ҚР мен ТМД елдері қатынастарындағы қазақ диаспорасының мәселелері (ХХ ғ. соңы - ХХІ ғ. басы)
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 ТАРАУ ҚАЗАҚСТАННЫҢ ТМД ЕЛДЕРІНДЕГІ ДИАСПОРАСЫ ЖӘНЕ РЕСЕЙМЕН ҚАТЫНАСТАҒЫ ҚАЗАҚ ДИАСПОРАСЫ ... ... ... ... ... ... ... ... 9
1.1 ТМД елдеріндегі қазақ диаспорасы тарихы мен қазіргі жағдайы ... ... ... ... ...9
1.2 Қазақстан . Ресей екі жақты ынтымақтастығы және екі ел арасындағы диаспора мәселесіне қатысты құқықтық базаның қалыптасуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..16
1.3 Қазақстан мен Ресей арасындағы ынтымақтастықтың дамуындағы ресейдегі қазақ диаспоралардың рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...26
2 ТАРАУ ҚАЗАҚСТАННЫҢ ТМД ЕЛДЕРІМЕН ҚАТЫНАСЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ДИАСПОРАСЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..37
2.1 Қазақстанның ОА елдерімен қатынастарындағы қазақ диаспорасы мәселесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...37
2.2 ҚР.ның Әзірбайжан, Украина елдерімен қатынастары: қазақ диаспорасы мәселесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...49
2.3 Беларусь, Армения және Малдова елдерімен Қазақстан қарым.қатынасы...62
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 71
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...74
1 ТАРАУ ҚАЗАҚСТАННЫҢ ТМД ЕЛДЕРІНДЕГІ ДИАСПОРАСЫ ЖӘНЕ РЕСЕЙМЕН ҚАТЫНАСТАҒЫ ҚАЗАҚ ДИАСПОРАСЫ ... ... ... ... ... ... ... ... 9
1.1 ТМД елдеріндегі қазақ диаспорасы тарихы мен қазіргі жағдайы ... ... ... ... ...9
1.2 Қазақстан . Ресей екі жақты ынтымақтастығы және екі ел арасындағы диаспора мәселесіне қатысты құқықтық базаның қалыптасуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..16
1.3 Қазақстан мен Ресей арасындағы ынтымақтастықтың дамуындағы ресейдегі қазақ диаспоралардың рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...26
2 ТАРАУ ҚАЗАҚСТАННЫҢ ТМД ЕЛДЕРІМЕН ҚАТЫНАСЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ДИАСПОРАСЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..37
2.1 Қазақстанның ОА елдерімен қатынастарындағы қазақ диаспорасы мәселесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...37
2.2 ҚР.ның Әзірбайжан, Украина елдерімен қатынастары: қазақ диаспорасы мәселесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...49
2.3 Беларусь, Армения және Малдова елдерімен Қазақстан қарым.қатынасы...62
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 71
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...74
Қазіргі таңда шетелдегі қазақ диаспорасының жағдайы, тағыдыры, өмір-тіршілігі, олардың тарихи отанына оралмандар болып келуі, Қазақстанның ТМД елдерімен қатынасында өте маңызды. 40-тан астам елдерде 4,5 млн. қазақ тұратындығы аян. 2002 жылғы кейбір есептер бойынша бес миллионның үстінде. Бүгінде ТМД елдерінде тұратын қазақ диаспорасының басым көпшілігі өз бетімен емес, тағдырдың жазуымен, озбырлық әрекеттерден өзге елдерге қоныс аударуға мәжбүр болған. Өркениетті елдер қатарына толық құқықты мүше ретінде еніп отырған Қазақстанның енді оларға қол ұшын беруі, күнделікті өмір-тіршілігіне жағдай жасауы, балаларын оқытуға мүмкіндік жасауы, оралмандардың елге қайтып келуіне себепкер болуы әбден орынды әрі дүниежүзілік қауымдастық басшылыққа алып отырған халықаралық құқық қағидаттары мен нормалырына толық сәйкес келеді.
"Ата-бабаларымыз бен олардан тараған ұрпақ жасаған мол рухани қазынаны шашпай-төкпей жинап алуымыз, оны атажұртта және барша әлемге таныстыру аса маңызды шаруа" – деп айтқан еді Елбасы Н.Назарбаев Түркістанда 2002 жылғы 23 қарашада өткен Дүниежүзі қазақтарының ІІ форумында. Бұл орайда Үкімет бекіткен 2001-2010 жылдарға арналған ҚР көші-қон саясатының салалық бағдарламасын айта кеткен де жөн. Онда қазақ диаспорасының елге көшіп келуіне, олардың бейімделуіне, және қазіргі тіршілігінде қолдау білдіру мәселелеріне ерекше назар аударылған. Әрине жыл сайын белгіленетін квотаның оралмандардың басым көпшілігін қамтымауы бәрімізді алаңдатады. Бірақ, мемлекет тарапынан қазақ диаспорасы үшін жасалып жатқан игі істерді сол мемлекеттің дәулеттілігіне және сыртқы саясатына қарап бағалаған дұрыс [1].
1996 жылғы желтоқсанда “Қазақстанның шет елдердегі отандастарды қолдаудың мемлекеттік бағдарламасы” қабылданды. Арада дәл бір жыл өткен кезде “Халықтың көші-қоны туралы” заң күшіне енді. Осы заң бойынша жыл сайын квоталар бөлінетін болды. Мысалы, 2004 жылға репатрианттардың 10 мың отбасына квота белгіленді. 2015 жылға дейін жыл сайын квота 15 мың отбасына өсіп отырады. Миграцияға және оралмандардың азаматтығын белгілеу мақсатында бірнеше ТМД елдерімен, атап айтсақ Ресеймен, Беларусьпен, Украинамен екі жақты және Қырғызстанмен, Ресеймен, Беларусьпен көп жақты келісімдер жасалды. Мұндай келісімдерді Өзбекстанмен және Түрікстанмен де жасалмақ. ҚР Сыртқы істер министрлігі өз тарапынан визалық мәселелер шешуді мұқият бақылап отыр. 2003 жылғы “Виза беру тәртібі туралы” нұсқаулығына сәйкес әрбір отандастың ешбір шақырусыз үш айға жарамды визаны жылына екі рет алуға және виза алу кезінде төлем төлемеуге мүмкіндігі бар.
"Ата-бабаларымыз бен олардан тараған ұрпақ жасаған мол рухани қазынаны шашпай-төкпей жинап алуымыз, оны атажұртта және барша әлемге таныстыру аса маңызды шаруа" – деп айтқан еді Елбасы Н.Назарбаев Түркістанда 2002 жылғы 23 қарашада өткен Дүниежүзі қазақтарының ІІ форумында. Бұл орайда Үкімет бекіткен 2001-2010 жылдарға арналған ҚР көші-қон саясатының салалық бағдарламасын айта кеткен де жөн. Онда қазақ диаспорасының елге көшіп келуіне, олардың бейімделуіне, және қазіргі тіршілігінде қолдау білдіру мәселелеріне ерекше назар аударылған. Әрине жыл сайын белгіленетін квотаның оралмандардың басым көпшілігін қамтымауы бәрімізді алаңдатады. Бірақ, мемлекет тарапынан қазақ диаспорасы үшін жасалып жатқан игі істерді сол мемлекеттің дәулеттілігіне және сыртқы саясатына қарап бағалаған дұрыс [1].
1996 жылғы желтоқсанда “Қазақстанның шет елдердегі отандастарды қолдаудың мемлекеттік бағдарламасы” қабылданды. Арада дәл бір жыл өткен кезде “Халықтың көші-қоны туралы” заң күшіне енді. Осы заң бойынша жыл сайын квоталар бөлінетін болды. Мысалы, 2004 жылға репатрианттардың 10 мың отбасына квота белгіленді. 2015 жылға дейін жыл сайын квота 15 мың отбасына өсіп отырады. Миграцияға және оралмандардың азаматтығын белгілеу мақсатында бірнеше ТМД елдерімен, атап айтсақ Ресеймен, Беларусьпен, Украинамен екі жақты және Қырғызстанмен, Ресеймен, Беларусьпен көп жақты келісімдер жасалды. Мұндай келісімдерді Өзбекстанмен және Түрікстанмен де жасалмақ. ҚР Сыртқы істер министрлігі өз тарапынан визалық мәселелер шешуді мұқият бақылап отыр. 2003 жылғы “Виза беру тәртібі туралы” нұсқаулығына сәйкес әрбір отандастың ешбір шақырусыз үш айға жарамды визаны жылына екі рет алуға және виза алу кезінде төлем төлемеуге мүмкіндігі бар.
1. Назарбаев Н.А. Казахстан-2030: Процветание, безопасность и улучшение благосостояния всех казахстанцев: Послание Президента страны народу Казахстана.- Алматы:Білім, 1998г.-стр96
2. Қ.Тоқаев. Под стягом независимости. Алматы, 1997 .
3. Қ. Тоқаев. Қазақстан Республикасының Дипломатиясы.А.:2002
4. Т.Мансуров. Қазақстан – Ресей Қатынастары өзгерістер дәуірінде.1991 – 2001. А: 2006.
5. Токаев К.К. Казахстанско-российские отношения в контексте внешнеполитического курса Казахстана.// Казахстанско-российские отношения 1991-1995. Сборник документов и материалов.- Алматы-Москва 1995
6. Декларация о расширении и углублении казахстанско-российского сотрудничества// Казахстанско-российские отношения 1991-1999. Сборник документов и материалов
7. Договор о сотрудничестве и взаимной помощи между Республики Казахстан и Российской Федерации// Сборник документов по международному праву.- Т1.- Алматы: САК, 1998г.-стр 64-73
8. Мансуров Т.А. Казахстанско-российские отношения.- Алматы, 1997.- С 248
9. Казахстанско – Российские отношения.1991 – 1999годы.
10. Договор между Правительством РК и Правительством РФ об аренде испытательного полигона Сары-Шаган.// Текущий архив Департамента многостороннего сотрудничества МИД РК. Документы по военно-техническому сотрудничеству с РФ, КНР и Украиной. 20-08/13
11. Декларация между РК и РФ о вечной дружбе и сотрудничестве, ориентированном в XXI столетие.// Казахстанская правда.- 08.07.1998
12. Меморандум о гарантиях безопасности в связи с присоединением Республики Казахстан к Договору о нераспространении ядерного оружия.// Сборник документов по международному праву.- Т1.
13. Сергеев Н. Центральная Азия: к новой модели сотрудничества // Казахстанская правда. 2005. 23 февраля.
14. Абдрахманов А., Бурханов А. Проблемы и перспективы государств Центральной Азии глазами казахстанских экспертов // Казахстан в глобальных процессах.-2006.-№2.-С.103.
15. Сергеев Н. Центральная Азия: к новой модели сотрудничества // Казахстанская правда. 2005. 23 февраля.
16. Соглашение между Правительством РК и Правительством РФ по демонтажу ядерного устройства, заложенного на Семипалатинском ядерном полигоне до его закрытия// сборник документов по международному праву.-Т1, стр290
17. Тәтімов М. Диаспора мен репатрианттар және ирредиент пен маргиналдар. // Фемида, 1997. 73-74 бб.
18. Теоретические основы развития или стабилизации миграционных процессов. Бишкек: Кыргызский Государственный университет им. И. Арабаева №6, 2006 г. – 226 с.
19. Назарбаев Н.А. Стратегия военной дружбы Казахстана и России.- Москва: 2000г.
20. Назарбаев Н.А. Выступление на торжественном собрании, посвященном 50-летию со дня основания космодрома «Байконур» // Kazakhstan today – 2005.- 2 июня
21. Назарбаев Н. Қазақстанның болашағы –қоғамның идеялық бірлігінде.- Алматы.: 1993.
22. Б.Н. Ельцин. "Президент жазбалары" 1997.
23. Қ.Тоқаев. Внешняя политика Казахстана в условиях глобализации А.:2003.
24. Қ. Тоқаев. Қазақстан Республикасының Дипломатиясы.А.:2002
25. И.С.Иванов. Новая Российская Дипломатия.М.:2001.
26. Т.Мансуров. Казахстан и Россия: суверенизация, интеграция, опыт статегического партнерства. М.:1997.
27. Т.Мансуров. Казахстанско Российское реальное статегическое партнерство в контексте евразийской интеграции // Евразия. 2001. -№1- 2.
28. Круговая «оборонка»// http:// www.kazpravda.kz/.
29. DUMAEM.RU :: СПЕЦПРОЕКТ "КАЗАХСТАН" 02.05.06
30. Қоғам және Дәуір ғылыми-сараптамалық журнал, № 4(16), 2007. – 26 б.
31. Саясат. № 2- 3 (67- 68), ақпан- наурыз, 2004,
32. www.kisі.kz.
33. www.wikipedia.org
34. Қазақстан Сыртқы Істер Министрлігінің материалдарынан.
35. «Перспективы наших отношений особенно удовлетворительны» Интервью Чрезвычайного и Полномочного Посла России в Казахстане Юрия Мерзлякова журналу «Континент»// Континент. 31 мая 2000 года –13 июня 2000 года. -№11(24). –С.17
36. Совместная казахстанско-российская (Алматинская) декларация// Казахстанская правда.- 30.04.1996
37. С.Абдулпаттаев. Халықаралық қатынастар және Қазақстанның сыртқы саясаты. А.:2006.
38. Бжезинский 3. Великая шахматная доска. - М.: международные отноше¬ния, 1998 г. - С53.
39. Ж.У.Ибрашев. Факторы паназияцентризм. Аналитик. № 1.2006.
2. Қ.Тоқаев. Под стягом независимости. Алматы, 1997 .
3. Қ. Тоқаев. Қазақстан Республикасының Дипломатиясы.А.:2002
4. Т.Мансуров. Қазақстан – Ресей Қатынастары өзгерістер дәуірінде.1991 – 2001. А: 2006.
5. Токаев К.К. Казахстанско-российские отношения в контексте внешнеполитического курса Казахстана.// Казахстанско-российские отношения 1991-1995. Сборник документов и материалов.- Алматы-Москва 1995
6. Декларация о расширении и углублении казахстанско-российского сотрудничества// Казахстанско-российские отношения 1991-1999. Сборник документов и материалов
7. Договор о сотрудничестве и взаимной помощи между Республики Казахстан и Российской Федерации// Сборник документов по международному праву.- Т1.- Алматы: САК, 1998г.-стр 64-73
8. Мансуров Т.А. Казахстанско-российские отношения.- Алматы, 1997.- С 248
9. Казахстанско – Российские отношения.1991 – 1999годы.
10. Договор между Правительством РК и Правительством РФ об аренде испытательного полигона Сары-Шаган.// Текущий архив Департамента многостороннего сотрудничества МИД РК. Документы по военно-техническому сотрудничеству с РФ, КНР и Украиной. 20-08/13
11. Декларация между РК и РФ о вечной дружбе и сотрудничестве, ориентированном в XXI столетие.// Казахстанская правда.- 08.07.1998
12. Меморандум о гарантиях безопасности в связи с присоединением Республики Казахстан к Договору о нераспространении ядерного оружия.// Сборник документов по международному праву.- Т1.
13. Сергеев Н. Центральная Азия: к новой модели сотрудничества // Казахстанская правда. 2005. 23 февраля.
14. Абдрахманов А., Бурханов А. Проблемы и перспективы государств Центральной Азии глазами казахстанских экспертов // Казахстан в глобальных процессах.-2006.-№2.-С.103.
15. Сергеев Н. Центральная Азия: к новой модели сотрудничества // Казахстанская правда. 2005. 23 февраля.
16. Соглашение между Правительством РК и Правительством РФ по демонтажу ядерного устройства, заложенного на Семипалатинском ядерном полигоне до его закрытия// сборник документов по международному праву.-Т1, стр290
17. Тәтімов М. Диаспора мен репатрианттар және ирредиент пен маргиналдар. // Фемида, 1997. 73-74 бб.
18. Теоретические основы развития или стабилизации миграционных процессов. Бишкек: Кыргызский Государственный университет им. И. Арабаева №6, 2006 г. – 226 с.
19. Назарбаев Н.А. Стратегия военной дружбы Казахстана и России.- Москва: 2000г.
20. Назарбаев Н.А. Выступление на торжественном собрании, посвященном 50-летию со дня основания космодрома «Байконур» // Kazakhstan today – 2005.- 2 июня
21. Назарбаев Н. Қазақстанның болашағы –қоғамның идеялық бірлігінде.- Алматы.: 1993.
22. Б.Н. Ельцин. "Президент жазбалары" 1997.
23. Қ.Тоқаев. Внешняя политика Казахстана в условиях глобализации А.:2003.
24. Қ. Тоқаев. Қазақстан Республикасының Дипломатиясы.А.:2002
25. И.С.Иванов. Новая Российская Дипломатия.М.:2001.
26. Т.Мансуров. Казахстан и Россия: суверенизация, интеграция, опыт статегического партнерства. М.:1997.
27. Т.Мансуров. Казахстанско Российское реальное статегическое партнерство в контексте евразийской интеграции // Евразия. 2001. -№1- 2.
28. Круговая «оборонка»// http:// www.kazpravda.kz/.
29. DUMAEM.RU :: СПЕЦПРОЕКТ "КАЗАХСТАН" 02.05.06
30. Қоғам және Дәуір ғылыми-сараптамалық журнал, № 4(16), 2007. – 26 б.
31. Саясат. № 2- 3 (67- 68), ақпан- наурыз, 2004,
32. www.kisі.kz.
