдер – халықтың рухани мәдениетіне жататын ерекше
құбылыс. Оның тіл мен жазу, әдебиет пен өнер, дүниетаным мен философиялық
көзқарастар, тағы сол сияқты рухани өмірдің басқа саласына тікелей ықпал
жасайтыны белгілі.
Сан ғасырлық тарихы бар, қазіргі кезде ең іргелі ұлттардың бірі болып
саналатын ұлы Қытай халқының мәдениетінде, салт-дәстүрі мен әдет-ғұрыпында,
тіпті халықтың әдебиетінде де наным-сенімдердің көріністерін көптеп
кездестіреміз.
Қытай әдебиеті — әлемдегі ең ежелгілердің бірі. Қытай ғалымдарының айтуы
бойынша, оның жасы бес мың жылға жуық, оның үстіне жазба көздері 3500 жылғы
мерзімді қамтиды. Династиялар ауысқан сайын түрлі даму кезеңдерінен өткен
ежелгі әкімшілік басқарудың баршылығы, өзге өркениеттен кейін қалып қойған
көшпенді көршілер мен тау халықтарына қарағанда, жер өңдеу саласы дамыған
экономикасының баршылығы анық артықшылық болды. Қытай өркениетін одан әрі
конфуцийлік (б.з.д. 1 ғ.) және бірегей жазу жүйесінің енгізілуі күшейтті.
Қытай тарихы археологиялық мәліметтермен қатар, ерте заманнан бергі саяси
өмір мен әлеуметтік қозғалыстарды зерттеуге мүмкіндік беретін, жазба
көздерінің көпшілігі және түрлігімен ерекшеленеді. Діни-философиялық және
тарихи мазмұны бар канондалған ежелгі қытай мәтіндері, әсіресе Конфуцийдің
оқуы жазылғаны — өз кезегінде, қытай өркениетінің дамуына, қытай
халықтарының көзқарасына әсер етті.
Саяси көзқарас бойынша, Қытай бірнеше мыңдаған жылдар бойы, цикликалық
түрде қайталанатын саяси бірлік пен шашыраңқылық мерзімдерінен өткен. Қытай
аумағы басқыншылардың шабуылына жиі ұшырады, бірақ басқыншылардың көбі
ертелі-кешті қытайланып, қытай этносымен араласып кетті. Қазіргі қытай
мемлекеті мен қоғамы көптеген ғасыр бойы қоршаған азия халықтарымен мәдени
және саяси араласуы менен енгізілуінің нәтижесі.
Қытай халқының ұлттық наным-сенім тарихы оның ең алғашқы ру-тайпалық
дәуірінен қазірге дейінгі ұзақ дәуірді қамтиды. Әрине, осы барыста оның
өзгеріске түскені, белгілі ықпалдарға ұшырағаны, кейбірінің ұмыт болғаны
сөзсіз.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қытай мәдениетінде алғашқы ру-тайпалардан
бастап, қазірге дейінгі түрлі діндердің элементтері, оларға қатысты ұлттық
наным-сенімдер көптеп сақталған және олардың тіпті қытай әдебиетінен орын
тапқан көріністерін көреміз. Олар әдебиеттің жеке сюжеттерінде, образдық
бейнелерінде, соның ішінде қытай мифологиясында, ежелгі дәуірде жазылған
шығармаларда көптеп кездеседі. Алайда біз бұлардың діни негіздерін, жасалу
мотивтерін біле бермейміз, тек тілдегі қалыптасқан дайын факт ретінде
білеміз. Бітіру жұмысымыздың өзектілігі – қытайлықтардың ертедегі ұлттық
наным-сенімдері мен дүниетанымына, салт-дәстүрлеріне қатысты құнды деректер
мен мәліметтерді, яғни соның ішінде қытай мифологиясындағы және қытай
халқының діни табыну дәстүрлеріндегі наным-сенімдерді айқындап, олардың
қазақ халқындағы ырым-тыйымдармен салыстыра отырып, ерекшеліктері мен
ұқсастықтарын айырып, бара-бара адам өмірінің нақты көріністерін суреттеуін
саралау.
Зерттеу объектілері. Бітіру жұмысына қажетті материалдарды негізінен
қытай әдебиетінің бай бұлақтарынан (Ахметбекқызы Г., Зинин С.В., Чжоу Цюй-
Фэй, Алексеев В.М., т.б. ), сондай-ақ қытай және қазақ тілдеріндегі
энциклопедиялар мен сөздіктерден жинастырдық. Сонымен қатар қытай халқының
наным-сенімдері мен әдет-ғұрыптарына, мәдениетіне байланысты (Даулетова Ф.,
Васильев Л.С., Белов А., Никоненко С., Баранов И.Г., т.б.) және қазақ
халқының наным-сенімдері мен дүниетанымына байланысты (Ғабитханұлы Қ.,
Қоңыратбаев Ә., Кеңесбаев І., т.б.) бүгінгі ғалымдардың еңбектерін
пайдаландық. Бұдан тыс бүкіл әлемдік компьютерлік жүйе – интернет
беттерінен де біршама мәліметтер алдық.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Қытай әдебиетіндегі наным-
сенімдерге байланысты көріністерді қарастыра отырып, олардың қалыптасуын
және мағынасын, тұлға жағынан дамуын, әдебиеттегі қолданысын, сондай-ақ
тәрбиелік мәнін айқындау. Осы мақсатқа орай, жұмыс алдында төмендегідей
міндеттер қойылады:
- Ұлттық наным-сенімдердің қытай қоғамындағы алатын орнын және олардың
маңыздылығын айқындау;
- Қытай әдебиетіндегі ұлттық наным-сенімдердің көрінісін әр алуан
бұлақтардан жинап, оларды мазмұнына және қолданылуына байланысты,
бірнеше тақырыптарға топтастыру;
- Қытай және қазақ халықтарының наным-сенімдерінің ерекшеліктері мен
ұқсастықтарын айқындау.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Жұмыстың құрылымын атап өтсек, жұмыс
кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер
тізімінен, сондай-ақ А және Ә қосымшаларынан тұрады. Кіріспеде берілген
бітіру жұмысының өзектілігі, мақсаты мен міндеті атап өтіліп, әр қайсысына
жеке тоқталынады. Бірінші тарауда ұлттық наным-сенім және әдебиет
ұғымдарына анықтама беріліп, олардың қытай қоғамындағы көрінісі мен
маңыздылығы туралы айтылады. Екінші тарауда қытай әдебиетіндегі наным-
сенімдердің көрінісі, соның ішінде қытай мифологиясындағы және табиғат
құбылыстарына байланысты қодданылған наным-сенімдер түрлері айтылады.
Сонымен қатар, қазақ және қытай халықтарының әдебиеті мен дүниетанымындағы
ұлттық наным-сенімдердің ұқсастықтары мен ерекшеліктері де қарастырылады.
Қорытынды бөлімінде зерттеу тақырыбында жасалған жұмыстар сараланып,
қорытынды, тоқ етер ой айтылады. Пайдаланылған әдебиеттер тізімінде
жұмыстың орындалу барысында көмек болып қолданылған әдебиеттер тізімі
көрсетіледі. А және Ә қосымшаларында жұмыс мәнін толықтыратын графикалық
суреттер көрсетіледі.
ҰЛТТЫҚ НАНЫМ-СЕНІМДЕР ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ ҚОҒАМДА АЛАТЫН ОРНЫ
1. Ұлттық наным-сенімдер және әдебиет
Өмір әр түрлі наным-сенімдер мен ырым-жырымдарға толы және ең қызығы сол
ырымдардың кейде тіпті адам сенгіссізінің өзі ғасырлар бойы ұрпақтан
ұрпаққа жоғалып кетпей берілуінде.
Адамдар табалдырықта тұрып амандасуға немесе сөйлесіп, зат алмасуға
болмайды дейді. Бұрынғы кезде, адамдар өмірден өткен туыстарының
аруақтарына табынып, олардың адам өміріне араласатындықтарына: көмектеседі,
не жамандық әкеледі деп сенген. Сондықтан олар аруақ денесін табалдырық
астына көмген, сөйтіп сол жерде сөйлеспеуге тырысқан: олар аруақтар өкпелеп
қалып, үй қожайынын келген қонақпен ұрыстырып қоюы мүмкін деп ойлаған. Бұл
нанымның негізі осындай, ал қазіргі кезде қарасақ бұл күнделікті әдет-
ғұрыпқа айналып кеткен: табалдырықта сөйлесіп, амандасқан әдептілікке
жатпайды. Көптеген адамдар олардың мән-мағынасын дұрыс біліп алмай, тек жай
ғана қолданып жүр. Бұл жерде әдет-ғұрыптың, дәстүрдің маңызы үлкен роль
атқарады.
Бүгінгі күні белгілі бір әлеуметтік қоғамда пайда болған наным-сенімдер,
қоғам мүшелерінің мінез-құлқының, тұрмыс-тіршілігінің бұлжымас қағидаларына
айналған. Осы негізде наным-сенімдер адамдар арасындағы қарым-қатынастардың
негізгі реттеушісі ретінде қалыптасқан. Олар негізінен, мәдени тағылымдарға
үйретіп, жеке адамдардың, әлеуметтік топтардың мінез-құлқын тәртіпке
келтіріп қана қоймай, қауымішілік тұтастық пен ұлттық мүдделікті нығайтуға
септігін тигізеді.
Наным – дүниедегі көзқарастың құрамдас бөлігі. Наным объектілері табиғи
және әлеуметтік өмір шындығының фактілері, құбылыстары мен даму үрдістері
субьектіге сезімдік жағынан берілмеген және мүмкіндік түрінде ғана көрініс
табады.
Наным – дүниені, өмірді, адамдар қатынасын танып талдап және ой елегінен
өткізіп, игеруден туатын тұжырым түйін. Нанымсыз дүниеге көзқарас жүрекке
жетпеген, санаға сіңбеген, көңілге қонбаған абстрактылы түсінік болып
қалады. Нанымға айналған білім түсінік адамды ешқашан немқұрайлы
қалдырмайды, іс қимылға бастайды, адамның тұлғалық ұстанымына айналады.
Сондай-ақ, оған ие болған адамды өзгертіп, көзін ашады, бойындағы
қабілеттерді оятып, жігерлендіреді, өмірге келеңсіз құбылыстарға қарсы
тұрғызады. Наным адамға сыртқы күшпен, үгіт насихатпен таңылмайды. Оған
адам ойланып, толғанып өз еркімен жетеді. Адам өз нанымынан оп-оңай бас
тартпайды, керісінше, оны табандылықпен қорғайды. [21, VII, 14 б.]
Сенім – діндегі басты дүниетанымдық ұстаным және белгілі бір қағидаларды
қалтқысыз қабылдауға және соларға сай өмір сүруге бағыттайтын психологиялық
нұсқама. Бұл қағидалардың қатарына: 1) құдайдың барлығына және жансыз
екендігіне немесе дүниедегі барлық құбылыстардың және оқиғалардың түпкі
себебі құдай екендігіне сену; 2) құдайды жаратушы деп тану; 3) құдайға
берілу және құдайға құл болып қызмет ету жөніндегі түсініктер жатады.
Сенімді тек діни ұғым аясында қарастырмай, кеңірек пайымдауға болады. Адам
өмірде құдайдан басқа ата-анасы, ұстаздарына, көпті көрген ғұлама
даналарға, саяси қайраткерлерге, ғылыми тұжырымдарға сенеді. Сенім сонымен
бірге адамның дүниетанымдық ұстанымдарын анықтауға септігін тигізетін
философиялық ұғым болып табылады.
Ғылым мен мәдениет, техника мен технология қарыштап дамыған біздің
заманымызда сенім басты құндылықтардың бірінен саналады және адам болмысына
ерекше ықпал ететін үш таған: сенім, үміт, махаббат аксиологиялық формуланы
құрайды. И.Кант, Г.Достоевский, Л.Н.Толстой сияқты ойшылдар Еуропада
радионализм өріс алған кезде пайда болған ғылым дамыған сайын адам
санасынан ығыстырылып шығарылады, бара бара жойылады деген көзқарасты
теріске шығарып, сенім адамгершіліктің кепілі деп білді.
Сенім білім мен зерденің әлтипаты емес, солармен қатар адам болмысын
анықтайтын дүниеге көзқарастың құрамдас бөлігі. Сенім болмаса көзқарас та
болмайды. Сенімнің адам санасынан ығыстырылып шығарылмайтыны аруақты,
пірді, қыдырды ғылыми дәлелмен танып, түсіну мүмкін емес. Орта ғасырларда
Еуропада сенемін, себебі ақылға сыймайды формуласы тараған. Адамның түбі
ізгілік жеңеді, аққа құдай жақ деп құдайға сеніп, үміттенуі өмір сүрудің
кепілі. [21, VII, 658 б.]
Ұлт дегеніміз – адамдардың тарихта қалыптасқан тілінің, территориясының,
экономикалық тұрмысының және мәдениет тұтастығынан көрінген психикалық
пішіннің тұтастығы негізінде қалыптасқан, тұрақты, ортақ тұлға. Бұл төрт
негізгі ерекшеліктің ішіндегі мәдениет тұтастығынан көрінген психикалық
пішіннің тұтастығы рулық, тайпалық мәдениетті, ұлттық салт-сана,
дүниетаным, философия, дәстүрлі рухани мәдениет сияқтыларды өз ішіне алады.
Ұлттық наным-сенімдер де оның құрамдас бөлігі. Алайда, қазірге дейінгі оқу,
зерттеу орындарында ұлттық наным-сенімдер туралы толық мағлұматтар алуға
және оны ғылыми тұрғыдан дұрыс түсінуге, зерттеуге жағдай болмады.
Қазіргі қоғамда адамдар ұлттық наным-сенімдерді тек ескінің қалдығы,
көнеден қалған қалдық деп ат-тондарын ала қашады. Ал егер наным-сенімдерді
ұстанбай, олардан аулақ жүрген қоғамды алып қарайтын болсақ, көз алдымызға
тәлім-тәрбие, ғылыми зерттеу мәселесін тек қана атеистік негізінде
жүргізіп, ғасырлар бойы жалғасып, жиналып жалпы халықтың рухани қазынасына
айналған, рухани тұрмысындағы бүкілдей қабысқан ұлттық наным-сенімдерді,
әсіресе, оның жалпы адамгершілік нормалармен біте қайнасқан құндылықтарын
бүкілдей теріске шығарған, адамдар арасындағы қамқоршылық, мейірбандылық,
кешірімділік, қарапайымдылық, инабаттылық, жанашырлық, тазалық, имандылық,
ар-ұят, тағы да басқа толып жатқан игі қасиеттерден айрылып қалған
мәдениетсіз қоғамды елестетудің өзі қорқынышты.
Қазіргі үлкен діндердің түп-төркіні алғашқы діндер, яғни тотемизм, ата
аруағына табыну, фетишизм, анимизм, магия, аспан денелері мен отқа табыну
сияқты адамдардың ертедегі дүниетанымы мен түрлі наным-сенімдерден
басталған. Себебі дүлей табиғат ортасында, алғашқы қоғамдағы адамдардың
өмір сүруінің өзі оңай болған жоқ. Табиғат дүниесі мен құбылыстарын тылсым
санап, одан үрейлену, оған үміт артудан адамдардың табиғатқа, құбылыстарға,
жан иесіне табыну, оған жалбарынуы келіп шыққан. Табиғат заттары мен
құбылыстарының бәрінің жаны, иесі бар, рухы мәңгілік, ол адамдарға әсер
етеді деп сену алғашқы діндердің идеялық негізі болып саналады. Жерлеу
дәстүрінің ұлттық наным-сенімдік түс алатындығы белгілі, көптеген
археологиялық зерттеулердің нәтижесі діндер осыдан он мыңдаған жылдар бұрын
пайда болғандығын дәлелдейді. Осыған қарап адамзаттың рухани мәдениетті
тарихының, оның ішіндегі ұлттық наным-сенімдердің қай кезден басталғандығын
мөлшерлеуге болады.
Қоғамдық құбылыстардың барлығы да өзгереді және оның өзгерісіне түрткі
күш болады, наным-сенімдер де солай. Ол мәдени құбылыс ретінде адамзат
қоғамы мен бірге жасаған, оның өзгерісі адамзат қоғамымен, адамның таным
қуатымен, адамзаттың ғылыми мәдениетімен және оның өзгерісімен тікелей
байланысты.
Егер біз адамдардың сөздеріне көңіл бөліп, оның ар жағына ой жүгіртетін
болсақ, қазіргі заманғы халықтардың бәрінің дерлік тілдерінде,
мәдениеттерінде, одан қалса әдебиеттерінде ескі заманның қалдықтары -
түрлі наным-сенімдер, дүниетанымдар, салт-дәстүрлер сақталғанын көреміз.
Осылардың ішінде наным-сенімдердің қытай қоғамында және әдебиетінде
алатын орны зор екенін аңғарамыз.
Әдебиет – ақиқат өмірдің сырлы суреті, халықтың көркем өнер тарихы.
Әдебиеттің өзіне тән ерекшелігі – өмірдің, өмір құбылысының бейнесін көркем
сөз арқылы суреттеу, сөз арқылы адам образын жасау. Алғашқы түрі – халық
ауыз әдебиеті, яғни фольклор. Ол адам баласының ой-санасы сәби кезеңінде
туса да, ауыз әдебиетінің жақсы үлгілерінен біз айтайын деген ой-сезімін
сурет арқылы беретіндігін көреміз. Жазудың шығуымен байланысты ауыз
әдебиетінің орнын жазба әдебиет алады да, оны біртіндеп ескі заманның
мұрасына айналдырады. Бірақ ол аз уақыт ішінде бола қоймайды. Мәдениеттен
кенже қалған кейбір қалған кейбір халықтың жазба әдебиеті мен ауыз әдебиеті
алғашқы кезде қатар дамуы да мүмкін.
Әдебиет (араб тілінен аударғанда – асыл сөз деген мағынаны білдіреді) –
сөз өнері, әлеуметтік мәні бар шығармалар жиынтығы. Мазмұнына қарай саяси,
ғылыми, техникалық, көркем әдебиет болып бөлінеді. Әдебиет атауы көбінесе,
көркем әдебиет мағынасында қолданылады. Ахмет Байтұрсынов оған әр нәрсенің
жайын, күйін, түрін, түсін, ісін сөзбен келістіріп айту өнері, сөз өнері
деген мағына берген.
Әдебиет – жалпы өнердің бір саласы. Бірақ ол қоғамдық сананың ерекше түрі
есебінде шындықты логикалық ойлау жүйесімен емес, көркем тіл арқылы, сөз
өнерінің күшімен суреттеп көрсетеді. Көркем бейненің сыртқы сұлбасымен
бірге ішкі мазмұнын, сырын оқырман түсініп сезіне алатындай етіп ашады,
адамның жан-дүниесі мен ішкі сезім байлығын көзге елестету арқылы қоғамдық
санаға әсер етеді. Оның өнер атаулының ең қиыны және күрделісі (Бальзак),
өнердің ең жоғарғы түрі (В.Белинский) болатыны да осыдан. Қазақта – өнер
алды қызыл деп тегін айтпаған. [21, I, 627-628 б.]
Қытай халқы басқа халықтарға қарағанда рухани және материалды
мәдениеттің, қоғамдық өмірдің, сондай-ақ мемлекеттік құрылымның дамуына
біршама ерте уақытта қол жеткізді. Соның ішінде қытай ғалымдарының
ынтасымен бірнеше томнан тұратын әйгілі энциклопедиялар: Саньтүн (VIII -
XIII ғасырлар шамасы), Өңле дадянь (XIV ғасыр шамасы), Тушу цзииэн (XVIII
ғасыр шамасы) құрылды. Бес мың жылдай тарихы бар қытай халқы керемет тарихи
ескерткіштер мен тарихи туындыларға бай.
Қытай әдебиетінің бір орында тұрып, дамымай қалған кездері болған емес.
Ол әр қашан да дамудың қайнар көзі болып, сол уақытта әлсізденген, не құрып
бара жатқан әдебиеттерге күш қуат беріп отырған. Осының арқасында қытай
әдебиеті негізі ежелгі қытай фольклорында жатқан Өлең кітабы поэзиясымен
байы түсті.
Қытай әдебиеті, басқа халықтардың әдебиеті сияқты өз бастамасын халықтық
фольклордан алады. Бұл өнердің негізі халықтың күнделікті тұрмыс
тіршілігінде жатыр. Сондықтан да қытай әдебиетіндегі ежелгі шығармалардың
авторлары жоқ. Ежелгі фольклорлық қытай әдебиетінде мифтер, өлеңдер, мақал-
мәтелдер, ертегілер сияқты әдеби жанрлар қалыптасқан. Ежелгі қытай
әдебиетінде мифология үлкен орын алады. Қытай мифологиясын біліп алмай,
ежелгі қытай прозасы мен поэзиясының табиғи сипатын ғана емес, сонымен
қатар орта ғасырлық қытай әдебиетін түсіну өте қиын.
Ежелгі тарихи ескерткіштерді зерттей отырып, ежелде қытай халқының оның
әдебиетіне, рухани өмірінің дамуына әсер еткен бай мифологиялық мұралардың
бар болғанын анық байқауға болады. Алғашқы әдеби образдары осы ежелгі қытай
мифологиясынан көруге болады. Мифтерді зерттеу арқасында біз қытай халқының
ойлау қабілетінің дәрежесін байқаймыз. Қытай мифтері – қытай халқының
ертеден-ақ бай фантазиясының болғанына дәлел. Ежелгі қытай мифтері Чүй-Юан,
Чжуан-цзы, Хан Фэй-зы сияқты ұлы ақындар мен ойшылдардың өнеріне көптеген
әсерін тигізді.
2. Қытай наным-сенімдерінің қоғамдағы ролі және олардың маңызы
Қытайдың үйінде қонақта болған шетел адамы, үй қожайынының үйіндегі әр
түрлі символдық мәні бар заттардың көп екенін байқайды. Ол жібек жіптен
тоқылған немесе фарфордан жасалған, әлде ағаштан ойылып жасалған балықтың
бейнесі болуы мүмкін. Ол бақыт, байлық, жеңіс және тағы да басқа мағынаны
білдіретін әр түрлі иероглифтер, не болмаса құдайлар мүсіндері болуы
мүмкін. Бір классиктің айтқаны бойынша, бұл өмірдегі барлық заттардың
себебі бар. Тіпті бүгінгі күні біздің де күнделікті қолданысымызға енген
әр түрлі қытайлық бақыт, байлық, жақсылық шақыратын тұмарлары да ерекше
емес.
Қытайлықтардың әрбір дүкендерінің немесе мейрамханаларының ішінде,
оңтүстік-шығыс жағында байлық құдайының бейнесі бар сурет не мүсіні тұрады,
одан қалса, қызыл жіппен байланған үлкен-үлкен тиындар міндетті түрде
кездеседі. Бұның бәрі қожайынның жағдайын жақсартатын іс-әрекеттер.
Мейрамхананың дәрежесіне және қожайынның жағдайына байланысты тұмарлар әр
түрлі болуы мүмкін: қымбат не арзан, бірақ олар міндетті түрде болады.
Біреулер қытайлықтар ақша мен билікке табынады дейді. Бірақ бұл қате
айтылған пікір екеніне көзімізді жеткізе аламыз. Былайша айтқанда, бұл
байлық пен билікке табыну көптеген халықтарға ортақ феодалдық мәдениеттің
бір бөлігі сияқты, тіпті қазіргі күнге дейін басқа мәдени дәстүрлермен
қатар өмір сүріп келеді. Әйтпесе неліктен ортасында төрт бұрышты тесігі бар
қызыл жіпке ілінген қытай тиындарын тек қытайлықтардың өздерінен ғана емес,
басқа ұлттардан да, атап айтсақ, қазақтардың арасынан көптеп кездестіреміз?
Қытайлықтардың тиынға байланысты өте қызық дәстүрі бар. Ол Гэй ясуй
чянь деп аталады. Ежелгі қытайлар жаңа жылдың басталар түннің алдында,
балаларының жастығының астына тиындар салып қоятын болған. Ол тиындар
жібек жіппен бірігіп байланған. Осылайша олар өз балаларынан жын-
шайтандарды қашырады екен. Бірақ уақыт өте бұл дәстүр басқа формада көріне
бастады. Қазіргі қытайлар балаларына жаңа жылдың алдында шын ақшаларды
беріп, Сүй сүй пиньан! - 徐徐平安！ - Жаңа жыл бақыт алып келсін!,
Хау хау сүйеси! - 好好学习! - Жақсы оқы!, Шынти цзянкаң! -
身体健康! - Мықты денсаулық! осы сияқты тілектерді айтады. Әдетте
балаларға ақшаны олардың әжелері, аталары, не ата-аналары береді. Ақшаны
аларда балалары кэтоу - 磕头 салтын жасаулары тиіс, яғни үлкендерді
жаңа жылмен құттықтап, олардың алдында бастарын июлері тиіс. [13, 57 б.]
Осы өмірдегі барлық заттар сияқты әдетте тұмар қылатын қытайлық
тиындардың да инь мен яндік жақтары бар. Яндік жағында төрт иероглифтің
суреттері болады, бұл көбінесе император аттары, не болмаса жақсы тілек
білдіретін иероглифтер жазылады. Иньдік жағында көбінде айдаһардың суреті
бейнеленеді. Қытай халқында айдаһар – биліктің символы. Қазіргі фыңшуй
мамандары мұндай тиындарды ақша салатын кішкене қалталарда, ақша тұратын
жерлерде сақтау керек деген кеңестер береді.
Үйге бақыт, көп қаражат әкелетін піл мүсіншелері де қытайлықтар үшін көп
қажет ететін тұмарлардың бірі болып саналады. Оның мағынасы: піл көп су
ішеді, ал су – тіршілік көзі, байлық деп түсіндіріледі. Сондықтан да піл
мүсіні үйге байлық әкеледі деп сенеді.
Желкенді кеме үлгісі – көптеген мейрамханалардың, қонақүйлердің, үлкен
дүкендердің кіре берісінде орын алатын, байлық символдарының маңыздыларының
бірі болып есептелетін тұмарлардың бірі. Қазіргі заманда қытай тілінде
бизнеспен айналысатын адам туралы Та ся хай лы - 他下海了 - Ол теңізге
кетті деп айтады. Өйткені қытайлықтардың сыртқы саясатындағы алғашқы
байланыстар ең бірінші теңіз арқылы басталған. Сол үшінде желкенді кеме
ақша мен тағы басқа заттардың келуімен байланыстырылады. Әдетте осындай
кемелердің басы ғимаратқа қарай қаратылады және де кеменің ішінде
тұмардың қасиетін одан да қатты күшейту үшін тиындар мен алтын
бөлшектерін байқауға болады.
Су – қытайлықтарда тек тіршілік көзі ғана емес, сонымен қатар байлықтың
белгісі. Қытайлықтардың дүкенінде кішкене фонтандар, сарқыламалардың суреті
көптеп кездеседі. Олардың барлығы – байлықтың белгісі.
Құрбақа, дәлірек айтсақ бақа – сәттілік пен бақыт белгісі. Үш аяқты
аузында тиыны бар бақа – Қытайдағы көп таралған тұмардың бірі. Көбінесе ол
көптеген тиындардың үстінде, аузында бір тиынмен белгіленеді. Фыңшуй
мамандары мұндай тұмарларды әр бөлменің оңтүстік-шығысына бір-бірден қою
керек дейді.
Әр түрлі түрдегі мифологиялық арыстандар түрлі табиғи апаттар мен
өзгерістерден қорғайтын тұмарлар болып саналады. Бұрындары бұл аңның
мүсіндерін қытайлар үйдің батыс жағына, есікке жақын қойған. Осылайша олар
үйге сырттан келетін жамандықтардан қорғаған. Қазіргі Қытайда Шыцзы у -
狮子舞 - Арыстан биі деп аталатын би түрі өте танымал. Бұл жай ғана би
емес, акробатикалық көрініс. Оны әдетте мейрам күндері көрсетеді. Бірнеше
адамдар арыстан терісін киіп алып, әр қайсысы арыстанның белгілі бір дене
мүшелерін сомдайды. Би мейрамның рухын және қарапайым халықтың шексіз
қуанышын көрсетеді.
Балық - Қытай мәдениетіндегі көп таралған тұмарлардың бірі. Балықтың
қытайша оқылуы юй - 鱼, қытай тіліндегі юй немесе фу юй - 富裕 -
байлық, молшылық сөздерінің айтылуымен бірдей. Сонымен қатар юй куай -
愉快 - шаттық, қуаныш сөздерінің айтылуымен ұқсастығын көруге болады.
Жаңа жылдық ағамдардың ең бастысы болып та осы балық саналады. Осылайша
қытайлар өз үйлеріне байлықты шақырады. Тіпті үйдегі балығы бар
аквариумдардың болуы үйге келетін кірістің көп болуына әсері тиеді деп
сенеді.
Бақыт – 福 - фу иероглифі, әсіресе төңкерілген күйіндегі түрі үйге
бақыт алып келіп, жаман энергетиканы үйден шығарады деп саналады. Бұл
сенімнің шығу тарихы өте қызық. Ертеде бір император өзінің халқының
жағдайын білу үшін ел арасына шығады. Жергілікті билік көшелерді, үйлерді
әшекейлеп, Аспан ұлына жағынайын деп бар күшін салады. Қарапайым халық өз
императорын жақсы көрмеген. Жергілікті билік оларға бақыт иероглифін
есіктеріне жабыстыруға бұйырады. Сонда императорға өздерінің
қанағатсыздығын білдіргісі келген халық иероглифті төңкеріп жабыстырып
қояды. Оларша, ол бақытсыз деген білдіру керек еді. Оны көрген император
қатты ашуланып, сондай әрекетке барған адамдардың барлығын өлім жазасына
кесуді бұйырады. Бірақ сол уақытта, жоғарғы билікті чиновниктердің бірі
болған жайтты түзеу үшін императорға: Менің императорым, сіз байқасам
халқыңыздың ойын түсінбедіңіз ғой деймін. Төңкерілген бақыт мәнісінде
бақыттың төгілуі мағынасын білдіреді. Сіздің келуіңіз халық үшін
жақсылықтың белгісі. Олар өз императорына осыны айтып, жеткізгілері келді.
Императордың көңіліне бұл берілген түсініктеме жай келіп, сол сәтте фу
иероглифін төңкеріп ілгендер марапатталсын деген бұйрық шығарады. Шын
мәнісінде де, төңкерілген бақыт қытайша айтқанда дао фу - 倒福, фу
дао деп айтса да болады, бұл бақыт төгілді дегенді білдіреді. Қытайлар
төңкерілген бақытты есіктерге, талдарға, қабырғаларға бақытты шақырып,
оны ұстап қалу деген сеніммен іледі. Ол иероглифті төңкермей-ақ ілсе де
болады. [13, 61 б.]
Қытай мәдениетінде төрт басты мифологиялық жануарлар бар. Олар: айдаһар,
феникс құсы, мүйізді ат және тасбақа. Аспан асты елі ертеде су тасқыны мен
су алудан қиналған кездерінде ұлы Янцзы мен Хуанхэ өзендерінде олардың
өмірімен билейтін үлкен айдаһар бар деп сенген. Сондықтан ежелгі
қытайлықтар су басулар болмасын деп, айдаһардың ашуын басу үшін құрбан
шалып тұрған. Кейіннен айдаһар бейнесі император билігін, ақылдылықты,
жақсылықты білдірген. Қытайлықтар бұл мифологиялық жануардың бейнесі үйді
қорғап, жын-шайтандардан тазартады деп сенеді. Сондықтан да қытайлықтар
өздерін – лоң ды чюань жень - айдаһардың ұрпағы деп атайды.
Феникс құсы – ежелгі айдаһар ұрпақтарының сенімі бойынша, бұл құстың
пайда болуы Аспан асты еліне үлкен жақсылықты алып келеді. Бұл құс – қораз
тұмсықты, жылан мойынды, денесінде айдаһардың денесіндегідей оюы бар, балық
құйрықты құс болған. Фын хуан немесе феникс – ханшайым мен әйелділіктің
символы. Бұл құстың бейнесі бар суреттер мен мүсіндер қытайлықтар арасында
өте танымал тұмарлар.
Мүйізді ат немесе Чи линь - үшінші аспан жаратқан бейне. Ұзақ өмір,
қуаныш пен тойшылықтың белгісі. Қытайларша ол әр уақытта жалғыз және елді
тек жақсы адам басқарғанда немесе ұлы ойшыл дүниеге келгенде ғана көрінген.
Оның бейнесіне балалардың сәттілігінде көмек керек кезде немесе бір
кішігірім бизнес ашқанда жұғынады екен.
Тасбақа – бұл төртінші аспан жаратқан жануар. Айтылған үш жануардың
барлығы мифологиялық кейіпкерлер, ал тасбақа болса, табиғатта тіршілік
ететін, тірі жануар. Тіпті, қытайлар үшін киелі жануарлардың бірі. Оның
сауыты – аспан да, ал қарны – жер беті. Тасбақа – ұзақ өмір мен мәңгілік
өмір символы. Әдетте ұзақ өмір сүргісі келетін адамдар үйлерінде тасбақа
асырайды. Фыңшуй мамандарының кеңесі бойынша үш тасбақаның бірінің үстінде
бірі отырған бейнесін, не бір тасбақаның үстінде үш бақаның отырған
бейнесін тұмар қылған дұрыс. Олар байлықпен жақсылыққа толы ұзақ өмір
белгісін білдіреді.
Ежелгі қытайлықтар өсімдіктер мен шөптер үйге бағытталған теріс
энергиядан қорғайды деп есептеген. Сонымен қатар, олар үшін желден, шаң-
тозаңнан және у-шудан қорғаныш болған. Өсімдіктер – тірі жануарлар, олар
гүлдену мен өсудің символы. Қытайлықтар әйгілі бес гүлдерін тұмар ретінде
сақтап, қорғаштайды. Олар: пион, бақыт гүлі, ақ магнолия, орхидея және
лотос.
Пион ежелгі Қытайда бұл гүлді барлық гүлдердің патшасы деп айтқан. Ол
байлық, ар мен махаббаттың белгісі, әсіресе ол гүлдеген кезде молшылық пен
гүлденуді білдіреді.
Ақ магнолия мен орхидея гүлдері жұмсақтық, нәзіктік пен тәттілікті
білдіреді. Ал бақыт гүлі болса, үйге бақыт пен шаттықты шақырады. Будда
мәдениетінде лотос гүлі киелі гүл болып есептеліп, тазалықтың белгісін
көрсетеді. Бұл оның өсіп шығатын жерімен байланыстырылады. Ол батпақты,
балшықты жерлерде өседі. Қытай көркем сурет салу өнерінде бұл гүлді көбінде
құдайлардың отыратын орны ретінде бейнелейді. Сонымен қатар лотос гүлінің
бейнесімен яшмадан, нефриттен жасалған әшекей бұйымдар өте қымбат ерекше
сыйлық болып саналады.
Қытайлықтар тірі жасыл өсімдікті бағалай білген. Олар үшін ағаш энергиясы
– ол өмір мен өсіп өнудің энергиясы. Сондықтан олар жасыл ағаштарды үйге
бақыт пен жақсылық әкелу үшін өсірген. Қытай үкіметі жыл сайын қалалар мен
ауылдарды жасылдандыру үшін белгілі мөлшерде қаражат бөліп отырады.
Қытайдың оңтүстігінде жаңа жылға қарсы ақша ағаштарын сыйға тарту жылдан
жылға көбейіп бара жатыр. Олар – арнайы жағдайларда өсірілген тырбиған
мандарин, апельсин, лимон ағаштары. Олардың сары және қызғылт- сары түстері
алтынмен байланыстырылады. Осылайша олар байлық пен молшылық символы болып
табылады.
Бамбук ағашы қытайлықтар үшін ертеден келе жатқан он мың өсімдіктің
ішіндегі ең жақсы көретін өсімдік болып есептеледі. Ежелден бұл ағаш
қытайлар үшін тамақ, үй соғу үшін ең жақсы құралдардың бірі болған және оны
көлік ретінде қолданып, тіпті кейде одан киім де тіккен екен. Кейіннен бұл
әдемі ағаш мықты денсаулық, ұзақ өмір мен молшылық символына айналды.
Мәңгі жасыл қарағай ағашы – мықты денсаулық пен ұзақ өмір белгісі.
Дәстүрлі қытай суреттерінде ол тоғыз тырнамен бірге бейнеледі. Мұндай
суреттер әдетте Шоу би нань шань - Оңтүстік тауының ұзақтығындай!, Сун
хы янь нянь - Қарағай мен тырна - ұзақ өмірдің мағынасын береді. Осындай
суреттерді үлкен кісілерге беру әдетке айналдырылған.
Тағы да ұзақ өмір символдарының ішінде Ұзақ өмір аруағы төрден орын
алады. Ол маңдайы үлкен күліп отырған шал ретінде бейнеленеді. Қолында
шабдалы мен сиқырлы таяқ ұстап отырады, ал аяқтарының астында анарлар
жатады. Ертеде ұзақ өмір аруғының суреттерін іліп қойған, осылайша қытайлар
үйлерінен жамандықты қудалап, отбасыларының ұзақ және татулықта өмір
сүретініне сенген.
Мәңгі өмір идеясы даосизмде пайда болған. Халық сенімдері негізінде
даостық монахтардың қатысуымен XII ғасырда Ба сянь - сегіз өлмейтін
бейне құрылады: Лань Цайхэ, Люй Дунбинь, Чжунли Цюань, Чжан Голао, Ян
Тегуай, Хань Сян, Цао Гоцзю және Хэ Сяньгу. Сегіз өлмейтіндер бейнесі
орта ғасырда Қытай әдебиеті мен көркем өнерінің басты обьектілеріне
айналып, уақыт өте бақыт пен ұзақ өмір символына айналды.
Кейбір сандар да ырым-жырымға сенетін қытайлар үшін үлкен роль атқарады.
Қытайларда сегіз саны сәтті сан болып саналады. Сегіз санының дыбысталуы
фонетикалық тұрғыдан сәттілік сөзімен ұқсас келеді. Ал төрт саны –
бақытсыз сан болып саналады, өйткені төрт санының айтылуы қытай тіліндегі
өлім сөзінің айтылуымен сайма-сай келеді. Сондықтан да қытайлар сегіз
санын жиі қолданады да, ал төрт санын көп қолданбауға тырысады. Көлік
нөмірлерінде немесе телефон нөмірлерінде және ауруханалардағы лифттерде
төрт саны болмайды. Тағы бір сәтсіз сандардың бірі болып бір саны саналады.
Ол – қытайларша жалғыздықтың белгісі. Көптеген қытайлық кейіпкерлер мен
құдайлар мұрт-сақалдармен бейнеленсе де, бұл аксессуарлардың болуы, қытай
қоғамында жақсы қарсы алынбайды. Өйткені ондай адам тек өзіне ғана емес,
сонымен қатар туған-туыстары, отбасына да оңайлықпен жаманшылық әкелуі
мүмкін.
Қытай түйіні – Қытайдың дәстүрлі өру-түю өнерінің дамып, бүгінге
жеткендегі жалпы атауы. Түйіндер заманы арыдан басталып, Қытайдың тұтас
мәдениет тарихынан бой көрсетеді. Қытай түйіндерінің әрбір негізгі түйіні
бастан-аяқ бір жіппен өріліп шығады, әрбір негізгі түйін әрбір түйіннің
пішініне, қолданылуына немесе бастауыш мағынасына қарай аталады. Мәселен,
Тілек түйіні – көңілдегідей болу дегенді, Қос балық түйіні – нұр
үстіне нұр жаусын дегенді, Ізгі нышан түйіні – аққа құдай жақ,
жақсылықтан жазбай, ізгілік салтанат құрсын дегенді білдіреді.
Ұлан ғайыр ұзақ замандық мәдениет тұнбалары Қытай түйіндеріне Қытай
ұлтының мәдениет естелігі мен сезімін сіңірген, ол Қытайдың байырғы
мәдениет сенімін көрсетеді, қою діндік түсті бұлыңғыр бейнелейді. Түйін түю
өнерін тас құралдарын мәнерлеуден кейін тұратын, адамзаттың ең байырғы
өнері десе де болады. Мүмкін ең алғашында жіппен жеміс-жидектерді буған,
аулаған аңдарын байлаған, аң терілерін ілегерлеп байлап үстіне лыпа киген
болар. Өру-түю өнері Қытайда ұлан ғайыр ұзақ тарихты бастан кешкен. Сөзді
ықылым замандағы “арқан түйіп есте сақтаудан” бастасақ, Таң, Сұң
дәуірлеріне келгенде, Таң заманындағы мыс айнаның бетінен аузына жіп
тістеп ұшып бара жатқан құсты, Сұң заманындағы кірпішке ойылған арыстан
дөңгелеткен кестелі доптың да шашағында жіп түйін салбырап тұрғанын
көреміз. Ал Миң, Чиң заманындағы орда сарайларынан тартып, халықтың
күнделікті тұтыну бұйымдарының, мәселен, күйме, перде, түсті шырақ,
желпуіш, белбау, шаш түйреуіш, жұпар дорба сияқтылардың бәрінің де алуан
түрлі өрім-түйім арқылы безендендірілгенін көреміз.
Қытай қоғамындағы мұндай мағыналық белгілер өте көп кездеседі. Әрбір ырым-
тыйымдарды ұстанатын қытайлықтар үшін олардың маңызы зор және өте бағалы
болып келеді. Қытай қоғамында үлкен роль атқаратын бұл сенімдер уақыт өте
өз құндылықтарын жоғалтпай, керісінше, жылдан жылға ауысқан сайын қатайып,
дамып келеді. Қазіргі уақытта қытайлық символдарды бүкіл әлемде, көптеген
халықтар арасынан, әр мәдениеттен кездестіруге болады. Тіпті, атап айтсақ,
қытайлық мәдениеттің әсерін бүгінгі таңда өзіміздің халқымыздың арасынан да
байқауымызға болады. Дүкен дүмбіршектеріндегі аталған қытайлық тұмарлардың
көптеп кездесуі олардың біздің қоғамда да орын алып, белгілі бір роль
атқаратынына, олардың адам өміріне әсер етуінің дәлелі екеніне көзімізді
жеткіземіз. Осылайша, наным-сенімдердің қай мәдениетте болмасын, қай
қоғамда болмасын адамзат өмірінде үлкен роль атқаратынын анық айта аламыз.
ҚЫТАЙ ӘДЕБИЕТІНДЕГІ ҰЛТТЫҚ НАНЫМ-СЕНІМДЕРДІҢ КӨРІНІСІ
2.1 Қытай мифологиясындағы наным-сенімдердің әдебиеттегі көрінісі
Миф дегеніміз не? Бұл сұраққа жауап беру оңай емес. Ежелден бері қытай
елі миф деген сөзді білмеген, бұл сөз басқа тілдер әсерінен өткен ғасырда
ғана пайда болған. Миф деген сөздің өзі адамды оңай адастырады. Өйткені
оның мағынасында таңқаларлық және ғажайыптық ұғымдары бар. Көпшіліктің
ойынша миф деген адам қиялынан туындайды, сондықтан да ол шынайылықпен еш
байланыссыз ұғым. Бірақ бұл қате түсінік. Қытай халқында мифологияға
арналған жұмыстар көп емес, сондықтан миф ұғымын қытайлықтарша емес, Максим
Горькийдің мифология туралы айтқан ойымен түсіндірейік: Жалпы алғанда
табиғи құбылыстарды, қоғамдық өмірмен табиғатпен күресті көркем
жинақтардағы бейнесі. Бұл айтылған ой мифтердің шығуы туралы және де
олардың негізінде шынайы өмірдің көрінісі бар екенін айтады. Мифтердің
шығуына пайда болуына тоқталып кетсек. Алғашқы адамдардың ұзақ уақыт бойы
не өздері туралы, не қоршаған табиғат туралы ойлары жоқ болған. Кейін
олардың бірте-бірте табиғатқа деген шектелген көз қарастары пайда болды.
Тек адамның әлеуметтік-мәдени дамуының арқасында, Горькийдің айтқаны
бойынша қолдар басты үйретеді, ақылданған бас қолды үйретеді, ал ақылды
қолдар мидың дамуына одан да қатты әсер етеді.
Алғашқы адамдар өздерінің қиялдарында қоршаған әлемді табиғи емес
жаратылыстармен, жақсы аруақтармен және жамандық әкелетін күштермен
елестете бастаған. Әр түрлі табиғи құбылыстарды, мысалы желдің соғуы,
жаңбыр, найзағай, өрттің шығуы, ай мен күннің ауысуы, кемпірқосақ, бұлттар
және тағы басқаларды алғашқы адамдардың таңқаларлық сезімдерін туғызған.
Мұндай құбылысты түсіндіре алмаған адамдар оларды жанды күштер, яғни
аруақтар деп санаған. Сонымен қатар тек қана күнді емес, айды, өсімдіктер
мен жануарларды, тіпті шегірткеге дейін жандандырып, оларға табынған. Бұл
анимизм. Осындай ойлардан алғашқы мифтер, алғашқы діндер мен наным-сенімдер
пайда болды. Өздерінің өмірі үшін табиғаттың қиыншылықтарымен күрескен және
жеңуге тырысқан алғашқы адамдар күш беретін, рух беретін еңбек пен оның
ерлері туралы өлеңдер айтқан.
Бізге дейін тек қытай, үнді, грек және мысыр халықтарының ежелгі
дәуірдегі мифтік көзқарастары жеткен. Олардың әрқайсысы мифологияға өте
бай, әсіресе, осылардың ішінде грек және үнді мифтері жақсы сақталған.
Өкінішке орай, қытай мифтерінің көпшілігі жоғалып, сақталмаған, тек
үзінділері ғана бізге дейін жеткен.
Алғашқы адамдар олардың сенімі бойынша балтамен жер мен аспанды айырған
Паньгуді, адамдарды жаратқан және аспанды бес түрлі таспен жөндеген
Нюйваны, адамдарды ағашты үйкелеу арқылы от алуды үйреткен Сүй Жэнді,
адамдарға дәрілік өсімдіктерді тануды үйреткен Шэнь Нунды, жануарларды
қолға үйреткен Ван Хайды, жерді өңдеуге үйреткен Хоу Цзиді және тағы
басқаларды пір тұтқан. Ежелгі Қытай мифтерінде мәңгі өмірдің мекені
Жақсылық жері туралы ерекше айтылған. Онда жерді жыртып, еңбек етпей-ақ
тамақ жеуге болатыны, киім тікпей-ақ киім киюге болатыны туралы айтылған.
Шеткі солтүстік мекені мифте жергілікті халық Шэньфэнь атты қасиетті таудың
суын ішіп, тоқ және бақытты екені туралы айтылған. Бұл миф қытай халқын
еріншек етіп көрсетсе де, шындығында осы миф арқылы біреудің еңбегін
пайдаланып отырған ертедегі қанаушы тапты мазақ еткен. Баяғыдан адамдардың
арманы өз еңбектерін жеңілдету болған. Сондықтан құдайлар адамдарды еңбекте
рухтандыру үшін жаратылған. Ал қоғам класстарға бөлінгенде, билеушілер ол
кейіпкерлерді өздерінің ата-бабалары деп санап, оларды тоғызыншы аспанға
шығарған. Құдайларды халықтың қарсылығын басу үшін, оларда қорқыныш тудыру
үшін және сөзсіз бағындыру үшін шақыртқан. Мифтерде адамдардың қарым-
қатынас өмірі көрсетілген. Сондықтан мифтерді адамдар туралы айтылған ойлар
деп те қарастыруға болады.
Ежелгі Қытайдың философиялық-теориялық ой-санасының негізгі гуманитарлық
факторларға аса мән беріп, адамды табиғаттың құдіреті деп санап, оны Көк
және Жермен қатар қойды; бұл космостық үштікте адам байланыстырушы буын
ретінде болып, дүниенің тұтастығына кепілдік етті. Жалпы адамзаттық
моральдің өшпес құндылығы, ежелгі конфуцияшылдықтың адам табиғатының әу
бастан-ақ мейірімділіктен тұратындығы туралы идеялары арқылы пайымдалады.
Диалектикалық дүниетаным саласында, ежелгі Қытай әлемге шығармашылық ой-
сананың тамаша үлгілерін берді. Ежелгі Қытайда мемлекет пен таптық қоғамның
пайда болуы мен дамуының ерекшеліктері, ежелгі қытай идеологиясы мен
мәдениетінің дамуының өзіндік сипатына елеулі түрде ықпал етті. Алғашқы
қауымдық қатынастардың әлі де күшті сақталып қалған қалдықтары, қоғамдық
дамудың әркелкі дамуы және саяси құрылымның ерекшелігі философияның
мифологиядан бөлінуін қиындатып, оған бөгет болып отырды.
Ерте натурафилософиялық түсініктер б.з.д. VIII ғасырға жататын Хунфань
(Ұлы жоспар) атты трактатта жазылды, онда материалдық ілім туралы және
бес элемент пен оның қатарына жататын су, от, ағаш, металл және топырақ
туралы ілімдер баяндалады. Алғаш төтенше-диалектикалық идеялардың жиынтығы
ретіндегі жазба ескерткіш – б.з.д. I мың жылдықтың ортасына жататын Ицзин
кітабы (Өзгерістер кітабы) болып табылады. Оның негізінде күрделі сегіз
триграммдардан (ба гуа) тұратын сызықтар жүйесі аспанның, жердің, оттың,
судың, көлдің, желдің, таудың және найзағайдың белгісі ретінде
ойластырылған 64 гексаграммалардан тұрады. Түзу бүтін сызық-жарықтың
космостық күші янды, үзік-үзік сызық – қараңғылықтың күші иньді белгіледі.
Ицзин әлемнің қос бастамасынан – ян мен иньнен алатындығын баяндайды. Ян
мен Иньнің гармониясынан дүние пайда болған дейді.
Ежелгі қытай натурафилософиясының дамуы барысында, бес элемент
теориясынан бұрын пайда болған, ертедегі дүниетанымдық түсінік – ци туралы
ұғым пайда болып, қалыптасты. Алғашқы заттық сипаттағы ци құдай жаратты
дейтін заттарға қарама-қарсы тұрды. Бірқатар ғалымдардың пікірінше, ци ауа
туралы түсінікпен байланысты болған, бірақ енді жеке құбылыс ретінде
нақтылығын жоғалтып, субстанцияға айналады. Ци біртұтас жалпы әлемдік
субстрат – алғашқы материя (болмыс) ретінде көрінеді де, оның таза да жеңіл
бөлшектері буға айналып аспанды түзеді, ауыр да лас бөлігі төмен шөгіп
жерді құрайды. Заттың мәні сияқты ци қарама-қайшылықтан тұрады: оның
тұтасуы әйелдік бастаманы – инь-циді, ал ыдырауы – еркектік бөлщегін – ян-
циді түзейді, ал осы қарама-қарсы бастамалардың өзара әсері бес элементті
тудырады, ал олардың бәрі мәнді заттар. Өзгерістер қатынасы кітабынан
біз, даоның қарама-қайшылықтардың инь-ян түсінігімен құрылымдық байланысы
туралы идеяны көреміз.
Б.з.д. III мың жылдықта жазылған Сань-у ли-цзы (Үшінші және бесінші
циклдарының жазбалары) шығармасында Паньгу туралы төмендегідей миф
жазылған.
Дүние жаратылар алдында Аспан мен Жер жұмыртқаға ұқсаған, оны хунь-дунь
деп атаған. Ал оның ішінде Паньгу жаралған. Паньгу сөзінің өзі
домаланған ескілік деген мағынаны береді. Ең алғашқы адам Паньгу туралы
аңыз бойынша, космостық жұмыртқаны ол балғамен екіге бөлген. XVIII мың
жылдан кейін бастапқы пайда болған масса екіге бөлінеді: оның ішіндегі ең
жеңіл және таза нәрселер ұшып шығып, одан Аспан пайда болған және ал ауыр
және лас, кір заттар шөгіп, одан Жер пайда болған екен. Келесі 18 мың
жылдықта Аспан күніне биіктікке қарай 10 футқа өскен де, Жер болса 10 футқа
қалыңдай түскен, ал осы уақытта Паньгу ұзындыққа қарай 10 футқа өскен. Міне
осылайша Аспан мен Жер қазіргідей қалыпқа келіп бөлінген. Бұдан басқа
тексттерде осы айтылған мәліметтерге қосымша Паньгу қайтыс болып, одан
тіршілік жаралған деп айтады. Көзінен – күн мен ай, кеудесі мен аяқ-
қолдарынан – дүниенің төрт бұрышы, қанынан – өзендер, терісі мен
денесіндегі шаштарынан – ағаштар мен шөптер, сүйектерінен – металдар мен
тастар, терісінен – жаңбыр мен шықтар, көзінің жарқылынан – найзағай,
дауысынан – күннің күркіреуі, демінен – жел мен бұлт, мұрттары мен
басындағы шаштарынан жұлдыздар шоғыры пайда болады. Адамдар – Паньгу
денесіндегі зиянкестерден пайда болған. Алғашқы ежелгі қытайлық
натурафилософиялық ілімдер дао, тайцзи, ян мен инь мифологиялық сипаттан
ада болып, философиялық категорияларға жақындай түседі.
Бұл III мың жылдыққа жататын шығармалардың ішінен жаратылыстың пайда
болуы туралы тек бір ғана мифті байқаймыз. Бұл миф қытай ғалымдарының айтуы
бойынша, оңтүстік қытайдағы яо және мяо халықтарының Паньхудан
жаралғандығымен байланыстырылады. Паньху – б.з.д. 2400 жылы басқарған
әйгілі Ди У атты билеушінің жақсы көретін иті болған. Паньху билеуші Ди Уге
оның жауы варварлардың қолбасшысының басын шауып әкеліп берген. Алдын ала
келісім бойынша ол билеушінің қызын әйелдікке алады. Одан кейін ит өзінің
әйелін Қытайдың оңтүстігіндегі тауларға алып кетеді. Осыдан яо мен мяо және
тағы да басқа оңтүстік халықтарының Паньхудан пайда болды деген сенімі
шыққан.
Паньгу мен Паньху атауларының фонетикалық ұқсастықтарымен олардың
екеуінің де оңтүстікте мекен еткендері бұл екі кейіпкерлердің өзара
ұқсастығын көрсетеді. Хань династиясы кезіндегі астрономиялық теорияларында
Жер мен Аспан жұмыртқаға ұқсаған, жерді қоршап тұрған аспан жұмыртқаның
сарысын қаптап ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
5
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
1 тарау. ҰЛТТЫҚ НАНЫМ-СЕНІМДЕР ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ ҚОҒАМДА АЛАТЫН ОРНЫ
1.1 Ұлттық наным-сенімдер және әдебиет
8
1.2 Қытай наным-сенімдерінің қоғамдағы ролі және олардың маңызы
11
2 тарау. ҚЫТАЙ ӘДЕБИЕТІНДЕГІ НАНЫМ-СЕНІМДЕРДІҢ КӨРІНІСІ
2.1 Қытай мифологиясындығы наным-сенімдердің әдебиеттегі көрінісі
18
2.2 Әдеби шығармалардағы табиғат құбылыстарына қатысты наным-сенімдердің
көрінісі
27
2.3 Қытай және қазақ халықтарының әдебиеті және дүниетанымдарындағы наным-
сенімдердің ұқсастықтары мен ерекшеліктері
38
ҚОРЫТЫНДЫ
49
ПАЙДАНАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
51
ҚОСЫМШАЛАР
53
КІРІСПЕ
Адамдар жақсы және жаман ырым-тыйымдарға сенеді. Кейде түстерге де, анда-
санда тіпті балгерлерге барып, өздерінің болашақтары жайлы біліп жатады. Ал
қазіргі заманда ондай заттар туралы айтқанның өзі ыңғайсыз сияқты.
Жолымызды кесіп өткен мысықты көріп, көңіл-күйіміз түсіп, жаман түс көрсек,
ондай түс неге кірді екен деп ойланамыз. Кенеттен айна шағылса, бізде
бірден жаман ойлар пайда болады. Үйлерімізде, не болмаса көліктерімізде,
біздің сеніміз бойынша, бізді әр түрлі жамандықтардан немесе келеңсіз
жағдайлардан қорғайтын, сәттілік алып келетін тұмарлар ілулі тұрады.
Таныстарымызды көріп қалсақ, табалдырықта тұрып амандаспаймыз, ал біреу
түшкірсе оған денінің саулығын тілейміз.
Адам кішкентай кезінен өткен кезеңдердің қиыншылықтарымен, уайымдарымен
кезігеді де, соларға әбден үйренгендіктен тіпті сол ырым-жырымдарға сену
керек пе әлде жоқ па деген сұраққа мүлдем ойланбайды. Бұл көбіне күнделікті
тұрмыстық наным-сенімдерге қатысты. Ата-бабларымыздан келген бұл сенімдер
қазіргі кезде біз үшін мистикалық байланысы жоқ және олардан біз аттап кете
алмайтын, жай ғана әдетке айналған. Біздің ғасырға күлкілі және бір қызық
бұл сенімдер адамдардың біліміне сіңіп, уақытпен қатар келеді.
Бірақ наным-сенім ол қашан да наным-сенім болып қала береді. Сенімдер
бүкіл әлемге тараған бір аурудың вирусы секілді. Өйткені әр халықта, әр
мәдениетте өзіне тән наным-сенімі, ырым-тыйымдары болады. Адам қиялында
сансыз, шынайы табиғаттың көрінісінен алыс мұндай нанымдар өте көп болғаны
сонша, олар біздің әр бір қадамымызда кездеседі. Әр түрлі ырымдарға сенетін
адамдарды күнделікті өмірдің күмәндарынан, үрейлерінен тек олардың барлық
ырымдарға сенбейтіндігі ғана құтқарады.
Ұлттық наным-сенімдер – халықтың рухани мәдениетіне жататын ерекше
құбылыс. Оның тіл мен жазу, әдебиет пен өнер, дүниетаным мен философиялық
көзқарастар, тағы сол сияқты рухани өмірдің басқа саласына тікелей ықпал
жасайтыны белгілі.
Сан ғасырлық тарихы бар, қазіргі кезде ең іргелі ұлттардың бірі болып
саналатын ұлы Қытай халқының мәдениетінде, салт-дәстүрі мен әдет-ғұрыпында,
тіпті халықтың әдебиетінде де наным-сенімдердің көріністерін көптеп
кездестіреміз.
Қытай әдебиеті — әлемдегі ең ежелгілердің бірі. Қытай ғалымдарының айтуы
бойынша, оның жасы бес мың жылға жуық, оның үстіне жазба көздері 3500 жылғы
мерзімді қамтиды. Династиялар ауысқан сайын түрлі даму кезеңдерінен өткен
ежелгі әкімшілік басқарудың баршылығы, өзге өркениеттен кейін қалып қойған
көшпенді көршілер мен тау халықтарына қарағанда, жер өңдеу саласы дамыған
экономикасының баршылығы анық артықшылық болды. Қытай өркениетін одан әрі
конфуцийлік (б.з.д. 1 ғ.) және бірегей жазу жүйесінің енгізілуі күшейтті.
Қытай тарихы археологиялық мәліметтермен қатар, ерте заманнан бергі саяси
өмір мен әлеуметтік қозғалыстарды зерттеуге мүмкіндік беретін, жазба
көздерінің көпшілігі және түрлігімен ерекшеленеді. Діни-философиялық және
тарихи мазмұны бар канондалған ежелгі қытай мәтіндері, әсіресе Конфуцийдің
оқуы жазылғаны — өз кезегінде, қытай өркениетінің дамуына, қытай
халықтарының көзқарасына әсер етті.
Саяси көзқарас бойынша, Қытай бірнеше мыңдаған жылдар бойы, цикликалық
түрде қайталанатын саяси бірлік пен шашыраңқылық мерзімдерінен өткен. Қытай
аумағы басқыншылардың шабуылына жиі ұшырады, бірақ басқыншылардың көбі
ертелі-кешті қытайланып, қытай этносымен араласып кетті. Қазіргі қытай
мемлекеті мен қоғамы көптеген ғасыр бойы қоршаған азия халықтарымен мәдени
және саяси араласуы менен енгізілуінің нәтижесі.
Қытай халқының ұлттық наным-сенім тарихы оның ең алғашқы ру-тайпалық
дәуірінен қазірге дейінгі ұзақ дәуірді қамтиды. Әрине, осы барыста оның
өзгеріске түскені, белгілі ықпалдарға ұшырағаны, кейбірінің ұмыт болғаны
сөзсіз.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қытай мәдениетінде алғашқы ру-тайпалардан
бастап, қазірге дейінгі түрлі діндердің элементтері, оларға қатысты ұлттық
наным-сенімдер көптеп сақталған және олардың тіпті қытай әдебиетінен орын
тапқан көріністерін көреміз. Олар әдебиеттің жеке сюжеттерінде, образдық
бейнелерінде, соның ішінде қытай мифологиясында, ежелгі дәуірде жазылған
шығармаларда көптеп кездеседі. Алайда біз бұлардың діни негіздерін, жасалу
мотивтерін біле бермейміз, тек тілдегі қалыптасқан дайын факт ретінде
білеміз. Бітіру жұмысымыздың өзектілігі – қытайлықтардың ертедегі ұлттық
наным-сенімдері мен дүниетанымына, салт-дәстүрлеріне қатысты құнды деректер
мен мәліметтерді, яғни соның ішінде қытай мифологиясындағы және қытай
халқының діни табыну дәстүрлеріндегі наным-сенімдерді айқындап, олардың
қазақ халқындағы ырым-тыйымдармен салыстыра отырып, ерекшеліктері мен
ұқсастықтарын айырып, бара-бара адам өмірінің нақты көріністерін суреттеуін
саралау.
Зерттеу объектілері. Бітіру жұмысына қажетті материалдарды негізінен
қытай әдебиетінің бай бұлақтарынан (Ахметбекқызы Г., Зинин С.В., Чжоу Цюй-
Фэй, Алексеев В.М., т.б. ), сондай-ақ қытай және қазақ тілдеріндегі
энциклопедиялар мен сөздіктерден жинастырдық. Сонымен қатар қытай халқының
наным-сенімдері мен әдет-ғұрыптарына, мәдениетіне байланысты (Даулетова Ф.,
Васильев Л.С., Белов А., Никоненко С., Баранов И.Г., т.б.) және қазақ
халқының наным-сенімдері мен дүниетанымына байланысты (Ғабитханұлы Қ.,
Қоңыратбаев Ә., Кеңесбаев І., т.б.) бүгінгі ғалымдардың еңбектерін
пайдаландық. Бұдан тыс бүкіл әлемдік компьютерлік жүйе – интернет
беттерінен де біршама мәліметтер алдық.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Қытай әдебиетіндегі наным-
сенімдерге байланысты көріністерді қарастыра отырып, олардың қалыптасуын
және мағынасын, тұлға жағынан дамуын, әдебиеттегі қолданысын, сондай-ақ
тәрбиелік мәнін айқындау. Осы мақсатқа орай, жұмыс алдында төмендегідей
міндеттер қойылады:
- Ұлттық наным-сенімдердің қытай қоғамындағы алатын орнын және олардың
маңыздылығын айқындау;
- Қытай әдебиетіндегі ұлттық наным-сенімдердің көрінісін әр алуан
бұлақтардан жинап, оларды мазмұнына және қолданылуына байланысты,
бірнеше тақырыптарға топтастыру;
- Қытай және қазақ халықтарының наным-сенімдерінің ерекшеліктері мен
ұқсастықтарын айқындау.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Жұмыстың құрылымын атап өтсек, жұмыс
кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер
тізімінен, сондай-ақ А және Ә қосымшаларынан тұрады. Кіріспеде берілген
бітіру жұмысының өзектілігі, мақсаты мен міндеті атап өтіліп, әр қайсысына
жеке тоқталынады. Бірінші тарауда ұлттық наным-сенім және әдебиет
ұғымдарына анықтама беріліп, олардың қытай қоғамындағы көрінісі мен
маңыздылығы туралы айтылады. Екінші тарауда қытай әдебиетіндегі наным-
сенімдердің көрінісі, соның ішінде қытай мифологиясындағы және табиғат
құбылыстарына байланысты қодданылған наным-сенімдер түрлері айтылады.
Сонымен қатар, қазақ және қытай халықтарының әдебиеті мен дүниетанымындағы
ұлттық наным-сенімдердің ұқсастықтары мен ерекшеліктері де қарастырылады.
Қорытынды бөлімінде зерттеу тақырыбында жасалған жұмыстар сараланып,
қорытынды, тоқ етер ой айтылады. Пайдаланылған әдебиеттер тізімінде
жұмыстың орындалу барысында көмек болып қолданылған әдебиеттер тізімі
көрсетіледі. А және Ә қосымшаларында жұмыс мәнін толықтыратын графикалық
суреттер көрсетіледі.
ҰЛТТЫҚ НАНЫМ-СЕНІМДЕР ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ ҚОҒАМДА АЛАТЫН ОРНЫ
1. Ұлттық наным-сенімдер және әдебиет
Өмір әр түрлі наным-сенімдер мен ырым-жырымдарға толы және ең қызығы сол
ырымдардың кейде тіпті адам сенгіссізінің өзі ғасырлар бойы ұрпақтан
ұрпаққа жоғалып кетпей берілуінде.
Адамдар табалдырықта тұрып амандасуға немесе сөйлесіп, зат алмасуға
болмайды дейді. Бұрынғы кезде, адамдар өмірден өткен туыстарының
аруақтарына табынып, олардың адам өміріне араласатындықтарына: көмектеседі,
не жамандық әкеледі деп сенген. Сондықтан олар аруақ денесін табалдырық
астына көмген, сөйтіп сол жерде сөйлеспеуге тырысқан: олар аруақтар өкпелеп
қалып, үй қожайынын келген қонақпен ұрыстырып қоюы мүмкін деп ойлаған. Бұл
нанымның негізі осындай, ал қазіргі кезде қарасақ бұл күнделікті әдет-
ғұрыпқа айналып кеткен: табалдырықта сөйлесіп, амандасқан әдептілікке
жатпайды. Көптеген адамдар олардың мән-мағынасын дұрыс біліп алмай, тек жай
ғана қолданып жүр. Бұл жерде әдет-ғұрыптың, дәстүрдің маңызы үлкен роль
атқарады.
Бүгінгі күні белгілі бір әлеуметтік қоғамда пайда болған наным-сенімдер,
қоғам мүшелерінің мінез-құлқының, тұрмыс-тіршілігінің бұлжымас қағидаларына
айналған. Осы негізде наным-сенімдер адамдар арасындағы қарым-қатынастардың
негізгі реттеушісі ретінде қалыптасқан. Олар негізінен, мәдени тағылымдарға
үйретіп, жеке адамдардың, әлеуметтік топтардың мінез-құлқын тәртіпке
келтіріп қана қоймай, қауымішілік тұтастық пен ұлттық мүдделікті нығайтуға
септігін тигізеді.
Наным – дүниедегі көзқарастың құрамдас бөлігі. Наным объектілері табиғи
және әлеуметтік өмір шындығының фактілері, құбылыстары мен даму үрдістері
субьектіге сезімдік жағынан берілмеген және мүмкіндік түрінде ғана көрініс
табады.
Наным – дүниені, өмірді, адамдар қатынасын танып талдап және ой елегінен
өткізіп, игеруден туатын тұжырым түйін. Нанымсыз дүниеге көзқарас жүрекке
жетпеген, санаға сіңбеген, көңілге қонбаған абстрактылы түсінік болып
қалады. Нанымға айналған білім түсінік адамды ешқашан немқұрайлы
қалдырмайды, іс қимылға бастайды, адамның тұлғалық ұстанымына айналады.
Сондай-ақ, оған ие болған адамды өзгертіп, көзін ашады, бойындағы
қабілеттерді оятып, жігерлендіреді, өмірге келеңсіз құбылыстарға қарсы
тұрғызады. Наным адамға сыртқы күшпен, үгіт насихатпен таңылмайды. Оған
адам ойланып, толғанып өз еркімен жетеді. Адам өз нанымынан оп-оңай бас
тартпайды, керісінше, оны табандылықпен қорғайды. [21, VII, 14 б.]
Сенім – діндегі басты дүниетанымдық ұстаным және белгілі бір қағидаларды
қалтқысыз қабылдауға және соларға сай өмір сүруге бағыттайтын психологиялық
нұсқама. Бұл қағидалардың қатарына: 1) құдайдың барлығына және жансыз
екендігіне немесе дүниедегі барлық құбылыстардың және оқиғалардың түпкі
себебі құдай екендігіне сену; 2) құдайды жаратушы деп тану; 3) құдайға
берілу және құдайға құл болып қызмет ету жөніндегі түсініктер жатады.
Сенімді тек діни ұғым аясында қарастырмай, кеңірек пайымдауға болады. Адам
өмірде құдайдан басқа ата-анасы, ұстаздарына, көпті көрген ғұлама
даналарға, саяси қайраткерлерге, ғылыми тұжырымдарға сенеді. Сенім сонымен
бірге адамның дүниетанымдық ұстанымдарын анықтауға септігін тигізетін
философиялық ұғым болып табылады.
Ғылым мен мәдениет, техника мен технология қарыштап дамыған біздің
заманымызда сенім басты құндылықтардың бірінен саналады және адам болмысына
ерекше ықпал ететін үш таған: сенім, үміт, махаббат аксиологиялық формуланы
құрайды. И.Кант, Г.Достоевский, Л.Н.Толстой сияқты ойшылдар Еуропада
радионализм өріс алған кезде пайда болған ғылым дамыған сайын адам
санасынан ығыстырылып шығарылады, бара бара жойылады деген көзқарасты
теріске шығарып, сенім адамгершіліктің кепілі деп білді.
Сенім білім мен зерденің әлтипаты емес, солармен қатар адам болмысын
анықтайтын дүниеге көзқарастың құрамдас бөлігі. Сенім болмаса көзқарас та
болмайды. Сенімнің адам санасынан ығыстырылып шығарылмайтыны аруақты,
пірді, қыдырды ғылыми дәлелмен танып, түсіну мүмкін емес. Орта ғасырларда
Еуропада сенемін, себебі ақылға сыймайды формуласы тараған. Адамның түбі
ізгілік жеңеді, аққа құдай жақ деп құдайға сеніп, үміттенуі өмір сүрудің
кепілі. [21, VII, 658 б.]
Ұлт дегеніміз – адамдардың тарихта қалыптасқан тілінің, территориясының,
экономикалық тұрмысының және мәдениет тұтастығынан көрінген психикалық
пішіннің тұтастығы негізінде қалыптасқан, тұрақты, ортақ тұлға. Бұл төрт
негізгі ерекшеліктің ішіндегі мәдениет тұтастығынан көрінген психикалық
пішіннің тұтастығы рулық, тайпалық мәдениетті, ұлттық салт-сана,
дүниетаным, философия, дәстүрлі рухани мәдениет сияқтыларды өз ішіне алады.
Ұлттық наным-сенімдер де оның құрамдас бөлігі. Алайда, қазірге дейінгі оқу,
зерттеу орындарында ұлттық наным-сенімдер туралы толық мағлұматтар алуға
және оны ғылыми тұрғыдан дұрыс түсінуге, зерттеуге жағдай болмады.
Қазіргі қоғамда адамдар ұлттық наным-сенімдерді тек ескінің қалдығы,
көнеден қалған қалдық деп ат-тондарын ала қашады. Ал егер наным-сенімдерді
ұстанбай, олардан аулақ жүрген қоғамды алып қарайтын болсақ, көз алдымызға
тәлім-тәрбие, ғылыми зерттеу мәселесін тек қана атеистік негізінде
жүргізіп, ғасырлар бойы жалғасып, жиналып жалпы халықтың рухани қазынасына
айналған, рухани тұрмысындағы бүкілдей қабысқан ұлттық наным-сенімдерді,
әсіресе, оның жалпы адамгершілік нормалармен біте қайнасқан құндылықтарын
бүкілдей теріске шығарған, адамдар арасындағы қамқоршылық, мейірбандылық,
кешірімділік, қарапайымдылық, инабаттылық, жанашырлық, тазалық, имандылық,
ар-ұят, тағы да басқа толып жатқан игі қасиеттерден айрылып қалған
мәдениетсіз қоғамды елестетудің өзі қорқынышты.
Қазіргі үлкен діндердің түп-төркіні алғашқы діндер, яғни тотемизм, ата
аруағына табыну, фетишизм, анимизм, магия, аспан денелері мен отқа табыну
сияқты адамдардың ертедегі дүниетанымы мен түрлі наным-сенімдерден
басталған. Себебі дүлей табиғат ортасында, алғашқы қоғамдағы адамдардың
өмір сүруінің өзі оңай болған жоқ. Табиғат дүниесі мен құбылыстарын тылсым
санап, одан үрейлену, оған үміт артудан адамдардың табиғатқа, құбылыстарға,
жан иесіне табыну, оған жалбарынуы келіп шыққан. Табиғат заттары мен
құбылыстарының бәрінің жаны, иесі бар, рухы мәңгілік, ол адамдарға әсер
етеді деп сену алғашқы діндердің идеялық негізі болып саналады. Жерлеу
дәстүрінің ұлттық наным-сенімдік түс алатындығы белгілі, көптеген
археологиялық зерттеулердің нәтижесі діндер осыдан он мыңдаған жылдар бұрын
пайда болғандығын дәлелдейді. Осыған қарап адамзаттың рухани мәдениетті
тарихының, оның ішіндегі ұлттық наным-сенімдердің қай кезден басталғандығын
мөлшерлеуге болады.
Қоғамдық құбылыстардың барлығы да өзгереді және оның өзгерісіне түрткі
күш болады, наным-сенімдер де солай. Ол мәдени құбылыс ретінде адамзат
қоғамы мен бірге жасаған, оның өзгерісі адамзат қоғамымен, адамның таным
қуатымен, адамзаттың ғылыми мәдениетімен және оның өзгерісімен тікелей
байланысты.
Егер біз адамдардың сөздеріне көңіл бөліп, оның ар жағына ой жүгіртетін
болсақ, қазіргі заманғы халықтардың бәрінің дерлік тілдерінде,
мәдениеттерінде, одан қалса әдебиеттерінде ескі заманның қалдықтары -
түрлі наным-сенімдер, дүниетанымдар, салт-дәстүрлер сақталғанын көреміз.
Осылардың ішінде наным-сенімдердің қытай қоғамында және әдебиетінде
алатын орны зор екенін аңғарамыз.
Әдебиет – ақиқат өмірдің сырлы суреті, халықтың көркем өнер тарихы.
Әдебиеттің өзіне тән ерекшелігі – өмірдің, өмір құбылысының бейнесін көркем
сөз арқылы суреттеу, сөз арқылы адам образын жасау. Алғашқы түрі – халық
ауыз әдебиеті, яғни фольклор. Ол адам баласының ой-санасы сәби кезеңінде
туса да, ауыз әдебиетінің жақсы үлгілерінен біз айтайын деген ой-сезімін
сурет арқылы беретіндігін көреміз. Жазудың шығуымен байланысты ауыз
әдебиетінің орнын жазба әдебиет алады да, оны біртіндеп ескі заманның
мұрасына айналдырады. Бірақ ол аз уақыт ішінде бола қоймайды. Мәдениеттен
кенже қалған кейбір қалған кейбір халықтың жазба әдебиеті мен ауыз әдебиеті
алғашқы кезде қатар дамуы да мүмкін.
Әдебиет (араб тілінен аударғанда – асыл сөз деген мағынаны білдіреді) –
сөз өнері, әлеуметтік мәні бар шығармалар жиынтығы. Мазмұнына қарай саяси,
ғылыми, техникалық, көркем әдебиет болып бөлінеді. Әдебиет атауы көбінесе,
көркем әдебиет мағынасында қолданылады. Ахмет Байтұрсынов оған әр нәрсенің
жайын, күйін, түрін, түсін, ісін сөзбен келістіріп айту өнері, сөз өнері
деген мағына берген.
Әдебиет – жалпы өнердің бір саласы. Бірақ ол қоғамдық сананың ерекше түрі
есебінде шындықты логикалық ойлау жүйесімен емес, көркем тіл арқылы, сөз
өнерінің күшімен суреттеп көрсетеді. Көркем бейненің сыртқы сұлбасымен
бірге ішкі мазмұнын, сырын оқырман түсініп сезіне алатындай етіп ашады,
адамның жан-дүниесі мен ішкі сезім байлығын көзге елестету арқылы қоғамдық
санаға әсер етеді. Оның өнер атаулының ең қиыны және күрделісі (Бальзак),
өнердің ең жоғарғы түрі (В.Белинский) болатыны да осыдан. Қазақта – өнер
алды қызыл деп тегін айтпаған. [21, I, 627-628 б.]
Қытай халқы басқа халықтарға қарағанда рухани және материалды
мәдениеттің, қоғамдық өмірдің, сондай-ақ мемлекеттік құрылымның дамуына
біршама ерте уақытта қол жеткізді. Соның ішінде қытай ғалымдарының
ынтасымен бірнеше томнан тұратын әйгілі энциклопедиялар: Саньтүн (VIII -
XIII ғасырлар шамасы), Өңле дадянь (XIV ғасыр шамасы), Тушу цзииэн (XVIII
ғасыр шамасы) құрылды. Бес мың жылдай тарихы бар қытай халқы керемет тарихи
ескерткіштер мен тарихи туындыларға бай.
Қытай әдебиетінің бір орында тұрып, дамымай қалған кездері болған емес.
Ол әр қашан да дамудың қайнар көзі болып, сол уақытта әлсізденген, не құрып
бара жатқан әдебиеттерге күш қуат беріп отырған. Осының арқасында қытай
әдебиеті негізі ежелгі қытай фольклорында жатқан Өлең кітабы поэзиясымен
байы түсті.
Қытай әдебиеті, басқа халықтардың әдебиеті сияқты өз бастамасын халықтық
фольклордан алады. Бұл өнердің негізі халықтың күнделікті тұрмыс
тіршілігінде жатыр. Сондықтан да қытай әдебиетіндегі ежелгі шығармалардың
авторлары жоқ. Ежелгі фольклорлық қытай әдебиетінде мифтер, өлеңдер, мақал-
мәтелдер, ертегілер сияқты әдеби жанрлар қалыптасқан. Ежелгі қытай
әдебиетінде мифология үлкен орын алады. Қытай мифологиясын біліп алмай,
ежелгі қытай прозасы мен поэзиясының табиғи сипатын ғана емес, сонымен
қатар орта ғасырлық қытай әдебиетін түсіну өте қиын.
Ежелгі тарихи ескерткіштерді зерттей отырып, ежелде қытай халқының оның
әдебиетіне, рухани өмірінің дамуына әсер еткен бай мифологиялық мұралардың
бар болғанын анық байқауға болады. Алғашқы әдеби образдары осы ежелгі қытай
мифологиясынан көруге болады. Мифтерді зерттеу арқасында біз қытай халқының
ойлау қабілетінің дәрежесін байқаймыз. Қытай мифтері – қытай халқының
ертеден-ақ бай фантазиясының болғанына дәлел. Ежелгі қытай мифтері Чүй-Юан,
Чжуан-цзы, Хан Фэй-зы сияқты ұлы ақындар мен ойшылдардың өнеріне көптеген
әсерін тигізді.
2. Қытай наным-сенімдерінің қоғамдағы ролі және олардың маңызы
Қытайдың үйінде қонақта болған шетел адамы, үй қожайынының үйіндегі әр
түрлі символдық мәні бар заттардың көп екенін байқайды. Ол жібек жіптен
тоқылған немесе фарфордан жасалған, әлде ағаштан ойылып жасалған балықтың
бейнесі болуы мүмкін. Ол бақыт, байлық, жеңіс және тағы да басқа мағынаны
білдіретін әр түрлі иероглифтер, не болмаса құдайлар мүсіндері болуы
мүмкін. Бір классиктің айтқаны бойынша, бұл өмірдегі барлық заттардың
себебі бар. Тіпті бүгінгі күні біздің де күнделікті қолданысымызға енген
әр түрлі қытайлық бақыт, байлық, жақсылық шақыратын тұмарлары да ерекше
емес.
Қытайлықтардың әрбір дүкендерінің немесе мейрамханаларының ішінде,
оңтүстік-шығыс жағында байлық құдайының бейнесі бар сурет не мүсіні тұрады,
одан қалса, қызыл жіппен байланған үлкен-үлкен тиындар міндетті түрде
кездеседі. Бұның бәрі қожайынның жағдайын жақсартатын іс-әрекеттер.
Мейрамхананың дәрежесіне және қожайынның жағдайына байланысты тұмарлар әр
түрлі болуы мүмкін: қымбат не арзан, бірақ олар міндетті түрде болады.
Біреулер қытайлықтар ақша мен билікке табынады дейді. Бірақ бұл қате
айтылған пікір екеніне көзімізді жеткізе аламыз. Былайша айтқанда, бұл
байлық пен билікке табыну көптеген халықтарға ортақ феодалдық мәдениеттің
бір бөлігі сияқты, тіпті қазіргі күнге дейін басқа мәдени дәстүрлермен
қатар өмір сүріп келеді. Әйтпесе неліктен ортасында төрт бұрышты тесігі бар
қызыл жіпке ілінген қытай тиындарын тек қытайлықтардың өздерінен ғана емес,
басқа ұлттардан да, атап айтсақ, қазақтардың арасынан көптеп кездестіреміз?
Қытайлықтардың тиынға байланысты өте қызық дәстүрі бар. Ол Гэй ясуй
чянь деп аталады. Ежелгі қытайлар жаңа жылдың басталар түннің алдында,
балаларының жастығының астына тиындар салып қоятын болған. Ол тиындар
жібек жіппен бірігіп байланған. Осылайша олар өз балаларынан жын-
шайтандарды қашырады екен. Бірақ уақыт өте бұл дәстүр басқа формада көріне
бастады. Қазіргі қытайлар балаларына жаңа жылдың алдында шын ақшаларды
беріп, Сүй сүй пиньан! - 徐徐平安！ - Жаңа жыл бақыт алып келсін!,
Хау хау сүйеси! - 好好学习! - Жақсы оқы!, Шынти цзянкаң! -
身体健康! - Мықты денсаулық! осы сияқты тілектерді айтады. Әдетте
балаларға ақшаны олардың әжелері, аталары, не ата-аналары береді. Ақшаны
аларда балалары кэтоу - 磕头 салтын жасаулары тиіс, яғни үлкендерді
жаңа жылмен құттықтап, олардың алдында бастарын июлері тиіс. [13, 57 б.]
Осы өмірдегі барлық заттар сияқты әдетте тұмар қылатын қытайлық
тиындардың да инь мен яндік жақтары бар. Яндік жағында төрт иероглифтің
суреттері болады, бұл көбінесе император аттары, не болмаса жақсы тілек
білдіретін иероглифтер жазылады. Иньдік жағында көбінде айдаһардың суреті
бейнеленеді. Қытай халқында айдаһар – биліктің символы. Қазіргі фыңшуй
мамандары мұндай тиындарды ақша салатын кішкене қалталарда, ақша тұратын
жерлерде сақтау керек деген кеңестер береді.
Үйге бақыт, көп қаражат әкелетін піл мүсіншелері де қытайлықтар үшін көп
қажет ететін тұмарлардың бірі болып саналады. Оның мағынасы: піл көп су
ішеді, ал су – тіршілік көзі, байлық деп түсіндіріледі. Сондықтан да піл
мүсіні үйге байлық әкеледі деп сенеді.
Желкенді кеме үлгісі – көптеген мейрамханалардың, қонақүйлердің, үлкен
дүкендердің кіре берісінде орын алатын, байлық символдарының маңыздыларының
бірі болып есептелетін тұмарлардың бірі. Қазіргі заманда қытай тілінде
бизнеспен айналысатын адам туралы Та ся хай лы - 他下海了 - Ол теңізге
кетті деп айтады. Өйткені қытайлықтардың сыртқы саясатындағы алғашқы
байланыстар ең бірінші теңіз арқылы басталған. Сол үшінде желкенді кеме
ақша мен тағы басқа заттардың келуімен байланыстырылады. Әдетте осындай
кемелердің басы ғимаратқа қарай қаратылады және де кеменің ішінде
тұмардың қасиетін одан да қатты күшейту үшін тиындар мен алтын
бөлшектерін байқауға болады.
Су – қытайлықтарда тек тіршілік көзі ғана емес, сонымен қатар байлықтың
белгісі. Қытайлықтардың дүкенінде кішкене фонтандар, сарқыламалардың суреті
көптеп кездеседі. Олардың барлығы – байлықтың белгісі.
Құрбақа, дәлірек айтсақ бақа – сәттілік пен бақыт белгісі. Үш аяқты
аузында тиыны бар бақа – Қытайдағы көп таралған тұмардың бірі. Көбінесе ол
көптеген тиындардың үстінде, аузында бір тиынмен белгіленеді. Фыңшуй
мамандары мұндай тұмарларды әр бөлменің оңтүстік-шығысына бір-бірден қою
керек дейді.
Әр түрлі түрдегі мифологиялық арыстандар түрлі табиғи апаттар мен
өзгерістерден қорғайтын тұмарлар болып саналады. Бұрындары бұл аңның
мүсіндерін қытайлар үйдің батыс жағына, есікке жақын қойған. Осылайша олар
үйге сырттан келетін жамандықтардан қорғаған. Қазіргі Қытайда Шыцзы у -
狮子舞 - Арыстан биі деп аталатын би түрі өте танымал. Бұл жай ғана би
емес, акробатикалық көрініс. Оны әдетте мейрам күндері көрсетеді. Бірнеше
адамдар арыстан терісін киіп алып, әр қайсысы арыстанның белгілі бір дене
мүшелерін сомдайды. Би мейрамның рухын және қарапайым халықтың шексіз
қуанышын көрсетеді.
Балық - Қытай мәдениетіндегі көп таралған тұмарлардың бірі. Балықтың
қытайша оқылуы юй - 鱼, қытай тіліндегі юй немесе фу юй - 富裕 -
байлық, молшылық сөздерінің айтылуымен бірдей. Сонымен қатар юй куай -
愉快 - шаттық, қуаныш сөздерінің айтылуымен ұқсастығын көруге болады.
Жаңа жылдық ағамдардың ең бастысы болып та осы балық саналады. Осылайша
қытайлар өз үйлеріне байлықты шақырады. Тіпті үйдегі балығы бар
аквариумдардың болуы үйге келетін кірістің көп болуына әсері тиеді деп
сенеді.
Бақыт – 福 - фу иероглифі, әсіресе төңкерілген күйіндегі түрі үйге
бақыт алып келіп, жаман энергетиканы үйден шығарады деп саналады. Бұл
сенімнің шығу тарихы өте қызық. Ертеде бір император өзінің халқының
жағдайын білу үшін ел арасына шығады. Жергілікті билік көшелерді, үйлерді
әшекейлеп, Аспан ұлына жағынайын деп бар күшін салады. Қарапайым халық өз
императорын жақсы көрмеген. Жергілікті билік оларға бақыт иероглифін
есіктеріне жабыстыруға бұйырады. Сонда императорға өздерінің
қанағатсыздығын білдіргісі келген халық иероглифті төңкеріп жабыстырып
қояды. Оларша, ол бақытсыз деген білдіру керек еді. Оны көрген император
қатты ашуланып, сондай әрекетке барған адамдардың барлығын өлім жазасына
кесуді бұйырады. Бірақ сол уақытта, жоғарғы билікті чиновниктердің бірі
болған жайтты түзеу үшін императорға: Менің императорым, сіз байқасам
халқыңыздың ойын түсінбедіңіз ғой деймін. Төңкерілген бақыт мәнісінде
бақыттың төгілуі мағынасын білдіреді. Сіздің келуіңіз халық үшін
жақсылықтың белгісі. Олар өз императорына осыны айтып, жеткізгілері келді.
Императордың көңіліне бұл берілген түсініктеме жай келіп, сол сәтте фу
иероглифін төңкеріп ілгендер марапатталсын деген бұйрық шығарады. Шын
мәнісінде де, төңкерілген бақыт қытайша айтқанда дао фу - 倒福, фу
дао деп айтса да болады, бұл бақыт төгілді дегенді білдіреді. Қытайлар
төңкерілген бақытты есіктерге, талдарға, қабырғаларға бақытты шақырып,
оны ұстап қалу деген сеніммен іледі. Ол иероглифті төңкермей-ақ ілсе де
болады. [13, 61 б.]
Қытай мәдениетінде төрт басты мифологиялық жануарлар бар. Олар: айдаһар,
феникс құсы, мүйізді ат және тасбақа. Аспан асты елі ертеде су тасқыны мен
су алудан қиналған кездерінде ұлы Янцзы мен Хуанхэ өзендерінде олардың
өмірімен билейтін үлкен айдаһар бар деп сенген. Сондықтан ежелгі
қытайлықтар су басулар болмасын деп, айдаһардың ашуын басу үшін құрбан
шалып тұрған. Кейіннен айдаһар бейнесі император билігін, ақылдылықты,
жақсылықты білдірген. Қытайлықтар бұл мифологиялық жануардың бейнесі үйді
қорғап, жын-шайтандардан тазартады деп сенеді. Сондықтан да қытайлықтар
өздерін – лоң ды чюань жень - айдаһардың ұрпағы деп атайды.
Феникс құсы – ежелгі айдаһар ұрпақтарының сенімі бойынша, бұл құстың
пайда болуы Аспан асты еліне үлкен жақсылықты алып келеді. Бұл құс – қораз
тұмсықты, жылан мойынды, денесінде айдаһардың денесіндегідей оюы бар, балық
құйрықты құс болған. Фын хуан немесе феникс – ханшайым мен әйелділіктің
символы. Бұл құстың бейнесі бар суреттер мен мүсіндер қытайлықтар арасында
өте танымал тұмарлар.
Мүйізді ат немесе Чи линь - үшінші аспан жаратқан бейне. Ұзақ өмір,
қуаныш пен тойшылықтың белгісі. Қытайларша ол әр уақытта жалғыз және елді
тек жақсы адам басқарғанда немесе ұлы ойшыл дүниеге келгенде ғана көрінген.
Оның бейнесіне балалардың сәттілігінде көмек керек кезде немесе бір
кішігірім бизнес ашқанда жұғынады екен.
Тасбақа – бұл төртінші аспан жаратқан жануар. Айтылған үш жануардың
барлығы мифологиялық кейіпкерлер, ал тасбақа болса, табиғатта тіршілік
ететін, тірі жануар. Тіпті, қытайлар үшін киелі жануарлардың бірі. Оның
сауыты – аспан да, ал қарны – жер беті. Тасбақа – ұзақ өмір мен мәңгілік
өмір символы. Әдетте ұзақ өмір сүргісі келетін адамдар үйлерінде тасбақа
асырайды. Фыңшуй мамандарының кеңесі бойынша үш тасбақаның бірінің үстінде
бірі отырған бейнесін, не бір тасбақаның үстінде үш бақаның отырған
бейнесін тұмар қылған дұрыс. Олар байлықпен жақсылыққа толы ұзақ өмір
белгісін білдіреді.
Ежелгі қытайлықтар өсімдіктер мен шөптер үйге бағытталған теріс
энергиядан қорғайды деп есептеген. Сонымен қатар, олар үшін желден, шаң-
тозаңнан және у-шудан қорғаныш болған. Өсімдіктер – тірі жануарлар, олар
гүлдену мен өсудің символы. Қытайлықтар әйгілі бес гүлдерін тұмар ретінде
сақтап, қорғаштайды. Олар: пион, бақыт гүлі, ақ магнолия, орхидея және
лотос.
Пион ежелгі Қытайда бұл гүлді барлық гүлдердің патшасы деп айтқан. Ол
байлық, ар мен махаббаттың белгісі, әсіресе ол гүлдеген кезде молшылық пен
гүлденуді білдіреді.
Ақ магнолия мен орхидея гүлдері жұмсақтық, нәзіктік пен тәттілікті
білдіреді. Ал бақыт гүлі болса, үйге бақыт пен шаттықты шақырады. Будда
мәдениетінде лотос гүлі киелі гүл болып есептеліп, тазалықтың белгісін
көрсетеді. Бұл оның өсіп шығатын жерімен байланыстырылады. Ол батпақты,
балшықты жерлерде өседі. Қытай көркем сурет салу өнерінде бұл гүлді көбінде
құдайлардың отыратын орны ретінде бейнелейді. Сонымен қатар лотос гүлінің
бейнесімен яшмадан, нефриттен жасалған әшекей бұйымдар өте қымбат ерекше
сыйлық болып саналады.
Қытайлықтар тірі жасыл өсімдікті бағалай білген. Олар үшін ағаш энергиясы
– ол өмір мен өсіп өнудің энергиясы. Сондықтан олар жасыл ағаштарды үйге
бақыт пен жақсылық әкелу үшін өсірген. Қытай үкіметі жыл сайын қалалар мен
ауылдарды жасылдандыру үшін белгілі мөлшерде қаражат бөліп отырады.
Қытайдың оңтүстігінде жаңа жылға қарсы ақша ағаштарын сыйға тарту жылдан
жылға көбейіп бара жатыр. Олар – арнайы жағдайларда өсірілген тырбиған
мандарин, апельсин, лимон ағаштары. Олардың сары және қызғылт- сары түстері
алтынмен байланыстырылады. Осылайша олар байлық пен молшылық символы болып
табылады.
Бамбук ағашы қытайлықтар үшін ертеден келе жатқан он мың өсімдіктің
ішіндегі ең жақсы көретін өсімдік болып есептеледі. Ежелден бұл ағаш
қытайлар үшін тамақ, үй соғу үшін ең жақсы құралдардың бірі болған және оны
көлік ретінде қолданып, тіпті кейде одан киім де тіккен екен. Кейіннен бұл
әдемі ағаш мықты денсаулық, ұзақ өмір мен молшылық символына айналды.
Мәңгі жасыл қарағай ағашы – мықты денсаулық пен ұзақ өмір белгісі.
Дәстүрлі қытай суреттерінде ол тоғыз тырнамен бірге бейнеледі. Мұндай
суреттер әдетте Шоу би нань шань - Оңтүстік тауының ұзақтығындай!, Сун
хы янь нянь - Қарағай мен тырна - ұзақ өмірдің мағынасын береді. Осындай
суреттерді үлкен кісілерге беру әдетке айналдырылған.
Тағы да ұзақ өмір символдарының ішінде Ұзақ өмір аруағы төрден орын
алады. Ол маңдайы үлкен күліп отырған шал ретінде бейнеленеді. Қолында
шабдалы мен сиқырлы таяқ ұстап отырады, ал аяқтарының астында анарлар
жатады. Ертеде ұзақ өмір аруғының суреттерін іліп қойған, осылайша қытайлар
үйлерінен жамандықты қудалап, отбасыларының ұзақ және татулықта өмір
сүретініне сенген.
Мәңгі өмір идеясы даосизмде пайда болған. Халық сенімдері негізінде
даостық монахтардың қатысуымен XII ғасырда Ба сянь - сегіз өлмейтін
бейне құрылады: Лань Цайхэ, Люй Дунбинь, Чжунли Цюань, Чжан Голао, Ян
Тегуай, Хань Сян, Цао Гоцзю және Хэ Сяньгу. Сегіз өлмейтіндер бейнесі
орта ғасырда Қытай әдебиеті мен көркем өнерінің басты обьектілеріне
айналып, уақыт өте бақыт пен ұзақ өмір символына айналды.
Кейбір сандар да ырым-жырымға сенетін қытайлар үшін үлкен роль атқарады.
Қытайларда сегіз саны сәтті сан болып саналады. Сегіз санының дыбысталуы
фонетикалық тұрғыдан сәттілік сөзімен ұқсас келеді. Ал төрт саны –
бақытсыз сан болып саналады, өйткені төрт санының айтылуы қытай тіліндегі
өлім сөзінің айтылуымен сайма-сай келеді. Сондықтан да қытайлар сегіз
санын жиі қолданады да, ал төрт санын көп қолданбауға тырысады. Көлік
нөмірлерінде немесе телефон нөмірлерінде және ауруханалардағы лифттерде
төрт саны болмайды. Тағы бір сәтсіз сандардың бірі болып бір саны саналады.
Ол – қытайларша жалғыздықтың белгісі. Көптеген қытайлық кейіпкерлер мен
құдайлар мұрт-сақалдармен бейнеленсе де, бұл аксессуарлардың болуы, қытай
қоғамында жақсы қарсы алынбайды. Өйткені ондай адам тек өзіне ғана емес,
сонымен қатар туған-туыстары, отбасына да оңайлықпен жаманшылық әкелуі
мүмкін.
Қытай түйіні – Қытайдың дәстүрлі өру-түю өнерінің дамып, бүгінге
жеткендегі жалпы атауы. Түйіндер заманы арыдан басталып, Қытайдың тұтас
мәдениет тарихынан бой көрсетеді. Қытай түйіндерінің әрбір негізгі түйіні
бастан-аяқ бір жіппен өріліп шығады, әрбір негізгі түйін әрбір түйіннің
пішініне, қолданылуына немесе бастауыш мағынасына қарай аталады. Мәселен,
Тілек түйіні – көңілдегідей болу дегенді, Қос балық түйіні – нұр
үстіне нұр жаусын дегенді, Ізгі нышан түйіні – аққа құдай жақ,
жақсылықтан жазбай, ізгілік салтанат құрсын дегенді білдіреді.
Ұлан ғайыр ұзақ замандық мәдениет тұнбалары Қытай түйіндеріне Қытай
ұлтының мәдениет естелігі мен сезімін сіңірген, ол Қытайдың байырғы
мәдениет сенімін көрсетеді, қою діндік түсті бұлыңғыр бейнелейді. Түйін түю
өнерін тас құралдарын мәнерлеуден кейін тұратын, адамзаттың ең байырғы
өнері десе де болады. Мүмкін ең алғашында жіппен жеміс-жидектерді буған,
аулаған аңдарын байлаған, аң терілерін ілегерлеп байлап үстіне лыпа киген
болар. Өру-түю өнері Қытайда ұлан ғайыр ұзақ тарихты бастан кешкен. Сөзді
ықылым замандағы “арқан түйіп есте сақтаудан” бастасақ, Таң, Сұң
дәуірлеріне келгенде, Таң заманындағы мыс айнаның бетінен аузына жіп
тістеп ұшып бара жатқан құсты, Сұң заманындағы кірпішке ойылған арыстан
дөңгелеткен кестелі доптың да шашағында жіп түйін салбырап тұрғанын
көреміз. Ал Миң, Чиң заманындағы орда сарайларынан тартып, халықтың
күнделікті тұтыну бұйымдарының, мәселен, күйме, перде, түсті шырақ,
желпуіш, белбау, шаш түйреуіш, жұпар дорба сияқтылардың бәрінің де алуан
түрлі өрім-түйім арқылы безендендірілгенін көреміз.
Қытай қоғамындағы мұндай мағыналық белгілер өте көп кездеседі. Әрбір ырым-
тыйымдарды ұстанатын қытайлықтар үшін олардың маңызы зор және өте бағалы
болып келеді. Қытай қоғамында үлкен роль атқаратын бұл сенімдер уақыт өте
өз құндылықтарын жоғалтпай, керісінше, жылдан жылға ауысқан сайын қатайып,
дамып келеді. Қазіргі уақытта қытайлық символдарды бүкіл әлемде, көптеген
халықтар арасынан, әр мәдениеттен кездестіруге болады. Тіпті, атап айтсақ,
қытайлық мәдениеттің әсерін бүгінгі таңда өзіміздің халқымыздың арасынан да
байқауымызға болады. Дүкен дүмбіршектеріндегі аталған қытайлық тұмарлардың
көптеп кездесуі олардың біздің қоғамда да орын алып, белгілі бір роль
атқаратынына, олардың адам өміріне әсер етуінің дәлелі екеніне көзімізді
жеткіземіз. Осылайша, наным-сенімдердің қай мәдениетте болмасын, қай
қоғамда болмасын адамзат өмірінде үлкен роль атқаратынын анық айта аламыз.
ҚЫТАЙ ӘДЕБИЕТІНДЕГІ ҰЛТТЫҚ НАНЫМ-СЕНІМДЕРДІҢ КӨРІНІСІ
2.1 Қытай мифологиясындағы наным-сенімдердің әдебиеттегі көрінісі
Миф дегеніміз не? Бұл сұраққа жауап беру оңай емес. Ежелден бері қытай
елі миф деген сөзді білмеген, бұл сөз басқа тілдер әсерінен өткен ғасырда
ғана пайда болған. Миф деген сөздің өзі адамды оңай адастырады. Өйткені
оның мағынасында таңқаларлық және ғажайыптық ұғымдары бар. Көпшіліктің
ойынша миф деген адам қиялынан туындайды, сондықтан да ол шынайылықпен еш
байланыссыз ұғым. Бірақ бұл қате түсінік. Қытай халқында мифологияға
арналған жұмыстар көп емес, сондықтан миф ұғымын қытайлықтарша емес, Максим
Горькийдің мифология туралы айтқан ойымен түсіндірейік: Жалпы алғанда
табиғи құбылыстарды, қоғамдық өмірмен табиғатпен күресті көркем
жинақтардағы бейнесі. Бұл айтылған ой мифтердің шығуы туралы және де
олардың негізінде шынайы өмірдің көрінісі бар екенін айтады. Мифтердің
шығуына пайда болуына тоқталып кетсек. Алғашқы адамдардың ұзақ уақыт бойы
не өздері туралы, не қоршаған табиғат туралы ойлары жоқ болған. Кейін
олардың бірте-бірте табиғатқа деген шектелген көз қарастары пайда болды.
Тек адамның әлеуметтік-мәдени дамуының арқасында, Горькийдің айтқаны
бойынша қолдар басты үйретеді, ақылданған бас қолды үйретеді, ал ақылды
қолдар мидың дамуына одан да қатты әсер етеді.
Алғашқы адамдар өздерінің қиялдарында қоршаған әлемді табиғи емес
жаратылыстармен, жақсы аруақтармен және жамандық әкелетін күштермен
елестете бастаған. Әр түрлі табиғи құбылыстарды, мысалы желдің соғуы,
жаңбыр, найзағай, өрттің шығуы, ай мен күннің ауысуы, кемпірқосақ, бұлттар
және тағы басқаларды алғашқы адамдардың таңқаларлық сезімдерін туғызған.
Мұндай құбылысты түсіндіре алмаған адамдар оларды жанды күштер, яғни
аруақтар деп санаған. Сонымен қатар тек қана күнді емес, айды, өсімдіктер
мен жануарларды, тіпті шегірткеге дейін жандандырып, оларға табынған. Бұл
анимизм. Осындай ойлардан алғашқы мифтер, алғашқы діндер мен наным-сенімдер
пайда болды. Өздерінің өмірі үшін табиғаттың қиыншылықтарымен күрескен және
жеңуге тырысқан алғашқы адамдар күш беретін, рух беретін еңбек пен оның
ерлері туралы өлеңдер айтқан.
Бізге дейін тек қытай, үнді, грек және мысыр халықтарының ежелгі
дәуірдегі мифтік көзқарастары жеткен. Олардың әрқайсысы мифологияға өте
бай, әсіресе, осылардың ішінде грек және үнді мифтері жақсы сақталған.
Өкінішке орай, қытай мифтерінің көпшілігі жоғалып, сақталмаған, тек
үзінділері ғана бізге дейін жеткен.
Алғашқы адамдар олардың сенімі бойынша балтамен жер мен аспанды айырған
Паньгуді, адамдарды жаратқан және аспанды бес түрлі таспен жөндеген
Нюйваны, адамдарды ағашты үйкелеу арқылы от алуды үйреткен Сүй Жэнді,
адамдарға дәрілік өсімдіктерді тануды үйреткен Шэнь Нунды, жануарларды
қолға үйреткен Ван Хайды, жерді өңдеуге үйреткен Хоу Цзиді және тағы
басқаларды пір тұтқан. Ежелгі Қытай мифтерінде мәңгі өмірдің мекені
Жақсылық жері туралы ерекше айтылған. Онда жерді жыртып, еңбек етпей-ақ
тамақ жеуге болатыны, киім тікпей-ақ киім киюге болатыны туралы айтылған.
Шеткі солтүстік мекені мифте жергілікті халық Шэньфэнь атты қасиетті таудың
суын ішіп, тоқ және бақытты екені туралы айтылған. Бұл миф қытай халқын
еріншек етіп көрсетсе де, шындығында осы миф арқылы біреудің еңбегін
пайдаланып отырған ертедегі қанаушы тапты мазақ еткен. Баяғыдан адамдардың
арманы өз еңбектерін жеңілдету болған. Сондықтан құдайлар адамдарды еңбекте
рухтандыру үшін жаратылған. Ал қоғам класстарға бөлінгенде, билеушілер ол
кейіпкерлерді өздерінің ата-бабалары деп санап, оларды тоғызыншы аспанға
шығарған. Құдайларды халықтың қарсылығын басу үшін, оларда қорқыныш тудыру
үшін және сөзсіз бағындыру үшін шақыртқан. Мифтерде адамдардың қарым-
қатынас өмірі көрсетілген. Сондықтан мифтерді адамдар туралы айтылған ойлар
деп те қарастыруға болады.
Ежелгі Қытайдың философиялық-теориялық ой-санасының негізгі гуманитарлық
факторларға аса мән беріп, адамды табиғаттың құдіреті деп санап, оны Көк
және Жермен қатар қойды; бұл космостық үштікте адам байланыстырушы буын
ретінде болып, дүниенің тұтастығына кепілдік етті. Жалпы адамзаттық
моральдің өшпес құндылығы, ежелгі конфуцияшылдықтың адам табиғатының әу
бастан-ақ мейірімділіктен тұратындығы туралы идеялары арқылы пайымдалады.
Диалектикалық дүниетаным саласында, ежелгі Қытай әлемге шығармашылық ой-
сананың тамаша үлгілерін берді. Ежелгі Қытайда мемлекет пен таптық қоғамның
пайда болуы мен дамуының ерекшеліктері, ежелгі қытай идеологиясы мен
мәдениетінің дамуының өзіндік сипатына елеулі түрде ықпал етті. Алғашқы
қауымдық қатынастардың әлі де күшті сақталып қалған қалдықтары, қоғамдық
дамудың әркелкі дамуы және саяси құрылымның ерекшелігі философияның
мифологиядан бөлінуін қиындатып, оған бөгет болып отырды.
Ерте натурафилософиялық түсініктер б.з.д. VIII ғасырға жататын Хунфань
(Ұлы жоспар) атты трактатта жазылды, онда материалдық ілім туралы және
бес элемент пен оның қатарына жататын су, от, ағаш, металл және топырақ
туралы ілімдер баяндалады. Алғаш төтенше-диалектикалық идеялардың жиынтығы
ретіндегі жазба ескерткіш – б.з.д. I мың жылдықтың ортасына жататын Ицзин
кітабы (Өзгерістер кітабы) болып табылады. Оның негізінде күрделі сегіз
триграммдардан (ба гуа) тұратын сызықтар жүйесі аспанның, жердің, оттың,
судың, көлдің, желдің, таудың және найзағайдың белгісі ретінде
ойластырылған 64 гексаграммалардан тұрады. Түзу бүтін сызық-жарықтың
космостық күші янды, үзік-үзік сызық – қараңғылықтың күші иньді белгіледі.
Ицзин әлемнің қос бастамасынан – ян мен иньнен алатындығын баяндайды. Ян
мен Иньнің гармониясынан дүние пайда болған дейді.
Ежелгі қытай натурафилософиясының дамуы барысында, бес элемент
теориясынан бұрын пайда болған, ертедегі дүниетанымдық түсінік – ци туралы
ұғым пайда болып, қалыптасты. Алғашқы заттық сипаттағы ци құдай жаратты
дейтін заттарға қарама-қарсы тұрды. Бірқатар ғалымдардың пікірінше, ци ауа
туралы түсінікпен байланысты болған, бірақ енді жеке құбылыс ретінде
нақтылығын жоғалтып, субстанцияға айналады. Ци біртұтас жалпы әлемдік
субстрат – алғашқы материя (болмыс) ретінде көрінеді де, оның таза да жеңіл
бөлшектері буға айналып аспанды түзеді, ауыр да лас бөлігі төмен шөгіп
жерді құрайды. Заттың мәні сияқты ци қарама-қайшылықтан тұрады: оның
тұтасуы әйелдік бастаманы – инь-циді, ал ыдырауы – еркектік бөлщегін – ян-
циді түзейді, ал осы қарама-қарсы бастамалардың өзара әсері бес элементті
тудырады, ал олардың бәрі мәнді заттар. Өзгерістер қатынасы кітабынан
біз, даоның қарама-қайшылықтардың инь-ян түсінігімен құрылымдық байланысы
туралы идеяны көреміз.
Б.з.д. III мың жылдықта жазылған Сань-у ли-цзы (Үшінші және бесінші
циклдарының жазбалары) шығармасында Паньгу туралы төмендегідей миф
жазылған.
Дүние жаратылар алдында Аспан мен Жер жұмыртқаға ұқсаған, оны хунь-дунь
деп атаған. Ал оның ішінде Паньгу жаралған. Паньгу сөзінің өзі
домаланған ескілік деген мағынаны береді. Ең алғашқы адам Паньгу туралы
аңыз бойынша, космостық жұмыртқаны ол балғамен екіге бөлген. XVIII мың
жылдан кейін бастапқы пайда болған масса екіге бөлінеді: оның ішіндегі ең
жеңіл және таза нәрселер ұшып шығып, одан Аспан пайда болған және ал ауыр
және лас, кір заттар шөгіп, одан Жер пайда болған екен. Келесі 18 мың
жылдықта Аспан күніне биіктікке қарай 10 футқа өскен де, Жер болса 10 футқа
қалыңдай түскен, ал осы уақытта Паньгу ұзындыққа қарай 10 футқа өскен. Міне
осылайша Аспан мен Жер қазіргідей қалыпқа келіп бөлінген. Бұдан басқа
тексттерде осы айтылған мәліметтерге қосымша Паньгу қайтыс болып, одан
тіршілік жаралған деп айтады. Көзінен – күн мен ай, кеудесі мен аяқ-
қолдарынан – дүниенің төрт бұрышы, қанынан – өзендер, терісі мен
денесіндегі шаштарынан – ағаштар мен шөптер, сүйектерінен – металдар мен
тастар, терісінен – жаңбыр мен шықтар, көзінің жарқылынан – найзағай,
дауысынан – күннің күркіреуі, демінен – жел мен бұлт, мұрттары мен
басындағы шаштарынан жұлдыздар шоғыры пайда болады. Адамдар – Паньгу
денесіндегі зиянкестерден пайда болған. Алғашқы ежелгі қытайлық
натурафилософиялық ілімдер дао, тайцзи, ян мен инь мифологиялық сипаттан
ада болып, философиялық категорияларға жақындай түседі.
Бұл III мың жылдыққа жататын шығармалардың ішінен жаратылыстың пайда
болуы туралы тек бір ғана мифті байқаймыз. Бұл миф қытай ғалымдарының айтуы
бойынша, оңтүстік қытайдағы яо және мяо халықтарының Паньхудан
жаралғандығымен байланыстырылады. Паньху – б.з.д. 2400 жылы басқарған
әйгілі Ди У атты билеушінің жақсы көретін иті болған. Паньху билеуші Ди Уге
оның жауы варварлардың қолбасшысының басын шауып әкеліп берген. Алдын ала
келісім бойынша ол билеушінің қызын әйелдікке алады. Одан кейін ит өзінің
әйелін Қытайдың оңтүстігіндегі тауларға алып кетеді. Осыдан яо мен мяо және
тағы да басқа оңтүстік халықтарының Паньхудан пайда болды деген сенімі
шыққан.
Паньгу мен Паньху атауларының фонетикалық ұқсастықтарымен олардың
екеуінің де оңтүстікте мекен еткендері бұл екі кейіпкерлердің өзара
ұқсастығын көрсетеді. Хань династиясы кезіндегі астрономиялық теорияларында
Жер мен Аспан жұмыртқаға ұқсаған, жерді қоршап тұрған аспан жұмыртқаның
сарысын қаптап ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz