«Қазақ» газетінің шығу тарихы мен зерттелуі

Пән: Журналистика
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 25 бет
Таңдаулыға:

ХХ ғасыр басындағы ақындық-жазушылық шығармашылықты өркендетіп, әдебиетті танымдық және әдеби-сыни ой-пікір тұрғысынан да байытқан «Қазақ» газетінің төл әдебиетімізді дамытудағы қызметі зерттелді.

«Қазақ» газеті шығармашылық тұлғалардың көркем туындылар мен әдеби-сыни мақалалар арқылы азаттық идеяны көтеріп, ағартушылық ойды ортаға салуына мол мүмкіндік ашты. Ендеше, Қазақстанда шын мәніндегі тұңғыш әдеби-көркем газет ретінде танылған «Қазақ» газетінің қазақтың жазба әдебиетін қалыптастырудағы орнын анықтау, осы арқылы ХХ ғасыр басындағы әдеби үдерістің басты бағыт-бағдарын бағамдау қазақ әдебиеттану ғылымының бүгінгі күнгі өзекті мәселесі болып табылады.

Қазақ тарихында өзіндік белгісін қалдырған, кезінде тарих көшіндегі орнын ойып алған басылым ғылыми зерттеу әлемінде сөз болмай қалған жоқ. Шартты түрде оны үш кезеңге бөліп қарастыруға болады. Оның бірінші кезеңі - 1913-1925 жылдар, екінші кезең - 1925-1988 жылдар, үшінші кезең 1989 жылдан бүгінге дейінгі аралықты қамтиды. Алғашқы кезең газетті шығарушы А. Байтұрсыновтың өз газеті туралы кезінде жарияланған пікірлерінен бастап, М. Дулатовтың, С. Сейфуллиннің, М. Әуезовтің, т. б. түрлі басылымдарда жарияланған пікірлерін қамтиды. Ол еңбектер негізінен газеттің ұлт үшін атқарған қызметін шынайы бағалауымен құнды. Ортаңғы кезеңді басылымды «ұлтшыл-алашордашыл» деп сынап, қара күйені аямай-ақ жаққан, кешегі кеңестік әкімшілік-әміршілдік жүйе тұсында жарық көрген мақалалар мен зерттеулердегі ой-пікірлер құрайды. Олардың «Қазақ» газетінің ұзақ жылдар бойы тарихтың «ақтаңдағына» айналуына негіз қалағаны белгілі.

«Қазақ» газеті зерттелуінің үшінші кезеңіне тәуелсіздіктің тұсындағы «Қазақ» газетіне жаңаша көзқарас тұғысынан қараған әдебиетші Т. Кәкішұлы, Ғ. Ахмедов, Т. Қожакеев, Ү. Сұбханбердина, Р. Нұрғали, Ө. Әбдиманұлы, Д. Қамзабекұлы, А. Шәріп, Ж. Смағұлов, Р. Имаханбетова, тарихшы К. Нұрпейісов, М. Қойгелдиев, Қ. Атабаев, тілші Р. Сыздықова, Б. Момынова, журналист Қ. Сақ, Ж. Байтелесова, т. б. ғалымдардың түрлі саладағы зертеулерін жатқызамыз.

Шындығында да «Қазақ» газетін зерттеуге байланысты осыған дейін де аз жұмыс жасалынған жоқ. Мұның өзі - таңдап алынған тақырыптың көкейкестілігі мен қоғамдық сұранысқа ие болып отырғандығының тағы бір дәлелі. Бірақ бұдан «Қазаққа» қатысты барлық мәселе жазылып бітті деген ой тумауы керек. Әсіресе, бұл әдебиет мәселесіне қатысты болып келеді.

«Қазақ» газетінің әдебиет мәселесіне қатысын зерттеудегі аса көрнекті - еңбек Т. Кәкішевтің «Қазақ әдебиеті сынының тарихы» және Ө. Әбдимановтың «Қазақ» газеті» кітаптары. Бұл еңбектердің үлкен бір тарауы «Қазақ» газетіндегі әдебиет жайына қатысты. Алғашқысында басылымдағы сын ой-пікірге көбірек көңіл бөлінсе, екіншісінде әдебиетке қатысты мәселелерге жалпы шолу жасалынған.

Біз өз жұмысымызда жоғарыда аталған еңбектердің құнды тұстарын бағалай отырып, шама-шарқымызша «Қазақ» газетіндегі әдебиетке қатысты материалдарды түгелдей қамти қарастырып, оның ХХ ғасыр басындағы қазақ жазба әдебиетін дамытудағы мәні мен маңызын ашуға тырыстық.

Қазақ» газетіндегі жарияланымдар арқылы қазақ жазба әдебиетінің белгілі бір кезеңінің даму ерекшелігін ашу жұмыстың басты мақсаты болып табылады. Жұмыстың негізгі міндеттері ретінде мынадай мәселелерге назар аударылды:

«Қазақ» газетінің елді ағарту, мәдени өркендету жолында атқарған қызметіне әдеби шығармашылықты дамыту тұрғысынан қарап, жазба әдебиетті көркейту бағытындағы ісіне шынайы баға беру;
ХХ ғасыр басындағы қазақ жазба әдебиетіне ерекше үлес қосқан ақындардың көркемдік сапасы жоғары, идеялық-көркемдік мәні мен маңызы зор өлеңдерінің «Қазақ» газеті бетінде жиі жарияланып тұруының қазақ поэзиясы дамуының белгілі бір белесі екендігін бағамдау;
«Қазақ» газетінің абайтануды қалыптастырудағы айрықша орнын анықтап, оның қазақ әдебиетіндегі дәстүр мен жаңашылдықтың үзілмес бірлігін қалыптастырудағы ізденістерін зерделеу;
басылым бетінде жарияланған ауыз әдебиетінің үлгілерін сараптап, газеттің оларды жинау мен зерттеуді жүзеге асырудың жаңа талаптарын алға шығарған бастамаларын халық мұрасын ғылыми игерудің жаңа бағыт-бағдары екендігін байыптау;
жалпы «Қазақтың» ХХ ғасыр басындағы әдеби ой-танымды дамытуға қосқан үлесін көрсету арқылы төл әдебиетімізді танудағы, әдеби талғам-танымды қалыптастырудағы көшбасшылық орнын айқындау;

-рухани дамудың заңдылығы болып табылатын ХХ ғасырдың басындағы жаңашыл шығармашылықтың «Қазақ» газеті бетінде жарияланған сыни ой-пікірлер арқылы бағалануының әдебиеттің биік көркемдік табыстарға қол жеткізуіне негіз қалағандығын нақтылау.

- «Қазақ» газетінің әдебиетті өркендетудегі қызметі ХХ ғасыр басындағы тарихи жағдайлармен бірлікте жаңа көзқарас тұрғысынан баяндалып, толыққанды ғылыми айналымға енгізілді;

- ХХ ғасыр басындағы қазақ поэзиясының идеялық және көркемдік тұрғыдан дамуына «Қазақ» газеті бетінде жиі жарияланып тұрған өлең-жырлардың әсері зор болғандығы дәлелденді;

«Қазақ» газетінің абайтануды бастауы және оны қалыптастырудағы ізденістері жүйелі зерделеніп, Абай дәстүрінің әдебиетімізде кеңінен орын алуына қатысты атқарған қызметі жан-жақты қарастырылды;
басылым бетінде жарияланған халық ауыз әдебиетінің көптеген үлгілері сарапталып, газет оларды жинау мен зерттеуде жаңа ғылыми бағыт-бағдар қалыптастырғандығы дәйектелінді;
«Қазақ» бетінде жарияланған әдебиеттанудағы мәні жоғары мақалалар тұңғыш рет зерттеу нысанына алынып, ондағы әдеби зерттеулердің төл әдебиеттануымыздағы әдеби талғам-танымды қалыптастырудағы көшбасшылық орны айқындалды;
«Қазақ» газеті бетінде жарияланған сыни ой-пікірлердің қазақ әдеби сынын қалыптастыру мен сын жанрын кәсіби деңгейде дамытуға негіз қалағандығы байыпталды.

«Қазақ» газетінің ҚР ҰҒА Орталық кітапханасы мен ҚР Ұлттық кітапханасының сирек кітаптар мен қолжазбалар қорында сақталған «Қазақ» газетінің (1913-1918) түпнұсқа сандары алынды. Ү. Сұбханбердина, С. Дәуітұлы, Қ. Сақтың құрастыруымен шыққан «Қазақ» газеті» (1998) жинағы да пайдаланылды.

«Қазақ» газетіндегі поэзиялық туындылар, әдеби мұралар, әдеби-танымдық еңбектер, әдеби-сыни мақалалар зерттеудің пәні болып табылады.

нәтижелері «Әдеби мұра және қазақ әдебиеті тарихын оқыту мен зерттеу

НЕГІЗГІ БӨЛІМ

Зерттеудің «Қазақ» газетінің шығу тарихы мен зерттелуі» деп аталатын бірінші бөлімінде XX ғасырдың бас кезінде ел санасын оятып, мәдениетін көтеруге айрықша қызмет жасаған «Қазақ» газеті шығуының қоғамдық-саяси мәніне ой жіберіліп, басылымның тарихтың «ақтаңдағына» айналуының себеп-салдары бағамдалып, оның түрлі кезеңдегі зертелуінің қыр-сыры байыпталады.

1. 1 «Қазақ» - ұлт зиялылары күресінің жеңісі. «Қазақ» газетінің дүниеге келуі, ең алдымен, ұлттық сананың оянуына тікелей қатысты. Басылым 1913 жылдың 2 ақпанында Орынбор қаласында «Каримов, Хусаиновтар баспаханасынан» шықты. М. Әуезовтың бағалауында: «Қазақ» газетінің мезгілі қазақ жұрты 1905 жылдың өзгерісін өткізіп, ел дертінің себебін ұғып, емін біліп, енді қазақты оятып, күшін бір жерге жиып, патша саясатына қарсылық ойлап, құрғақ уайымнан да, бос сөзден де іске қарай аяқ басамыз деп, талап қыла бастаған уақытына келді . . . Бұл тұтынған жолында «Қазақ» газеті өз міндетін дөп атқарды» [1, 21 б. ] .

«Қазақ» - ХХ ғасыр басындағы бірде бір басылым жетпеген биікке көтеріліп, сөздің шын мағынасында жалпыұлттық сипатқа ие болған газе шығару үшін үлкен дайындық, бірнеше адамдардың бірігіп еңбек етуі қажет болды. Ол туралы тарихшы М. Қойгелдиев: «Қазақ» газеті белгілі бір дәрежеде, сол кезеңдегі ұлт-азаттық қозғалысының ең белсенді қайраткері А. Байтұрсынов және М. Дулатовтың үлкен еңбегінің ортақ жемісі еді» [2, 147 б. ], - деген әділетті пікір айтады.

А. Байтұрсынов пен М. Дулатов 1913 жылдың соңына қарай «Азамат» серіктігін құрмақ болғандықтары туралы «Қазақ» газетінің 42-санына «Алаш азаматтарына» деген мақалада жариялады. Ол туралы «Айқап» журналы: «Орынборда шығатын «Қазақ» газетасының бастырушысы Мұстафа Оразаев бастырушылықтан шығып, орнына «Азамат» есімді серіктік жасады. Бұл серіктік 2-ші декабрьде ашылды. Бастап ашушылар Ахмет Байтұрсынов пен Міржақып Дулатов. Мұнан былай «Қазақ» газетін сол «Азамат» серіктігі бастырып тұрмақшы. Бұл «Азамат» серіктігіне азаматтықпен қосыламын деген Алаш азаматтары болса салатын жарнасының ең азы 100 теңге. «Азамат» серіктігінің бас мақсаты Алаш азаматтарының серіктескен пұлымен ең әуелі «Қазақ» газетінің аяғынан нық бастырып жүргізіп тұрмақ. Онан соң істің ұлғаюы, ақшаның көбеюіне қарап қазаққа пайдалы қазақша кітаптар бастырамыз. Бұл ерлік істің ілгері басуын тілейміз» [3, 448 б. ], - деп жазды.

«Қазақ» газеті өзінің алғашқы адымын, саналы да мақсатты күрес жолын, өзі дүниеге келген уақыты мен қоршаған қоғамдық ортаның ерекшелігін және ұлтының жағдайын анықтаудан бастады. Газеттің бірінші санының бірінші жолдары: «Заманына қарай амалы» деген сөздермен басталып, өздерінің қалыптасқан нақты жағдайға қарай әрекет етуге мәжбүр екендігін ескертсе, одан әрі: «Төңірекке қарасақ түнерген-түнерген бұлттар көрінеді. Түбі қандай белгісіз. Не боларын білмейміз. Нұр болып жауып, жерімізді көгертіп, несібемізді молайтар ма, болмаса дауыл болып соғып, үйімізді жығып, үй-ішімізді шашып тастар ма?! Көзіміз бұған жетпейді. Жалаң аяқ, жалаң бас, жеңдеріміз қиюсыз, етектеріміз жиюсыз ашылып-шашылып қамсыз жатқан халықпыз» (4), - деп ғасыр басында қалыптасқан қоғамдық жағдайды жұмбақтап жеткізеді.

«Қазақтың» патша жандармериясы тарапынан қай мақала үшін қалай жазалағаны және газет шығарушылардың газетті сақтап қалу жолындағы жүргізген күресі туралы кейінгі зерттеу әдебиеттерде біршама толық айтылды. «Қазақ» газеті тарихының бұл қыры ғылыми-зерттеу жұмыстарда жан-жақты көрсетілген деп айтуға болады [5, 40-44 бб. ] .

«Қазақ» 1913 жылдың ақпанынан 1918 жылдың күзіне дейін шығып тұрды. Қазақтың ұлттық баспасөзінің қалыптасу дәуірінде мұндай ұзақ уақыт жарық көріп тұрған басылым жоқ. Оның осы 5 жылға созылған аз ғұмыры тарихи оқиғалардың бай шежіресімен оны қазақ ұлтының энциклопедиялық басылымы деңгейіне көтерді.

Тек 1917 жылғы ақпан төңкерісінен кейін ғана «Қазақ» қуғыннан құтылып, оның авторларының қолы бұғаудан босанды. Сол жылдың 9 наурызындағы 221-нөмірінен бастап «Қазақ» өз халқы - қазағына ашықтан-ашық еш бүркемесіз қызмет етуге мүмкіндік алды. Сөйтіп, «Қазақ» газеті тарихының жаңа кезеңі басталды.

Ресейдегі саяси жағдайдың өзгеруіне байланысты туындаған: комитеттер құру, қазақ съездерін өткізу, өз жеріне өзі ие болу мақсатында Құрылтайға депутаттар сайлау, Алаш партиясы мен Алаш Орда үкіметін құру, түптеп келгенде ұлттық автономияға қол жеткізу сияқты ұлт алдында тұрған ірі, ауқымды істерге «Қазақ» ашық араласып, ұйытқы бола білді. Сол істердің қажеттігі мен маңызы, барысы мен туындаған қиыншылықтардан шығудың жолдары туралы жазды.

Қазан төңкерісінен кейінгі, әсіресе, соңғы 1918 жылғы «Қазақ» газетін «таптық» ұстанымды ту еткен жаңа қоғам құрушыларға қарсы ымырасыз күресімен ерекшеленеді деуге болады. Газет большевиктер партиясы тарих сахнасына шыққан күннен бастап, олардың қанқұйлы әрекеттерін, отаршыл саясаттың өңін айландырған империялық құлқын әшкереледі.

Өз кезегінде кеңес үкіметі де «Қазаққа», оның шығарушыларына қарсы аяусыз күрес жүргізгені белгілі. Орынборда кеңес өкіметінің орнауына байланысты өзінің бес жылға жуық тарихында «Қазақ» бірінші рет, 1918 жылдың 17 қаңтарындағы, 260 нөмірінен кейін шығуын ұзақ уақытқа тоқтатты. Оны біржола жабу туралы Омбы атқару комитетінің 1918 жылғы 4 наурызда Орынбор совдепіне берген телеграммасында: «Ввиду того, что киргизский орган партии Алаш «Казах» является контрреволюционным, открыто выступает против Советской власти, организуя Алаш-Орду, просим немедленно закрыть газету» - делінген [6, 95 б. ] .

Қорыта айтқанда, «Қазақ» газетінің шығу тарихы - оянған сананың ұлттық рухты сілкінткен құдірет күшінің белгісі, қазақ зиялыларының отаршылдыққа қарсы күрес шежіресі. Жұмыста біз осыны жан-жақты ашуға тырыстық. Сол арқылы газет жүріп өткен жеңісі мен жеңілісі тайталас түсер жолды нақты деректер негізінде байыптап көрсеттік. Жеңіс «Қазақ» айналасындағылар күресінің жемісі болса, кей-кейдегі «жеңіліс» газет шығарушылар лажсыздан, амалдың жоқтығынан барған амал-айла еді. Оны біз осы тараушада көптеген тарихи деректерді пайдалана отырып, кең көлемде аша алдық деп сеніммен айта аламыз.

1. 2 Басылымның зерттелу тарихы. Ахмет, Әлихан, Міржақып сынды үш арыс тізгінін ұстаған осынау тұңғыш бейресми басылым - 65 жылдан астам қазақ ой-санасынан аластатылып, ондағы асыл ойлар мен ұлтты ұйытқан ұғым-танымдар көп жылдар бойы көзден таса қалып, ой жүйрігі жетпес арманға айналды. Бұған кінәлі кеңестік ұраншыл идеология мен тапшыл саясат болатын. Ұлт дегенде кекжие қалатын кекшіл «аға» халық бәрін де жоққа шығарып, өзінен басқада ештеңе болмаған деген кесірлі пікірді ұзақ жылдарға кесім етті.

Әйтсе де, жарық көргеніне 75 жыл толғанда, қазақтың рухани аспанының көкжиегінен «Қазақ» арайлы шапағын қайта шашты. Осынау тәуелсіздік таңымен бірге жарқ ете қалған қазақ ой-санасының асылынан тарихшымыз дерек көзін таптық, пәлсапашыларымыз ой-таным кенін аштық, әдебиетшілеріміз сөз өнерінің кереметтей көркемдік құбылысына бойладық, тілшілеріміз сырлы сөздің құнарына кенелдік. Әне-міне дегенше, алғашқы ізденістер де өз жемісін бере бастады. Баспасөз беттерінде біраз мақалар жарияланып, сонан соң іргелі зертеулер де көп күттірген жоқ.

Алғашқы болып әдебиетші-ғалым Ө. Әбдимановтың «Қазақ» газеті атты монографиясы (1993) жарық көрді. Бұл зерттеу «Қазақ» газетінің шығу тарихына, басылымдық болмысына қатысты біраз «ақтаңдақтардың» бетін ашты. Көрнекті әдебиетші-ғалым Тұрсынбек Кәкішевтің «Қазақ әдебиеті сынының тарихы» (1994) атты оқу құралында «Қазақ» газетінің әдеби сынды қалыптастырудағы батыл қадамдары жаңа қырынан қарастырылып, ғылыми айналымға енгізілді. «Қазақ» газетіне тарихшылардың да назары қатты ауды. Тікелей «Қазақ» газеті тарихына арналмағанмен, тарихи кезеңге, қазақ зиялыларына, алашшыларға, қазақ баспасөзіне қатысты біршама еңбектерде аталмыш басылым жайлы жан-жақты сөз қозғалды. Бұл бағыттағы академик К. Нұрпейісовтің «Алаш һәм Алашорда» (1995), көрнекті тарихшы ғалым М. Қойгелдиевтің «Алаш қозғалысы» (1995), Қ. Атабаевтың «Қазақ баспасөзі - қазақ тарихының дерек көзі (1870-1918) » зерттеу еңбектерінің орны ерекше. Сонымен қатар тілші-ғалым Б. Момынова «Қазақ» газетінің тілдік ерекшелігін кандидаттық жұмысының арқауы етсе, журналист - ғалым Қ. Сақ өз зерттеу еңбегінің негізі етіп «Қазақ» газетіндегі саяси - әлеуметтік мәселердің жазылуын алды. Ендеше қазақ руханиятында зор қызмет атқарған басылым бүгінде жан-жақты зерттеле бастады деуге толық негіз бар.

Ал енді «қазақтану» бастауында кімдер тұрды дегенде, ұлт мақтанышына айналып отырған басылымның жұрт үшін еткен еңбегін елге танытуға тұңғыш түрен салғандар осы газеттің шығуына зор үлес қосқан М. Дулатов, тырнақалды дүниелері басылым бетінен көрінген ақиық ақын С. Сейфуллин, кезінде газетте басылған әр мақаланы тұщына оқып, көкейіне көп ой түйіп өскен, кейін замананың заңғар жазушысына айналған М. Әуезовтей қазақтың айтулы азаматтары болатын.

«Қазақты» зерттеу сонау 1923-жылдан бастау алады. Сол жылы қазақ халқының Ахметтей ардақты азаматы елуге толып, қазақ баспасөзі беттерінде Ахаң және ол жарыққа шығарған «Қазақ» туралы мақалалар шоғыры жарияланды. Бұған жоғарыда аты аталған үш тұлға да үн қосып, өз ойларын білдірді. Жарияланған уақытына сай алғаш Міржақыптың, одан соң Сәкеннің, сонан-соң Мұхтардың мақалары жарық көрді. Енді осы авторлардың «Қазақ» газеті жөніндегі бағалы пікірлеріне көз жүгіртіп көрелік.

Міржақыптың «Қазақ» газетіне берген бағасы мынадай: « . . . возглавляемая Ахметом Байтұрсыновым газета «Казах» в истории молодой киргизской прессы заняла первое и почетное место» [7, 126 б. ] . Мақала орысша жазылған, сондықтан да біз сілтемені түп нұсқа бойынша келтірдік. Сәкен Ахаңның газет ашқан ерлігін өте жоғары бағалап: « . . . Орынборда «Қазақ» деген газет шығарды . . . Бұл қызметінің әсіресе көзге көрінетіндігі сол, өзге оқыған замандастары өз бастарының ғана пайдасын іздеп, ар һәм имандарын сатып жүргенде, Ахмет халықтың арын іздеп, өзінің ойға алған ісі үшін басын бәйгіге тіккен» [8], -деп жазады. Мұхтар: «Қазақтың еңкейген кәрі, еңбектенген жасына түгелімен ой түсіріп, өлім ұйқысынан оятып, жансыз денесіне қан жүгіртіп, күзгі таңның салқын желіндей ширықтырған, етек- жеңін жиғызған «Қазақ» газеті болатын» [9], -деп, басылым рухын биікке көтереді.

Біз өз зерттеуімізде «Қазақ» атты рухани әлемнің әліппесін алғашқылардың бірі боп ашқан ұлы Мұхаң екендігін негіздеуге талаптандық. Әсіресе, жұмыста Мұхтар Әуезовтың «Қазақ» газетінің әдеби үрдістегі орны жайлы білдірген өміршең пікір-тұжырымдарына баса назар аудардық. Әрине, 1923- жылы және одан кейінде Ахаң туралы аз жазылған жоқ, бірақ олардың ешқайсысында да «Қазақ» газетінің әдебиетті өркендетудегі бағдаршамдық рөліне баға беріліп, пікір айтылған емес. Оны алғаш танып, ғылыми айналымға енгізген Мұхтар Әуезов. Ендеше, М. Әуезовтың алғашқы «Қазақтанушы» екендігін еш талас туғызбаса керек-ті.

«Қазақта» жарық көрген өлең жырлардағы идеялық-көркемдік ізденістер» деп аталатын екінші бөлім үш тараушадан тұрады. Мұнда газетте жарық көрген өлеңдер тақырып жағынан сарапталып, ақындардың алға қойған мақсаттарына, идеялық ұстанымдарына орай поэзиядағы азатшылдық идея мен ағартушылық ағымдардың көркемдік көрініс табуы мәселесі жіктеліп, жан-жақты қарастырылады.

2. 1 «Қазақ» газетіндегі өлең-жырлардың тақырыптық арналары. «Қазақ» газетінде жарияланған өлеңдерді сарынына, мән-мағынасына, тақырыбына орай бірнеше топқа топтастыруға болады. Біздіңше, «Қазақ» газетінің алғашқы екі жылында қазақтың қараңғылығы мен надандығына күйіну, қиналу сезімінде туған өлеңдер мол ұшырасады. «Зарыққанда қылған бата» (1913, №2) Ахмет, «Зар» (1913, №47), «Мұң» (1914, №50) І. Көктөбетұлы, «Елім -ай» (1914, №52) М. Дулатов т. б. өлеңдерге халықтың жалпы қайғысы, қасіреті арқау болған. 1909 - жылдан Ахмет, Міржақып салған сарын лебі әзір сезіле қоймайды. «Қырық мысал», «Маса», «Оян, қазақ» сарыны әлі де болса игеріле қоймағаны сезіледі. Газетте жарияланған өлеңдердің келесі бір тобы - алаш ұлына, алаш жұртына дем беру, жігерін қайрау, болашаққа сенімін нығайту мақсатында туған өлеңдер: «Біз» (1915, №95), «Ұлтшылға» (1915, №93) С. Дөнентаев, «Тілегім» (1915, №99) А. Мәметов, «Міне, алақай» (1913 №4) С. Торайғыров, «Алашқа» (1916, №200), «Жаңа тілек» (1917, №221) М. Дулатов, «Түсімде» (1916, №183) Т. Аймұхамедов және т. б.

Бұл өлеңдерде күйреуік сезімдер көп көзге түсе бермейді. Ақындардың келешекке деген күш-жігері, алашының алдағы атар ақ таңына сенімді көзқарасы байқалады. Газеттің бас жазушысы, оның бағыт-бағдарын айқындаушы А. Байтұрсынов «Қазақта» жарияланған поэзиялық туындыларға айрықша назар аударып, олардың ел мұратын жырлаудың озық үлгісіне айналуына редактор ретінде де, ақын ретінде де жолбасшылық көрсетіп отырды.

Жалпы алғанда, «Қазақта» жарияланған өлеңдер - негізінен халық тұрмысындағы мұқтаждық пен жоқшылықтың зардабын көрсетуге, соны ашық жырлауға ұмтылыс жасаған өткірлігімен құнды деп білеміз. Сонымен қатар оқу-ағартуға үндеп, надандықты сынайтын ағартушылық сипаттағы өлеңдер 1915- жылдардан бастап, газет бетінде жиі жариялана бастады. Атап айтсақ: «Дүниенің қызығында кім?» (1915, №97) М. Түркенов, «Не істеп жүр?» (1915, №100) Ж. Жиенбаев, «Обалы кімге?» (1916, №203) А. Байтұрсынов, «Қайда едің?» (1917, №240) М. Дулатов, т. б. өлеңдер.

1917 жылдан бастап халықтың көптен күткен арманына қол жеткізген арайлы ақ таңының атқанына қуаныш білдіретін, азаттыққа, бостандыққа арналған жалынды жырлар жарияланды. «Жаңа тілек» (1917, №221) М. Дулатов, «Алашқа сәлем» (1917, №222) А. Мәметов, «Азаттық күні» (1917, №225) С. Дөнентаев, «Қазаққа» (1917, №243), «Алашордаға» (1918, №262) Б. Майлин, «Өзгеріске» (1917, №224) Б. Сүлеев сынды ақындардың өлеңдері осындай халықтың жарқын қуанышына тілектестік білдіріп, құттықтауға бағытталған.

Енді осы жарияланған өлеңдердің тақырыбы мен сарынына назар аударсақ, олардың мазмұны мен көркемдік ерекшелігі, тақырыбы жыл сайын көркейіп, сан жағынан молығып отырғандығын байқаймыз. 1913- жылы жарық көрген өлеңдерден гөрі, 15-16-жылдары жарияланған өлеңдердің астарындағы ой мен мағына әлдеқайда кеңірек, көркемдік жағынан да көш ілгері.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.