33. www.wikipedia.org
34. Қазақстан Сыртқы Істер Министрлігінің материалдарынан.
35. «Перспективы наших отношений особенно удовлетворительны» Интервью Чрезвычайного и Полномочного Посла России в Казахстане Юрия Мерзлякова журналу «Континент»// Континент. 31 мая 2000 года –13 июня 2000 года. -№11(24). –С.17
36. Совместная казахстанско-российская (Алматинская) декларация// Казахстанская правда.- 30.04.1996
37. С.Абдулпаттаев. Халықаралық қатынастар және Қазақстанның сыртқы саясаты. А.:2006.
38. Бжезинский 3. Великая шахматная доска. - М.: международные отноше¬ния, 1998 г. - С53.
39. Ж.У.Ибрашев. Факторы паназияцентризм. Аналитик. № 1.2006.
Пән: Халықаралық қатынастар
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 90 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 90 бет
Таңдаулыға:
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Халықаралық қатнастар факультеті
Халықаралық қатынастар және ҚР сыртқы саясаты кафедрасы
МҰҚАШЕВ ОЛЖАС АСҚАРҰЛЫ
ҚР МЕН ТМД ЕЛДЕРІ ҚАТЫНАСТАРЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ДИАСПОРАСЫНЫҢ МӘСЕЛЕЛЕРІ (ХХ Ғ.
СОҢЫ - ХХІ Ғ БАСЫ)
(Бітіру жұмысы)
Ғылыми жетекші: ____________________ т.ғ.к., доцент Ж.Қ.Идрышева
Нормабақылаушы: ___________________ т.ғ.к., доцент А.Р.Әліпбаев
Қорғауға жіберілді:
Халықаралық қатынастар және ҚР
сыртқы саясаты кафедрасының
меңгерушісі, т.ғ.к. доцент _____________________ Е.С.Чукубаев
Алматы 2011 жыл
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 ТАРАУ ҚАЗАҚСТАННЫҢ ТМД ЕЛДЕРІНДЕГІ ДИАСПОРАСЫ ЖӘНЕ РЕСЕЙМЕН ҚАТЫНАСТАҒЫ
ҚАЗАҚ ДИАСПОРАСЫ ... ... ... ... ... ... . ... ...9
1. ТМД елдеріндегі қазақ диаспорасы тарихы мен қазіргі
жағдайы ... ... ... ... ...9
2. Қазақстан – Ресей екі жақты ынтымақтастығы және екі ел арасындағы
диаспора мәселесіне қатысты құқықтық базаның
қалыптасуы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 16
3. Қазақстан мен Ресей арасындағы ынтымақтастықтың дамуындағы ресейдегі
қазақ диаспоралардың
рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 26
2 ТАРАУ ҚАЗАҚСТАННЫҢ ТМД ЕЛДЕРІМЕН ҚАТЫНАСЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ
ДИАСПОРАСЫ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 37
2.1 Қазақстанның ОА елдерімен қатынастарындағы қазақ диаспорасы
мәселесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 37
2.2 ҚР-ның Әзірбайжан, Украина елдерімен қатынастары: қазақ диаспорасы
мәселесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 49
2.3 Беларусь, Армения және Малдова елдерімен Қазақстан қарым-қатынасы...62
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .71
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ..74
КІРІСПЕ
Қазіргі таңда шетелдегі қазақ диаспорасының жағдайы, тағыдыры, өмір-
тіршілігі, олардың тарихи отанына оралмандар болып келуі, Қазақстанның ТМД
елдерімен қатынасында өте маңызды. 40-тан астам елдерде 4,5 млн. қазақ
тұратындығы аян. 2002 жылғы кейбір есептер бойынша бес миллионның үстінде.
Бүгінде ТМД елдерінде тұратын қазақ диаспорасының басым көпшілігі өз
бетімен емес, тағдырдың жазуымен, озбырлық әрекеттерден өзге елдерге қоныс
аударуға мәжбүр болған. Өркениетті елдер қатарына толық құқықты мүше
ретінде еніп отырған Қазақстанның енді оларға қол ұшын беруі, күнделікті
өмір-тіршілігіне жағдай жасауы, балаларын оқытуға мүмкіндік жасауы,
оралмандардың елге қайтып келуіне себепкер болуы әбден орынды әрі
дүниежүзілік қауымдастық басшылыққа алып отырған халықаралық құқық
қағидаттары мен нормалырына толық сәйкес келеді.
"Ата-бабаларымыз бен олардан тараған ұрпақ жасаған мол рухани қазынаны
шашпай-төкпей жинап алуымыз, оны атажұртта және барша әлемге таныстыру аса
маңызды шаруа" – деп айтқан еді Елбасы Н.Назарбаев Түркістанда 2002 жылғы
23 қарашада өткен Дүниежүзі қазақтарының ІІ форумында. Бұл орайда Үкімет
бекіткен 2001-2010 жылдарға арналған ҚР көші-қон саясатының салалық
бағдарламасын айта кеткен де жөн. Онда қазақ диаспорасының елге көшіп
келуіне, олардың бейімделуіне, және қазіргі тіршілігінде қолдау білдіру
мәселелеріне ерекше назар аударылған. Әрине жыл сайын белгіленетін квотаның
оралмандардың басым көпшілігін қамтымауы бәрімізді алаңдатады. Бірақ,
мемлекет тарапынан қазақ диаспорасы үшін жасалып жатқан игі істерді сол
мемлекеттің дәулеттілігіне және сыртқы саясатына қарап бағалаған дұрыс [1].
1996 жылғы желтоқсанда “Қазақстанның шет елдердегі отандастарды
қолдаудың мемлекеттік бағдарламасы” қабылданды. Арада дәл бір жыл өткен
кезде “Халықтың көші-қоны туралы” заң күшіне енді. Осы заң бойынша жыл
сайын квоталар бөлінетін болды. Мысалы, 2004 жылға репатрианттардың 10 мың
отбасына квота белгіленді. 2015 жылға дейін жыл сайын квота 15 мың отбасына
өсіп отырады. Миграцияға және оралмандардың азаматтығын белгілеу мақсатында
бірнеше ТМД елдерімен, атап айтсақ Ресеймен, Беларусьпен, Украинамен екі
жақты және Қырғызстанмен, Ресеймен, Беларусьпен көп жақты келісімдер
жасалды. Мұндай келісімдерді Өзбекстанмен және Түрікстанмен де жасалмақ. ҚР
Сыртқы істер министрлігі өз тарапынан визалық мәселелер шешуді мұқият
бақылап отыр. 2003 жылғы “Виза беру тәртібі туралы” нұсқаулығына сәйкес
әрбір отандастың ешбір шақырусыз үш айға жарамды визаны жылына екі рет
алуға және виза алу кезінде төлем төлемеуге мүмкіндігі бар.
2002 жылғы наурызда Министр Қасымжомарт Тоқаев Халықаралық көші-қон
жөніндегі ұйымның бас директоры Бронсон Маккинлимен және ұйым өкілдігінің
басшысы Майкл Чанцпен кездескен еді. Байқаушы болған Қазақстан сол жылы осы
ұйымға толық мүше ретінде кіруге ынта білдірді. Бұл ұйым оралмандардың
бейімделуіне қолдау білдіруді мақсат тұта отырып, тұрақты түрде қаржылық
көмек көрсетеді. Мәселен, 2001 жылы қазақстандық жобалар 750 мың доллардан
жоғары көлемде қаржыландырылды. Шағын грант беру, арнайы семинарлар өткізу,
бірлескен жобаларды жүзеге асыру – осының барлығы да тәрізді
ынтымақтастықтың жемісі [2].
2002 жылғы 24 қыркүйекте Қ.Тоқаев БҰҰ босқындар iстерi жөнiндегi
Жоғарғы Комиссарының Басқармасы Өкiлдiгiнiң Басшысы Абдул Карим Гульды
Қазақстандағы миссиясының аяқталуына орай қабылдаған болатын. Әңгiме
барысында арадағы ынтымақтастық мәселелерiнiң кешенi, босқындарды қорғау,
көшi-қон заңнамасын жетiлдiру тілге тиек етіліп, оралмандар мәселелерiн
шешу перспективалары қаралды. Қазақстанның шет елдердегі отандастарды
қолдаудың Мемлекеттік бағдарламасының аясында да дипломаттардың істеген
қадамдары аз емес. Мәселен, 2001 жылы Түрікменстанда орта мектеп бітірген
қазақ жастары үшін Қазақстанның жоғарғы оку орыңдарының дайындық курстарына
мемлекет есебінен бөлінетін орынның саны 25 болатын. 2001 жылы 25 орынға
бағын сынаған 103 талапкер болса, 2002 жылы Қазақстандағы жоғарғы оку
орындарының дайындық курстарында білім алуға 167 адам ниет білдірді.
20022003 оку жылындағы дайындық курстарында түрікмен казақ жастарын оқыту
үшін 50 орын берілді. Қазақстанға барып сынаққа қатысуға тұрмыстық
жағдайларының көтермейтіндігін айтып арызданған Түрікменстандағы қазақ
диаспорасының өкілдеріне жергілікті жерде сынақтан өту мүкіндігі
ұйымдастырылды [3].
Жалпы әлемнің 40 елінде тұратын қазақ диаспорасы мен Қазақстандағы
қазақ халқының алдында тұрған күрделі бір мәселе әліпби бірлігі, өйткені
әліпби біркелкі болмағандықтан бұл да қиындық туғызады. Ауызекі сөйлеуінде
ешқандай айырмашылық болмаса да, жазу мәселесіндегі жағдай олай емес. 40
елде тұратын қазақтар бір бірінің жазуын түсінбейді. Қытай қазағы төте
жазуды пайдаланса, Қазақстан, Моңғолия және Ресей қазақтары кириллицадан
бас тарта алмай жүр. Өзбекстан мен Түркіменстан латын әрпіне көшіп те
үлгерді.
Тәуелсіздік жылдарының бедерінде Канададан бастап Австралияның арасын
жалғап жатқан 40 шақты мемлекеттегі қазақ этносымен байланыс құрып
үлгердік. 32 елде қазақ ұлттық мәдени орталықтары құрылып, бізбен тікелей
байланыста жұмыс жасап жатыр. [4-5]
Әлемде өз диаспорасымен жоспарлы түрде айналысып жатқан ел саусақпен
санарлық. Бұл бастамада Израиль мен Германияны мысал етіп, олардың қатарына
Қазақстанды да қоюға болады. Көші-қон мәселесіне келсек, бастапқыда бұл
мәселемен қауымдастық айналысқан. Жинақталған тәжірибе негізінде кейін
мемлекеттік орган құрылды. Көші-қон агенттігі жасақталды, одан кейін Еңбек
және әлеуметтік қорғау министрлігінің қарамағындағы Көші-қон комитеті осы
іспен айналыса бастады. Тек соңғы он жылдың аясында Қазақстанға миллионға
жуық қазақ көшіп келді. Бұл – аса салмақты көрсеткіш. Мұндай ісімен бүкіл
ТМД елдерінің бірі де, тіпті Ресей де мақтана алмайды.
Зерттеу жұмысының хронологиялық шеңбері ХХ ғ. соңы мен ХХІ ғ басы ҚР
мен ТМД елдері қатынастарындағы қазақ диаспорасының мәселелерін қамтиды.
Бітіру жұмысының мақсаттары мен міндеттері. ХХ ғ. соңы мен ХХІ ғ басы
ҚР мен ТМД елдері қатынастарындағы қазақ диаспорасының мәселелерін жүйелі
және кешенді түрде зерттеу болып табылады. Осындай мақсатқа сәйкес зерттеу
жұмысының алдына мынадай міндеттер қойылады:
• Қазақстанның ТМД елдеріндегі диаспорасын анықтау;
• Қазақстан – Ресей екі жақты ынтымақтастығы және екі ел арасындағы
диаспора мәселесіне қатысты құқықтық базаның қалыптасуы мен екі ел
арасындағы ынтымақтастықтың дамуындағы Ресейдегі қазақ диаспоралардың
рөлін зерттеу;
• Қазақстанның Орталық Азия елдерімен қатынастарындағы қазақ диаспорасы
мәселесін ашып көрсету;
• ҚР-ның Әзірбайжан, Украина, Беларусь, Армения және Молдова елдерімен
қатынастарындағы қазақ диаспорасы мәселесін толық зерттеп ашып
көрсету.
Бітіру жұмысының деректік негізі: Бітіру жұмысының алдына қойған
мақсатын орындауда негіз болған деректердің қайнар көздеріне қарай оларды
алты топқа болуге болады.
Деректердің бірінші тобына ТМД елдерінің мемлекеттік деңгейдегі заң
актілері мен қаулылары жатады. Зерттеу жұмысында автор Қазақстан
Республикасының Ата заңын, Ресей Федерациясының Конституциясын,
Қазақстан Республикасының мәдениет туралы заңын, Қазақстан Республикасының
білім туралы заңын, осы заңдардың негізінде мемлекеттердің ұстанып отырған
ресми саясаттарын анықтайды [6-9].
Деректердің екінші тобы дипломатиялық құжаттардан тұрады. Қазақстан
Республикасы мен ТМД елдері арасындағы қарым-қатынастарды нығайтуға
бағытталған екіжақты және көпжақты қарым-қатынастардың құқықтық негізін
құрайтын келісім шарттар, хаттамалар, конвенциялар, декларациялар мен
меморандумдар жатады [10-12].
Деректердің үшінші тобына Дипломатиялық мұрағат материалдарына
Қазақстан Республикасының Сыртқы Істер Министрлігінің ағымдағы мұрағат және
Қазақстанның ТМД елдеріндегі елшілігінің, Ресейдің, Өзбекстанның,
Қырғызстанның, Әзірбайжанның Қазақстандағы елшілігінің ағымдағы мұрағат
дерек көздерін жатқыздық. Бұл материалдар жинағы Қазақстан мен ТМД елдері
арасындағы барлық саланы, атап айтқанда екіжақты экономикалық, саяси,
әскери-техникалық, диаспора мәселесіне қатысты, гуманитарлық салалар
бойынша мемлекетаралық қатынастардағы бекітілген барлық құжаттарды
жинақтап, еуразиялық өркениетті жаңғыртудағы Қазақстанның ТМД елдерімен
ынтымақтастығының даму барысын жан-жақты қарастырған [13-18].
Деректердің төртінші тобына мемлекет және үкімет басшыларының, мемлекет
қайраткерлерінің және көрнекті дипломаттардың еңбектері, сөздері,
сұхбаттары жатады.
Егемендігін алған Қазақстан Республикасының сыртқы саясатының
бағыттарын анықтап, белгілеп беруде және қазақ дипломатиясының алғашқы
қадамдарының беталысын айқындауда ел Президенті Н.Ә. Назарбаевтың еңбектері
өзінің құндылығымен ерекше [19-21].
Ресей Федерациясының тұңғыш Президенті Б.Н. Ельциннің "Президент
жазбалары" атты еңбегіндегі Ресейдің тәуелсіз мемлекет ретінде қалыптасып
даму барысындағы кездескен киыншылықтары мен жетістіктері туралы
көзқарастары мен ойлары қамтылды және ҚР мен РФ арасындағы ынтымақтастықтың
артуына баспасөз беттерінде жарияланған материалдар ерекше орын алады [22].
Ресей Федерациясының Президенті В.В. Путиннің екі мемлекет Қазақстан
Республикасының Ресей Федерациясындағы дипломатиялық өкілдіктері
басшыларының еліміздің сол елдерге қатысты ұстанып отырған сыртқы
саясатының мақсаттары және қарым-қатынастардағы туындап отырған мәселелерге
байланысты берген дәйекті болжам, бағалары. Мұндай зерттеулердің қатарына
екі мемлекеттің дипломатиялық өкілдіктері басшыларының әр жылдары берген
сұхбаттарын, мақалаларын жатқыздық.
Қазақстан Республикасының әлем елдерімен өзара достық қарым-
қатынастарының калыптасуының алғы шарттарын, сонымен бірге егеменді
еліміздің сыртқы саясатының бағыттарының стратегиясын және оның халықаралық
қатынастар жүйесіндегі ТМД елдеріндегі қазақ диаспорасының алатын орны мен
атқаратын рөліне баға берген ҚР экс-Сыртқы істер министрі Қ.К. Тоқаевтың
бірқатар еңбектері құнды болып табылады [31-34]. Бұл еңбектердегі деректік
фактілер екіжақтық байланыстың екі ел арасындағы ынтымақтастықтың даму
барысы мен кедергілерін түсінуге, талдауға мүмкіндік береді [23-24].
Ресей Федерациясының сыртқы істер министрі болған И.С. Иванов өз
еңбегінде Ресейдің қазіргі кездегі сыртқы саясатының және сыртқы саяси
басымдылығындағы ұлттық мүдделерінің қалыптасуын қарастырады [25].
Қазақстан Республикасы мен Ресей Федерациясы арасындағы тең құкықты
ынтымақтастықтың өркендеуіне ат салысып, екіжақты қарым-қатынастардағы
барлық салаларға зерттеу жүргізген Қазақстан Республикасының Ресей
Федерациясындағы Төтенше және Өкілетті елшісі болған Т.А. Мансұровтың
еңбектерінің де берері мол [26-27].
Бітіру жұмысында пайдаланылған деректердің бесінші тобына - зерттеу
тақырыбына байланысты мерзімді баспасөз беттерінде жарияланған материалдар
жатады. Бұған республикалық, шетелдік газеттер мен журналдардың әр түрлі
жинақтары жатады [28-33].
Пайдаланылған деректердің алтыншы тобына статистикалық жинақтар мен
анықтамаларды жатқызуға болады. Олар Қазақстанның шет елдермен, оның ішінде
Ресей Федерациясымен мәдени ынтымақтастығы жөнінде нақты және сандық
көрсеткіштер туралы мәліметтер береді [34-37].
Жоғарыда аталған деректердің барлық топтары бітіру жұмысты жазу үшін
деректік негіз болды. Оларды сұрыптап, саралап зерттеу жұмысына қолдану
жұмыстың алдына қойған мәселесін жан-жақты зерттеуге, мақсаты мен
міндеттерін ашуға мүмкіндік берді.
Тақырыптың зерттелу деңгейі: Шет елдерде және Ресейде тәуелсіздік алған
Қазақстан Республикасының қалыптасуына арналған зерттеулер тәуелсіздіктің
алғашқы жылдарынан бастап жарыққа шығуда.
Шетелдік 3. Бжезинский [38] сияқты саясаттанушылар өз еңбектерінде
Еуразия континентінің үлкен бөлігіндегі интеграциялық үрдістерге баға
береді.
Халықаралық қатынастардағы интеграциялық үрдістерде диаспора
мәселесімаңызды факторлардың бірі болып табылады. Интеграциялық үрдістердің
дамуындағы әртүрлі факторларды қарастырғанда диаспора мәселесіне да ерекше
көңіл бөлінеді. Еуропадағы интеграциялық үрдістердің дамуын, жетістіктері
мен қиыншылықтарын жан-жақты түсінуде көрнекті ғалым Ж.У. Ибрашевтың ғылыми
еңбектерінің алар орны ерекше [39].
Бітіру жұмысының теориялық және әдістемелік негізі: Бітіру
жұмысының теориялық негізіне қазіргі халықаралық қатынастардағы
диаспораларға негізделген ынтымақтастықтың рөліне, диаспораны интеграцияның
қалыптасуындағы бір фактор ретінде қарастырған көрнекті ғалымдардың
еңбектері жатады. Интеграцияның теориясы мен тәжірибесін зерттеуші ғалымдар
диаспора мәселесіне бірқалыпты дамитын құбылыс ретінде үлкен мән беріп
отыр.
Зерттеліп отырған тақырыптың теориялық негізін қалыптастыруда ресейлік
және қазақстандық ғалымдардың халықаралық қатынастардың теориялық аспектісі
және ғаламдану жағдайындағы диаспора рөлі туралы пікірлері қолданыс тапты.
Бітіру жұмысының негізгі әдістемелік кағидалары Тәуелсіз Қазақстан
Республикасы мен ТМД елдері арасындағы орнаған халықаралық қатынастардың
жаңа ережелері мен қағидаларына негізделген мемлекеттер арасындағы
қалыптасып, дамып отырған ынтымақтастықты зерттеуге талпыныс жасаған тарихи
ұстаным қағидасына жатады. Бұл кағида қазіргі геосаясатта саяси және
экономикалық қатынастармен қатар орын алатын Қазақстан мен ТМД елдері
арасындағы қазақ диаспорасына байланысты дамуынан туатын мәселелердің
себебін зерттеуге мүмкіндік берді.
Сонымен қатар екіжақты ынтымақтастыкты зерттеуде негізінен деректік
сипат алатын мемлекет және үкімет басшыларының, қоғам қайраткерлерінің
сөздері, әр түрлі деңгейдегі кездесу кезінде берілген сұхбаттардың, түрлі
келісім-шарттардың, хаттамалардың, коммюникелердің мазмұндарын саралады.
Халықаралық қатынастар теориясында жиі кездесетін және пайдаланылатын
контент-анализ әдісі қолданылды.
Қазақстан Республикасы мен ТМД елдері арасындағы ынтымактастықтың даму
динамикасын зерттеуде осы саланың негізгі бағытын зерттеуде статистикалық
әдіс қолданылды
Бітіру жұмысының құрылымы кіріспеден, екі тараудан, қортындыдан жалпы
көлемі 81 беттен тұрады.
1 ТАРАУ ҚАЗАҚСТАННЫҢ ТМД ЕЛДЕРІНДЕГІ ДИАСПОРАСЫ ЖӘНЕ РЕСЕЙМЕН
ҚАТЫНАСТАҒЫ ҚАЗАҚ ДИАСПОРАСЫ
1.1 Қазақстанның ТМД елдеріндегі диаспорасы тарихы мен қазіргі жағдайы
Егеменді ел болып, іргемізді бүтіндеп отырған кезде ұзақ жылдар бойы
отаршылдық тұзағына түскен ұлттық санамыз қайта жанданып даму үстінде.
Соның бір жарқын көрінісі ұлттық демографиялық санамыз бен демографиялық
мінез құлқымызда орын алып отырған келелі өзгерістерден айқын байқалады.
Халықтың демографиялық санасы көп қатпарлы, ол ұлттық санамыздың бастау
алар мәйегі және оны өсіре алатын басты дәнекері. Өткен ғасырларда
бытыраңқы халықтардың басын құрау, оны бір орталыққа тас түйін етіп
топтастыру тайпалар мен рулық бірлестіктерді өзара туыстастырып
жақындастырудан, олардың шежіре тарихын мадақтап құрмет тұтудан басталған.
Өткен тарихымыздың демографиялық зардаптары мен қазіргі демографиялық
процестер мен үрдістер арқылы бұрынғы бұзылған тепе-теңдікті жарым жартылай
болса да қалпына келтіруге табиғи талпынысымызды салыстыра зерттеуміз
қажет.
Бұл тарихи ұзақ ағым алғашқыда ақтабан шұбырынды кезіндегі күшті
жаугершілікпен басталды. Солтүстік шығыстан баса көктеп кірген жоңғар
шапқыншылығынан 1723 жылдан бастап шегінген көшпенді шұбырындылар өңтүстік
батысқа қарай шегіне, сөйтіп қазіргі Орта Азия жеріне көп санымен тереңдеп
енуге мәжбүр болды.
Шапқыншылықтан қатты күйзеліп кеткен қазақтың шашырап және өзара
араласып кеткен ру тайпалары Ташкент маңындағы құрамалар сияқты қайта
құрылып, сол аймақтарда біржола қалып қойғандары да баршылық. Тамды
аймағында, Мырзашөлде және Шыршық бойында қазақтар ежелден - ақ тұрып
келген. Жоңғар хандығы жеңіліс тауып, біржола жоқ болғаннан кейін қазақтар
өзінің ежелгі шығыстағы жеріне 150 жылдан соң қайта орала бастады. Бұл көшу
1754 жылдан бастап, дүркін-дүркін әр қилы тарихи оқиғалармен бірнеше рет
жалғаса отыра, екі ғасырға дейін созылып, тек 1934 жылы ғана, отыз жыл
ойраннан соң аяқталды [1, 9б].
Қазақ диаспорасының әрі қарай кең етек жаюына жаугершіліктен басқа
отаршылдық та тікелей әсер етті. Алдымен Еділ мен Жайықтың жағасынан, кейін
Есіл мен Тобылдың бойынан және Ертістің өңірінен зорлықпен қуылып,
сарытабан сүргін болған көшпенді бабаларымыз Солтүстік батыстан Оңтүстік
шығысқа қарай, бұл жолы қырылмаса да жөңкіле көшіп, бірітіндеп осылайша
төгіліп түскен. Ғасырларға созылған қазақ жоңғар тайталасы нәтижесінде
біздің халық әбден әлсіреп, еселеп дами бастаған адамзат тарихы көшіне
ілесе алмайтындай күйде қалған еді.
Абылай хан: Оңтүстік шығыс пен шығыстан қытай мен жоңғардан төнген
қатердің бетін қалай қайтарсам деп жүргенде солтүстік пен батыста Ресей
башқұрт пен қалмақты алдына айдап салып, өзі даламен шекаралас шұрайлы
аймақты жайлауға әбден кірісіп кеткен болатын. Оның дәлелі ретінде мынандай
мысалдарды келтіруге болады. ХVІІІ ғасырдың бірінші жартысында Астрахань
губерниясында негізінен қалмақтар (І ревизияның қорытындысы бойынша олар
бұл жердегі халықтың 93,9%, ал орыстар бар болғаны 5,2% ғана құраған; ІІ
ревизияның қорытындысы бойынша қалмақтар 89,1%, орыстар 9,3 %) тұрған. ІІІ
ревизияның қорытындысы бойынша Астрахань губерниясы халқының саны 233,5
мыңға жетті. Және де оның ұлттық құрамындағы орыстардың үлесі бірнеше есе
өсті де қалмақтардың үлесі кеми берді.
ХVІІІ ғасырдың аяғында жан жағынан қоршауға алынған сахарада қамауда
қалған, осы уақытқа дейін шекара деген не екендігін білмей келген түркі
көшпенділерінің саны тіпті де аз емес болатын. Әсіресе қазіргі Батыс
Қазақстанның территориясында өте көп адам жиналып қалғанды. Қазақтардың осы
кезеңде өз жерлеріне сыймай кеткені туралы орысша құжаттарда көп айтылған.
Кіші жүздің рубасылары, елбасылары және билері Ресей патшасының аймақтағы
ресми өкіліне қайта-қайта хат жазып, Жайықтың тіпті Еділдің арғы жағына мал-
жанымен өтуге, онда көшіп-қонуға рұқсат сұрайды.
ХІХ ғасырдың басынан оның 80-жылдарына дейінгі аралықта қазақ халқы
колонизациялау процесінің басталып, ұдайы дами беруіне қарамастан бір
көбейген сияқты.
1897 жылы орыс санағына қазақтардың біршама бөлігі ілінбей қалған деген
тұжырым айтуға себептің көп екені анық. Дегенмен, халқымыз, ол кезде 3,7
млн. емес одан әлдеқайда көп болған сияқты. Мұны тіпті бүгінгі халқымыздың
орналасуын көрсететін жағрафиялық картадан да жақсы байқауға болады. Содан
бері ғасырлар өтседе тым ұзаққа созылған отаршылдықтан болған сарытабан
үркіншілік кезеңі шамамен 1650 жылдан басталып, 1916 жылғы көтеріліске
дейін жалғасып келген. Ол тым ұзаққа, шамамен екі-үш ғасырға созылған баяу
процесс болғандықтан, ол байқалмаған [2, 2 б].
1926 жылы Қазан революциясы мен азамат соғысы өтіп, Орта Азия халықтары
ұлттық – территориялық жағынан бөлініп, бір жаққа шыққанда, Кеңес Одағында
бірінші санақ жүргізілді. Қазақтардың саны 3 млн. 968 мың болды.
1926 жылғы халық санағынан кейін құрбан болған адамдарының санын 1937
жылға дейін қалпына келтіре алмаған қазақстандық төрт ұлт туралы мынадай
деректер келтіруге болады.
1926-1937 ж.ж. аралығында қазақтар 3,627,6 мыңнан 2,181,5 мыңға дейін,
украиндар – 860,2 мыңнан 549,6 мыңға дейін, ұйғырлар 63,4 мыңнан 33,4 мыңға
дейін, өзбектер 129,4 мыңнан 110,0 мыңға дейін кеміп кетті.
1926 ж. мен 1939 ж. халық санағының аралығында орыстар - 1,275,1 мыңнан
2,449,1 мыңға дейін, немістер - 51,1мыңнан 92,4 мыңға дейін, татарлар -
79,4 мыңнан 106,9 мыңға дейін, кәрістер - 0,1 мыңнан 95,5 мыңға дейін
өскен. Салыстырып байқағанымыздай бір халықтар күрт кеміген, оға керісінше
бір халықтар өсе түскен [1, 10 б].
1931-1933 ж.ж. қызыл қырғыннан барлық шығын 2 млн. 300 мың адам және
қызылдардың қысымынан 1 900 мың адам шетке қарай біржолата үдере көшкен.
1939 ж. ІІ Кеңес санағы жүргізілді. Бұл жолы қазақтардың саны 3 млн. 99
мың, яғни 869 мыңға немесе 21,9% кеміген болып шықты. Оның негізгі себебі
30 жылдардың басындағы аштық болып табылады. Қазір бұл жойқынның қанша
адамның басын жұтқаны туралы әр түрлі пікірлер айтылады.
1939-1959 ж.ж. аралығында Ұлы Отан соғысы қырғыны мен тың жерлерді
игеру эпопеясы болды. Соғыс жүз мыңдаған қылшылдаған қазақ жастарын жұтты,
ауылда қалған, өмірінде халқы бұрын-соңды көрмеген қиындықтарды басынан
өткеріп, тағдырдың бұл тәлкегінің қайдан түсіп, енді қайда апаратынын
түсінбей дел-сәл болып, болдырған аға буынның қатарын сиретті.
1941 маусым -шілдесінде Қызыл Армияда саны жағынан славян халықтарынан
кейінгі төртінші орында болған. Егер Қызыл армия қатарындағы адам шығынының
ең көбі сол соғыстың алғашқы айларында болғанын, Гитлер армияларының
шабуылын 1941 ж. қарсы алған біздің жаяу әскердің қатардағы жауынгерлерінің
ешқайсысы Жеңіс күніне жетпей, қыршын кеткенін ескерсек, халқымыздың
басынан кешкені тағы да жұртпен бірге көрген ұлы той ғана емес, оның
өзтағдырына жазған кезекті қанқұйлы айрықша жағдай екені туралы ой туады
[2, 3 б].
1926-1959 ж.ж. арасында жүргізілген конфискелеу, коллективтендіру,
индустрияландыру науқандарын айтпағанның өзінде жер аударылғандар мен соғыс
кезінде көшіп келгендер, тың игерушілердің Қазақстан жеріне жаппай ағылуы
ұлт саясатын өрескел бұрмалауға әкеліп соқтырды. Егер республикамыздағы ең
көп екі ұлт — орыс пен қазақтың ара салмағын салыстырар болсак, орталықтың
күштеу саясатынын, бет-бейнесі айқындала түседі. Тек 1926-1959 ж.ж. ғана
қазақтардын саны 58,7%-тен 29,8 %-ке құлдыраса, орыстардың саны 20,5%-тен
42,7%-ке бір-ақ көтерілген. Осы көрсеткіштің өзінен-ақ біраз шындықты айқын
байқауға болады емес пе?
Қазақ қоныс теуіп отырған жердің ауқымы одан әрі қысқара берді. 1939-
1959 ж.ж. аралығында халқымыздың саны жарты миллионға жуық өсіп, 3 миллион
581 мыңға жеткенімен, республикадағы үлесі 28 пайызға дейін төмендеп кетті.
Өйткені осы жылдары Қазақстанға сырттан еркімен көшіп келу мен күштеп қоныс
аударту жаңа бір жаппай колонизация іспетті процесс болған еді. Мәселен тек
1944 ж. наурыз айынан 1946 ж. қантар айына дейін республикаға соғыс
жағдайына байланысты эвакуацияланып немесе өз бетімен қашып пысып
келгендерді есептемегенде 866.300 мың адам жер аударылды.
Бұл негізінен тұтастайымен Кеңес өкіметі тарапынан айыпталып,
репрессияға ұшараған халықтар еді. Сөйтіп, айналасы біржарым жыл уақыт
ішінде республикаға шеттен жалпы саны Қазақстанның жергілікті ұлт өкілдері
санының 13-не тең болатын күштеп жер аударылғандар контингенті алынып
келінді. Құжаттарда айтылғандай, мәнгі-бақиға. Қырғызстанда ондайлар
жергілікті ұлт өкілдері санының 17(132 мың адам), ал Өзбекстанда 225
(181.800 адам) тең болды [4, 13 б].
Соңғы жылдары Қазақстан халқының осы этнодемографиялық тобының саны
өспей, тұрақтана бастағандығы байқалады.
Қазақстанның байырғы халқы — қазақтардың демографиялық өсуі, кейбір
зерттеушілердің пайымдауындай әлеуметтік-экономикалық артта қалғандығының
салдарынан емес, бірқатар тарихи-саяси жағдайлардың қолайсыздығынан тікелей
қатты жапа шекті. Екі ғасырға созылған отарлық қысымшылықтан кейін,
қазақтар, жығылғанға жұдырық демекші, алғашқылардың бірі болып сталиндік
әкімшілдік-әміршілдік жүйенің алғашқы құрбаны болды. Әсіресе өте ауыр тиген
зұлматты, тым рақымсыз голощекиндік геноцидтен көшпенді қазақтар қатты
күйзелді. 20-ғасырдың ортасына дейін, екінші дүниежүзілік соғыс
аяқталғанша, шамамен екі жарым ғасыр бойы қазақ халқының өз жеріндегі
жағдайы өте жайсыз, ал демографиялық ахуалы аса қолайсыз болды.
2000 ж. бірінші қарашасына дейінгі дерек бойынша, Қазақстан халқы 14
миллион 847 мың 500 адам болса, оның 53,4%, яғни, 7 миллион 985 мыңын қазақ
ұлтының өкілдері құрады. 2001 ж. аяғына қарай халық саны 14 млн. 851,1 мың
адамды құрады, 2002 ж. Аяғына таман халық саны 14 млн. 866,8 мың адамды
құрады, 2003 ж. аяғына қарай халық саны 14 млн. 951,2 мың адамды құрады,
2004 ж. Аяғына таман халық саны 15 млн. 074,8 мың адамды құрады, 2005 ж.
ортасына қарай 15 млн. 130 мың адамды құрады, 2006 ж. ортасына қарай 15
млн. 210 мың адамды құрады, 2007 ж. Басында 15млн. 395 мың адамды құрады
[6, 12 б].
Болжам мәліметтер бойынша қазіргі уақытта Ресей Федерациясында 1 310
000 этникалық қазақ тұрады, олардың 70%-дайы ауылды жерде тұрады. Біздің
отандастарымыздың көпшілігі Ресей Федерациясының Қазақстанмен шекаралас 12
субъектілерінде жинақы тұрып жатыр. Бұл - Алтай өлкесі, Астархан, Орынбор,
Самар, Қорған, Шелебі, Омбы, Сарытау, Волгоград, Новосібір және Түмен
облыстары. Қазақтардың белгілі бір саны Мәскеуде, Сант-Петерборда,
Татарстанда, Қалмақияда, сондай-ақ Ресейдің басқа да облыстарында өмір
сүруде. 1999 жылдың басында Ресей Федерациясының өңірлерінде тұрып жатқан
қазақтар туралы мынандай мәліметтер болды:
Аумақ Саны
Астархан облысы 135 000
Орынбор облысы 115 000
Волгоград облысы 46 000
Шелебі облысы 34 000
Алтай өлкесі 24 000
Қорған облысы 19 000
Түмен облысы 18 000
Самар облысы 16 000
Новосібір облысы 14 000
Мәскеу 10 000
Сант-Петербор 8 000
Ханты-Мансы аймағы 4 000
Томбы облысы 2 000
Сахалин облысы 1 000
1989 жылғы мәліметтер бойынша Таулы Алтай автономиялық облысының
Көшағаш ауданында халықтың 39,6% – төлеңгіттер мен алтайлықтар, 54,4 % (9
000 адамдай) – қазақтар. 1989 жылы ауданда 8 200 қазақ және 7 013
төлеңгіттер (алтайлықтар) болған; 1993 жылы – тиісінше 6 377 және 7 264
адам. Соңғы жылдары көшіп келу азайды, кері процесс байқалды. 1995 жылы
аудан халқы 15 748 адам болса, соның 7 999 қазақ, 7 555 төлеңгіт
(алтайлық). Дамудың қазіргі кезеңінде қазақ диаспорасына жалпы екі процесс
тән: этникалық сәйкестілікті сақтау және Қазақстанға оралу.
Этникалық өзін-өзі тану деңгейінің көрсеткіші ретінде қазақтардың басым
бөлігінің өздерінің шыққан тектерін, немесе рулық топтарын білуін, өзінің
тарихи салт-дәстүрлерін білуін бөліп қарауға болады. Мысалға, Көшағаш
ауданының қазақтары бұл мәселеге хабардар екендігін атап өтеді, қазақ
этностарының жүзге бөлінетінін жадында сақтаған. Көшағаш ауданындағы
қазақтардың негізгі бөлігі өздерін орта жүзге жатқызады – 48%, ал 2% - ұлы
жүзге және 1% - кіші жүзге жатады, қалғандары өздерінің рулары туралы жауап
беруге қиналады. Алтай қазақтары өз салт-дәстүрлерін тұрмыстық, материалдық
мәдениет деңгейінде сақтайды. Көшағаш ауданының қазіргі тұрмысы салт-дәстүр
ерекшеліктерінің жақсы сақталуымен ерекшеленеді. Ұлттық аспаптар көбінесе
отбасылық тұрмыста қолданылады – қазақтардың 70%-дан астамы ұлттық
аспаптарды пайдаланатынын айтады, шамамен сонша адам ұлттық кием киеді. Сол
сияқты ұлттық тұрғын үй нысаны - киіз үйлер де кең тараған. Алтайдағы қазақ
халқының арасында нуклеарлық отбасылар басым.
Этникалық біртекті некеде 76% қазақтар тұрады. Халқының 9% қазақтар
құрайтын Усть-Канск ауданында ұлтаралық некелер санының арту үрдісі басым:
қазақтардың 40% өзге ұлт өкілдерімен некеде тұрады (23% - орыстармен және
17 % - алтайлықтармен). Алтай қазақтарының тағы бір ерекшелігі – діни
фактор. Алтайлықтар лауазымды этнос мәртебесін алған, ал әлеуметтік
инфрақұрылымда көшбасында тұрған қазақтар этникалық азшылық рөліне түсіп
қалған қазіргі жағдайда өзін-өзі анықтау нысанына айналған діни фактор
ерекше маңызға ие боп отыр. Ислам әлемімен (Қазақстан, Моңғолия, Қытай,
Түркия мұсылмандарымен) байланыс орнауына орай соңғы жылдардағы ауданның
қарқынды исламдануы тек діни ғана емес, этникалық сананы да өзекті етіп
отыр және Алтай Республикасы қазақтарының бірігуіне жағдай жасайды. Көшағаш
ауданының этно-локалды топтары бабаларының діни ұғымдарын көзінің
қарашығындай сақтауды. Аудан халқының басым бөлігі өздерін дінге сенетіндер
деп санайды. Алтай мемлекеттілігінің шеңберінде Алтай Республикасының басқа
халықтары сияқты қазақтар да мәдени және тілдік егемендігін алды.
Республиканың заңнамалық актілері алтай және орыс тілдерін мемлекеттік тіл
деп жариялады және қазақ тілін қазақтардың жинақы тұратын жерлерінде ресми
деңгейде пайдалануға болады деп көрсетті.
Қазақтардың 90%-дан астамы өз тілін ана тілі санайды және отбасында
қазақ тілінде сөйлесіп, оны жақсы білетіндігін көрсетеді. Басқа этникалық
топтармен өзара әрекеттестік жағдайында алтай қазақтары орыс тілін ғана
емес, алтай тілін де меңгеріп, ол тілде көп жағдайда еркін сөйлейді.
Көшағаш ауданындағы нақты полилингвизм әкімшілік-саяси факторлармен және
күнделікті өмір қажеттіліктерімен, білім беру жүйесінің ерекшеліктерімен
негізделген. Алтайда көптеген онжылдықтар бойы білім беру тілі орыс тілі
болып келді. Ұлттық білім беруді дамыту жөніндегі эксперименттің
басталуымен ауданның көптеген мектептерінде (олардың арасында үш бастауыш,
он орта, бір орталау мектеп бар) 1-4 сыныптарда ана тілінде (кенттің
этникалық көпшілігінің тілінде) оқыту, 5-11 сыныптарда – ана тілі курсын
сақтай отырып орыс тілінде оқыту енгізілген. Аудан әкімшілігі ұлттық
мәдениеттерді сақтау мен дамытуға жағдай жасауда. Оның жәрдемімен Көшағашта
Қазақ мәдениетінің орталығы құрылды. Алтай қазақтарының өзіндік
ерекшеліктерін сақтаудың басқа да шаралары жасалып жатыр. 2001 жылы Көшағаш
ауданының Жаңаауыл кентінде Ресей қазақтарының құрылтайы өтті. Құрылтайға
Қазақстан Президенті Н.Назарбаев пен Ресей Президенті В.Путин өз үндеулерін
жолдады. Құрылтайда басқа мәселелермен бірге қазақ тіліндегі жергілікті
телевидение, баспасөз және радионы дамыту жоспарлары талқыланды. Іс жүзінде
барлық қазақотбасыларының (95%) өз үй шаруашылығы бар, олар ет мен сүт
өндірісінде жетекгі рөл атқарады.
Өзбекстан Республикасы Статистика орталығының ресми мәліметтері
қазақтардың санын өте төмендетіп, 1 млн.-ға дейін жеткізіп отыр. Алайда
қазақтардың саны 1 млн. 660 мың адам деп сеніммен айтуға болады, бұл
шетелдегі қазақ диаспораларының үштен бірін құрайды. Олардың Өзбекстандағы
жинақы тұратын жерлері Қарақалпақстан, Ташкент қаласы, Ташкент, Навои,
Жызақ, Сырдария және Бухара облыстары. Қазақстан Республикасы Сыртқы істер
министрлігі өзбек тарапына азаматтық алудың оңайлатылған тәртібі туралы
келісім жасауды ұсынған болатын. Алайда Өзбекстанның Сыртқы істер
министрлігі қолданылып жүрген ішкі заңдарына сілтеме жасай отырып оны
кейінге қалдыруды ұсынып, оны қараудан бас тартты. ҚР Азаматтығы туралы
Заңға қажетті түзетулер енгізілгеннен кейін бұл мәселе шешілді [7].
Мамандардың болжамы бойынша Отанына оралғысы келетін обасылар саны таяу
жылдарда күрт өсіп, көшіп шығу жаппай бұқаралық сипат алуы мүмкін
Мектептерде қазақ тіліндегі оқу құралдарының жетіспеуіне байланысты 2002
жылы Елшілік ҚР Білім және ғылым министрлігімен бірлесе ӨР Халыққа білім
беру министрлігіне 5 млн. теңгенің оқулықтарын берді.
2005 жылы алыс және жақын шетелдегі, соның ішінде Өзбікстан, қазақ
диаспорасының балалры үшін 5 сынып үшін 18 699 дана, 9-сынып үшін 19 300
дана оқулық пен оқу-әдістемелік кекшн жіберілді. Өзбекстанның білім беру
министрлігі қазақ мектептеріне арналған оқулықтар шығаруды ұйымдастырды,
алайда оқулықтардың жетіспеуінен және өзбек мектептерінің латын әліпбиіне
көшуінен қазақ мектептері қысқарып жатыр.
Көрші Өзбекстанда тұратын қазақтардың проблемалары аз емес, бұл ана
тілінде білім алумен байланысты проблемалар, ана тіліндегі мерзімді
баспасөздерге жазылуға шектеу қою, мәдениет, әдебиет, өнер саласындағы
проблемалар, әдеуметтік-экономикалық проблемалар. Өзбекстанның аудандары
мен қалаларында Қазақстан телевидениесінің хабарлары біртіндеп экраннан
түсіп қалуда. Білім беру жүйесінде де өз қиындықтары бар, қазақ тіліндегі
оқулықтар жетіспейді, қазақ тілінде оқытатын мектептер саны жыл өткен сайын
қысқарып келеді, Өзбекстанның жалпы білім беретін мекемелері латын
графикасына көшуі білім алуға қосымша қиындықтар туғызады. Диаспораның 60%-
дайы ауыл тұрғындары. Олар мақта мен күріш егеді, мал шаруашылығымен, соның
ішінде қаракөл қойын өсірумен айналысады. Қалалықтар негізінен білім беру,
денсаулық сақтау, тұрмыстық қызмет көрсету және басқа да материалдық емес
салаларда жұмыс істейді.
Этникалық қазақтардың мемлекеттік билік органдарындағы өкілділігі
лауазымды ұлтпен салыстырғанда өте төмен. Республиканың қазақтар тығыз
орналасқан өңірлері – Қарақалпақстанда, Ташкент, Навои облыстарында
диаспора өкілі басшылардың саны соңғы жылдары елеулі қысқарды. Оларды басшы
орындардан, жалақысы жоғары немесе беделді лауазымдардан босатып жатыр.
Қазақ диаспорасы бұларды өздерінің әлеуметтік, саяси құқықтарының
бұрмалануы деп қабылдайды, сондай-ақ биліктегілердің мұндай әрекеттері
республикадағы, әсіресе қазақтар жинақы тұратын жерлердегі әлеуметтік
шиеленіске әкеп соғуы мүмкін. Тұрмыстық деңгейдегі этникааралық жанжалдар
санының артуы осының жанама дәлелі бола алады. Диаспораның әлеуметтік
мәртебесінің төмендеуі, оның материалдық жағдайының нашарлауы, тіршілік
етудің көптеген салаларындағы кепілді құқықтардың жоқтығы – ауыр тиетін
процесс, алайда оны республикадағы қазақ халқын ғана шеттету деп қарамау
керек. Бұл объективті процесс, өтпелі кезеңмен байланысты және ұлтына
қарамастан елдің барша халқын қамтиды. Әлеуметтік мәртебесінің
төмендегеніне қарамастан қазақ этносының жоғары бейімделу мүмкіндіктері
оған жаңа жағдайда да қоғамдағы өзінің орнын табуға көмектеседі.
Соңғы халық санағына (1999 жылғы сәуір) сәйкес мұндағы этникалық
қазақтардың саны 42 657 адам. 2004 жылдың басында қазақ халқының саны 65
мың шамасында. Анағұрлым жинақы орналасқан жерлері Шу облысы (17 510 адам),
Бішкек қаласы (12 064 адам), Ыстықкөл (6979 адам), Талас (3604 адам), Жалал-
Абад (1 130 адам), Ош (1200 адам), Нарын (394 адам) және Баткент (376 адам)
облыстары. Білім деңгейі: жоғары білімі барлар – 4 234 адам, аяқталмаған
жоғары - 678, орта-арнаулы – 4 346, орта – 13 366, қалғандарында – бастауыш
білім. Қазақтардың ішінде 47 ғылым кандидаты, 8 ғылым докторы бар. Жалпы
алғанда Қырғызстандағы біздің отандастарымыздың әлеуметтік-экономикалық
жағдайы мақтанарлықтай емес. Қазақтардың бір бөлігі аралас некеден туған,
ассимилияция қаупін туғызады. 1999 жылғы ұлттық халық санағы мәліметтеріне
сәйкес 42 657 қазақтың 7546-сы ана тілін қырғыз тілі деп, 2449 – орыс тілі,
95 - өзбек тілі деп көрсеткен. Мұның себептерінің бірі қазақ диаспорасы
жинақы тұратын аудандарда қазақ орта мектептері мен балалар мекемелері жоқ
деуге болады, ана тілінде теле- және радио бағдарламар таратылмайды.
1995 жылғы халық санағы мәліметтері бойынша Түркменстанда 86 987 қазақ
тұрады (елдегі халықтың жалпы санының 4%). Олар Дашогуз (33 000 адам),
Балкан (22 000 адам), сондай-ақ Марый және Лебап уәлайяттарында
(облыстарында) жинақы қоныстанған және негізінен мал шаруашылығымен
айналысады, тамақ және мұнайөңдеу салалары мен әлеуметтік салада жұмыс
істейді. Біздің елшілігіміздің мәліметтері бойынша 2003 жылы мұнда 110 000
қазақ тұрған. ҚР Елшілігі Түркменстандағы қазақ мектептерінің
директорларына 16 000 оқулықтар мен оқу құралдарын тапсырды. Соңғы
уақыттарда көшіп келген қазақтардың азаматтығын ауыстыру мәселесі ерекше
өткір болғандықтан, сондай-ақ бұл процедураның ұзақтығы мен қымбаттығына
байланысты Қазақстан Республикасының Сыртқы істер министрлігі түркмен
тарапына Азаматтықты оңайалатып алу мен тоқтату туралы Келісімнің жобасын
жіберді. Алайда Түркменстанның Орталық Азия елдерінен бөлектенуіне және
біздердің елдеріміздің арасындағы визалық режим енуіне байлйанысты бұл
проблема әлі күнге өзінің оң шешімін таппай отыр. Осы үшін біздің
отандастарымызға залал көруде, олардың Қазақстанмен гуманитарлық
байланыстары шектеулі.
1.2 ҚР мен РФ арасындағы саяси қатынастардың қалыптасып даму эволюциясы
Ресей Федерациясы Қазақстан Республикасының тәуелсіздігін 1991 жылы 17
желтоқсанда мойындады. Мемлекеттің геосаяси орналасуы оның серіктесін
таңдауда және олармен қарым-қатынасқа түсуде тарихи көзқарастан басты рөл
атқарады. 1991 жылы КСРО-ның ыдырауы және оның территориясында 15 жаңа
тәуелсіз мемлекеттің, оның ішінде, Қазақстан Республикасы мен Ресей
Федерациясының пайда болуы бүкіл еуразиялық континентінде геосаяси
трансформациясына алып келді. Тәуелсіздік алғаннан кейін жаңа мемлекеттер
басшыларының алдында сыртқы саясаттағы артықшылықтарды анықтау мәселесі
тұрды. 1990-жылдардың басында Қазақстан Республикасы Президенті Н.Ә.
Назарбаев пен Ресей Федерациясының Президенті Б.Н. Ельцинге қандай
мемлекеттермен өзара тиімді ынтымақтастықты дамыту мәселесін шешу керек
болды. Қазақстан Республикасы мен Ресей Федерациясы сыртқы саясатын
анықтауда жаңадан қалыптасқан еуразиялық кеңістігіндегі геосаяси жағдай өте
маңызды болды. Еуропа мен Азия тоғысында орналасқан бұл екі мемлекет Батыс
пен Шығысты жалғастыратын көпір секілді; бұл фактор олардың еуропалық және
азиялық мемлекеттермен қарым-қатынастарын реттеуде маңызды рөл атқарды. Ал
КСРО-ның ізбасары Ресейге келсек, ол территориясы жағынан ең үлкен мемлекет
және әлемдік саясат пен жаңа пайда болған мемлекеттерге өз ықпалын
тигізеді. Ресей мен Қазақстанның геосаяси орналасуы екі мемлекеттің сыртқы
саяси қызметіне, олардың қауіпсіздігін қамтамасыз етуге және өзара мәдени
қарым қатынастарды тереңдетуге өз септігін тигізеді [8].
Қазақстан Республикасы мен Ресей Федерациясы арасында қол қойған
келісімдер негізінде өзара екіжақты қатынастарын келесі кезеңдерге бөлуге
болады:
I кезең –1991 жылғы желтоқсан - 1992 жылғы мамыр. Мемлекетаралық
құқықтық катынастардың қалыптасуы.
II кезең – 1992 жылғы мамыр -1994 жылғы наурыз. Мемлекетаралық
экономикалық және саяси ынтымақтастықтың үлгісін іздеу.
III кезең 1994 жылғы наурыз - 1997 жылғы қыркүйек Экономикалық және
басқа салаларда кірігуді кеңейту мен тереңдету.
ІV кезең – 1997 жылғы қыркүйек - 2001 жылдар аралығы. Стратегиялық
әріптестікті нығайту. Мәңгілік достык туралы Декларация.
ІV кезең – 2001- бүгінгі күнге дейін. Қазақстан Республикасы мен Ресей
Федерациясы арасындағы екі жақты қатынастардың кеңейіп дамуы.
1991 жылғы 17-тамызда Қазақстан мен Ресей президенттерінің Алматыдағы
кездесуінде бірқатар құжаттарға қол қойылды, олардың екеуі Президенттердің
Бірлескен мәлімдемелері - айрықша мән беруге тұрарлық. Соның біріншісінде -
"Біртұтас экономикалық кеңістік туралы"' деп аталатын құжатта - егемен екі
мемлекеттің президенттері, Қазақстан мен Ресейдің елде экономикалық
тұрақтылық жағдайын жасау, біртұтас нарықтық кеңістік құру жолындағы
жауапкершілігін сезініп, республика аралық экономикалық қатынастардың оң
тәжірибесіне сүйеие отырып, егемен он бес мемлекет басшыларының жұмыс
барысындағы кездесуін өткізудің уақыты мен орнын келісу жөнінде барлық
республикалардың жетекшілеріне ұсыныс жасауды дұрыс деп шешті. Бұл
кездесудің мақсаты біртұтас нарықтық кеңістікті қалыптастыруға байланысты
экономикалық және әлеуметтік проблемалардың бүкіл кешенін талқылау болуы
тиіс еді.
1992 жылғы 17-қаңтарда, үкімет басшылары Республика аралық
технологиялық корпорациялар құру жөніндегі ниет туралы хаттамаға қол қойды.
Технологиялық тізбек әуелден-ақ екі елдегі өндірістер өзара жеткізілімге
өте-мөте тәуелді деп білетіндіктен және экономикалық кірігудің жоғары
деңгейін қажет ететіндіктен алдағы болашаққа белгілібір мақсат қоятын осы
үкіметаралық құжат өзара тиімді шаруашылық байланыстарын орнату жолдарын
іздестіру бағытындағы алғашқы нақты қадамдардың бірі болды [9].
1992 жылғы 25 мамырда Қазақстан Республикасы мен Ресей Федерациясы
арасындағы "Достық ынтымақтастық және өзара көмек туралы" шартқа қол
қойылды. Онда мемлекеттік егемендікті және аумақтық тұтастықты өзара
сыйлау, күш колданбау, мәселелерді бейбіт шешу, тендік және бір-бірінің
ішкі істеріне қол сұқпау, адам құкығын жүзеге асыру, алған міндеттерді адал
орындау. экономикалық қысым жасаудан бас тарту принциптерін басшылыққа
алатындықтарын жариялады. Қазақстан мен Ресей ұлттық белгісі бойынша
кемсітушілікке жол бермейтінін екі ел арасындағы ғылыми, мәдени
байланыстарды дамы-та беретінін атап көрсетті. Ұлттық экстремизмнің,
сепаратизмнің кез келген көріністеріне табанды түрде қарсы шығу қажеттігі
аталды.
Қазақстан мен Ресей президенттерінің 1992 жылғы мамырдағы кездесуінде
Достық, ынтымақтастық және өзара көмек туралы іргелі шарттан басқа екі
мемлекетке де аса маңызды "Байқоңыр" ғарыш айлағын пайдалану тәртібі
туралы" келісімге де қол қойылды.
1993 жылғы ҚР мен РФ екі жақты қатынастарының белгілі бір дәрежеде
аймақтық деңгейдегі ықпалдастық жағына қарай ойысу үрдісі байқалды. Бұл
уақытта азаматтардың күнделікті тыныс тіршілігіне тікелей ықпал ете
алатындай нақты мәселелер бойынша келісімшарттар қабылдау үдерісі әсіресе
қарқынды жүрді. Мұндай көзқарас екі ел басшылығының көзге бола бірлесудің
нәйеті биігіне ұмтылмай, Қазақстан мен Ресей жерінде тұратын әрбір нақты
адамның мүддесі үшін нақты байланыстарды кеңейтуді және нығайтуды
көздейтінін тағы бір дәлелдейді. Екі ел үкімет делегацияларының шектес
аймақтар әкімшіліктерінің басшыларын қатыстыра отырып сауда-экономикалық
ынтымақтастық мәселелері бойынша сол жылғы 11 қырқүйекте Көкшетауда өткен
тағы бір кездесуі осы бағыттың саналы түрде таңдалғанын көрсетті.
Екі жақты ынтымақтастықтың екінші кезеңі мемлекатаралық қатынастардың
мәдени гуманитарлық аядағы ықпалдастық сияқты бағыты өзінің маңыздылығын
бұрынғысынша сақтап отырғанын және біздің елдеріміздің арасындағы
қатынастарда басым бағыттардың бірі екенін дәлелдеді. Қазақстан мен Ресей
халықтарының мәдени және рухани байланыстарының ғасырлар қойнауына кететін
тарихы мен уақыт сынынан өткен дәстүрлері мәдениет, өнер, ғылым, білім
саласындағы етене жақындық пен ынтымақтың қажеттілігін айқындап берді.
1993 жылы 12 ақпанда Қазақстан мен Ресей білім министрліктері арасында
Білім саласындағы ынтымақтастық туралы келісімге қол қойылды, ол
мектепалды, жалпы кәсіптік техникалық, арнаулы орта және жоғары білім беру
саласындағы байланыстарды дамытуды айқындады. Оқытудың қай тілде
жүргізілуіне қарамастан, екі мемлекеттің ұлттық білім беру жүйесіне кіретін
барлық білім мекемелерінің тең құқығы қолдау тапты, оларға бірдей
мемлекеттік ұйымдастырушылық, педагогикалық, оқу-әдістемелік және
материалдық-қаржылық кемек көрсету қажет екендігі мойындалды.
Тараптар өз аумақтарында тұрақты мекендейтін азаматтарға өздеріне
белгіленген жағдайға сәйкес білім алу мүмкіндігі мен тең құқығына кепілдік
берді. Қазақстандағы орыс тілінде оқытатын мектептер мен Ресейдегі қазақ
тілінде оқытатын мектептерге оқу-әдістемелік, кадр педагогикалық қолдау
көрсету жөніндегі шаралар кешені көзделді. Тараптар ез мемлекетінің
этностық отаны екінші тараптағы азаматтарының білімге деген қажеттерін өтеу
женінде өзара міндеттеме алысты [10].
Қазақстан Республикасының Президенті Н. Ә. Назарбаевтың Ресей
Федерациясына тұңғыш ресми сапары 1994 жылғы 28-29 наурызда болды. Оның
барысында президенттер мен үкімет басшылары келемі жағынан ғана емес, екі
елдің алдағы ынтымақтастығындағы мән-мағынасы жағынан да кең ауқымды 23
құжатқа қол қойды. Солардың ішінде мейлінше маңызды әрі ерекше мән
берерлігі мыналар: Қазақстан мен Ресейдің экономикалық ынтымақтастығы мен
кірігуін одан әрі тереңдету туралы шарт, бір-бірінің аумақтарында тұрақты
мекендейтін Қазақстан мен Ресей азаматтарының азаматтығы мен Құқықтық
мәртебесіне байланысты мәселелерді шешудің негізгі принциптері туралы
меморандум, сондай-ақ "Байқоңыр" ғарыш айлағын пайдаланудың негізгі
принциптері мен шарттары туралы келісім.
1994 жылғы 28 наурызда президенттер қол қойған Меморандумда Қазақстан
Республикасының аумағында тұрақты мекендейтін Ресей Федерациясы
азаматтарының және Ресей Федерациясының аумағында тұрақты мекендейтін
Қазақстан Республикасы азаматтарының азаматтығы мен құқықтық мәртебесіие
байланысты мәселелерді шешудің негізгі принциптері белгіленді.
Қазақстан мен Ресейдің кірігу үдерісіне қуатты серпін берген келесі бір
қадам президенттер Н. Ә. Назарбаев пен Б. Н. Ельциннің 1995 жылы қаңтарда
Мәскеуде өткен жұмыс бабындағы кездесуі болды.
Оның барысында президенттер аса маңызды үш құжатқа қол қойды, олар:
Қазақстан-Ресей ынтымақтастығын кеңейту мен тереңдету туралы декларация;
Ресей Федерациясының аумағында тұрақты мекендейтін Қазақстан Республикасы
азаматтарының және Қазақстан Республикасының аумағында тұрақты мекендейтін
Ресей Федерациясы азаматтарының құқықтық мәртебесі туралы Қазақстан
Республикасы мен Ресей Федерациясының арасындағы шарт; Тұрақты мекендеу
үшін Ресей Федерациясына келетін Қазақстан Республикасы азаматтарының және
тұрақты мекендеу үшін Қазақстан Республикасына келетін Ресей Федерациясы
азаматтарының ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Халықаралық қатнастар факультеті
Халықаралық қатынастар және ҚР сыртқы саясаты кафедрасы
МҰҚАШЕВ ОЛЖАС АСҚАРҰЛЫ
ҚР МЕН ТМД ЕЛДЕРІ ҚАТЫНАСТАРЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ДИАСПОРАСЫНЫҢ МӘСЕЛЕЛЕРІ (ХХ Ғ.
СОҢЫ - ХХІ Ғ БАСЫ)
(Бітіру жұмысы)
Ғылыми жетекші: ____________________ т.ғ.к., доцент Ж.Қ.Идрышева
Нормабақылаушы: ___________________ т.ғ.к., доцент А.Р.Әліпбаев
Қорғауға жіберілді:
Халықаралық қатынастар және ҚР
сыртқы саясаты кафедрасының
меңгерушісі, т.ғ.к. доцент _____________________ Е.С.Чукубаев
Алматы 2011 жыл
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 ТАРАУ ҚАЗАҚСТАННЫҢ ТМД ЕЛДЕРІНДЕГІ ДИАСПОРАСЫ ЖӘНЕ РЕСЕЙМЕН ҚАТЫНАСТАҒЫ
ҚАЗАҚ ДИАСПОРАСЫ ... ... ... ... ... ... . ... ...9
1. ТМД елдеріндегі қазақ диаспорасы тарихы мен қазіргі
жағдайы ... ... ... ... ...9
2. Қазақстан – Ресей екі жақты ынтымақтастығы және екі ел арасындағы
диаспора мәселесіне қатысты құқықтық базаның
қалыптасуы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 16
3. Қазақстан мен Ресей арасындағы ынтымақтастықтың дамуындағы ресейдегі
қазақ диаспоралардың
рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 26
2 ТАРАУ ҚАЗАҚСТАННЫҢ ТМД ЕЛДЕРІМЕН ҚАТЫНАСЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ
ДИАСПОРАСЫ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 37
2.1 Қазақстанның ОА елдерімен қатынастарындағы қазақ диаспорасы
мәселесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 37
2.2 ҚР-ның Әзірбайжан, Украина елдерімен қатынастары: қазақ диаспорасы
мәселесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 49
2.3 Беларусь, Армения және Малдова елдерімен Қазақстан қарым-қатынасы...62
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .71
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ..74
КІРІСПЕ
Қазіргі таңда шетелдегі қазақ диаспорасының жағдайы, тағыдыры, өмір-
тіршілігі, олардың тарихи отанына оралмандар болып келуі, Қазақстанның ТМД
елдерімен қатынасында өте маңызды. 40-тан астам елдерде 4,5 млн. қазақ
тұратындығы аян. 2002 жылғы кейбір есептер бойынша бес миллионның үстінде.
Бүгінде ТМД елдерінде тұратын қазақ диаспорасының басым көпшілігі өз
бетімен емес, тағдырдың жазуымен, озбырлық әрекеттерден өзге елдерге қоныс
аударуға мәжбүр болған. Өркениетті елдер қатарына толық құқықты мүше
ретінде еніп отырған Қазақстанның енді оларға қол ұшын беруі, күнделікті
өмір-тіршілігіне жағдай жасауы, балаларын оқытуға мүмкіндік жасауы,
оралмандардың елге қайтып келуіне себепкер болуы әбден орынды әрі
дүниежүзілік қауымдастық басшылыққа алып отырған халықаралық құқық
қағидаттары мен нормалырына толық сәйкес келеді.
"Ата-бабаларымыз бен олардан тараған ұрпақ жасаған мол рухани қазынаны
шашпай-төкпей жинап алуымыз, оны атажұртта және барша әлемге таныстыру аса
маңызды шаруа" – деп айтқан еді Елбасы Н.Назарбаев Түркістанда 2002 жылғы
23 қарашада өткен Дүниежүзі қазақтарының ІІ форумында. Бұл орайда Үкімет
бекіткен 2001-2010 жылдарға арналған ҚР көші-қон саясатының салалық
бағдарламасын айта кеткен де жөн. Онда қазақ диаспорасының елге көшіп
келуіне, олардың бейімделуіне, және қазіргі тіршілігінде қолдау білдіру
мәселелеріне ерекше назар аударылған. Әрине жыл сайын белгіленетін квотаның
оралмандардың басым көпшілігін қамтымауы бәрімізді алаңдатады. Бірақ,
мемлекет тарапынан қазақ диаспорасы үшін жасалып жатқан игі істерді сол
мемлекеттің дәулеттілігіне және сыртқы саясатына қарап бағалаған дұрыс [1].
1996 жылғы желтоқсанда “Қазақстанның шет елдердегі отандастарды
қолдаудың мемлекеттік бағдарламасы” қабылданды. Арада дәл бір жыл өткен
кезде “Халықтың көші-қоны туралы” заң күшіне енді. Осы заң бойынша жыл
сайын квоталар бөлінетін болды. Мысалы, 2004 жылға репатрианттардың 10 мың
отбасына квота белгіленді. 2015 жылға дейін жыл сайын квота 15 мың отбасына
өсіп отырады. Миграцияға және оралмандардың азаматтығын белгілеу мақсатында
бірнеше ТМД елдерімен, атап айтсақ Ресеймен, Беларусьпен, Украинамен екі
жақты және Қырғызстанмен, Ресеймен, Беларусьпен көп жақты келісімдер
жасалды. Мұндай келісімдерді Өзбекстанмен және Түрікстанмен де жасалмақ. ҚР
Сыртқы істер министрлігі өз тарапынан визалық мәселелер шешуді мұқият
бақылап отыр. 2003 жылғы “Виза беру тәртібі туралы” нұсқаулығына сәйкес
әрбір отандастың ешбір шақырусыз үш айға жарамды визаны жылына екі рет
алуға және виза алу кезінде төлем төлемеуге мүмкіндігі бар.
2002 жылғы наурызда Министр Қасымжомарт Тоқаев Халықаралық көші-қон
жөніндегі ұйымның бас директоры Бронсон Маккинлимен және ұйым өкілдігінің
басшысы Майкл Чанцпен кездескен еді. Байқаушы болған Қазақстан сол жылы осы
ұйымға толық мүше ретінде кіруге ынта білдірді. Бұл ұйым оралмандардың
бейімделуіне қолдау білдіруді мақсат тұта отырып, тұрақты түрде қаржылық
көмек көрсетеді. Мәселен, 2001 жылы қазақстандық жобалар 750 мың доллардан
жоғары көлемде қаржыландырылды. Шағын грант беру, арнайы семинарлар өткізу,
бірлескен жобаларды жүзеге асыру – осының барлығы да тәрізді
ынтымақтастықтың жемісі [2].
2002 жылғы 24 қыркүйекте Қ.Тоқаев БҰҰ босқындар iстерi жөнiндегi
Жоғарғы Комиссарының Басқармасы Өкiлдiгiнiң Басшысы Абдул Карим Гульды
Қазақстандағы миссиясының аяқталуына орай қабылдаған болатын. Әңгiме
барысында арадағы ынтымақтастық мәселелерiнiң кешенi, босқындарды қорғау,
көшi-қон заңнамасын жетiлдiру тілге тиек етіліп, оралмандар мәселелерiн
шешу перспективалары қаралды. Қазақстанның шет елдердегі отандастарды
қолдаудың Мемлекеттік бағдарламасының аясында да дипломаттардың істеген
қадамдары аз емес. Мәселен, 2001 жылы Түрікменстанда орта мектеп бітірген
қазақ жастары үшін Қазақстанның жоғарғы оку орыңдарының дайындық курстарына
мемлекет есебінен бөлінетін орынның саны 25 болатын. 2001 жылы 25 орынға
бағын сынаған 103 талапкер болса, 2002 жылы Қазақстандағы жоғарғы оку
орындарының дайындық курстарында білім алуға 167 адам ниет білдірді.
20022003 оку жылындағы дайындық курстарында түрікмен казақ жастарын оқыту
үшін 50 орын берілді. Қазақстанға барып сынаққа қатысуға тұрмыстық
жағдайларының көтермейтіндігін айтып арызданған Түрікменстандағы қазақ
диаспорасының өкілдеріне жергілікті жерде сынақтан өту мүкіндігі
ұйымдастырылды [3].
Жалпы әлемнің 40 елінде тұратын қазақ диаспорасы мен Қазақстандағы
қазақ халқының алдында тұрған күрделі бір мәселе әліпби бірлігі, өйткені
әліпби біркелкі болмағандықтан бұл да қиындық туғызады. Ауызекі сөйлеуінде
ешқандай айырмашылық болмаса да, жазу мәселесіндегі жағдай олай емес. 40
елде тұратын қазақтар бір бірінің жазуын түсінбейді. Қытай қазағы төте
жазуды пайдаланса, Қазақстан, Моңғолия және Ресей қазақтары кириллицадан
бас тарта алмай жүр. Өзбекстан мен Түркіменстан латын әрпіне көшіп те
үлгерді.
Тәуелсіздік жылдарының бедерінде Канададан бастап Австралияның арасын
жалғап жатқан 40 шақты мемлекеттегі қазақ этносымен байланыс құрып
үлгердік. 32 елде қазақ ұлттық мәдени орталықтары құрылып, бізбен тікелей
байланыста жұмыс жасап жатыр. [4-5]
Әлемде өз диаспорасымен жоспарлы түрде айналысып жатқан ел саусақпен
санарлық. Бұл бастамада Израиль мен Германияны мысал етіп, олардың қатарына
Қазақстанды да қоюға болады. Көші-қон мәселесіне келсек, бастапқыда бұл
мәселемен қауымдастық айналысқан. Жинақталған тәжірибе негізінде кейін
мемлекеттік орган құрылды. Көші-қон агенттігі жасақталды, одан кейін Еңбек
және әлеуметтік қорғау министрлігінің қарамағындағы Көші-қон комитеті осы
іспен айналыса бастады. Тек соңғы он жылдың аясында Қазақстанға миллионға
жуық қазақ көшіп келді. Бұл – аса салмақты көрсеткіш. Мұндай ісімен бүкіл
ТМД елдерінің бірі де, тіпті Ресей де мақтана алмайды.
Зерттеу жұмысының хронологиялық шеңбері ХХ ғ. соңы мен ХХІ ғ басы ҚР
мен ТМД елдері қатынастарындағы қазақ диаспорасының мәселелерін қамтиды.
Бітіру жұмысының мақсаттары мен міндеттері. ХХ ғ. соңы мен ХХІ ғ басы
ҚР мен ТМД елдері қатынастарындағы қазақ диаспорасының мәселелерін жүйелі
және кешенді түрде зерттеу болып табылады. Осындай мақсатқа сәйкес зерттеу
жұмысының алдына мынадай міндеттер қойылады:
• Қазақстанның ТМД елдеріндегі диаспорасын анықтау;
• Қазақстан – Ресей екі жақты ынтымақтастығы және екі ел арасындағы
диаспора мәселесіне қатысты құқықтық базаның қалыптасуы мен екі ел
арасындағы ынтымақтастықтың дамуындағы Ресейдегі қазақ диаспоралардың
рөлін зерттеу;
• Қазақстанның Орталық Азия елдерімен қатынастарындағы қазақ диаспорасы
мәселесін ашып көрсету;
• ҚР-ның Әзірбайжан, Украина, Беларусь, Армения және Молдова елдерімен
қатынастарындағы қазақ диаспорасы мәселесін толық зерттеп ашып
көрсету.
Бітіру жұмысының деректік негізі: Бітіру жұмысының алдына қойған
мақсатын орындауда негіз болған деректердің қайнар көздеріне қарай оларды
алты топқа болуге болады.
Деректердің бірінші тобына ТМД елдерінің мемлекеттік деңгейдегі заң
актілері мен қаулылары жатады. Зерттеу жұмысында автор Қазақстан
Республикасының Ата заңын, Ресей Федерациясының Конституциясын,
Қазақстан Республикасының мәдениет туралы заңын, Қазақстан Республикасының
білім туралы заңын, осы заңдардың негізінде мемлекеттердің ұстанып отырған
ресми саясаттарын анықтайды [6-9].
Деректердің екінші тобы дипломатиялық құжаттардан тұрады. Қазақстан
Республикасы мен ТМД елдері арасындағы қарым-қатынастарды нығайтуға
бағытталған екіжақты және көпжақты қарым-қатынастардың құқықтық негізін
құрайтын келісім шарттар, хаттамалар, конвенциялар, декларациялар мен
меморандумдар жатады [10-12].
Деректердің үшінші тобына Дипломатиялық мұрағат материалдарына
Қазақстан Республикасының Сыртқы Істер Министрлігінің ағымдағы мұрағат және
Қазақстанның ТМД елдеріндегі елшілігінің, Ресейдің, Өзбекстанның,
Қырғызстанның, Әзірбайжанның Қазақстандағы елшілігінің ағымдағы мұрағат
дерек көздерін жатқыздық. Бұл материалдар жинағы Қазақстан мен ТМД елдері
арасындағы барлық саланы, атап айтқанда екіжақты экономикалық, саяси,
әскери-техникалық, диаспора мәселесіне қатысты, гуманитарлық салалар
бойынша мемлекетаралық қатынастардағы бекітілген барлық құжаттарды
жинақтап, еуразиялық өркениетті жаңғыртудағы Қазақстанның ТМД елдерімен
ынтымақтастығының даму барысын жан-жақты қарастырған [13-18].
Деректердің төртінші тобына мемлекет және үкімет басшыларының, мемлекет
қайраткерлерінің және көрнекті дипломаттардың еңбектері, сөздері,
сұхбаттары жатады.
Егемендігін алған Қазақстан Республикасының сыртқы саясатының
бағыттарын анықтап, белгілеп беруде және қазақ дипломатиясының алғашқы
қадамдарының беталысын айқындауда ел Президенті Н.Ә. Назарбаевтың еңбектері
өзінің құндылығымен ерекше [19-21].
Ресей Федерациясының тұңғыш Президенті Б.Н. Ельциннің "Президент
жазбалары" атты еңбегіндегі Ресейдің тәуелсіз мемлекет ретінде қалыптасып
даму барысындағы кездескен киыншылықтары мен жетістіктері туралы
көзқарастары мен ойлары қамтылды және ҚР мен РФ арасындағы ынтымақтастықтың
артуына баспасөз беттерінде жарияланған материалдар ерекше орын алады [22].
Ресей Федерациясының Президенті В.В. Путиннің екі мемлекет Қазақстан
Республикасының Ресей Федерациясындағы дипломатиялық өкілдіктері
басшыларының еліміздің сол елдерге қатысты ұстанып отырған сыртқы
саясатының мақсаттары және қарым-қатынастардағы туындап отырған мәселелерге
байланысты берген дәйекті болжам, бағалары. Мұндай зерттеулердің қатарына
екі мемлекеттің дипломатиялық өкілдіктері басшыларының әр жылдары берген
сұхбаттарын, мақалаларын жатқыздық.
Қазақстан Республикасының әлем елдерімен өзара достық қарым-
қатынастарының калыптасуының алғы шарттарын, сонымен бірге егеменді
еліміздің сыртқы саясатының бағыттарының стратегиясын және оның халықаралық
қатынастар жүйесіндегі ТМД елдеріндегі қазақ диаспорасының алатын орны мен
атқаратын рөліне баға берген ҚР экс-Сыртқы істер министрі Қ.К. Тоқаевтың
бірқатар еңбектері құнды болып табылады [31-34]. Бұл еңбектердегі деректік
фактілер екіжақтық байланыстың екі ел арасындағы ынтымақтастықтың даму
барысы мен кедергілерін түсінуге, талдауға мүмкіндік береді [23-24].
Ресей Федерациясының сыртқы істер министрі болған И.С. Иванов өз
еңбегінде Ресейдің қазіргі кездегі сыртқы саясатының және сыртқы саяси
басымдылығындағы ұлттық мүдделерінің қалыптасуын қарастырады [25].
Қазақстан Республикасы мен Ресей Федерациясы арасындағы тең құкықты
ынтымақтастықтың өркендеуіне ат салысып, екіжақты қарым-қатынастардағы
барлық салаларға зерттеу жүргізген Қазақстан Республикасының Ресей
Федерациясындағы Төтенше және Өкілетті елшісі болған Т.А. Мансұровтың
еңбектерінің де берері мол [26-27].
Бітіру жұмысында пайдаланылған деректердің бесінші тобына - зерттеу
тақырыбына байланысты мерзімді баспасөз беттерінде жарияланған материалдар
жатады. Бұған республикалық, шетелдік газеттер мен журналдардың әр түрлі
жинақтары жатады [28-33].
Пайдаланылған деректердің алтыншы тобына статистикалық жинақтар мен
анықтамаларды жатқызуға болады. Олар Қазақстанның шет елдермен, оның ішінде
Ресей Федерациясымен мәдени ынтымақтастығы жөнінде нақты және сандық
көрсеткіштер туралы мәліметтер береді [34-37].
Жоғарыда аталған деректердің барлық топтары бітіру жұмысты жазу үшін
деректік негіз болды. Оларды сұрыптап, саралап зерттеу жұмысына қолдану
жұмыстың алдына қойған мәселесін жан-жақты зерттеуге, мақсаты мен
міндеттерін ашуға мүмкіндік берді.
Тақырыптың зерттелу деңгейі: Шет елдерде және Ресейде тәуелсіздік алған
Қазақстан Республикасының қалыптасуына арналған зерттеулер тәуелсіздіктің
алғашқы жылдарынан бастап жарыққа шығуда.
Шетелдік 3. Бжезинский [38] сияқты саясаттанушылар өз еңбектерінде
Еуразия континентінің үлкен бөлігіндегі интеграциялық үрдістерге баға
береді.
Халықаралық қатынастардағы интеграциялық үрдістерде диаспора
мәселесімаңызды факторлардың бірі болып табылады. Интеграциялық үрдістердің
дамуындағы әртүрлі факторларды қарастырғанда диаспора мәселесіне да ерекше
көңіл бөлінеді. Еуропадағы интеграциялық үрдістердің дамуын, жетістіктері
мен қиыншылықтарын жан-жақты түсінуде көрнекті ғалым Ж.У. Ибрашевтың ғылыми
еңбектерінің алар орны ерекше [39].
Бітіру жұмысының теориялық және әдістемелік негізі: Бітіру
жұмысының теориялық негізіне қазіргі халықаралық қатынастардағы
диаспораларға негізделген ынтымақтастықтың рөліне, диаспораны интеграцияның
қалыптасуындағы бір фактор ретінде қарастырған көрнекті ғалымдардың
еңбектері жатады. Интеграцияның теориясы мен тәжірибесін зерттеуші ғалымдар
диаспора мәселесіне бірқалыпты дамитын құбылыс ретінде үлкен мән беріп
отыр.
Зерттеліп отырған тақырыптың теориялық негізін қалыптастыруда ресейлік
және қазақстандық ғалымдардың халықаралық қатынастардың теориялық аспектісі
және ғаламдану жағдайындағы диаспора рөлі туралы пікірлері қолданыс тапты.
Бітіру жұмысының негізгі әдістемелік кағидалары Тәуелсіз Қазақстан
Республикасы мен ТМД елдері арасындағы орнаған халықаралық қатынастардың
жаңа ережелері мен қағидаларына негізделген мемлекеттер арасындағы
қалыптасып, дамып отырған ынтымақтастықты зерттеуге талпыныс жасаған тарихи
ұстаным қағидасына жатады. Бұл кағида қазіргі геосаясатта саяси және
экономикалық қатынастармен қатар орын алатын Қазақстан мен ТМД елдері
арасындағы қазақ диаспорасына байланысты дамуынан туатын мәселелердің
себебін зерттеуге мүмкіндік берді.
Сонымен қатар екіжақты ынтымақтастыкты зерттеуде негізінен деректік
сипат алатын мемлекет және үкімет басшыларының, қоғам қайраткерлерінің
сөздері, әр түрлі деңгейдегі кездесу кезінде берілген сұхбаттардың, түрлі
келісім-шарттардың, хаттамалардың, коммюникелердің мазмұндарын саралады.
Халықаралық қатынастар теориясында жиі кездесетін және пайдаланылатын
контент-анализ әдісі қолданылды.
Қазақстан Республикасы мен ТМД елдері арасындағы ынтымактастықтың даму
динамикасын зерттеуде осы саланың негізгі бағытын зерттеуде статистикалық
әдіс қолданылды
Бітіру жұмысының құрылымы кіріспеден, екі тараудан, қортындыдан жалпы
көлемі 81 беттен тұрады.
1 ТАРАУ ҚАЗАҚСТАННЫҢ ТМД ЕЛДЕРІНДЕГІ ДИАСПОРАСЫ ЖӘНЕ РЕСЕЙМЕН
ҚАТЫНАСТАҒЫ ҚАЗАҚ ДИАСПОРАСЫ
1.1 Қазақстанның ТМД елдеріндегі диаспорасы тарихы мен қазіргі жағдайы
Егеменді ел болып, іргемізді бүтіндеп отырған кезде ұзақ жылдар бойы
отаршылдық тұзағына түскен ұлттық санамыз қайта жанданып даму үстінде.
Соның бір жарқын көрінісі ұлттық демографиялық санамыз бен демографиялық
мінез құлқымызда орын алып отырған келелі өзгерістерден айқын байқалады.
Халықтың демографиялық санасы көп қатпарлы, ол ұлттық санамыздың бастау
алар мәйегі және оны өсіре алатын басты дәнекері. Өткен ғасырларда
бытыраңқы халықтардың басын құрау, оны бір орталыққа тас түйін етіп
топтастыру тайпалар мен рулық бірлестіктерді өзара туыстастырып
жақындастырудан, олардың шежіре тарихын мадақтап құрмет тұтудан басталған.
Өткен тарихымыздың демографиялық зардаптары мен қазіргі демографиялық
процестер мен үрдістер арқылы бұрынғы бұзылған тепе-теңдікті жарым жартылай
болса да қалпына келтіруге табиғи талпынысымызды салыстыра зерттеуміз
қажет.
Бұл тарихи ұзақ ағым алғашқыда ақтабан шұбырынды кезіндегі күшті
жаугершілікпен басталды. Солтүстік шығыстан баса көктеп кірген жоңғар
шапқыншылығынан 1723 жылдан бастап шегінген көшпенді шұбырындылар өңтүстік
батысқа қарай шегіне, сөйтіп қазіргі Орта Азия жеріне көп санымен тереңдеп
енуге мәжбүр болды.
Шапқыншылықтан қатты күйзеліп кеткен қазақтың шашырап және өзара
араласып кеткен ру тайпалары Ташкент маңындағы құрамалар сияқты қайта
құрылып, сол аймақтарда біржола қалып қойғандары да баршылық. Тамды
аймағында, Мырзашөлде және Шыршық бойында қазақтар ежелден - ақ тұрып
келген. Жоңғар хандығы жеңіліс тауып, біржола жоқ болғаннан кейін қазақтар
өзінің ежелгі шығыстағы жеріне 150 жылдан соң қайта орала бастады. Бұл көшу
1754 жылдан бастап, дүркін-дүркін әр қилы тарихи оқиғалармен бірнеше рет
жалғаса отыра, екі ғасырға дейін созылып, тек 1934 жылы ғана, отыз жыл
ойраннан соң аяқталды [1, 9б].
Қазақ диаспорасының әрі қарай кең етек жаюына жаугершіліктен басқа
отаршылдық та тікелей әсер етті. Алдымен Еділ мен Жайықтың жағасынан, кейін
Есіл мен Тобылдың бойынан және Ертістің өңірінен зорлықпен қуылып,
сарытабан сүргін болған көшпенді бабаларымыз Солтүстік батыстан Оңтүстік
шығысқа қарай, бұл жолы қырылмаса да жөңкіле көшіп, бірітіндеп осылайша
төгіліп түскен. Ғасырларға созылған қазақ жоңғар тайталасы нәтижесінде
біздің халық әбден әлсіреп, еселеп дами бастаған адамзат тарихы көшіне
ілесе алмайтындай күйде қалған еді.
Абылай хан: Оңтүстік шығыс пен шығыстан қытай мен жоңғардан төнген
қатердің бетін қалай қайтарсам деп жүргенде солтүстік пен батыста Ресей
башқұрт пен қалмақты алдына айдап салып, өзі даламен шекаралас шұрайлы
аймақты жайлауға әбден кірісіп кеткен болатын. Оның дәлелі ретінде мынандай
мысалдарды келтіруге болады. ХVІІІ ғасырдың бірінші жартысында Астрахань
губерниясында негізінен қалмақтар (І ревизияның қорытындысы бойынша олар
бұл жердегі халықтың 93,9%, ал орыстар бар болғаны 5,2% ғана құраған; ІІ
ревизияның қорытындысы бойынша қалмақтар 89,1%, орыстар 9,3 %) тұрған. ІІІ
ревизияның қорытындысы бойынша Астрахань губерниясы халқының саны 233,5
мыңға жетті. Және де оның ұлттық құрамындағы орыстардың үлесі бірнеше есе
өсті де қалмақтардың үлесі кеми берді.
ХVІІІ ғасырдың аяғында жан жағынан қоршауға алынған сахарада қамауда
қалған, осы уақытқа дейін шекара деген не екендігін білмей келген түркі
көшпенділерінің саны тіпті де аз емес болатын. Әсіресе қазіргі Батыс
Қазақстанның территориясында өте көп адам жиналып қалғанды. Қазақтардың осы
кезеңде өз жерлеріне сыймай кеткені туралы орысша құжаттарда көп айтылған.
Кіші жүздің рубасылары, елбасылары және билері Ресей патшасының аймақтағы
ресми өкіліне қайта-қайта хат жазып, Жайықтың тіпті Еділдің арғы жағына мал-
жанымен өтуге, онда көшіп-қонуға рұқсат сұрайды.
ХІХ ғасырдың басынан оның 80-жылдарына дейінгі аралықта қазақ халқы
колонизациялау процесінің басталып, ұдайы дами беруіне қарамастан бір
көбейген сияқты.
1897 жылы орыс санағына қазақтардың біршама бөлігі ілінбей қалған деген
тұжырым айтуға себептің көп екені анық. Дегенмен, халқымыз, ол кезде 3,7
млн. емес одан әлдеқайда көп болған сияқты. Мұны тіпті бүгінгі халқымыздың
орналасуын көрсететін жағрафиялық картадан да жақсы байқауға болады. Содан
бері ғасырлар өтседе тым ұзаққа созылған отаршылдықтан болған сарытабан
үркіншілік кезеңі шамамен 1650 жылдан басталып, 1916 жылғы көтеріліске
дейін жалғасып келген. Ол тым ұзаққа, шамамен екі-үш ғасырға созылған баяу
процесс болғандықтан, ол байқалмаған [2, 2 б].
1926 жылы Қазан революциясы мен азамат соғысы өтіп, Орта Азия халықтары
ұлттық – территориялық жағынан бөлініп, бір жаққа шыққанда, Кеңес Одағында
бірінші санақ жүргізілді. Қазақтардың саны 3 млн. 968 мың болды.
1926 жылғы халық санағынан кейін құрбан болған адамдарының санын 1937
жылға дейін қалпына келтіре алмаған қазақстандық төрт ұлт туралы мынадай
деректер келтіруге болады.
1926-1937 ж.ж. аралығында қазақтар 3,627,6 мыңнан 2,181,5 мыңға дейін,
украиндар – 860,2 мыңнан 549,6 мыңға дейін, ұйғырлар 63,4 мыңнан 33,4 мыңға
дейін, өзбектер 129,4 мыңнан 110,0 мыңға дейін кеміп кетті.
1926 ж. мен 1939 ж. халық санағының аралығында орыстар - 1,275,1 мыңнан
2,449,1 мыңға дейін, немістер - 51,1мыңнан 92,4 мыңға дейін, татарлар -
79,4 мыңнан 106,9 мыңға дейін, кәрістер - 0,1 мыңнан 95,5 мыңға дейін
өскен. Салыстырып байқағанымыздай бір халықтар күрт кеміген, оға керісінше
бір халықтар өсе түскен [1, 10 б].
1931-1933 ж.ж. қызыл қырғыннан барлық шығын 2 млн. 300 мың адам және
қызылдардың қысымынан 1 900 мың адам шетке қарай біржолата үдере көшкен.
1939 ж. ІІ Кеңес санағы жүргізілді. Бұл жолы қазақтардың саны 3 млн. 99
мың, яғни 869 мыңға немесе 21,9% кеміген болып шықты. Оның негізгі себебі
30 жылдардың басындағы аштық болып табылады. Қазір бұл жойқынның қанша
адамның басын жұтқаны туралы әр түрлі пікірлер айтылады.
1939-1959 ж.ж. аралығында Ұлы Отан соғысы қырғыны мен тың жерлерді
игеру эпопеясы болды. Соғыс жүз мыңдаған қылшылдаған қазақ жастарын жұтты,
ауылда қалған, өмірінде халқы бұрын-соңды көрмеген қиындықтарды басынан
өткеріп, тағдырдың бұл тәлкегінің қайдан түсіп, енді қайда апаратынын
түсінбей дел-сәл болып, болдырған аға буынның қатарын сиретті.
1941 маусым -шілдесінде Қызыл Армияда саны жағынан славян халықтарынан
кейінгі төртінші орында болған. Егер Қызыл армия қатарындағы адам шығынының
ең көбі сол соғыстың алғашқы айларында болғанын, Гитлер армияларының
шабуылын 1941 ж. қарсы алған біздің жаяу әскердің қатардағы жауынгерлерінің
ешқайсысы Жеңіс күніне жетпей, қыршын кеткенін ескерсек, халқымыздың
басынан кешкені тағы да жұртпен бірге көрген ұлы той ғана емес, оның
өзтағдырына жазған кезекті қанқұйлы айрықша жағдай екені туралы ой туады
[2, 3 б].
1926-1959 ж.ж. арасында жүргізілген конфискелеу, коллективтендіру,
индустрияландыру науқандарын айтпағанның өзінде жер аударылғандар мен соғыс
кезінде көшіп келгендер, тың игерушілердің Қазақстан жеріне жаппай ағылуы
ұлт саясатын өрескел бұрмалауға әкеліп соқтырды. Егер республикамыздағы ең
көп екі ұлт — орыс пен қазақтың ара салмағын салыстырар болсак, орталықтың
күштеу саясатынын, бет-бейнесі айқындала түседі. Тек 1926-1959 ж.ж. ғана
қазақтардын саны 58,7%-тен 29,8 %-ке құлдыраса, орыстардың саны 20,5%-тен
42,7%-ке бір-ақ көтерілген. Осы көрсеткіштің өзінен-ақ біраз шындықты айқын
байқауға болады емес пе?
Қазақ қоныс теуіп отырған жердің ауқымы одан әрі қысқара берді. 1939-
1959 ж.ж. аралығында халқымыздың саны жарты миллионға жуық өсіп, 3 миллион
581 мыңға жеткенімен, республикадағы үлесі 28 пайызға дейін төмендеп кетті.
Өйткені осы жылдары Қазақстанға сырттан еркімен көшіп келу мен күштеп қоныс
аударту жаңа бір жаппай колонизация іспетті процесс болған еді. Мәселен тек
1944 ж. наурыз айынан 1946 ж. қантар айына дейін республикаға соғыс
жағдайына байланысты эвакуацияланып немесе өз бетімен қашып пысып
келгендерді есептемегенде 866.300 мың адам жер аударылды.
Бұл негізінен тұтастайымен Кеңес өкіметі тарапынан айыпталып,
репрессияға ұшараған халықтар еді. Сөйтіп, айналасы біржарым жыл уақыт
ішінде республикаға шеттен жалпы саны Қазақстанның жергілікті ұлт өкілдері
санының 13-не тең болатын күштеп жер аударылғандар контингенті алынып
келінді. Құжаттарда айтылғандай, мәнгі-бақиға. Қырғызстанда ондайлар
жергілікті ұлт өкілдері санының 17(132 мың адам), ал Өзбекстанда 225
(181.800 адам) тең болды [4, 13 б].
Соңғы жылдары Қазақстан халқының осы этнодемографиялық тобының саны
өспей, тұрақтана бастағандығы байқалады.
Қазақстанның байырғы халқы — қазақтардың демографиялық өсуі, кейбір
зерттеушілердің пайымдауындай әлеуметтік-экономикалық артта қалғандығының
салдарынан емес, бірқатар тарихи-саяси жағдайлардың қолайсыздығынан тікелей
қатты жапа шекті. Екі ғасырға созылған отарлық қысымшылықтан кейін,
қазақтар, жығылғанға жұдырық демекші, алғашқылардың бірі болып сталиндік
әкімшілдік-әміршілдік жүйенің алғашқы құрбаны болды. Әсіресе өте ауыр тиген
зұлматты, тым рақымсыз голощекиндік геноцидтен көшпенді қазақтар қатты
күйзелді. 20-ғасырдың ортасына дейін, екінші дүниежүзілік соғыс
аяқталғанша, шамамен екі жарым ғасыр бойы қазақ халқының өз жеріндегі
жағдайы өте жайсыз, ал демографиялық ахуалы аса қолайсыз болды.
2000 ж. бірінші қарашасына дейінгі дерек бойынша, Қазақстан халқы 14
миллион 847 мың 500 адам болса, оның 53,4%, яғни, 7 миллион 985 мыңын қазақ
ұлтының өкілдері құрады. 2001 ж. аяғына қарай халық саны 14 млн. 851,1 мың
адамды құрады, 2002 ж. Аяғына таман халық саны 14 млн. 866,8 мың адамды
құрады, 2003 ж. аяғына қарай халық саны 14 млн. 951,2 мың адамды құрады,
2004 ж. Аяғына таман халық саны 15 млн. 074,8 мың адамды құрады, 2005 ж.
ортасына қарай 15 млн. 130 мың адамды құрады, 2006 ж. ортасына қарай 15
млн. 210 мың адамды құрады, 2007 ж. Басында 15млн. 395 мың адамды құрады
[6, 12 б].
Болжам мәліметтер бойынша қазіргі уақытта Ресей Федерациясында 1 310
000 этникалық қазақ тұрады, олардың 70%-дайы ауылды жерде тұрады. Біздің
отандастарымыздың көпшілігі Ресей Федерациясының Қазақстанмен шекаралас 12
субъектілерінде жинақы тұрып жатыр. Бұл - Алтай өлкесі, Астархан, Орынбор,
Самар, Қорған, Шелебі, Омбы, Сарытау, Волгоград, Новосібір және Түмен
облыстары. Қазақтардың белгілі бір саны Мәскеуде, Сант-Петерборда,
Татарстанда, Қалмақияда, сондай-ақ Ресейдің басқа да облыстарында өмір
сүруде. 1999 жылдың басында Ресей Федерациясының өңірлерінде тұрып жатқан
қазақтар туралы мынандай мәліметтер болды:
Аумақ Саны
Астархан облысы 135 000
Орынбор облысы 115 000
Волгоград облысы 46 000
Шелебі облысы 34 000
Алтай өлкесі 24 000
Қорған облысы 19 000
Түмен облысы 18 000
Самар облысы 16 000
Новосібір облысы 14 000
Мәскеу 10 000
Сант-Петербор 8 000
Ханты-Мансы аймағы 4 000
Томбы облысы 2 000
Сахалин облысы 1 000
1989 жылғы мәліметтер бойынша Таулы Алтай автономиялық облысының
Көшағаш ауданында халықтың 39,6% – төлеңгіттер мен алтайлықтар, 54,4 % (9
000 адамдай) – қазақтар. 1989 жылы ауданда 8 200 қазақ және 7 013
төлеңгіттер (алтайлықтар) болған; 1993 жылы – тиісінше 6 377 және 7 264
адам. Соңғы жылдары көшіп келу азайды, кері процесс байқалды. 1995 жылы
аудан халқы 15 748 адам болса, соның 7 999 қазақ, 7 555 төлеңгіт
(алтайлық). Дамудың қазіргі кезеңінде қазақ диаспорасына жалпы екі процесс
тән: этникалық сәйкестілікті сақтау және Қазақстанға оралу.
Этникалық өзін-өзі тану деңгейінің көрсеткіші ретінде қазақтардың басым
бөлігінің өздерінің шыққан тектерін, немесе рулық топтарын білуін, өзінің
тарихи салт-дәстүрлерін білуін бөліп қарауға болады. Мысалға, Көшағаш
ауданының қазақтары бұл мәселеге хабардар екендігін атап өтеді, қазақ
этностарының жүзге бөлінетінін жадында сақтаған. Көшағаш ауданындағы
қазақтардың негізгі бөлігі өздерін орта жүзге жатқызады – 48%, ал 2% - ұлы
жүзге және 1% - кіші жүзге жатады, қалғандары өздерінің рулары туралы жауап
беруге қиналады. Алтай қазақтары өз салт-дәстүрлерін тұрмыстық, материалдық
мәдениет деңгейінде сақтайды. Көшағаш ауданының қазіргі тұрмысы салт-дәстүр
ерекшеліктерінің жақсы сақталуымен ерекшеленеді. Ұлттық аспаптар көбінесе
отбасылық тұрмыста қолданылады – қазақтардың 70%-дан астамы ұлттық
аспаптарды пайдаланатынын айтады, шамамен сонша адам ұлттық кием киеді. Сол
сияқты ұлттық тұрғын үй нысаны - киіз үйлер де кең тараған. Алтайдағы қазақ
халқының арасында нуклеарлық отбасылар басым.
Этникалық біртекті некеде 76% қазақтар тұрады. Халқының 9% қазақтар
құрайтын Усть-Канск ауданында ұлтаралық некелер санының арту үрдісі басым:
қазақтардың 40% өзге ұлт өкілдерімен некеде тұрады (23% - орыстармен және
17 % - алтайлықтармен). Алтай қазақтарының тағы бір ерекшелігі – діни
фактор. Алтайлықтар лауазымды этнос мәртебесін алған, ал әлеуметтік
инфрақұрылымда көшбасында тұрған қазақтар этникалық азшылық рөліне түсіп
қалған қазіргі жағдайда өзін-өзі анықтау нысанына айналған діни фактор
ерекше маңызға ие боп отыр. Ислам әлемімен (Қазақстан, Моңғолия, Қытай,
Түркия мұсылмандарымен) байланыс орнауына орай соңғы жылдардағы ауданның
қарқынды исламдануы тек діни ғана емес, этникалық сананы да өзекті етіп
отыр және Алтай Республикасы қазақтарының бірігуіне жағдай жасайды. Көшағаш
ауданының этно-локалды топтары бабаларының діни ұғымдарын көзінің
қарашығындай сақтауды. Аудан халқының басым бөлігі өздерін дінге сенетіндер
деп санайды. Алтай мемлекеттілігінің шеңберінде Алтай Республикасының басқа
халықтары сияқты қазақтар да мәдени және тілдік егемендігін алды.
Республиканың заңнамалық актілері алтай және орыс тілдерін мемлекеттік тіл
деп жариялады және қазақ тілін қазақтардың жинақы тұратын жерлерінде ресми
деңгейде пайдалануға болады деп көрсетті.
Қазақтардың 90%-дан астамы өз тілін ана тілі санайды және отбасында
қазақ тілінде сөйлесіп, оны жақсы білетіндігін көрсетеді. Басқа этникалық
топтармен өзара әрекеттестік жағдайында алтай қазақтары орыс тілін ғана
емес, алтай тілін де меңгеріп, ол тілде көп жағдайда еркін сөйлейді.
Көшағаш ауданындағы нақты полилингвизм әкімшілік-саяси факторлармен және
күнделікті өмір қажеттіліктерімен, білім беру жүйесінің ерекшеліктерімен
негізделген. Алтайда көптеген онжылдықтар бойы білім беру тілі орыс тілі
болып келді. Ұлттық білім беруді дамыту жөніндегі эксперименттің
басталуымен ауданның көптеген мектептерінде (олардың арасында үш бастауыш,
он орта, бір орталау мектеп бар) 1-4 сыныптарда ана тілінде (кенттің
этникалық көпшілігінің тілінде) оқыту, 5-11 сыныптарда – ана тілі курсын
сақтай отырып орыс тілінде оқыту енгізілген. Аудан әкімшілігі ұлттық
мәдениеттерді сақтау мен дамытуға жағдай жасауда. Оның жәрдемімен Көшағашта
Қазақ мәдениетінің орталығы құрылды. Алтай қазақтарының өзіндік
ерекшеліктерін сақтаудың басқа да шаралары жасалып жатыр. 2001 жылы Көшағаш
ауданының Жаңаауыл кентінде Ресей қазақтарының құрылтайы өтті. Құрылтайға
Қазақстан Президенті Н.Назарбаев пен Ресей Президенті В.Путин өз үндеулерін
жолдады. Құрылтайда басқа мәселелермен бірге қазақ тіліндегі жергілікті
телевидение, баспасөз және радионы дамыту жоспарлары талқыланды. Іс жүзінде
барлық қазақотбасыларының (95%) өз үй шаруашылығы бар, олар ет мен сүт
өндірісінде жетекгі рөл атқарады.
Өзбекстан Республикасы Статистика орталығының ресми мәліметтері
қазақтардың санын өте төмендетіп, 1 млн.-ға дейін жеткізіп отыр. Алайда
қазақтардың саны 1 млн. 660 мың адам деп сеніммен айтуға болады, бұл
шетелдегі қазақ диаспораларының үштен бірін құрайды. Олардың Өзбекстандағы
жинақы тұратын жерлері Қарақалпақстан, Ташкент қаласы, Ташкент, Навои,
Жызақ, Сырдария және Бухара облыстары. Қазақстан Республикасы Сыртқы істер
министрлігі өзбек тарапына азаматтық алудың оңайлатылған тәртібі туралы
келісім жасауды ұсынған болатын. Алайда Өзбекстанның Сыртқы істер
министрлігі қолданылып жүрген ішкі заңдарына сілтеме жасай отырып оны
кейінге қалдыруды ұсынып, оны қараудан бас тартты. ҚР Азаматтығы туралы
Заңға қажетті түзетулер енгізілгеннен кейін бұл мәселе шешілді [7].
Мамандардың болжамы бойынша Отанына оралғысы келетін обасылар саны таяу
жылдарда күрт өсіп, көшіп шығу жаппай бұқаралық сипат алуы мүмкін
Мектептерде қазақ тіліндегі оқу құралдарының жетіспеуіне байланысты 2002
жылы Елшілік ҚР Білім және ғылым министрлігімен бірлесе ӨР Халыққа білім
беру министрлігіне 5 млн. теңгенің оқулықтарын берді.
2005 жылы алыс және жақын шетелдегі, соның ішінде Өзбікстан, қазақ
диаспорасының балалры үшін 5 сынып үшін 18 699 дана, 9-сынып үшін 19 300
дана оқулық пен оқу-әдістемелік кекшн жіберілді. Өзбекстанның білім беру
министрлігі қазақ мектептеріне арналған оқулықтар шығаруды ұйымдастырды,
алайда оқулықтардың жетіспеуінен және өзбек мектептерінің латын әліпбиіне
көшуінен қазақ мектептері қысқарып жатыр.
Көрші Өзбекстанда тұратын қазақтардың проблемалары аз емес, бұл ана
тілінде білім алумен байланысты проблемалар, ана тіліндегі мерзімді
баспасөздерге жазылуға шектеу қою, мәдениет, әдебиет, өнер саласындағы
проблемалар, әдеуметтік-экономикалық проблемалар. Өзбекстанның аудандары
мен қалаларында Қазақстан телевидениесінің хабарлары біртіндеп экраннан
түсіп қалуда. Білім беру жүйесінде де өз қиындықтары бар, қазақ тіліндегі
оқулықтар жетіспейді, қазақ тілінде оқытатын мектептер саны жыл өткен сайын
қысқарып келеді, Өзбекстанның жалпы білім беретін мекемелері латын
графикасына көшуі білім алуға қосымша қиындықтар туғызады. Диаспораның 60%-
дайы ауыл тұрғындары. Олар мақта мен күріш егеді, мал шаруашылығымен, соның
ішінде қаракөл қойын өсірумен айналысады. Қалалықтар негізінен білім беру,
денсаулық сақтау, тұрмыстық қызмет көрсету және басқа да материалдық емес
салаларда жұмыс істейді.
Этникалық қазақтардың мемлекеттік билік органдарындағы өкілділігі
лауазымды ұлтпен салыстырғанда өте төмен. Республиканың қазақтар тығыз
орналасқан өңірлері – Қарақалпақстанда, Ташкент, Навои облыстарында
диаспора өкілі басшылардың саны соңғы жылдары елеулі қысқарды. Оларды басшы
орындардан, жалақысы жоғары немесе беделді лауазымдардан босатып жатыр.
Қазақ диаспорасы бұларды өздерінің әлеуметтік, саяси құқықтарының
бұрмалануы деп қабылдайды, сондай-ақ биліктегілердің мұндай әрекеттері
республикадағы, әсіресе қазақтар жинақы тұратын жерлердегі әлеуметтік
шиеленіске әкеп соғуы мүмкін. Тұрмыстық деңгейдегі этникааралық жанжалдар
санының артуы осының жанама дәлелі бола алады. Диаспораның әлеуметтік
мәртебесінің төмендеуі, оның материалдық жағдайының нашарлауы, тіршілік
етудің көптеген салаларындағы кепілді құқықтардың жоқтығы – ауыр тиетін
процесс, алайда оны республикадағы қазақ халқын ғана шеттету деп қарамау
керек. Бұл объективті процесс, өтпелі кезеңмен байланысты және ұлтына
қарамастан елдің барша халқын қамтиды. Әлеуметтік мәртебесінің
төмендегеніне қарамастан қазақ этносының жоғары бейімделу мүмкіндіктері
оған жаңа жағдайда да қоғамдағы өзінің орнын табуға көмектеседі.
Соңғы халық санағына (1999 жылғы сәуір) сәйкес мұндағы этникалық
қазақтардың саны 42 657 адам. 2004 жылдың басында қазақ халқының саны 65
мың шамасында. Анағұрлым жинақы орналасқан жерлері Шу облысы (17 510 адам),
Бішкек қаласы (12 064 адам), Ыстықкөл (6979 адам), Талас (3604 адам), Жалал-
Абад (1 130 адам), Ош (1200 адам), Нарын (394 адам) және Баткент (376 адам)
облыстары. Білім деңгейі: жоғары білімі барлар – 4 234 адам, аяқталмаған
жоғары - 678, орта-арнаулы – 4 346, орта – 13 366, қалғандарында – бастауыш
білім. Қазақтардың ішінде 47 ғылым кандидаты, 8 ғылым докторы бар. Жалпы
алғанда Қырғызстандағы біздің отандастарымыздың әлеуметтік-экономикалық
жағдайы мақтанарлықтай емес. Қазақтардың бір бөлігі аралас некеден туған,
ассимилияция қаупін туғызады. 1999 жылғы ұлттық халық санағы мәліметтеріне
сәйкес 42 657 қазақтың 7546-сы ана тілін қырғыз тілі деп, 2449 – орыс тілі,
95 - өзбек тілі деп көрсеткен. Мұның себептерінің бірі қазақ диаспорасы
жинақы тұратын аудандарда қазақ орта мектептері мен балалар мекемелері жоқ
деуге болады, ана тілінде теле- және радио бағдарламар таратылмайды.
1995 жылғы халық санағы мәліметтері бойынша Түркменстанда 86 987 қазақ
тұрады (елдегі халықтың жалпы санының 4%). Олар Дашогуз (33 000 адам),
Балкан (22 000 адам), сондай-ақ Марый және Лебап уәлайяттарында
(облыстарында) жинақы қоныстанған және негізінен мал шаруашылығымен
айналысады, тамақ және мұнайөңдеу салалары мен әлеуметтік салада жұмыс
істейді. Біздің елшілігіміздің мәліметтері бойынша 2003 жылы мұнда 110 000
қазақ тұрған. ҚР Елшілігі Түркменстандағы қазақ мектептерінің
директорларына 16 000 оқулықтар мен оқу құралдарын тапсырды. Соңғы
уақыттарда көшіп келген қазақтардың азаматтығын ауыстыру мәселесі ерекше
өткір болғандықтан, сондай-ақ бұл процедураның ұзақтығы мен қымбаттығына
байланысты Қазақстан Республикасының Сыртқы істер министрлігі түркмен
тарапына Азаматтықты оңайалатып алу мен тоқтату туралы Келісімнің жобасын
жіберді. Алайда Түркменстанның Орталық Азия елдерінен бөлектенуіне және
біздердің елдеріміздің арасындағы визалық режим енуіне байлйанысты бұл
проблема әлі күнге өзінің оң шешімін таппай отыр. Осы үшін біздің
отандастарымызға залал көруде, олардың Қазақстанмен гуманитарлық
байланыстары шектеулі.
1.2 ҚР мен РФ арасындағы саяси қатынастардың қалыптасып даму эволюциясы
Ресей Федерациясы Қазақстан Республикасының тәуелсіздігін 1991 жылы 17
желтоқсанда мойындады. Мемлекеттің геосаяси орналасуы оның серіктесін
таңдауда және олармен қарым-қатынасқа түсуде тарихи көзқарастан басты рөл
атқарады. 1991 жылы КСРО-ның ыдырауы және оның территориясында 15 жаңа
тәуелсіз мемлекеттің, оның ішінде, Қазақстан Республикасы мен Ресей
Федерациясының пайда болуы бүкіл еуразиялық континентінде геосаяси
трансформациясына алып келді. Тәуелсіздік алғаннан кейін жаңа мемлекеттер
басшыларының алдында сыртқы саясаттағы артықшылықтарды анықтау мәселесі
тұрды. 1990-жылдардың басында Қазақстан Республикасы Президенті Н.Ә.
Назарбаев пен Ресей Федерациясының Президенті Б.Н. Ельцинге қандай
мемлекеттермен өзара тиімді ынтымақтастықты дамыту мәселесін шешу керек
болды. Қазақстан Республикасы мен Ресей Федерациясы сыртқы саясатын
анықтауда жаңадан қалыптасқан еуразиялық кеңістігіндегі геосаяси жағдай өте
маңызды болды. Еуропа мен Азия тоғысында орналасқан бұл екі мемлекет Батыс
пен Шығысты жалғастыратын көпір секілді; бұл фактор олардың еуропалық және
азиялық мемлекеттермен қарым-қатынастарын реттеуде маңызды рөл атқарды. Ал
КСРО-ның ізбасары Ресейге келсек, ол территориясы жағынан ең үлкен мемлекет
және әлемдік саясат пен жаңа пайда болған мемлекеттерге өз ықпалын
тигізеді. Ресей мен Қазақстанның геосаяси орналасуы екі мемлекеттің сыртқы
саяси қызметіне, олардың қауіпсіздігін қамтамасыз етуге және өзара мәдени
қарым қатынастарды тереңдетуге өз септігін тигізеді [8].
Қазақстан Республикасы мен Ресей Федерациясы арасында қол қойған
келісімдер негізінде өзара екіжақты қатынастарын келесі кезеңдерге бөлуге
болады:
I кезең –1991 жылғы желтоқсан - 1992 жылғы мамыр. Мемлекетаралық
құқықтық катынастардың қалыптасуы.
II кезең – 1992 жылғы мамыр -1994 жылғы наурыз. Мемлекетаралық
экономикалық және саяси ынтымақтастықтың үлгісін іздеу.
III кезең 1994 жылғы наурыз - 1997 жылғы қыркүйек Экономикалық және
басқа салаларда кірігуді кеңейту мен тереңдету.
ІV кезең – 1997 жылғы қыркүйек - 2001 жылдар аралығы. Стратегиялық
әріптестікті нығайту. Мәңгілік достык туралы Декларация.
ІV кезең – 2001- бүгінгі күнге дейін. Қазақстан Республикасы мен Ресей
Федерациясы арасындағы екі жақты қатынастардың кеңейіп дамуы.
1991 жылғы 17-тамызда Қазақстан мен Ресей президенттерінің Алматыдағы
кездесуінде бірқатар құжаттарға қол қойылды, олардың екеуі Президенттердің
Бірлескен мәлімдемелері - айрықша мән беруге тұрарлық. Соның біріншісінде -
"Біртұтас экономикалық кеңістік туралы"' деп аталатын құжатта - егемен екі
мемлекеттің президенттері, Қазақстан мен Ресейдің елде экономикалық
тұрақтылық жағдайын жасау, біртұтас нарықтық кеңістік құру жолындағы
жауапкершілігін сезініп, республика аралық экономикалық қатынастардың оң
тәжірибесіне сүйеие отырып, егемен он бес мемлекет басшыларының жұмыс
барысындағы кездесуін өткізудің уақыты мен орнын келісу жөнінде барлық
республикалардың жетекшілеріне ұсыныс жасауды дұрыс деп шешті. Бұл
кездесудің мақсаты біртұтас нарықтық кеңістікті қалыптастыруға байланысты
экономикалық және әлеуметтік проблемалардың бүкіл кешенін талқылау болуы
тиіс еді.
1992 жылғы 17-қаңтарда, үкімет басшылары Республика аралық
технологиялық корпорациялар құру жөніндегі ниет туралы хаттамаға қол қойды.
Технологиялық тізбек әуелден-ақ екі елдегі өндірістер өзара жеткізілімге
өте-мөте тәуелді деп білетіндіктен және экономикалық кірігудің жоғары
деңгейін қажет ететіндіктен алдағы болашаққа белгілібір мақсат қоятын осы
үкіметаралық құжат өзара тиімді шаруашылық байланыстарын орнату жолдарын
іздестіру бағытындағы алғашқы нақты қадамдардың бірі болды [9].
1992 жылғы 25 мамырда Қазақстан Республикасы мен Ресей Федерациясы
арасындағы "Достық ынтымақтастық және өзара көмек туралы" шартқа қол
қойылды. Онда мемлекеттік егемендікті және аумақтық тұтастықты өзара
сыйлау, күш колданбау, мәселелерді бейбіт шешу, тендік және бір-бірінің
ішкі істеріне қол сұқпау, адам құкығын жүзеге асыру, алған міндеттерді адал
орындау. экономикалық қысым жасаудан бас тарту принциптерін басшылыққа
алатындықтарын жариялады. Қазақстан мен Ресей ұлттық белгісі бойынша
кемсітушілікке жол бермейтінін екі ел арасындағы ғылыми, мәдени
байланыстарды дамы-та беретінін атап көрсетті. Ұлттық экстремизмнің,
сепаратизмнің кез келген көріністеріне табанды түрде қарсы шығу қажеттігі
аталды.
Қазақстан мен Ресей президенттерінің 1992 жылғы мамырдағы кездесуінде
Достық, ынтымақтастық және өзара көмек туралы іргелі шарттан басқа екі
мемлекетке де аса маңызды "Байқоңыр" ғарыш айлағын пайдалану тәртібі
туралы" келісімге де қол қойылды.
1993 жылғы ҚР мен РФ екі жақты қатынастарының белгілі бір дәрежеде
аймақтық деңгейдегі ықпалдастық жағына қарай ойысу үрдісі байқалды. Бұл
уақытта азаматтардың күнделікті тыныс тіршілігіне тікелей ықпал ете
алатындай нақты мәселелер бойынша келісімшарттар қабылдау үдерісі әсіресе
қарқынды жүрді. Мұндай көзқарас екі ел басшылығының көзге бола бірлесудің
нәйеті биігіне ұмтылмай, Қазақстан мен Ресей жерінде тұратын әрбір нақты
адамның мүддесі үшін нақты байланыстарды кеңейтуді және нығайтуды
көздейтінін тағы бір дәлелдейді. Екі ел үкімет делегацияларының шектес
аймақтар әкімшіліктерінің басшыларын қатыстыра отырып сауда-экономикалық
ынтымақтастық мәселелері бойынша сол жылғы 11 қырқүйекте Көкшетауда өткен
тағы бір кездесуі осы бағыттың саналы түрде таңдалғанын көрсетті.
Екі жақты ынтымақтастықтың екінші кезеңі мемлекатаралық қатынастардың
мәдени гуманитарлық аядағы ықпалдастық сияқты бағыты өзінің маңыздылығын
бұрынғысынша сақтап отырғанын және біздің елдеріміздің арасындағы
қатынастарда басым бағыттардың бірі екенін дәлелдеді. Қазақстан мен Ресей
халықтарының мәдени және рухани байланыстарының ғасырлар қойнауына кететін
тарихы мен уақыт сынынан өткен дәстүрлері мәдениет, өнер, ғылым, білім
саласындағы етене жақындық пен ынтымақтың қажеттілігін айқындап берді.
1993 жылы 12 ақпанда Қазақстан мен Ресей білім министрліктері арасында
Білім саласындағы ынтымақтастық туралы келісімге қол қойылды, ол
мектепалды, жалпы кәсіптік техникалық, арнаулы орта және жоғары білім беру
саласындағы байланыстарды дамытуды айқындады. Оқытудың қай тілде
жүргізілуіне қарамастан, екі мемлекеттің ұлттық білім беру жүйесіне кіретін
барлық білім мекемелерінің тең құқығы қолдау тапты, оларға бірдей
мемлекеттік ұйымдастырушылық, педагогикалық, оқу-әдістемелік және
материалдық-қаржылық кемек көрсету қажет екендігі мойындалды.
Тараптар өз аумақтарында тұрақты мекендейтін азаматтарға өздеріне
белгіленген жағдайға сәйкес білім алу мүмкіндігі мен тең құқығына кепілдік
берді. Қазақстандағы орыс тілінде оқытатын мектептер мен Ресейдегі қазақ
тілінде оқытатын мектептерге оқу-әдістемелік, кадр педагогикалық қолдау
көрсету жөніндегі шаралар кешені көзделді. Тараптар ез мемлекетінің
этностық отаны екінші тараптағы азаматтарының білімге деген қажеттерін өтеу
женінде өзара міндеттеме алысты [10].
Қазақстан Республикасының Президенті Н. Ә. Назарбаевтың Ресей
Федерациясына тұңғыш ресми сапары 1994 жылғы 28-29 наурызда болды. Оның
барысында президенттер мен үкімет басшылары келемі жағынан ғана емес, екі
елдің алдағы ынтымақтастығындағы мән-мағынасы жағынан да кең ауқымды 23
құжатқа қол қойды. Солардың ішінде мейлінше маңызды әрі ерекше мән
берерлігі мыналар: Қазақстан мен Ресейдің экономикалық ынтымақтастығы мен
кірігуін одан әрі тереңдету туралы шарт, бір-бірінің аумақтарында тұрақты
мекендейтін Қазақстан мен Ресей азаматтарының азаматтығы мен Құқықтық
мәртебесіне байланысты мәселелерді шешудің негізгі принциптері туралы
меморандум, сондай-ақ "Байқоңыр" ғарыш айлағын пайдаланудың негізгі
принциптері мен шарттары туралы келісім.
1994 жылғы 28 наурызда президенттер қол қойған Меморандумда Қазақстан
Республикасының аумағында тұрақты мекендейтін Ресей Федерациясы
азаматтарының және Ресей Федерациясының аумағында тұрақты мекендейтін
Қазақстан Республикасы азаматтарының азаматтығы мен құқықтық мәртебесіие
байланысты мәселелерді шешудің негізгі принциптері белгіленді.
Қазақстан мен Ресейдің кірігу үдерісіне қуатты серпін берген келесі бір
қадам президенттер Н. Ә. Назарбаев пен Б. Н. Ельциннің 1995 жылы қаңтарда
Мәскеуде өткен жұмыс бабындағы кездесуі болды.
Оның барысында президенттер аса маңызды үш құжатқа қол қойды, олар:
Қазақстан-Ресей ынтымақтастығын кеңейту мен тереңдету туралы декларация;
Ресей Федерациясының аумағында тұрақты мекендейтін Қазақстан Республикасы
азаматтарының және Қазақстан Республикасының аумағында тұрақты мекендейтін
Ресей Федерациясы азаматтарының құқықтық мәртебесі туралы Қазақстан
Республикасы мен Ресей Федерациясының арасындағы шарт; Тұрақты мекендеу
үшін Ресей Федерациясына келетін Қазақстан Республикасы азаматтарының және
тұрақты мекендеу үшін Қазақстан Республикасына келетін Ресей Федерациясы
азаматтарының ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz