Кінә
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 2
1.тарау. Кінәнің ұғымы және нысандары
1.1. Кінәнің ұғымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1.2. Кінәнің нысандары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...8
1.3. Пайда болуының тарихи аспектілері ... ... ... ... ... ... ... ... .13
2.тарау. Кінәнің екі нысанымен жасалатын қылмыс
2.1. Кінәнің екі нысанымен жасалатын қылмыстық әрекеттердің түсінігі және оларды талдау ... ... ... ... ... ... ... ...17
2.2. Кінәнің екі нысанымен жасалған қылмыстар үшін жауаптылық ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .29
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...35
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... .39
1.тарау. Кінәнің ұғымы және нысандары
1.1. Кінәнің ұғымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1.2. Кінәнің нысандары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...8
1.3. Пайда болуының тарихи аспектілері ... ... ... ... ... ... ... ... .13
2.тарау. Кінәнің екі нысанымен жасалатын қылмыс
2.1. Кінәнің екі нысанымен жасалатын қылмыстық әрекеттердің түсінігі және оларды талдау ... ... ... ... ... ... ... ...17
2.2. Кінәнің екі нысанымен жасалған қылмыстар үшін жауаптылық ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .29
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...35
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... .39
Қазақстан Республикасы өз қызметін өзін бейбітшілікті тұтқан азаматтық қоғам ретінде санап, адамды, оның құқықтары мен бостандықтарын ең жоғарғы құндылық ретінде бағалап, жоғарғы құқықтық мемлекет құруға үлкен көңіл бөле жүзеге асырады. Қазақстан Республикасының алғашқы Конституциясы адам құқығы мен бостандығының негізін салады. Ол құқық билігін жалпыадамзаттың жоғарғы құндылығы ретінде бағалап, мемлекетке құқықтық және демократиялық қоғам құруға конституциялық міндетті жүктеп, ал қоғамның, құқықтық мемлекеттің басына адам, адамның өмірін, оның құқықтары мен бостандықтарын қойған. Осыған негізделе, қылмыстық құқықтың барлық жүйесі және мазмұны бірінші кезекте осы стандарттарға, және жалпы адамдық, гуманизмдік құндылықтарды қорғайтын заңдылық принциптеріне сәйкес келуі тиіс. Соған орай, құқықтық жүйені жан-жақты реформалау және қазақстандық қылмыстық заңнаманы жетілдіру үшін шетел мемлекеттерінің заңдық тәжірибесін зерттеу қажет.
Құқықтық мемлекеттің және заңды гуманизациялаудың құрылуы мен дамуының қадамдарында қылмыстық құқық ғылымы алдында теориялық және практикалық сипаттағы бірқатар проблемалар тізімі өріс алды. Соған байланысты ҚР Президенті Н.А.Назарбаев өзінің Жолдауында заңшығарушылық қызмет қазіргі заманның талаптары бойынша толық түбегейлі анализ бен жетілдірулерді тілейді деп ескеріп кетеді. Тағы оның жолдауында заңи тұрғыда көңіл аударатынның бірі: “Бізді болашақта үлкен тапсырмалар күтуде, солардың бірі “Қазақстанда мықты фундаментте негізделген заңның күші басқаратын саяси және әлеуметтік әділдікті, халықтың экономикалық бостандығын құру”. Ал қылмыспен күресу Егеменді Қазақстанның алдына қойылған басты тапсырмалардың бірі болып қала береді”.
Елбасы қылмыстық жазалау жүйесін гуманизациялау және түзеу мекемелерінде ұстау жағдайларын жақсарту жолында ілгері қарай қозғала беруіміз қажет деп атап кеткен болатын.
ҚР-ның қолданыстағы қылмыстық заңнамасы бірқатар іс-әрекеттерді декриминализациялау, жеке қылмыстар үшін қылмыстық жауапкершілікті жеңілдетіп, бас бостандығын айыруға альтернативті жаза санын кеңейтті. Бірақ, статистика көрсеткендей, құқыққолданушы тәжірибе керісінше қаталдау болып кетті. Сол себептен Елбасының Жолдауында былай делініп кеткен: “...ашық және анық қылмыстық саясатты жүзеге асыру қажет: заң ауыр қылмыс жасаған тұлғаларға қатысты қатаң, ал бірінші рет жеңіл немесе орташа ауырлықтағы қылмыс жасағандар мен әйелдерге және кәмелеттік жасқа толмағандарға гумандылау болуы тиіс”.
Құқықтық мемлекеттің және заңды гуманизациялаудың құрылуы мен дамуының қадамдарында қылмыстық құқық ғылымы алдында теориялық және практикалық сипаттағы бірқатар проблемалар тізімі өріс алды. Соған байланысты ҚР Президенті Н.А.Назарбаев өзінің Жолдауында заңшығарушылық қызмет қазіргі заманның талаптары бойынша толық түбегейлі анализ бен жетілдірулерді тілейді деп ескеріп кетеді. Тағы оның жолдауында заңи тұрғыда көңіл аударатынның бірі: “Бізді болашақта үлкен тапсырмалар күтуде, солардың бірі “Қазақстанда мықты фундаментте негізделген заңның күші басқаратын саяси және әлеуметтік әділдікті, халықтың экономикалық бостандығын құру”. Ал қылмыспен күресу Егеменді Қазақстанның алдына қойылған басты тапсырмалардың бірі болып қала береді”.
Елбасы қылмыстық жазалау жүйесін гуманизациялау және түзеу мекемелерінде ұстау жағдайларын жақсарту жолында ілгері қарай қозғала беруіміз қажет деп атап кеткен болатын.
ҚР-ның қолданыстағы қылмыстық заңнамасы бірқатар іс-әрекеттерді декриминализациялау, жеке қылмыстар үшін қылмыстық жауапкершілікті жеңілдетіп, бас бостандығын айыруға альтернативті жаза санын кеңейтті. Бірақ, статистика көрсеткендей, құқыққолданушы тәжірибе керісінше қаталдау болып кетті. Сол себептен Елбасының Жолдауында былай делініп кеткен: “...ашық және анық қылмыстық саясатты жүзеге асыру қажет: заң ауыр қылмыс жасаған тұлғаларға қатысты қатаң, ал бірінші рет жеңіл немесе орташа ауырлықтағы қылмыс жасағандар мен әйелдерге және кәмелеттік жасқа толмағандарға гумандылау болуы тиіс”.
1) Назарбаев Н.А. Қазақстан экономикалық, әлеуметтік және саяси модернизация жолында: ҚР Президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауы. – Алматы – Атамұра – 2005.
2) Назарбаев Н.А. 2007 жылға арналған Елбасының Қазақстан халқына жолдауы. // Егемен Қазақстан. – 01.03.2007.
3) Угрехелидзе М.Г. Проблемы неосторожной вины в уголовном праве. – Тбилиси. – 1976.
4) Шетел сөздерінің сөздігі. 12-і басылым. – Москва – 1985.
5) Рахимжанова Г.К. Ответственность за преступления, совершенные с двумя формами вины. – Қарағанды – 1998. – 62 б.
6) Зелинский А. Соотношение умысла и неосторожности // Советская юстиция – 1975. – №3.
7) Люцик В.В. Учение о вине по уголовному праву Республики Казахстан и зарубежных государств. – Алматы – 2005. // Диссертациялық жұмыс.
8) Фролов Е.А. Свинкин А.И. Двойная форма вины. // Советская юстиция – 1969. – №7.
9) Тессман С.А. Проблемы ответственности за преступления, совершенные с двумя формами вины. – Қарағанды – 2002. // Диссертациялық жұмыс.
10) Ткаченко В.И. Преступления с двойной формой вины. // Заңнама – 1998. – №5.
11) Тессман С.А. Двойная форма вины: понятие, содержание, значение (оқулық). – Алматы – Дәнекер – 2004. – 68 б.
12) Кириченко В.Ф. Смешанная форма вины. // Советская юстиция – 1966. – №19.
13) Дагель П.С. Неосторожность. Уголовно-правовые и криминологические проблемы. – Москва – 1977.
14) Дагель П.С. Проблемы вины в советском уголовном праве. // Учебные записи. – Владивосток – 1961. – Выпуск 21 ч 1.
15) Злобин Г.А. Никифоров Б.С. Умысел и его форма. – Москва – 1972.
16) Дагель П.С. Котов П. Субъективная сторона преступления и ее установление. – Воронеж – 1974.
17) Қазақ әдет-ғұрып құқығы бойынша материалдар жинағы. – Алматы – 1998. – 78 б.
18) Макашвили В.Г. Уголовная ответственность за неосторожность. – Москва – 1957.
19) Филановский И.Г. Социально-психологическое отношение субъекта к преступлению. – Ленинград – 1970.
20) Утевский Б.С. Вина в советском уголовном праве. – Москва – 1950.
21) Гуценко К.Ф. Уголовная юстиция США. – Москва – 1979.
22) Злобин Г.А. Виновное вменение в историческом аспекте. – Москва – 1981. – 23 б.
23) Пионтковский А.А. Уголовно-правовые воззрения Канта, А.Фейербаха и Фихте. – Москва – 1940. – 19, 102, 165 б.
24) Назаренко Г.В. Вина в уголовном праве. – Орел – 1996.
25) Пионтковский А.А. Учение о преступлении по советскому уголовному праву. – Москва – 1961.
26) Филановский И.Г. Социально-психологическое отношение субъекта к преступлению. – Санкт-Петербург – 1970. – 19, 134 б.
27) Пионтковский А.А. Состав преступления. // Советское уголовное право. Общая часть. – Москва – 1952. – 162, 163 б.
28) Каиржанов А.Е. Проблемы предупреждения нарушений правил, обеспечивающих безопасную работу автотранспорта. – Алматы – 2000. – 5-7 б. // Диссертациялық жұмыс.
29) Нерсесян В.А. Ответственность за неосторожные преступления. – Санкт-Петербург.: Юридический центр Пресс. – 2002.
30) Концепция правовой политики РК. – Алматы – Жеті жарғы – 2002. – 56 б.
31) Фейербах А. Уголовное право. – Санкт-Петербург – 1810.
32) Жунусов Б.Ж. ҚР Қылмыстық құқығы: Жалпы бөлім. – Қарағанды – 1998. – 62 б.
33)Ағыбаев А.Н. Қылмыстық құқық: Жалпы бөлім. – Алматы – Жеті жарғы – 2007.
34) Гринберг М.С. Преступление против общественной безопасности. Ерекше бөлім. – Свердловск – 1974. – 119 б.
Нормативтік құқықтық актілер:
1) Қазақстан Республикасының Конституциясы. – 1995 ж. 30 тамыз.
2) ҚР Қылмыстық кодексі. – 16.07.1997.
3) РҚФСР Қылмыстық кодексі. – 1950. – 6 б.
4) Қазақ ССР-нің Қылмыстық кодексі. – 1959.
5) Ресей Федерациясының Қылмыстық кодексі. – 1996.
6) Италия Қылмыстық кодексі.
7) Герман Федеративтік Республикасының Қылмыстық кодексі.
2) Назарбаев Н.А. 2007 жылға арналған Елбасының Қазақстан халқына жолдауы. // Егемен Қазақстан. – 01.03.2007.
3) Угрехелидзе М.Г. Проблемы неосторожной вины в уголовном праве. – Тбилиси. – 1976.
4) Шетел сөздерінің сөздігі. 12-і басылым. – Москва – 1985.
5) Рахимжанова Г.К. Ответственность за преступления, совершенные с двумя формами вины. – Қарағанды – 1998. – 62 б.
6) Зелинский А. Соотношение умысла и неосторожности // Советская юстиция – 1975. – №3.
7) Люцик В.В. Учение о вине по уголовному праву Республики Казахстан и зарубежных государств. – Алматы – 2005. // Диссертациялық жұмыс.
8) Фролов Е.А. Свинкин А.И. Двойная форма вины. // Советская юстиция – 1969. – №7.
9) Тессман С.А. Проблемы ответственности за преступления, совершенные с двумя формами вины. – Қарағанды – 2002. // Диссертациялық жұмыс.
10) Ткаченко В.И. Преступления с двойной формой вины. // Заңнама – 1998. – №5.
11) Тессман С.А. Двойная форма вины: понятие, содержание, значение (оқулық). – Алматы – Дәнекер – 2004. – 68 б.
12) Кириченко В.Ф. Смешанная форма вины. // Советская юстиция – 1966. – №19.
13) Дагель П.С. Неосторожность. Уголовно-правовые и криминологические проблемы. – Москва – 1977.
14) Дагель П.С. Проблемы вины в советском уголовном праве. // Учебные записи. – Владивосток – 1961. – Выпуск 21 ч 1.
15) Злобин Г.А. Никифоров Б.С. Умысел и его форма. – Москва – 1972.
16) Дагель П.С. Котов П. Субъективная сторона преступления и ее установление. – Воронеж – 1974.
17) Қазақ әдет-ғұрып құқығы бойынша материалдар жинағы. – Алматы – 1998. – 78 б.
18) Макашвили В.Г. Уголовная ответственность за неосторожность. – Москва – 1957.
19) Филановский И.Г. Социально-психологическое отношение субъекта к преступлению. – Ленинград – 1970.
20) Утевский Б.С. Вина в советском уголовном праве. – Москва – 1950.
21) Гуценко К.Ф. Уголовная юстиция США. – Москва – 1979.
22) Злобин Г.А. Виновное вменение в историческом аспекте. – Москва – 1981. – 23 б.
23) Пионтковский А.А. Уголовно-правовые воззрения Канта, А.Фейербаха и Фихте. – Москва – 1940. – 19, 102, 165 б.
24) Назаренко Г.В. Вина в уголовном праве. – Орел – 1996.
25) Пионтковский А.А. Учение о преступлении по советскому уголовному праву. – Москва – 1961.
26) Филановский И.Г. Социально-психологическое отношение субъекта к преступлению. – Санкт-Петербург – 1970. – 19, 134 б.
27) Пионтковский А.А. Состав преступления. // Советское уголовное право. Общая часть. – Москва – 1952. – 162, 163 б.
28) Каиржанов А.Е. Проблемы предупреждения нарушений правил, обеспечивающих безопасную работу автотранспорта. – Алматы – 2000. – 5-7 б. // Диссертациялық жұмыс.
29) Нерсесян В.А. Ответственность за неосторожные преступления. – Санкт-Петербург.: Юридический центр Пресс. – 2002.
30) Концепция правовой политики РК. – Алматы – Жеті жарғы – 2002. – 56 б.
31) Фейербах А. Уголовное право. – Санкт-Петербург – 1810.
32) Жунусов Б.Ж. ҚР Қылмыстық құқығы: Жалпы бөлім. – Қарағанды – 1998. – 62 б.
33)Ағыбаев А.Н. Қылмыстық құқық: Жалпы бөлім. – Алматы – Жеті жарғы – 2007.
34) Гринберг М.С. Преступление против общественной безопасности. Ерекше бөлім. – Свердловск – 1974. – 119 б.
Нормативтік құқықтық актілер:
1) Қазақстан Республикасының Конституциясы. – 1995 ж. 30 тамыз.
2) ҚР Қылмыстық кодексі. – 16.07.1997.
3) РҚФСР Қылмыстық кодексі. – 1950. – 6 б.
4) Қазақ ССР-нің Қылмыстық кодексі. – 1959.
5) Ресей Федерациясының Қылмыстық кодексі. – 1996.
6) Италия Қылмыстық кодексі.
7) Герман Федеративтік Республикасының Қылмыстық кодексі.
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 45 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 45 бет
Таңдаулыға:
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...2
1-тарау. Кінәнің ұғымы және нысандары
1.1. Кінәнің
ұғымы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 5
1.2. Кінәнің
нысандары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
8
1.3. Пайда болуының тарихи
аспектілері ... ... ... ... ... ... ... ... .13
2-тарау. Кінәнің екі нысанымен жасалатын қылмыс
2.1. Кінәнің екі нысанымен жасалатын қылмыстық әрекеттердің түсінігі
және оларды талдау ... ... ... ... ... ... ... . ..17
2.2. Кінәнің екі нысанымен жасалған қылмыстар үшін жауаптылық
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..29
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 35
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... 39
КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасы өз қызметін өзін бейбітшілікті тұтқан азаматтық
қоғам ретінде санап, адамды, оның құқықтары мен бостандықтарын ең жоғарғы
құндылық ретінде бағалап, жоғарғы құқықтық мемлекет құруға үлкен көңіл
бөле жүзеге асырады. Қазақстан Республикасының алғашқы Конституциясы адам
құқығы мен бостандығының негізін салады. Ол құқық билігін жалпыадамзаттың
жоғарғы құндылығы ретінде бағалап, мемлекетке құқықтық және демократиялық
қоғам құруға конституциялық міндетті жүктеп, ал қоғамның, құқықтық
мемлекеттің басына адам, адамның өмірін, оның құқықтары мен бостандықтарын
қойған. Осыған негізделе, қылмыстық құқықтың барлық жүйесі және мазмұны
бірінші кезекте осы стандарттарға, және жалпы адамдық, гуманизмдік
құндылықтарды қорғайтын заңдылық принциптеріне сәйкес келуі тиіс. Соған
орай, құқықтық жүйені жан-жақты реформалау және қазақстандық қылмыстық
заңнаманы жетілдіру үшін шетел мемлекеттерінің заңдық тәжірибесін зерттеу
қажет.
Құқықтық мемлекеттің және заңды гуманизациялаудың құрылуы мен дамуының
қадамдарында қылмыстық құқық ғылымы алдында теориялық және практикалық
сипаттағы бірқатар проблемалар тізімі өріс алды. Соған байланысты ҚР
Президенті Н.А.Назарбаев[1] өзінің Жолдауында заңшығарушылық қызмет қазіргі
заманның талаптары бойынша толық түбегейлі анализ бен жетілдірулерді
тілейді деп ескеріп кетеді. Тағы оның жолдауында заңи тұрғыда көңіл
аударатынның бірі: “Бізді болашақта үлкен тапсырмалар күтуде, солардың бірі
“Қазақстанда мықты фундаментте негізделген заңның күші басқаратын саяси
және әлеуметтік әділдікті, халықтың экономикалық бостандығын құру”. Ал
қылмыспен күресу Егеменді Қазақстанның алдына қойылған басты тапсырмалардың
бірі болып қала береді”.
Елбасы қылмыстық жазалау жүйесін гуманизациялау және түзеу
мекемелерінде ұстау жағдайларын жақсарту жолында ілгері қарай қозғала
беруіміз қажет деп атап кеткен болатын.
ҚР-ның қолданыстағы қылмыстық заңнамасы бірқатар іс-әрекеттерді
декриминализациялау, жеке қылмыстар үшін қылмыстық жауапкершілікті
жеңілдетіп, бас бостандығын айыруға альтернативті жаза санын кеңейтті.
Бірақ, статистика көрсеткендей, құқыққолданушы тәжірибе керісінше қаталдау
болып кетті. Сол себептен Елбасының Жолдауында былай делініп кеткен:
“...ашық және анық қылмыстық саясатты жүзеге асыру қажет: заң ауыр қылмыс
жасаған тұлғаларға қатысты қатаң, ал бірінші рет жеңіл немесе орташа
ауырлықтағы қылмыс жасағандар мен әйелдерге және кәмелеттік жасқа
толмағандарға гумандылау болуы тиіс”.
Қылмыстық құқықтың маңызды мәселелерінін шешуші шарттарының бірі болып
кінәнің бар болуына негізделген жауапкершілік принципін қатаң сақтау және
қылмыстық істі қарау кезіндегі заңға негізделген қылмысты дұрыс саралау
табылады.
Кез келген заңды айналып өту немесе заңнан шегіну қандай ниетпен
жасалса да шыдамдылыққа бөгет болуы мүмкін емес. Қылмыстық құқықтың басты
өзекті мәселелерінің бірі қылмыстың субъективті жағының кінә мәселелері
болып табылады. Оның негізінде қылмыстық құқықтың маңызды институттары
шешімін табады.
Кез келген жауапкершіліктің шарты болып кінәнің сәйкес түрі табылады.
Жауапкершіліктің кез клген түрінің мазмұны болып табылатын соттау мен
жазалау тек, әрекетті кім жасаған және оны жасаған субъект пен оның іс-
әретінің арасындағы белгілі психикалық байланыс, яғни кінә болғанда, орын
табады.
Жалпы кінәнің және қылмыстық кінәнің категориясы тек қана құқықтық
құрылым ретінде ғана емес, кей жағдайда философиялық-этикалық мазмұнмен де
анықталады. Кінәні зерттеу тек құқықтық ғылымдардың ғана мақсаты емес,
сондықтан да оны философия, социология, этика және психология сияқты
ғылымдар тұрғысынан қарастырған жөн. Кінәні барлық дәрежеде қарастыру
арқылы көптеген мәселелерге көз жеткізуге болады.
Құқықтық теория мен тәжірибеде кінәнің орны үлкен, мысалы қылмыстық
кодекстің жалпы бөлімінің 9-бабында: “жазалау қатерімен тыйым салынған
айыпты (кінәлі) қоғамға қауіпті іс-әрекет (әрекет немесе әрекетсіздік)
қылмыс деп танылады” делінген. Кінә болмаса, қылмыстың да болуы екі талай.
“Nullum crimen sine culpa” – кінәсіз қылмыс жоқ. Яғни кінә қылмыстың
мазмұның құрайды. Сондықтан кінәсіз қылмыс та, жауапкершілік те жоқ.
Қылмыстық сот өндірісінің негіздерінен туындайтын кінәсіздік презумпциясы
кінә маңыздылығынын кепілі болып табылады. Кінәсіздік презумпциясы
дегеніміз тұлғаның заң бойынша құзыретті органымен заңда көрсетілген
тәртібі бойынша оның кінәсі анықталмағанынша және ол туралы үкім
шығарылмағанша, жасалған қылмыс бойынша кінәсіз деп танылуы. Дәлелденбеген
кінәлілік дәлелденген кінәсіздікке тең. Сондықтан кінәлілік фактісі
болғанымен кінәлау жағы толық мөлшерде кінәні дәлелдеп беруі тиіс. Ал
ендеше логикалық пайымдау бойынша дәлелденбеген кінәсіздік дәлелденген
кінәлілікке тең деуге бола ма? Қылмыстық құқықтың теориясы мен
тәжірибесіндегі заңның кері күші және күмәнділік кінәлінің пайдасына
шешілуі керек деген ұғымдар бар. Сондықтан кінәлілік те, кінәсіздік те
дәлелденбеген жағдайда сотты жүзеге асырушы құзыретті адам фактілер,
белгілі дәлелдер мен өзінің ішкі сезімі негізінде барынша сотталушы адамның
тағдырын бұзбай гуманды түрде үкім (шешім) шығаруы тиіс.
Сонымен бұл бітіру жұмыста осы сияқты кінәнің көңіл аударатын
талқылауды қажет ететін өзекті мәселелердің бірі “кінәнің екі нысанымен
жасалатын қылмыстар үшін жауаптылық” тақырыбы қарастырылады. Кінәнің екі
нысанымен жасалатын қылмыстарды кейде авторлар кінәнің аралас нысаны деп те
атап келеді. Кінәнің аралас нысаның кеңес одағының криминалист ғалымдары
өзекті мәселелер қатарына қойған және оны екі нысанды немесе күрделі
нысанды кінә деп көрсеткен. М.Д.Шаргородский байқағандай, кінәнің аралас
нысанын дамыту ғылыми-техникалық прогресстің дамуына байланысты қоғамға
қауіпті іс-әрекеттердің жаңа түрлерінің пайда болуына қатысты. Сол себептен
бұл тақырып жоғары оқу орындарындағы оқу программасына өзектілігімен
талқылауға салыну үшін енгізілген. Көптеген диссертациялар, монографиялар,
комментарийлер мен мақалалар авторлары кейбір қылмыстардың субъективтік
жағын саралау кезінде кінәнің аралас нысанының схемасын пайдаланады.
Бұл жұмыста кінәнің екі нысанымен жасалған қылмыстар түсінігі, оларды
талдау, аралас нысанды кінәмен жасалған қылмыстық әрекеттер үшін жауаптылық
және оның көкейтесті мәселелері мен маңыздылығы, сонымен қатар жалпы
кінәнің ұғымы, нысандары, кінәнің пайда болу тарихы, ғалымдардың ой-
пікірлері және т.б. мәселелер зерттеу пәні болып ашып көрсетіледі.
Зеріттеу тақырыбының мақсаты:кінәнің түсінігін,нысандарын,ұғымын ішкі
өзектілігін,аспектілерін,кінәнің екі нысанда жасалуын, ашып көрсету болып
табылады.
Жұмыстың құрылымы мен көлемі:жұмыстағы зеріттеліп отырған мәселелердің
мазмұнына,мақсаттарына сәйкес анықталады және ол кіріспеден,негізгі екі
бөлімнен, қорытындылардан және пайдаланылған әдебиеттермен нормативтік
құқықтық актілердің тізімінен құрылады.
1.1. Кінәнің ұғымы
Кінә қылмыстың субъективтік жағы, оның психологиялық мазмұны болып
табылады. Заңдық анықтамаға сүйене қылмыстық құқық ғылымы қылмыстық іс-
әрекеттің (әрекет немесе әрекетсіздік) келесідей белгілерін көрсетеді: а)
қоғамға қауіптілігі, б) заңға қайшылық, в) кінәлілік, г) қылмыстық
жазаланушылық. Сөйтіп, кінәлілік (яғни кінә - қасақана немесе абайсызда) –
қылмыстық құқық бойынша қылмыстың қажетті конститутивті белгісі.
Субъективтік жақ пен кінәнің арақатынасы жөніндегі сұрақ бойынша екі көз-
қарасты көрсетуге болады. Біріншісі және неғұрлым дұрысырағы бойынша, кінә
ол қылмыстың субъективтік жағы; кінә мен субъективті жақтың ұғымы мағынасы
жағынан бір болып келеді. Ал екінші көз-қарас бойынша, қылмыстың
субъективті жағына кінәнің қасақаналық және абайсыздық түрлерімен қатар
ниет, мақсат және басқа да психикалық моменттер кіреді. Кінәні субъектінің
психикалық қатынасы, яғни тұлғаның жасалған қылмыстағы шынайы қасақаналығы
немесе шынайы абайсыздығы ретінде және қылмыстың құрамы болып келетін
субъективтік жақтың белгісі ретінде ерекшелеп көрсеткен жөн. Шынайы
қасақаналық пен шынайы абайсыздық белгілі ниетке негізделе, белгілі
мақсатқа жетуге бағытталған әрекет есебінен пайда болады. Басқаша айтқанда,
ниет, мақсат және эмоция кінәні толықтыратын психикалық қатынастың міндетті
компоненттері болып табылады. Бұл психологиялық элементтер әртүрлі заңдық
мағынаға ие. Қылмыстық зардапқа жетуді білдіретін мақсат тікелей
қасақаналықтың белгісі болып табылады; ал құрамның шегінен тыс нәтижеге
бағытталған мақсат қасақаналықтың бағыттылығын айқындауы мүмкін; ниет пен
эмоция қасақаналықтың мазмұның білдіреді және т.с.с. Кінәнің мазмұнына
кіретіннің бәрі оның нысанына әсер ете бермейді және оның нысанының
анықтамасына кіре бермейді. Сондықтан ниет пен мақсатты кінәнің мазмұнына
кіргізуге қарсылық кінәнің мазмұны мен нысаны ұғымдарының араласуына
негізделген.
И.Г.Филановскийдің айтуынша: “жеке тұлғаның психологиялық құрылымы
ниет, мақсат және эмоциямен шектеліп қоймайды. Оған жасалған қылмыстық
әрекетті сипаттайтын басқа да психологиялық категориялар (темперамент,
мінез-құлық ерекшеліктері және т.б.) кіреді. Бірақ егер осының бәрін
кінәнің құрамына кіргізсек, кінә өзінің спецификасынан, яғни қылмыскердің
қылығының элементтерін білдіретін тұрақты формуласынан айрылатын еді”.
Мұнда екі жағдай қызықтырады, біріншісі, іс-әрекеттің субъективтік жағын
тұлғаның психологиялық құрылымымен араластыру; екіншісі, кінәні формула
ретінде сипаттау.
Сөйтіп кейбір ғалымдардың айтуынша, кінә мен қылмыстың субъективтік
жағының ұғымдары ұқсас ұғымдар ретінде қарастырылуы мүмкін.[2]
Қылмыстың психологиялық мазмұнындағы субъективтік жақ (кінә)
біріншіден, субъектінің қоршаған шынайылық пен жасалатын іс-әрекетке деген
психикалық қатынасы, екіншіден, ол өзінің динамикасына ие уақыт шегінде
басы мен аяғы бар психикалық процесс.
Адамның психологиялық қатынасының теориясын зерттеген В.Н.Мясищев
мынаны айтқан: “психикалық тұрғыда адамның қатынасы оның шынайылықтың
әртүрлі жақтарымен және шынайылықтың өзімен көпқырлы байланыстарының
субъективті, ішкі индивидуалды-таңдаулылық жағын білдіреді”.
Психикалық қатынас жалпы басқа да қатынастар сияқты байланыс болып
табылады. Бұл субъект пен объект (субъектіні қоршаған орта, шынайылық
немесе оның жеке жақтары: табиғат, басқа адамдар, әлеуметтік жағдайлар,
қоғам, олардың мүдделері және т.б.) арасындағы байланыс. Адам осы қатынас
бойынша байланысты және сол арқылы болатын нәтижені түсіне және таңдай
алады.
Әр психологиялық актке қандайда бір дәрежеде үш компонент кіреді –
интеллектуалдық, еріктілік және эмоционалдық. Тұрғылықты өмірде бұл
компоненттер бір-бірімен тығыз байланыста болып, бір психикалық қатынастың
әртүрлі жақтары болып табылады; оларды жеке-жеке тек теориялық анализ
кезінде қарастыруға болады.
Интеллектуалдық кезең. Ойлау – заттар мен құбылыстарды олардың
белгілерімен бейнелейтін және оларда, олардың арасында болатын әртүрлі
байланыстарды ашатын адамның ой-санасындағы психикалық процесс. Адамның ойы
оның ақыл-өрісіне сәйкес емес және ол сезіммен, қабылдаумен және есте
сақтаумен бірге оның қаруы болып табылады. Ой-сана ойлаумен бірге адамның
психикалық қатынасының интелектуалдық құрамын құрайды.
Еріктілік кезең. Ерік ой-сананың практикалық жағын білдіріп, адамның
практикалық қызметін қалыптастырудан тұрады. Мінез-құлықты ерікті реттеу –
ол ақыл-ой мен физикалық күштерді мақсатқа жету немесе белсенділіктен бас
тартуға бағыттау. Еріктілік күші арқылы адам өзінің мінез-құлқын қадағалап,
өз іс-әрекеттеріне басшылық ете алады, белгілі қоғамдық нормаларға қайшы
әрекеттерге барудан бас тартады, мақсатына жету үшін жолындағы
кедергілерден өтеді немесе жояды.
Сонымен ерік адам санасының практикалық жағын білдіргендіктен,
еріктілік қатынас тек нақты әрекет немесе әрекетсіздікте болады.
Эмоционалдық кезең. Адамның әр әрекетінің, сонымен қатар қылмыстық
әрекеттің қажетті элементін білдіреді. Эмоционалдық кезең заңшығарушымен
кінә нысандарының анықтамасына кіргізілмеген. Бірақ эмоция кінәнің
психикалық қатынасының мазмұнына кіреді.
Эмоция 1) кенеттен пайда болатын жағдайлардан туындайтын эмоция
ретінде; 2) жүйке-психикалық тонустың өзгеруінен болатын эмоционалдық күй
ретінде; 3) белгілі бір объектіге бағытталған эмоционалдық (жағымды немесе
жағымсыз) қатынастардың таңдаулы түрі ретінде көрініс табады. Осыған
байланысты эмоция қылмыс жасау кезінде әртүрлі роль атқарады. Біріншіден,
эмоция қылмыс жасау кезінде ниет ретінде (махаббат сезімі, жек көрушілік,
қорқыныш, үрей, қатыгездік және т.б.) орын табуы мүмкін. Екіншіден, ол
кінәнің интелектуалдық және еріктілік процесстеріне әсер етіп, қылмыс
жасауға түрткі болуы мүмкін. Үшіншіден, эмоция қылмысқа аффект1 әсерінен
апаруы мүмкін.
Қылмыстар өздерінің психологиялық механизмдері бойынша әртүрлі, және
әртүрлі нұсқаларда интеллектуалдық, еріктілік және эмоционалдық бөлімдер
әртүрлі роль атқарады.
Шынайы өмірлік ситуацияларда адамда әдетте мінез-құлық әрекетінің
бірнеше нұсқасы болады. Субъект осы нұсқаларды бағалайды, яғни мінез-
құлықтың әлеуметтік нормаларын ескереді, өзінің қылығымен пайда болуы
мүмкін әртүрлі нәтижелерді бағалайды. Осы бағалаудың негізінде іс-әрекеттің
жасалуына кедергі болатын кері ниет (контрниет) пайда болуы мүмкін. Мысалы,
жауаптылықтан қорқу, зардаптың болуын тілемеу және т.б. – яғни бұл жерде
ниеттер арасында психикалық күрес жүреді. Осы күрестің нәтижесінде субъект
белгілі әрекетті жасауға шешім қабылдайды. Шешімді қабылдау кезеңі
қылмыстық қасақаналық немесе қылмыстық абайсыздықтың туу кезеңі болып
табылады.
Келесі қадам әрекетті жоспарлау, яғни кезеңдерді анықтау, мақсатқа жету
құралдарын таңдау, ойлағанын жүзеге асыру және шешімді орындау болып
келеді.
Бұл келтірілген схематика қылмыстық әрекеттің көптеген жағдайларын
көрсете алмайды; қылмыс жасаудың психологиялық механизмі жай ғана мөлшерлі
немесе өте күрделі болып келе береді. Кей жағдайларда еріктілік актінің
ашық этаптары кездеспеуі мүмкін, мысалы: ниеттердің күресі немесе
әрекеттерді жоспарлау, адам өзін-өзі сақтап қалу үшін немесе басқада
көптеген себептерден кенеттен қылмысқа баруы мүмкін және т.б.
Бірақ қылмыс көп жағдайда адам мінез-құлқының саналы еріктілік актісін
білдіреді, соған қарамастан бұл ережеден тыс ерекшелік жоқ деп айтуға
болмайды. Себебі кей кезде тұлға өз мінез-құлқын ұмытшақтық немесе
шашыраңқылықтық, жаңғалақтық нәтижесінен түсіне және бағалай алмайды.
Қылмыс импульс арқылы жасалуы мүмкін. Егер қылмыс терең физиологиялық
мастық нәтижесінен, қатты физиологиялық аффект немесе күнделікті автоматизм
нәтижесінен жасалынса, ол саналы еріктілік бақылаудан айрылуы мүмкін. Бірақ
саналы еріктілік бақылаудан айрылған барлық жағдайларда адамда сәйкесінше
саналы еріктілік акт мүмкіндігі болады, субъектіде өз мінез-құлқын
реттейтін қабілеті негізінде ерік бостандығы болады, міне сондықтан адам
осы жасаған ісіне жауапты болады.
__________________________________
Аффект1 – (лат. affectus ішкі толқу, қобылжу деген сөзінен шыққан) қысқа
уақытты күшті және толқулы жүретін эмоционалдық ішкі ағым: ашулану,
ызалану, қорқу, торығу және т.б. Жылаумен, айқаймен, анық әрекеттермен
айқындалады.
1.2. Кінәнің нысаны
Кінәнің мазмұны, нысандары. Осы категорияларды дұрыс түсіне және
қолдана білу, олардың қатынастары мен тәжірибелік маңызын білу кінәні
зерттеудегі нақты және дұрыс әдіс болады. Осы категорияларды зерттеу арқылы
қылмыстық құқықтағы кінә институтын тереңірек білуге болады.
Кінә мазмұны. Бұл категорияның нақты, бірақ тәжірибеде оның мазмұның
нақты анықтау ауырлау. Өйткені көптеген объективтік жағы ұқсас қылмыстар,
көптеген кінә нысандары бірдей қылмыстар бар да, ал мазмұны жағынан бірдей
немесе жақын қылмыстарды кездестіру мүмкін емес. Сондықтан кінәнің мазмұның
анықтау қылмыс субъектісінің кінәсін дұрыс анықтау және саралау үшін керек.
Кінә белгілі қылмыстағы субъектінің психикалық жағдайы болғандықтан,
кінә мазмұнына да субъектінің психикалық жағдайын құрайтын психикалық
элементтер жиынтығы (ерік, ой-сана, эмоция, ниет, мақсат) кіреді. Бірақ
аталған психикалық элементтер қылмыстың мазмұның тек белгілі бір қылмыстың
объективті белгілерінде орын алғанда және осы белгілерге адам қандайда
қатынасты болғанда құрайды. Соған байланысты, кінә мазмұны дегеніміз –
қылмыстың объективті белгілерін білдіретін психикалық элементтер жиынтығы.
Нақты қылмыс бойынша кінәнің мазмұны нақты қылмыстағы қасақаналық пен
абайсыздықтың мазмұнынан тұрады.
Кінә мазмұны – бұл қылмыс құрамының объективті белгілері, және де
кінәлінің жазасын ауырлататын және жеңілдететін қылмыстың объективті
жағдайлары. Кінә мазмұны тек қылмыстың нақты объективті белгілеріне ғана
тәуелді емес, сонымен бірге заңдағы қылмыс құрамының құрылымына да тәуелді.
Нақты құрамдар бойынша кінә мазмұны кінә нысанына сілтеу арқылы;
қылмыстың субъективті жағының белгілері арқылы; субъектінің психикалық
қатынасын білдіретін ауырлататын және жеңілдететін қылмыстың объективті
белгілері арқылы анықталады.
Кінә нысаны. Нысан – бұл мазмұнның ішкі құрылысы, олардың байланысы,
оның элементтерінің қатынасы. Кінә нысаны мемлекеттің заңшығарушыларымен
анықталады және құқықтық ұғым болып табылады. Кінә нысандарын анықтай
отырып заңшығарушы екі психикалық элементті пайдаланады, олар:
интеллекетуалдық (алдын ала болжау, білу, сезіну, ойлау, ұғыну) және
қылмыстың объективті жағының екі элементімен (әрекет және нәтижемен)
байланысы бар еріктілік (қылмысты тілеу, қылмысқа, қылмыстық зардапқа жол
беру немесе жол бермеу) кезеңдер. Ендеше, осыдан біз кінә нысаның анықтауда
кінә мазмұнына кіретін элементтердің бәрі қатыса бермейтінін байқаймыз. Бұл
материалдық қылмыс құрамдары үшін қалып болып келсе, формальды, яғни нәтиже
объективті жақтың элементі болмайтын, қылмыс құрамдары үшін еріктілік
кезеңі тек іс-әрекетке қатысты айтылғандықтан өзгеше болады. Нәтиже кінә
нысанына әсер етпейді. Қасақаналық та, абайсыздық та формальды құрамдарда
қоғамға қауіпті әрекет немесе әрекетсіздікке қатысты анықталады.
Сонымен кінә нысаны кінә мазмұнына қарағанда мағынасы жағынан терең,
бірақ белгілері жағынан кедейлеу болып келді.
В.В.Люциктің[3] айтуы бойынша кінә “нысандарын” және интеллектуалдық
еріктілік кезеңдерінен құралған мазмұнын төмендегі схема түрінде көрсетуге
болады:
Қасақана кінә Абайсызда кінә
Тікелей Эвентуалды (жанама)Қылмыстық Қылмыстық
қасақаналық қасақаналық менмендік немқұрайдылық
Зардаптың Зардаптың болатынынЗардаптың Зардаптың болуын
болатынын алдын ала білді, болатынын алдын тілемеді, болжап
алдын ала зардаптың болуын ала білді, бірақбілуге тиіс және
білді, осы тілемеді, бірақ жеңілтектікпен мүмкін еді, бірақ
зардаптың саналы түрде жол болғызбау зардаптың
болуын тіледі берді мүмкіндігіне болатынын алдын
сенді ала болжап біле
алмады
ҚР қылмыстық кодексінің жалпы бөлімінің баптарына сәйкес кінәнің нақты
екі нысаны бар: қасақаналық және абайсыздық. Қасақана немесе абайсызда
әрекет жасаған адам ғана қылмысқа кінәлі деп танылады.
Қасақана жасалған қылмыс болып тікелей немесе жанама ниетпен жасалған
әрекет танылады. Егер адам өз іс-әрекетінің (әрекетсіздігінің) қоғамға
қауіпті екенін ұғынып, оның қоғамдық қауіпті зардаптары болуының мүмкін
екенін және болмай қоймайтынын алдын ала білсе және осы зардаптардың болуын
тілесе, қылмыс тікелей ниетпен жасалған деп танылады. Егер адам өз іс-
әрекетінің (әрекетсіздігінің) қоғамға қауіпті екенін ұғынып, оның қоғамдық
қауіпті зардаптары болуы мүмкін екенін алдын ала білсе, осы зардаптардың
болуын тілемесе де, бұған саналы түрде жол берсе, қылмыс жанама ниетпен
жасалған деп танылады.
Абайсызда жасалған қылмыс болып менмендікпен немесе немқұрайдылықпен
жасалған әрекет танылады. Егер адам өз іс-әрекетінің (әрекетсіздігінің)
қоғамға қауіп туғызуы мүмкін екенін алдын ала білсе, бірақ бұл зардаптарды
жеткілікті негіздерсіз жеңілтектікпен болғызбау мүмкіндігіне сенсе, қылмыс
менмендікпен жасалған қылмыс деп танылады. Егер адам қажетті ұқыптылық пен
сақтық болғанда ол зардаптарды болжап білуге тиіс және болжап біле алатын
бола тұра өз іс-әрекетінің (әрекетсіздігінің) қоғамдық қауіпті
зардаптарының болуы мүмкін екенін болжап білмесе, қылмыс немқұрайдылықпен
жасалған деп танылады.
Қасақаналықтың жалпы сипаттамасы. Қасақаналық қылмыстық заңнамамен
абайсыздыққа қарағанда кінәнің ауырлау түрі ретінде қарастырылады. Бірдей
жағдайлар мен шарттарда жасалған абайсыздық пен қасақаналық қылмыстарды
қарасақ қасақаналықтың жазасы әлдеқайда ауыр. Оны біз қылмыстық кодекстің
нормаларының санкцияларынан көре аламыз: 96-бап пен 101-бап; 103,104, 105
(денсаулыққа қасақана зиян келтірулер) және 111 (денсаулыққа абайсызда зиян
келтіру); 187 мен 188-баптар.
Айыптымен тек қасақана қылмыс жасалған жағдайда кінәлі адам
келтірілген зардап фактісіне сай емес, қасақаналықтың мазмұны мен бағыт
ниетіне сай жауапқа тартылады. Бірақ жауапқа тарту кезінде зардап фактісі
есепке алынады. Абайсызда жасалатын қылмыстарда формальды қылмыс құрамы
болуы мүмкін емес, тек қасақана қылмыс жасау кезінде мына қылмыстық әрекет
формалары болуы мүмкін: қылмысқа дайындалу, оқталу, қылмысқа қатысу, қылмыс
жасауға қастандық.
Қасақаналықты абайсыздықпен салыстырсақ оның қоғамға қауіптілігі жоғары
дедік. Енді оның жоғарлығы немен анықталады, соған жауап іздейік.
Біріншіден, саналы түрде қоғамға зиян келтіруге бағытталған қасақаналық
әрекетте абайсыз әрекетке қарағанда сол зиянды фактілі келтіру мүмкіндік
дәрежесі жоғары. Қасақаналық қылмыстың субъектісі қоғамға зиян келтіретін
өзіне көрінеу әрекет тәсілдерінің бірін таңдап алады. Мысалы: абайсызда
атылған оқ пен қасақана атылған оқты салыстырсақ, адам өміріне қасақана
атылған оқтың қауіптілік мүмкіндігі жоғары.
Екіншіден, қоғамға едәуір қауіпті болып қасақана қылмыс жасаған адамдар
саналады, себебі қасақаналықтың қоғам мүддесіне кері әсері көп.
Заң қасақаналықтың келесідей белгілеріне сілтейді: а) адамның өз іс-
әрекетінің (әрекетсіздігінің) қоғамға қауіпті екенін ұғынуы; б) адамның
қоғамға қауіпті зардаптардың болуы мүмкін екенін алдын ала білуі; в)
зардаптың болуын тілеуі (тікелей қасақаналық бойынша) немесе зардаптардың
болуына саналы түрде жол беруі (жанама қасақаналық бойынша). Алғашқы екі
белгі қасақаналықтың интеллектуалдық элементін білдірсе, соңғы белгі оның
еріктілік элементін білдіреді.
Іс-әрекеттің қоғамға қауіпті екенін түсіну қасақаналықтың абайсыздықтан
айыратын басты белгілерінің бірі болып табылады. Қоғамға қауіптілік – ол
қылмыстың барлық объективті белгілерімен құралатын іс-әрекеттің қасиеті,
және ол қоғамға, қоғамдық қатынастарға заңшығарушының нормаларына қайшы
әрекеттер арқылы зиян келтіреді. Сондықтан қоғамға қауіптілікті ұғыну іс-
әрекеттің фактілік белгілерінің әлеуметтік қасиеттеріне келіп тіреледі.
Қасақаналықтың келесі белгілерінің бірі интеллектуалдық кезең, яғни
тұлғаның өз іс-әрекеттерінің қоғамға қауіпті нәтижесін алдын ала болжауы
(білуі). Алдын ала білу қоғамға қауіптілікті түсіну сияқты а) нәтиженің
фактілік мәнін алдын ала көруді және б) оның қоғамға қауіптілік мәнін алдын
ала түсінуді кіргізеді.
Қоғамға қауіптілікті алдын ала білу мен қоғамға қауіптілікті ұғыну
арасында белгілі ұқсастық бар: екеуі де субъектімен белгілі фактілерді
білуін білдіреді. Қоғамға қауіпті зардапты алдын ала болжап білу – ол
болашақта көрініс табатын фактілерді ұғыну; іс-әрекеттің (әрекетсіздіктің)
қоғамға қауіпті екенін ұғыну – ол нақ жасалатын іс-әрекеттің қасиеттері
туралы түсінік.
Бұл қасақаналық түрлері заңнамаға сәйкес қылмыстық құқық пәнінде орын
тапқан. Ал қылмыстық құқықтың теориясы мен сот практикасына қарайтын
болсақ, тікелей және жанама қасақаналықтардан басқа оның мына түрлерін атап
кетсе болады:
а) қасақаналықтың мазмұнының мәні бойынша: анықталған, анықталмаған
қасақаналық, альтернативті қасақаналық;
б) бағыттылық мәні бойынша: жалпы және арнайы қасақаналық;
в) пайда болу шарты бойынша: алдын ала ойластырылған қасақаналық, аяқ
астынан пайда болған қасақаналық, аффектірленген қасақаналық болып
бөлінеді.
Қасақаналықты былай бөлу кінәлінің психикалық қатынасын нақты
жекелеуге, оның кінәсінің дәрежесі мен нақты мәнін анықтауға мүмкіндік
береді, яғни кінәлінің жауапкершілігін дұрыс нақтылауға мүмкіндік береді.
Осыған байланысты П.Дагель[4] қасақаналықтың бұл түрлерін дұрыс анықтау
жасалған қылмысты саралау үшін маңызды деп айтады.
Қасақаналықтың бұл түрлері кінәнің өз бетінше жеке түрін білдірмейді,
тікелей және жанама қасақаналықтың орнын баспай, тек олардың шегінде
құрылады.
Абайсыздықтың жалпы сипаттамасы. Абайсыздық қасақаналықпен бірге
қылмыстық құқықтағы кінәнің негізгі нысаны болып табылады. Жоғарыда айтып
кеткендей абайсыздық кінәнің қауіптілігі төмендеу түрі. Сөзсіз,
қасақаналықпен жалпы салыстырғанда оның қоғамға қауіптілік дәрежесі төмен.
Бірақ абайсыздықтың қауіпін төмен деп санаған үлкен қателік болар, себебі
кей жағдайларда абайсызда жасалған қылмыстардың қаупі, олардың зардабы өте
үлкен болуы мүмкін. Мысалға, В.А.Серебрякова көрсеткен 1961, 1962 және 1963
жж. Москвадағы қасақана және абайсызда кісі өлтіру мәліметтеріне сәйкес
айыпталушылардың 37,2 % қасақана адам өлтіру бойынша, қалған 62,8 %
абайсызда кісі өлтіру бойынша сотталған.
Абайсызда жасалған қылмыстармен күрес маңыздылығы барлық шаруашылық
және тұрмыстық салалардың техникалық дамуымен байланысты, өйткені жаңа
техникалық құралдар мен жабдықтар арнайы техникалық қауіпсіздік ережелерін
сақтауды, ұқыптылықты, назарды және зейінді қажет ететін қауіптіліктің
көздерінін өсуін білдіреді. Қазіргі таңда техниканы пайдалануға байланысты
абайсыздықпен істелетін қылмыстардың өсуінің тенденциясы байқалады.
Кінә нысаны ретіндегі абайсыздық ерекшеліктері абайсыздық үшін
қылмыстық жауапкершіліктің ерекшеліктерін анықтайды. Бұл ерекшеліктер:
абайсызда жасалған қылмыс нәтиже бойынша, және де қылмыс тәсілдері мен
амалдары бойынша, зардаптың клтірілген қызмет саласы бойынша сараланады.
Нәтиженің пайда болмауы әдетте зардапты келтіру қаупін абайсыз тудыру үшін
жауапкершілікті тудырмайды.
Кеңес одағы кезінде абайсыздық кінә нысанының түрлерін заңнамада
біріктіріп, бір ғана нысан ретінде өндірген. Тек Литва мен Эстония
Социалистік Республикаларының қылмыстық кодекстерінде абайсыздық анықтамасы
оның екі түрін (менмендік және немқұрайдылық) білдіретін екі бөлімге
бөлініп көрсетілген.
Сонымен, заң абайсыздық ретінде субъектінің өз іс-әрекетінің нәтижесіне
деген қатынасын білдіреді. Сәйкесінше абайсыздық қылмыстар мен кінәнің
абайсыздық нысаны көрініс табатын қылмыстар құрамы көп жағдайларда
материалдық құрамды болып келеді. Бұл жағдайға қарсылық негізсіз
жауапкершілікке тартуға және кінә принципінін бұзылуына әкеп соғады.
Менмендік те, немқұрайдылық та бір психологиялық, әлеуметтік тамырға
ие, тұлғаның бірдей жағымсыз қасиеттерінен туады: қоғамдық мүдделер туралы
жеткіліксіз ұқыптылық пен қамқорлық, назарлық пен зейінділік.
Абайсыздықтың түрлеріне жалпы белгі болып адамның өз іс-әрекетінің
(әрекетсіздігінің) қоғамға қауіптілігін ұғынуынын болмауы табылады.
Менмендіктің қасақаналықпен ұқсастық белгісі болып қоғамға қауіптілік тууы
мүмкін екенін білуі табылады. Менмендік немқұрайдылыққа қарағанда жанама
қасақаналыққа әлдеқайда ұқсас, олар тек мына жағдайлар бойынша
ерекшеленеді: жанама қасақаналықта зардаптың болуына саналы түрде жол
берсе, менмендікте зардапты жеңілтектікпен болғызбау мүмкіндігіне сенеді.
Менмендік пен немқұрайдылықтың қоғамға қауіптілі дәрежесі бойынша
айырмашылығы бар ма деген сұраққа біз практикада екеуінің қауіптілігі
жақын, қылмыстың құрамына, жағдайларына (объективті жағына) байланысты
бірде менмендіктің қауіптілігі, бірде немқұрайдылықтың қауіптілігі
жоғарылау болуы мүмкін. Сондықтан абайсыздықтың бұл түрлерін қауіптілік
дәрежесі бойынша ерекшеліктерін көрсетудің маңызы жоқ.
Қасақаналық сияқты абайсыздықтың да теория мен практикада ғалым-
криминалистердің пікірі бойынша басқа түрлері кездесіп жатады. Оның мына
түрлерін атап өтсе болады: құқықтық абайсыздық, еріктік абайсыздық,
қылмыстық білімсіздік және қамсыздық.
3. Пайда болуының тарихи аспектілері
Кінәлі жауапкершілік принципінің эволюциясын анализдеу бізге индивидтің
жауапкершілігі туралы түсініктің өзгеруі қылмысқа деген қөз-қарастың
өзгеруімен байланысты екенін көрсетеді.
Құлиеленушілік құрылым мен феодализм кезеңдерінде қылмыс туралы түсінік
келтірілген зардап, зиян, зұлымдық түсініктерімен тығыз байланысты болғанын
түсіндіреді. Кінә деп келтірілген зардаптың өзі түсінілген. Соған
байланысты бұл кезеңде қылмыс субъектісі болып аңдар, құстар, жансыз заттар
санала беретін, әрине, егер келтірілген зардап, зиян олармен немесе олардың
әрекеттерімен байланысты болғанда.
Сөйтіп, осы қадамда кінәнің материалдық мазмұны ашылған болатын.
Қудалаудың негізі болып зардапты келтірушінің кінә дәрежесін анықтайтын
материалдық зиян болып табылды.
Кейінірек жаза таңдауда еріктіліктің орнына тарихта Талион қағидасы деп
аталып келген ереже келеді.
Бұл принцип бойынша кінә мен жауапкершілік мөлшері келтірілген зардап
мөлшері мен сипатына сәйкес өлшене басталады (қанға қан, жанға жан).
Субъектіні кінәлі деп тану үшін зардап келтіру фактісінін болғаны
жеткілікті. Істелгеннің психикалық қатынасы қылмыс жасаған адамды жазалауда
маңызы болмады. Кейін бұл қағида объективті жүктеу қағидасы деп аталып
кетті.
Қылмыстық құқықтағы кінә түсінігінің эволюция мәселесін қарастыра отыра
құлиеленушілік және феодалдық қоғамда құқықтың даму дәрежесі сол кездегі
адамзаттың ақыл-санасының даму деңгейінен жоғары болмағанын айтқан жөн. Сол
замандағы адамдар өте ырымшыл болғандықтан, санасы жағынан, болған
құбылысты шын мәнінде көре алмайтын. Мысалға: жерді домалақ емес, жазық деп
түсінген, себебі жерді олар өзі тұрған жазықтық шегінде көрген, сол сияқты
жерді күн айналады деген және т.б. Сол сияқты адам қылықтарына да сол
тұрғыдан қараған. Сол себептен адамды кінәлі деп тану үшін келтірілген
зардап фактісінің болғаны жеткілікті еді. Міне сондықтан құлиеленушілік
және феодалдық құрылым кезіндегі қылмыстық құқықта объективті жүктеу
принципінің болғанын түсіндіруге болады.
Адамзаттың әрі қарай дамуының процессінде индивидтің әрекетінің сыртқы
көрінісінде жағымсыз нәтиже себебі болатын оның ішкі еркін қарастыра
бастайды. Сәйкесінше кінә туралы түсінік те өзгереді. Жағымсыз нәтижені тек
субъектінің мінез-құлқының сыртқы фактісімен ғана емес, оның еркімен де
байланыстырады.
Қылмыстық құқықта субъективті жүктеу принципінің пайда болуы еріктілік
(психологиялық) кінәні қабылдаумен байланысты.
Тұлға жасалған қылмыс үшін кінәлі деп, егер ол тек саналы тұрде зардап
келтірсе, танылады. Кінә мәні енді зиянды нәтижені тілеу фактісі, яғни
қылмыстық нәтижеге субъективті қатынас арқылы анықталды.
Қылмыстық құқықта субъективті жүктеуді енгізудегі көшбасшы болып
(қылмыстық-құқықтық доктрина тарихшыларының көз-қарасы бойынша) Рим
классикалық мектебі саналды. Бұл мектепте ең бірінші ішкі кінә түсінігі
яғни – қасақаналық (dolus) дамыды. Dolus ұғымы тұлғамен тікелей қылмыстық
нәтиженің болуын тілеу жағдайын білдірді. Бірақ тұлғаның психикалық
қатынасының басқа мәселелері кінә құрамына кірмеді. Кінә туралы мұндай
түсінік, яғни жаманшылық тілеу еркі сол кездердегі заңнамалар мен
доктриналарда ұзақ уақыт шамасында сақталды.
Орыс заңнамасында теріс, жаман қылық, зиян келтіру еркі кінә ұғымы
ретінде 1845 жылғы Ережеде және “Орыс шындығында” (Русская правдада)
қолданыла бастады.
Субъективтік жүктеу қағидасының мазмұны оған абайсыздықтың белгілері
кіргеннен соң кеңейе түсті. Бұл қағиданың ерекшелігі тұлғаны қылмыстық
жауаптылыққа тарту үшін не жағымсыз нәтижені алдын ала көре алу керек, не
барлық міндеттерді анықтап алу керек, немесе содан соң алдын ала көру
мүмкіндігін анықтау керек.
Қазақ әдет-ғұрып құқығында қылмыс ұғымында орыс қылмыс ұғымымен кейбір
ұқсастықтары болды. Қазақ әдет-ғұрып құқығы нормалары бойынша қылмыс болып
формальды түрде жәбірленуші мен оның туысқандарына материалдық және
моральдық зиян келтіру танылады.
Тәуке ханның (1680-1718 жж.) жарғысында қасақана және абайсызда
қылмыстар арасында ресми түрде ерекшелік орнатылмаған. Бірақ ерекшелік
болған. Біздің заманымызға жеткен жеке материалдарға сүйене мынадай
қорытындыға келуге болады: Тәуке хан негізінен қылмыстық жауапкершілікті
қасақаналықпен жасалған қылмыстар (ұрлық үшін, тонау, зорлау, қарақшылық
және т.б.) үшін жүзеге асырмақшы болған. Сонымен қатар, қасақана да,
абайсызда да жасалатын адам өлтіру, жарақат, зиян, науқас келтіру
қылмыстары үшін де жауапкершілік қарастырылған. Мысалы: Сұлтанды қасақана
өлтіру қылмысы үшін айыпты адам 1500-2000 қой мөлшерінде құн төлейтін, ал
егер осы қылмыс абайсызда жасалса, айыпты құнның жартысын төлейтін. Қазақ
әдет-ғұрып құқығындағы жаза түрлерінің бірі өлім жазасына қасақаналықпен
әкесін өлтіргені үшін балалар тартылатын, егер осы қылмыс абайсызда
жасалған болса, бала жазаға тартылмайтын, оның тағдырын бір Алланың қолына
тапсыратын.
Қазақ әдет-ғұрып құқығында материалдық зардапқа көбірек көңіл
аударатын. Осыған байланысты жәбірленуші мүддесіне келтірілген зардап
абайсыз әрекетпен жасалса да көп жағдайларда қылмыстық жауапкершілікке әкеп
соқтырды. Осыдан біз қазақ әдет-ғұрып құқығына, арасында анығырақ
ерекшеліктер болмаса да, қасақаналық пен абайсыздық мәлім болғанын айта
аламыз.
Қазақстанның Ресеймен қосылу кезеңінен бастап Кеңес билігінің орнауы
уақыт аралығында қазақ қылмыстық құқығына кінәнің екі нысаны белгілі болды:
қастық (қасақаналық) және қателік (абайсыздық). Қасақана істелген қылмыс
абайсызда істелген қылмыстан ауырлау деп саналды.
Қылмыстық құқықтың классикалық бағытының өкілдері кінә мәселелеріне
басқаша қарады. Көптеген орыстың Революцияға дейінгі криминалистері кінә
ұғымын зерттеуде терңірек жолға түсіп, оны көптеген заңи белгілермен
толықтырды. Қылмыс ұғымы кінә ұғымын құруда негізге алынды.
1919 жылы қылмыстық құқық бойынша Басқарушы бастамалар (Руководящие
начала) баспасынан бастап РКФСР-де кеңес қылмыстық құқықтан кінә ұғымы
буржуаздық ұғым деп алынып тасталады. Бірақ кінә ұғымынан бас тарту
субъективтік жүктеу принципінен бас тартуды білдірмеді. Өйткені Басқарушы
бастамалардың 12-бабында: сот жаза тағайындау кезінде іс-әрекет алдын-ала
ойластырылған ниетпен, зұлымдықпен, арамдықпен, кекпен, ашумен, қулықпен,
жеңілтектікпен және менмендікпен жасалынған ба анықтап алуы қажет –
делінген. Заңдағы бұл сілтемеден біз істі қарау кезінде сот тұлғаның
жасалған іс-әрекетке деген психикалық қатынасын, яғни қасақана немесе
абайсыздық түрінде жасалғанын анықтауы керек екенін байқаймыз. Соған орай
Басқарушы бастамалар кінә ұғымын алып тастаса да, іс жүзінде кінә
нысандарына (қасақаналық және абайсыздық) жүгініп отыр.
1922 ж. РКФСР қылмыстық кодексінде субъективті жүктеу принципі ары
қарай дамуын алады. Осы актінің 11-бабында қасақаналық пен абайсыздық
ұғымдарының мазмұны ашылады. Заңға арнайы осы норманы еңгізу фактісінің өзі
заңшығарушымен кінә ұғымын қабылдап отырғаның көрсетеді.
Осы мәселенің даму тарихы көрсеткендей “кінә” термині 30-жылдардың
бірінші жартысында бірқатар заң актілерінде қолданылып, 30-жылдардың екінші
жартсында қылмыстық құқық теориясында толық мойындалды.
1948 жылдан бастап заң ғылымында кінә туралы ұғымның, әсіресе
қасақаналық ұғымының өзгеруі басталады. Көптеген авторлар жұмыстарында
қасақаналықтың міндетті элементінің және қылмыс құрамының белгісі ретінде
іс-әрекеттің қоғамдық қауіптілік санасын көрсетті.
Кінәнің әлеуметтік мәні оның нысанының психологиялық мазмұнынсыз әрекет
етуі мүмкін емес. Бұл қорытынды кінә нысанының мазмұның (қасақаналық пен
абайсыздықтың) терең зерттеу негізінде жасалды. Осы себепке байланысты
А.А.Пионтковскийдің[5] қоғамға қауіпті әрекетте орын тапқан адам
психикасындағы нақты анықталған процесстерсіз тұлғаның кінәсі туралы сөздің
болуы да мүмкін емес деген сөзіне көңіл аударып кеткен дұрыс.
Кінә туралы білімнің ұзақ уақыттық дамуының қорытындысын шығару болып
1958 жылғы КСРО және одақ республикаларының қылмыстық заңнамаларының
негіздеріндегі заңшығарушылық бекіту табылады. Басқа жағынан, бұл кінә
институтының одан әрі тереңірек зерттеуінің бастамасы болды. Қоғамға
қауіпті әрекеттің тұлға санасындағы психикалық құбылысы ретіндегі кінә
туралы түсінік осы кезде түбегейлі бекітіледі.
Екі нысанды (кейбіреулер оны аралас немесе күрделі деп те атап келеді)
кінә концепциясы негізінде жатқан идея қылмыстық-құқықтық ғылымда жаңа
болып табылмайды. Сондықтан кінәнің екі нысанды түрінің даму тарихы бойынша
да экскурс жасау, біздің ойымызша, ғылыми және тәжірибелік қызығушылық
тудырады.
Кінәнің екі нысанды концепциясының негізін құрған және бастамасын ашқан
немістің атақты криминалисті А.Фейербах[6]. Сөйтіп, ХІХ ғасырдың басында
А.Фейербах кінә нысанының әрі қарайғы дифференцациясы1 барысында кінәнің
“аралас” нысаны ретіндегі анықталған ұғымын ұсынады.
Аралас кінәлілік ұғымының қылмыстық құқықта пайда болуы, кінә ұғымының
даму тарихы көрсеткендей, қылмыс жасаған тұлғаның кінәлілік дәрежесін
нақтырақ анықтау қажеттігімен ұштасады. Ортағасырдың заңнамасына сәйкес
тұлғаның кінәсына әрекеттің субъективтік қатынасына тәуелсіз оның
әрекеттерінің барлық фактілік нәтижелері жүктелді. Солайша тұлғаға, оның
нәтижелер мен әрекеттерге деген психикалық қатынасын ескермей, қасақаналық
әрекетінің нәтижелерін жүктеуді сол кездегі “объективтік жүктеудің” қалдығы
ретінде түсінген дұрыс. Орта ғасырларда объективтік жүктеу принципі заңнама
мен теорияда кең тараған тікелей емес қасақаналық (dolus indirechtus)
туралы оқыту түрінде көрініс тапқан. Тарихшылардың мәліметтері бойынша
dolus indirechtus алғаш рет Фома Аквинскиймен (1225-1276 жж.) құрылған.
А.Фейербах тікелей емес қасақаналық (dolus indirechtus) ұғымының
қылмыстық құқықта сақталуына қарсы сөйледі, себебі айыпты тұлғаның
қасақаналық кінәсына барлық нәтижелер жүктелген болатын. А.Фейербах адамның
қылмыстық іс-әрекетінің тілегендерден басқа қосымша нәтижелерді
келтіретініне көңіл аударады. Ғалым былай деп жазады: “кейде жағымсыз ниет
пен абайсыздық кездесетін жағдайлар болады: қылмыскер өзіне мақсат ретінде
белгілі заңға қайшы нәтижені қояды, бірақ оның әрекетінен ол алдын ала
көруі тиіс немесе көруі мүмкін басқа заңға қайшы нәтиже туындайды”. Бұл
жерде қасақаналық (dolus) оның жеткісі келген мақсатында байқалып тұр да,
абайсыздық (culpa) қылмыскердің әретінен басқа заңға қайшы мақсатына
қасақаналықсыз әкеп соққан нәтижеден көрініп тұр. Сонымен, жағдайлардың
былай бір іс-әрекетте тоғысуын А.Фейербах culpa dolo determinata терминімен
атады, ол мынаны білдіреді: қасақаналықпен шартталған (детерминделген)
абайсыздық.
Бірақ, А.Фейербахпен ұсынылған кінә концепциясы тәжірибеде жүзеге аспады,
өйткені объективті ол репрессияны жұмсартуға бағытталған еді, ал
репрессияны жеңілдету өз кезегінде қоғамның жоғарғы
класстары үшін қолайсыз болды, олардың мүдделерін қанағаттандырмады.
Айта кететін жәйт, кейінірек А.Фейербах кінә мазмұнын былай
құрастырудан бас тартып, ал ұқсас жағдайларда қылмыстардың идеалды жүйесі
туралы ережені қолдана бастады.
Қылмыстық құқық тарихында бұл конструкция аралас кінәлілік деген атпен
әйгілі болды.
Аралас нысан принціпі бойынша, тұлғаның іс-әрекетке психикалық қатысы
тек қасақаналық түрде, ал нәтижеге қатынасы абайсыздық түрінде немесе
жанама қасақаналық түрінде болады. Қылмыстың формулировкасы мысалы
денсаулыққа ауыр зиян келтіру кезінде жәбірленушінің өліміне әкеп соғу,
заңсыз аборт жасаудан жәбірленушінің өлуіне әкеп соғу, зорлау салдарынан
өзін-өзі өлтіруге әкелген және т.б. түрінде болады.
Екі нысанды кінә ұғымы Қазақ ССР-нің 1959 жылғы қылмыстық заңнамасында
болмады. Соған қарамастан, екі нысанды кінә туралы идея қылмыстық құқықта
тез арада танымал болды.
1962 жылдан бастап бұл идея ресми түрде танылды. Осы кезден бастап
кінәнің екі нысаны туралы сұрақ ғылыми, оқу әдебиеттерінде және басқа да
шығарымдарда кең өріс тапты, сәйкесінше жоғары оқу орындарының оқу
программаларына енгізіле бастады.
Осы мәселе жөнінде заң әдебиеттерінде жеткілікті көңіл бөлінгенімен,
оның шешімі тұрақсыз, яғни нақты бір көз-қарас, нақты бір ұғымға келіп
тірелмей қарама-қайшылықтар көп кездесіп жатты және осы көз-қарастардың
біреуі де басқасынан озып шығып заңнама мен тәжірибеде ресми мойындалмады.
Ары қарай біз кінәнің екі нысанымен жасалатын әрекеттер ұғымын мазмұны
және мәні бойынша қарастырамыз, ғалымдардың осыған қатысты позицияларын
бағалап, әсіресе Қазақстан Республикасының қылмыстық заңнамасындағы осы
мәселе жөнінде анализ жүргіземіз. Соның ішінде ҚР ҚК енгізілген “кінәнің
екі нысанымен жасалған қылмыстар үшін жауаптылық” атты 22-бапты сарапқа
саламыз.
2.1. Кінәнің екі нысанымен жасалатын қылмыстық әрекеттердің түсінігі
және оларды талдау
Түсінігі. Қазіргі уақытта кінә туралы оқудың басты проблемаларының бірі
кінә нысанының проблемасы, соның ішінде кінәнің екі нысандысының
мәселелері.
Зерттеліп отырған тақырып жаңа тақырып болып табылмайды. Екі нысанды
кінә мәселелерін зерттеумен көптеген ғалым-криминалистер айналысқан:
Г.З.Анашкин, П.С.Дагель, В.Ф.Кириченко, Г.А.Кригер, Б.А.Куринов,
В.Н.Кудрявцев, В.Д.Меньшагин, А.А.Пионтковский, Е.А.Фролов және басқалар.
Кінәні оның әртүрлі аспектілерінде қарастырған қазақстандық ғалым-юристер
ішінен Н.М.Абдировты, И.Ш.Борчашвилиді, Б.Ж.Жүнүсовты, Е.И.Қаиржановты,
Р.Б.Кульжакаеваны, В.В.Люцикті, Р.Т.Нұртаевты, Г.Ф.Поленовты,
Г.К.Рахимжанованы, С.А.Тессманды және т.б. атап кетуге болады. Бұл
ғалымдардың еңбектері үлкен ғылыми және тәжірибелік құндылық болып табылып,
зерттеудің теоретикалық негізін құрайды. Қазақстанда кінәнің екі нысанымен
жасалатын қылмыстар мәселелері соңғы жылдары ауқымды зерттеліп, ЖОО-ның оқу
программаларында оқытылып келеді. Бірақ соған қарамастан бұл тақырып
мәселелері шешіліп өзінің зерттелу шегіне жетті деп айтуға болмайды. Біздің
ойымызша екі нысанды (аралас нысанды) кінә мәселесін жан-жақты көтеріп,
бәсекеге салып зерттеуге болады.
Кінәнің екі нысанымен жасалатын қыллмыстарды талдаған П.С.Дагель,
В.Ф.Кириченко, А.А.Пионтковский, В.Д.Меньшагин сияқты ғалымдар кінәнің екі
нысанымен жасалатын қылмыс құрамды әрекеттерді көрсетеді. Осы схемадағы
әрекеттер бойынша ҚР қылмыстық кодексінен мына құрамдарды көрсетуге болады:
103-баптың 3-тармағы (денсаулыққа қасақана ауыр зиян келтіру абасызда
жәбірленушінің өліміне әкеп соқтырса);
120-баптың 3-тармағының а)- және б)-тармақшалары (зорлау абайсызда
жәбірленушінің өлуіне әкеп соқтырса, және зорлау абайсызда жәбірленушінің
денсаулығына ауыр зиян келтіруге, оның ВИЧЖҚТБ-ны (СПИД) жұқтырып алуына
немесе өзге ауыр зардаптарға әкеп соқтырса);
117-баптың 4-тармағы (тиісті бағдардағы жоғары медициналық білімі бар
немесе жоқ адамның аборт жасауы абайсызда жәбірленушінің өлуіне не оның
денсаулығына ауыр зиян келтіруге әкеп соқтырса);
119-баптың 2-тармағы (қауіпті жағдайда қалдыру көмексіз қалдырған
адамның абайсызда өлуіне немесе өзге де ауыр зардаптарға әкеп соқтырса);
187-баптың 2-тармағының б)-тармақшасы (бөтен мүлікті қасақана жою
немесе бүлдіру абайсызда денсаулыққа ауыр немесе орташа ауырлықтағы зиян
келтіруге әкеп соқтырса);
245-бап (тау-кен немесе құрылыс жұмыстарын жүргізгенде қауіпсіздік
ережелерін бұзу абайсызда адам өліміне және адам денсаулығына ауыр немесе
орташа ауырлықтағы зиян келтіруге әкеп соқтырса);
256-бап (өрт қауіпсіздігі ережелерін бұзу);
267-бап (санитарлық-эпидемиологиялық ережелерді бұзу);
296-бап (көлік құралдарын жүргізуші адамдардың жол қозғалысы және көлік
құралдарын пайдалану ережелерін бұзуы).
Бұл құрамдарды екі топқа бөлуге болады. Бірінші топқа абайсыз қылмыстық
зиян келтірілмей-ақ іс-әрекет аяқталған қасақаналық қылмыс деп саналатын
құрамдар кіреді ( ҚР ҚК-нің 103-бабының 3-тармағы, 117-баптың 4-тармағы).
Бұл жағдайларда абайсыз ауыр толықтыратын нәтиже қасақана қылмысты
саралайтын жағдай болып табылады.
Екінші топты жай ғана материалдық қылмыс құрамдар құрайды. Негізгі
құрамда қылмыс деп саналатын қоғамға қауіпті нәтижені келтірген әрекет
басқа құқық салаларымен (әкімшілік, азаматтық, еңбектік және басқа құқық
салалары) анықталған қауіпсіздік ережелерін саналы түрде қасақана бұзуды
білдіреді. Оларға ҚР ҚК 245-і, 267-і, 296-ы және т.б. баптарды жатқызамыз.
Қылмыстық мәнді бұл қылмыстар тек заңмен қарастырылған сәйкес меншіктік,
тұлғалық және қылмыстық нормалармен қорғалатын қоғамдық қатынастар мен
мүдделерге зардап келтірілгеннен кейін алады.
Осының ішінде зорлауды зерттеген М.И.Угрехелидзе[7] былай деп санайды:
“зорлау кезінде жәбірленушінің жасы қылмыстық қауіптілікті жоғарылатуды
негіздейтін жағдай болып табылады. Сондықтан қылмыскер, егер ол кәмелеттік
жасқа толмағанды зорлағанын толық білмесе, жоғарғы қауіптілікті біле
алмайды”.
Қажетті қорғану шегінен шығып кету кезіндегі қылмыстық құрамдардағы
кінәнің екі нысанды мәселесі жөнінде П.С.Дагель мен В.Ф.Кириченко былай деп
санайды: “...аралас нысан қажетті қорғану шегінен шығып кету кезіндегі адам
өлтіру, ауыр немесе онша ауыр емес дене жарақатын келтіру құрамдарында да
кездеседі. ...сонымен қатар қоғамға қауіпті нәтиже келтіруге қатысты
қажетті қорғану шегінен абайсыз асып кету кезінде қасақаналық немесе
абайсыздық орын алады”.
Алайда қажетті қорғану шегінен шығып кету өз бетінше басқаша болатынын
ұмытпау керек. Ол туралы біз адам өмірі мен денсаулығына нақты зиян
келтірілгенде айта аламыз. Қажетті қорғану шарттары бойынша тұлғаның
жауаптылығын жұмсартатын режим оның шегінен абайсыз асып кетумен байланысты
емес, тұлғаның өзінің мүддесін қорғау кезіндегі жағдайлар ерекшеліктерімен
байланысты. Экстремалды жағдайлардан минималды қауіпті жолды ойластырып
шығып кету әрқашан да мүмкін бола бермейді.
Қолданыстағы қылмыстық заңнамадағы (ҚР ҚК 32-баптың 3-тармағы) қажетті
қорғану шегінен шығып кету болып нәтижесінде қол сұғушыға анық шектен тыс,
жағдай мәжбүр етпейтін зиян келтірілетін, қол сұғушылықтың сипаты мен
қоғамдық қауіптілігі дәрежесіне қорғанудың көрінеу сай келмеуі танылады.
Заң бұлайша шектен шығу тек қасақана зиян келтірілген жағдайларда ғана
қылмыстық жауаптылыққа әкеп соғады деп анықтайды. ҚР өзінің Егемендігінің
алғашқы жылдарындағы қазір заңдық күші жоқ заңшығарушылық өндірісінің
негізі болған Жоғарғы Сот Пленумының 1994 жылғы 23 желтоқсандағы (1996 ж.
20 желтоқсандағы өзгерістерімен) қаулысында “қоғамға қауіпті қиянатты
тойтару кезінде абайсыз зардаптар келтірілсе қылмыстық жауаптылық орын
алмайды” деген. Ендеше қиянат келтірушіге абайсызда келтірілген зардап үшін
қылмыстық жауаптылық қарастырылмаса, сәйкесінше бұл әрекеттерді кінәнің екі
нысанымен жасалған қылмыс ретінде сипаттауға болмайды.
Бұл мәселені ғылыми ұйымдастыру жағдайын анализдеу осы облыстағы
зерттеушілердің үлкен бөлігі кінәнің екі нысанының (күрделі не аралас)
әртүрлі конструкциясын ұсынып, әртүрлі қылмыс құрамдарын пайдаланбақшы
екенін көрсетеді. Ал ғалымдар ғылыми тұрғыдан бұл мәселеге нақты анықтама
бере бермейді, берсе де өте сирек кездеседі. Сол сирек анықтамалардың бірін
Н.А.Беляев және М.П.Шаргородский мына формада береді: ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...2
1-тарау. Кінәнің ұғымы және нысандары
1.1. Кінәнің
ұғымы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 5
1.2. Кінәнің
нысандары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
8
1.3. Пайда болуының тарихи
аспектілері ... ... ... ... ... ... ... ... .13
2-тарау. Кінәнің екі нысанымен жасалатын қылмыс
2.1. Кінәнің екі нысанымен жасалатын қылмыстық әрекеттердің түсінігі
және оларды талдау ... ... ... ... ... ... ... . ..17
2.2. Кінәнің екі нысанымен жасалған қылмыстар үшін жауаптылық
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..29
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 35
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... 39
КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасы өз қызметін өзін бейбітшілікті тұтқан азаматтық
қоғам ретінде санап, адамды, оның құқықтары мен бостандықтарын ең жоғарғы
құндылық ретінде бағалап, жоғарғы құқықтық мемлекет құруға үлкен көңіл
бөле жүзеге асырады. Қазақстан Республикасының алғашқы Конституциясы адам
құқығы мен бостандығының негізін салады. Ол құқық билігін жалпыадамзаттың
жоғарғы құндылығы ретінде бағалап, мемлекетке құқықтық және демократиялық
қоғам құруға конституциялық міндетті жүктеп, ал қоғамның, құқықтық
мемлекеттің басына адам, адамның өмірін, оның құқықтары мен бостандықтарын
қойған. Осыған негізделе, қылмыстық құқықтың барлық жүйесі және мазмұны
бірінші кезекте осы стандарттарға, және жалпы адамдық, гуманизмдік
құндылықтарды қорғайтын заңдылық принциптеріне сәйкес келуі тиіс. Соған
орай, құқықтық жүйені жан-жақты реформалау және қазақстандық қылмыстық
заңнаманы жетілдіру үшін шетел мемлекеттерінің заңдық тәжірибесін зерттеу
қажет.
Құқықтық мемлекеттің және заңды гуманизациялаудың құрылуы мен дамуының
қадамдарында қылмыстық құқық ғылымы алдында теориялық және практикалық
сипаттағы бірқатар проблемалар тізімі өріс алды. Соған байланысты ҚР
Президенті Н.А.Назарбаев[1] өзінің Жолдауында заңшығарушылық қызмет қазіргі
заманның талаптары бойынша толық түбегейлі анализ бен жетілдірулерді
тілейді деп ескеріп кетеді. Тағы оның жолдауында заңи тұрғыда көңіл
аударатынның бірі: “Бізді болашақта үлкен тапсырмалар күтуде, солардың бірі
“Қазақстанда мықты фундаментте негізделген заңның күші басқаратын саяси
және әлеуметтік әділдікті, халықтың экономикалық бостандығын құру”. Ал
қылмыспен күресу Егеменді Қазақстанның алдына қойылған басты тапсырмалардың
бірі болып қала береді”.
Елбасы қылмыстық жазалау жүйесін гуманизациялау және түзеу
мекемелерінде ұстау жағдайларын жақсарту жолында ілгері қарай қозғала
беруіміз қажет деп атап кеткен болатын.
ҚР-ның қолданыстағы қылмыстық заңнамасы бірқатар іс-әрекеттерді
декриминализациялау, жеке қылмыстар үшін қылмыстық жауапкершілікті
жеңілдетіп, бас бостандығын айыруға альтернативті жаза санын кеңейтті.
Бірақ, статистика көрсеткендей, құқыққолданушы тәжірибе керісінше қаталдау
болып кетті. Сол себептен Елбасының Жолдауында былай делініп кеткен:
“...ашық және анық қылмыстық саясатты жүзеге асыру қажет: заң ауыр қылмыс
жасаған тұлғаларға қатысты қатаң, ал бірінші рет жеңіл немесе орташа
ауырлықтағы қылмыс жасағандар мен әйелдерге және кәмелеттік жасқа
толмағандарға гумандылау болуы тиіс”.
Қылмыстық құқықтың маңызды мәселелерінін шешуші шарттарының бірі болып
кінәнің бар болуына негізделген жауапкершілік принципін қатаң сақтау және
қылмыстық істі қарау кезіндегі заңға негізделген қылмысты дұрыс саралау
табылады.
Кез келген заңды айналып өту немесе заңнан шегіну қандай ниетпен
жасалса да шыдамдылыққа бөгет болуы мүмкін емес. Қылмыстық құқықтың басты
өзекті мәселелерінің бірі қылмыстың субъективті жағының кінә мәселелері
болып табылады. Оның негізінде қылмыстық құқықтың маңызды институттары
шешімін табады.
Кез келген жауапкершіліктің шарты болып кінәнің сәйкес түрі табылады.
Жауапкершіліктің кез клген түрінің мазмұны болып табылатын соттау мен
жазалау тек, әрекетті кім жасаған және оны жасаған субъект пен оның іс-
әретінің арасындағы белгілі психикалық байланыс, яғни кінә болғанда, орын
табады.
Жалпы кінәнің және қылмыстық кінәнің категориясы тек қана құқықтық
құрылым ретінде ғана емес, кей жағдайда философиялық-этикалық мазмұнмен де
анықталады. Кінәні зерттеу тек құқықтық ғылымдардың ғана мақсаты емес,
сондықтан да оны философия, социология, этика және психология сияқты
ғылымдар тұрғысынан қарастырған жөн. Кінәні барлық дәрежеде қарастыру
арқылы көптеген мәселелерге көз жеткізуге болады.
Құқықтық теория мен тәжірибеде кінәнің орны үлкен, мысалы қылмыстық
кодекстің жалпы бөлімінің 9-бабында: “жазалау қатерімен тыйым салынған
айыпты (кінәлі) қоғамға қауіпті іс-әрекет (әрекет немесе әрекетсіздік)
қылмыс деп танылады” делінген. Кінә болмаса, қылмыстың да болуы екі талай.
“Nullum crimen sine culpa” – кінәсіз қылмыс жоқ. Яғни кінә қылмыстың
мазмұның құрайды. Сондықтан кінәсіз қылмыс та, жауапкершілік те жоқ.
Қылмыстық сот өндірісінің негіздерінен туындайтын кінәсіздік презумпциясы
кінә маңыздылығынын кепілі болып табылады. Кінәсіздік презумпциясы
дегеніміз тұлғаның заң бойынша құзыретті органымен заңда көрсетілген
тәртібі бойынша оның кінәсі анықталмағанынша және ол туралы үкім
шығарылмағанша, жасалған қылмыс бойынша кінәсіз деп танылуы. Дәлелденбеген
кінәлілік дәлелденген кінәсіздікке тең. Сондықтан кінәлілік фактісі
болғанымен кінәлау жағы толық мөлшерде кінәні дәлелдеп беруі тиіс. Ал
ендеше логикалық пайымдау бойынша дәлелденбеген кінәсіздік дәлелденген
кінәлілікке тең деуге бола ма? Қылмыстық құқықтың теориясы мен
тәжірибесіндегі заңның кері күші және күмәнділік кінәлінің пайдасына
шешілуі керек деген ұғымдар бар. Сондықтан кінәлілік те, кінәсіздік те
дәлелденбеген жағдайда сотты жүзеге асырушы құзыретті адам фактілер,
белгілі дәлелдер мен өзінің ішкі сезімі негізінде барынша сотталушы адамның
тағдырын бұзбай гуманды түрде үкім (шешім) шығаруы тиіс.
Сонымен бұл бітіру жұмыста осы сияқты кінәнің көңіл аударатын
талқылауды қажет ететін өзекті мәселелердің бірі “кінәнің екі нысанымен
жасалатын қылмыстар үшін жауаптылық” тақырыбы қарастырылады. Кінәнің екі
нысанымен жасалатын қылмыстарды кейде авторлар кінәнің аралас нысаны деп те
атап келеді. Кінәнің аралас нысаның кеңес одағының криминалист ғалымдары
өзекті мәселелер қатарына қойған және оны екі нысанды немесе күрделі
нысанды кінә деп көрсеткен. М.Д.Шаргородский байқағандай, кінәнің аралас
нысанын дамыту ғылыми-техникалық прогресстің дамуына байланысты қоғамға
қауіпті іс-әрекеттердің жаңа түрлерінің пайда болуына қатысты. Сол себептен
бұл тақырып жоғары оқу орындарындағы оқу программасына өзектілігімен
талқылауға салыну үшін енгізілген. Көптеген диссертациялар, монографиялар,
комментарийлер мен мақалалар авторлары кейбір қылмыстардың субъективтік
жағын саралау кезінде кінәнің аралас нысанының схемасын пайдаланады.
Бұл жұмыста кінәнің екі нысанымен жасалған қылмыстар түсінігі, оларды
талдау, аралас нысанды кінәмен жасалған қылмыстық әрекеттер үшін жауаптылық
және оның көкейтесті мәселелері мен маңыздылығы, сонымен қатар жалпы
кінәнің ұғымы, нысандары, кінәнің пайда болу тарихы, ғалымдардың ой-
пікірлері және т.б. мәселелер зерттеу пәні болып ашып көрсетіледі.
Зеріттеу тақырыбының мақсаты:кінәнің түсінігін,нысандарын,ұғымын ішкі
өзектілігін,аспектілерін,кінәнің екі нысанда жасалуын, ашып көрсету болып
табылады.
Жұмыстың құрылымы мен көлемі:жұмыстағы зеріттеліп отырған мәселелердің
мазмұнына,мақсаттарына сәйкес анықталады және ол кіріспеден,негізгі екі
бөлімнен, қорытындылардан және пайдаланылған әдебиеттермен нормативтік
құқықтық актілердің тізімінен құрылады.
1.1. Кінәнің ұғымы
Кінә қылмыстың субъективтік жағы, оның психологиялық мазмұны болып
табылады. Заңдық анықтамаға сүйене қылмыстық құқық ғылымы қылмыстық іс-
әрекеттің (әрекет немесе әрекетсіздік) келесідей белгілерін көрсетеді: а)
қоғамға қауіптілігі, б) заңға қайшылық, в) кінәлілік, г) қылмыстық
жазаланушылық. Сөйтіп, кінәлілік (яғни кінә - қасақана немесе абайсызда) –
қылмыстық құқық бойынша қылмыстың қажетті конститутивті белгісі.
Субъективтік жақ пен кінәнің арақатынасы жөніндегі сұрақ бойынша екі көз-
қарасты көрсетуге болады. Біріншісі және неғұрлым дұрысырағы бойынша, кінә
ол қылмыстың субъективтік жағы; кінә мен субъективті жақтың ұғымы мағынасы
жағынан бір болып келеді. Ал екінші көз-қарас бойынша, қылмыстың
субъективті жағына кінәнің қасақаналық және абайсыздық түрлерімен қатар
ниет, мақсат және басқа да психикалық моменттер кіреді. Кінәні субъектінің
психикалық қатынасы, яғни тұлғаның жасалған қылмыстағы шынайы қасақаналығы
немесе шынайы абайсыздығы ретінде және қылмыстың құрамы болып келетін
субъективтік жақтың белгісі ретінде ерекшелеп көрсеткен жөн. Шынайы
қасақаналық пен шынайы абайсыздық белгілі ниетке негізделе, белгілі
мақсатқа жетуге бағытталған әрекет есебінен пайда болады. Басқаша айтқанда,
ниет, мақсат және эмоция кінәні толықтыратын психикалық қатынастың міндетті
компоненттері болып табылады. Бұл психологиялық элементтер әртүрлі заңдық
мағынаға ие. Қылмыстық зардапқа жетуді білдіретін мақсат тікелей
қасақаналықтың белгісі болып табылады; ал құрамның шегінен тыс нәтижеге
бағытталған мақсат қасақаналықтың бағыттылығын айқындауы мүмкін; ниет пен
эмоция қасақаналықтың мазмұның білдіреді және т.с.с. Кінәнің мазмұнына
кіретіннің бәрі оның нысанына әсер ете бермейді және оның нысанының
анықтамасына кіре бермейді. Сондықтан ниет пен мақсатты кінәнің мазмұнына
кіргізуге қарсылық кінәнің мазмұны мен нысаны ұғымдарының араласуына
негізделген.
И.Г.Филановскийдің айтуынша: “жеке тұлғаның психологиялық құрылымы
ниет, мақсат және эмоциямен шектеліп қоймайды. Оған жасалған қылмыстық
әрекетті сипаттайтын басқа да психологиялық категориялар (темперамент,
мінез-құлық ерекшеліктері және т.б.) кіреді. Бірақ егер осының бәрін
кінәнің құрамына кіргізсек, кінә өзінің спецификасынан, яғни қылмыскердің
қылығының элементтерін білдіретін тұрақты формуласынан айрылатын еді”.
Мұнда екі жағдай қызықтырады, біріншісі, іс-әрекеттің субъективтік жағын
тұлғаның психологиялық құрылымымен араластыру; екіншісі, кінәні формула
ретінде сипаттау.
Сөйтіп кейбір ғалымдардың айтуынша, кінә мен қылмыстың субъективтік
жағының ұғымдары ұқсас ұғымдар ретінде қарастырылуы мүмкін.[2]
Қылмыстың психологиялық мазмұнындағы субъективтік жақ (кінә)
біріншіден, субъектінің қоршаған шынайылық пен жасалатын іс-әрекетке деген
психикалық қатынасы, екіншіден, ол өзінің динамикасына ие уақыт шегінде
басы мен аяғы бар психикалық процесс.
Адамның психологиялық қатынасының теориясын зерттеген В.Н.Мясищев
мынаны айтқан: “психикалық тұрғыда адамның қатынасы оның шынайылықтың
әртүрлі жақтарымен және шынайылықтың өзімен көпқырлы байланыстарының
субъективті, ішкі индивидуалды-таңдаулылық жағын білдіреді”.
Психикалық қатынас жалпы басқа да қатынастар сияқты байланыс болып
табылады. Бұл субъект пен объект (субъектіні қоршаған орта, шынайылық
немесе оның жеке жақтары: табиғат, басқа адамдар, әлеуметтік жағдайлар,
қоғам, олардың мүдделері және т.б.) арасындағы байланыс. Адам осы қатынас
бойынша байланысты және сол арқылы болатын нәтижені түсіне және таңдай
алады.
Әр психологиялық актке қандайда бір дәрежеде үш компонент кіреді –
интеллектуалдық, еріктілік және эмоционалдық. Тұрғылықты өмірде бұл
компоненттер бір-бірімен тығыз байланыста болып, бір психикалық қатынастың
әртүрлі жақтары болып табылады; оларды жеке-жеке тек теориялық анализ
кезінде қарастыруға болады.
Интеллектуалдық кезең. Ойлау – заттар мен құбылыстарды олардың
белгілерімен бейнелейтін және оларда, олардың арасында болатын әртүрлі
байланыстарды ашатын адамның ой-санасындағы психикалық процесс. Адамның ойы
оның ақыл-өрісіне сәйкес емес және ол сезіммен, қабылдаумен және есте
сақтаумен бірге оның қаруы болып табылады. Ой-сана ойлаумен бірге адамның
психикалық қатынасының интелектуалдық құрамын құрайды.
Еріктілік кезең. Ерік ой-сананың практикалық жағын білдіріп, адамның
практикалық қызметін қалыптастырудан тұрады. Мінез-құлықты ерікті реттеу –
ол ақыл-ой мен физикалық күштерді мақсатқа жету немесе белсенділіктен бас
тартуға бағыттау. Еріктілік күші арқылы адам өзінің мінез-құлқын қадағалап,
өз іс-әрекеттеріне басшылық ете алады, белгілі қоғамдық нормаларға қайшы
әрекеттерге барудан бас тартады, мақсатына жету үшін жолындағы
кедергілерден өтеді немесе жояды.
Сонымен ерік адам санасының практикалық жағын білдіргендіктен,
еріктілік қатынас тек нақты әрекет немесе әрекетсіздікте болады.
Эмоционалдық кезең. Адамның әр әрекетінің, сонымен қатар қылмыстық
әрекеттің қажетті элементін білдіреді. Эмоционалдық кезең заңшығарушымен
кінә нысандарының анықтамасына кіргізілмеген. Бірақ эмоция кінәнің
психикалық қатынасының мазмұнына кіреді.
Эмоция 1) кенеттен пайда болатын жағдайлардан туындайтын эмоция
ретінде; 2) жүйке-психикалық тонустың өзгеруінен болатын эмоционалдық күй
ретінде; 3) белгілі бір объектіге бағытталған эмоционалдық (жағымды немесе
жағымсыз) қатынастардың таңдаулы түрі ретінде көрініс табады. Осыған
байланысты эмоция қылмыс жасау кезінде әртүрлі роль атқарады. Біріншіден,
эмоция қылмыс жасау кезінде ниет ретінде (махаббат сезімі, жек көрушілік,
қорқыныш, үрей, қатыгездік және т.б.) орын табуы мүмкін. Екіншіден, ол
кінәнің интелектуалдық және еріктілік процесстеріне әсер етіп, қылмыс
жасауға түрткі болуы мүмкін. Үшіншіден, эмоция қылмысқа аффект1 әсерінен
апаруы мүмкін.
Қылмыстар өздерінің психологиялық механизмдері бойынша әртүрлі, және
әртүрлі нұсқаларда интеллектуалдық, еріктілік және эмоционалдық бөлімдер
әртүрлі роль атқарады.
Шынайы өмірлік ситуацияларда адамда әдетте мінез-құлық әрекетінің
бірнеше нұсқасы болады. Субъект осы нұсқаларды бағалайды, яғни мінез-
құлықтың әлеуметтік нормаларын ескереді, өзінің қылығымен пайда болуы
мүмкін әртүрлі нәтижелерді бағалайды. Осы бағалаудың негізінде іс-әрекеттің
жасалуына кедергі болатын кері ниет (контрниет) пайда болуы мүмкін. Мысалы,
жауаптылықтан қорқу, зардаптың болуын тілемеу және т.б. – яғни бұл жерде
ниеттер арасында психикалық күрес жүреді. Осы күрестің нәтижесінде субъект
белгілі әрекетті жасауға шешім қабылдайды. Шешімді қабылдау кезеңі
қылмыстық қасақаналық немесе қылмыстық абайсыздықтың туу кезеңі болып
табылады.
Келесі қадам әрекетті жоспарлау, яғни кезеңдерді анықтау, мақсатқа жету
құралдарын таңдау, ойлағанын жүзеге асыру және шешімді орындау болып
келеді.
Бұл келтірілген схематика қылмыстық әрекеттің көптеген жағдайларын
көрсете алмайды; қылмыс жасаудың психологиялық механизмі жай ғана мөлшерлі
немесе өте күрделі болып келе береді. Кей жағдайларда еріктілік актінің
ашық этаптары кездеспеуі мүмкін, мысалы: ниеттердің күресі немесе
әрекеттерді жоспарлау, адам өзін-өзі сақтап қалу үшін немесе басқада
көптеген себептерден кенеттен қылмысқа баруы мүмкін және т.б.
Бірақ қылмыс көп жағдайда адам мінез-құлқының саналы еріктілік актісін
білдіреді, соған қарамастан бұл ережеден тыс ерекшелік жоқ деп айтуға
болмайды. Себебі кей кезде тұлға өз мінез-құлқын ұмытшақтық немесе
шашыраңқылықтық, жаңғалақтық нәтижесінен түсіне және бағалай алмайды.
Қылмыс импульс арқылы жасалуы мүмкін. Егер қылмыс терең физиологиялық
мастық нәтижесінен, қатты физиологиялық аффект немесе күнделікті автоматизм
нәтижесінен жасалынса, ол саналы еріктілік бақылаудан айрылуы мүмкін. Бірақ
саналы еріктілік бақылаудан айрылған барлық жағдайларда адамда сәйкесінше
саналы еріктілік акт мүмкіндігі болады, субъектіде өз мінез-құлқын
реттейтін қабілеті негізінде ерік бостандығы болады, міне сондықтан адам
осы жасаған ісіне жауапты болады.
__________________________________
Аффект1 – (лат. affectus ішкі толқу, қобылжу деген сөзінен шыққан) қысқа
уақытты күшті және толқулы жүретін эмоционалдық ішкі ағым: ашулану,
ызалану, қорқу, торығу және т.б. Жылаумен, айқаймен, анық әрекеттермен
айқындалады.
1.2. Кінәнің нысаны
Кінәнің мазмұны, нысандары. Осы категорияларды дұрыс түсіне және
қолдана білу, олардың қатынастары мен тәжірибелік маңызын білу кінәні
зерттеудегі нақты және дұрыс әдіс болады. Осы категорияларды зерттеу арқылы
қылмыстық құқықтағы кінә институтын тереңірек білуге болады.
Кінә мазмұны. Бұл категорияның нақты, бірақ тәжірибеде оның мазмұның
нақты анықтау ауырлау. Өйткені көптеген объективтік жағы ұқсас қылмыстар,
көптеген кінә нысандары бірдей қылмыстар бар да, ал мазмұны жағынан бірдей
немесе жақын қылмыстарды кездестіру мүмкін емес. Сондықтан кінәнің мазмұның
анықтау қылмыс субъектісінің кінәсін дұрыс анықтау және саралау үшін керек.
Кінә белгілі қылмыстағы субъектінің психикалық жағдайы болғандықтан,
кінә мазмұнына да субъектінің психикалық жағдайын құрайтын психикалық
элементтер жиынтығы (ерік, ой-сана, эмоция, ниет, мақсат) кіреді. Бірақ
аталған психикалық элементтер қылмыстың мазмұның тек белгілі бір қылмыстың
объективті белгілерінде орын алғанда және осы белгілерге адам қандайда
қатынасты болғанда құрайды. Соған байланысты, кінә мазмұны дегеніміз –
қылмыстың объективті белгілерін білдіретін психикалық элементтер жиынтығы.
Нақты қылмыс бойынша кінәнің мазмұны нақты қылмыстағы қасақаналық пен
абайсыздықтың мазмұнынан тұрады.
Кінә мазмұны – бұл қылмыс құрамының объективті белгілері, және де
кінәлінің жазасын ауырлататын және жеңілдететін қылмыстың объективті
жағдайлары. Кінә мазмұны тек қылмыстың нақты объективті белгілеріне ғана
тәуелді емес, сонымен бірге заңдағы қылмыс құрамының құрылымына да тәуелді.
Нақты құрамдар бойынша кінә мазмұны кінә нысанына сілтеу арқылы;
қылмыстың субъективті жағының белгілері арқылы; субъектінің психикалық
қатынасын білдіретін ауырлататын және жеңілдететін қылмыстың объективті
белгілері арқылы анықталады.
Кінә нысаны. Нысан – бұл мазмұнның ішкі құрылысы, олардың байланысы,
оның элементтерінің қатынасы. Кінә нысаны мемлекеттің заңшығарушыларымен
анықталады және құқықтық ұғым болып табылады. Кінә нысандарын анықтай
отырып заңшығарушы екі психикалық элементті пайдаланады, олар:
интеллекетуалдық (алдын ала болжау, білу, сезіну, ойлау, ұғыну) және
қылмыстың объективті жағының екі элементімен (әрекет және нәтижемен)
байланысы бар еріктілік (қылмысты тілеу, қылмысқа, қылмыстық зардапқа жол
беру немесе жол бермеу) кезеңдер. Ендеше, осыдан біз кінә нысаның анықтауда
кінә мазмұнына кіретін элементтердің бәрі қатыса бермейтінін байқаймыз. Бұл
материалдық қылмыс құрамдары үшін қалып болып келсе, формальды, яғни нәтиже
объективті жақтың элементі болмайтын, қылмыс құрамдары үшін еріктілік
кезеңі тек іс-әрекетке қатысты айтылғандықтан өзгеше болады. Нәтиже кінә
нысанына әсер етпейді. Қасақаналық та, абайсыздық та формальды құрамдарда
қоғамға қауіпті әрекет немесе әрекетсіздікке қатысты анықталады.
Сонымен кінә нысаны кінә мазмұнына қарағанда мағынасы жағынан терең,
бірақ белгілері жағынан кедейлеу болып келді.
В.В.Люциктің[3] айтуы бойынша кінә “нысандарын” және интеллектуалдық
еріктілік кезеңдерінен құралған мазмұнын төмендегі схема түрінде көрсетуге
болады:
Қасақана кінә Абайсызда кінә
Тікелей Эвентуалды (жанама)Қылмыстық Қылмыстық
қасақаналық қасақаналық менмендік немқұрайдылық
Зардаптың Зардаптың болатынынЗардаптың Зардаптың болуын
болатынын алдын ала білді, болатынын алдын тілемеді, болжап
алдын ала зардаптың болуын ала білді, бірақбілуге тиіс және
білді, осы тілемеді, бірақ жеңілтектікпен мүмкін еді, бірақ
зардаптың саналы түрде жол болғызбау зардаптың
болуын тіледі берді мүмкіндігіне болатынын алдын
сенді ала болжап біле
алмады
ҚР қылмыстық кодексінің жалпы бөлімінің баптарына сәйкес кінәнің нақты
екі нысаны бар: қасақаналық және абайсыздық. Қасақана немесе абайсызда
әрекет жасаған адам ғана қылмысқа кінәлі деп танылады.
Қасақана жасалған қылмыс болып тікелей немесе жанама ниетпен жасалған
әрекет танылады. Егер адам өз іс-әрекетінің (әрекетсіздігінің) қоғамға
қауіпті екенін ұғынып, оның қоғамдық қауіпті зардаптары болуының мүмкін
екенін және болмай қоймайтынын алдын ала білсе және осы зардаптардың болуын
тілесе, қылмыс тікелей ниетпен жасалған деп танылады. Егер адам өз іс-
әрекетінің (әрекетсіздігінің) қоғамға қауіпті екенін ұғынып, оның қоғамдық
қауіпті зардаптары болуы мүмкін екенін алдын ала білсе, осы зардаптардың
болуын тілемесе де, бұған саналы түрде жол берсе, қылмыс жанама ниетпен
жасалған деп танылады.
Абайсызда жасалған қылмыс болып менмендікпен немесе немқұрайдылықпен
жасалған әрекет танылады. Егер адам өз іс-әрекетінің (әрекетсіздігінің)
қоғамға қауіп туғызуы мүмкін екенін алдын ала білсе, бірақ бұл зардаптарды
жеткілікті негіздерсіз жеңілтектікпен болғызбау мүмкіндігіне сенсе, қылмыс
менмендікпен жасалған қылмыс деп танылады. Егер адам қажетті ұқыптылық пен
сақтық болғанда ол зардаптарды болжап білуге тиіс және болжап біле алатын
бола тұра өз іс-әрекетінің (әрекетсіздігінің) қоғамдық қауіпті
зардаптарының болуы мүмкін екенін болжап білмесе, қылмыс немқұрайдылықпен
жасалған деп танылады.
Қасақаналықтың жалпы сипаттамасы. Қасақаналық қылмыстық заңнамамен
абайсыздыққа қарағанда кінәнің ауырлау түрі ретінде қарастырылады. Бірдей
жағдайлар мен шарттарда жасалған абайсыздық пен қасақаналық қылмыстарды
қарасақ қасақаналықтың жазасы әлдеқайда ауыр. Оны біз қылмыстық кодекстің
нормаларының санкцияларынан көре аламыз: 96-бап пен 101-бап; 103,104, 105
(денсаулыққа қасақана зиян келтірулер) және 111 (денсаулыққа абайсызда зиян
келтіру); 187 мен 188-баптар.
Айыптымен тек қасақана қылмыс жасалған жағдайда кінәлі адам
келтірілген зардап фактісіне сай емес, қасақаналықтың мазмұны мен бағыт
ниетіне сай жауапқа тартылады. Бірақ жауапқа тарту кезінде зардап фактісі
есепке алынады. Абайсызда жасалатын қылмыстарда формальды қылмыс құрамы
болуы мүмкін емес, тек қасақана қылмыс жасау кезінде мына қылмыстық әрекет
формалары болуы мүмкін: қылмысқа дайындалу, оқталу, қылмысқа қатысу, қылмыс
жасауға қастандық.
Қасақаналықты абайсыздықпен салыстырсақ оның қоғамға қауіптілігі жоғары
дедік. Енді оның жоғарлығы немен анықталады, соған жауап іздейік.
Біріншіден, саналы түрде қоғамға зиян келтіруге бағытталған қасақаналық
әрекетте абайсыз әрекетке қарағанда сол зиянды фактілі келтіру мүмкіндік
дәрежесі жоғары. Қасақаналық қылмыстың субъектісі қоғамға зиян келтіретін
өзіне көрінеу әрекет тәсілдерінің бірін таңдап алады. Мысалы: абайсызда
атылған оқ пен қасақана атылған оқты салыстырсақ, адам өміріне қасақана
атылған оқтың қауіптілік мүмкіндігі жоғары.
Екіншіден, қоғамға едәуір қауіпті болып қасақана қылмыс жасаған адамдар
саналады, себебі қасақаналықтың қоғам мүддесіне кері әсері көп.
Заң қасақаналықтың келесідей белгілеріне сілтейді: а) адамның өз іс-
әрекетінің (әрекетсіздігінің) қоғамға қауіпті екенін ұғынуы; б) адамның
қоғамға қауіпті зардаптардың болуы мүмкін екенін алдын ала білуі; в)
зардаптың болуын тілеуі (тікелей қасақаналық бойынша) немесе зардаптардың
болуына саналы түрде жол беруі (жанама қасақаналық бойынша). Алғашқы екі
белгі қасақаналықтың интеллектуалдық элементін білдірсе, соңғы белгі оның
еріктілік элементін білдіреді.
Іс-әрекеттің қоғамға қауіпті екенін түсіну қасақаналықтың абайсыздықтан
айыратын басты белгілерінің бірі болып табылады. Қоғамға қауіптілік – ол
қылмыстың барлық объективті белгілерімен құралатын іс-әрекеттің қасиеті,
және ол қоғамға, қоғамдық қатынастарға заңшығарушының нормаларына қайшы
әрекеттер арқылы зиян келтіреді. Сондықтан қоғамға қауіптілікті ұғыну іс-
әрекеттің фактілік белгілерінің әлеуметтік қасиеттеріне келіп тіреледі.
Қасақаналықтың келесі белгілерінің бірі интеллектуалдық кезең, яғни
тұлғаның өз іс-әрекеттерінің қоғамға қауіпті нәтижесін алдын ала болжауы
(білуі). Алдын ала білу қоғамға қауіптілікті түсіну сияқты а) нәтиженің
фактілік мәнін алдын ала көруді және б) оның қоғамға қауіптілік мәнін алдын
ала түсінуді кіргізеді.
Қоғамға қауіптілікті алдын ала білу мен қоғамға қауіптілікті ұғыну
арасында белгілі ұқсастық бар: екеуі де субъектімен белгілі фактілерді
білуін білдіреді. Қоғамға қауіпті зардапты алдын ала болжап білу – ол
болашақта көрініс табатын фактілерді ұғыну; іс-әрекеттің (әрекетсіздіктің)
қоғамға қауіпті екенін ұғыну – ол нақ жасалатын іс-әрекеттің қасиеттері
туралы түсінік.
Бұл қасақаналық түрлері заңнамаға сәйкес қылмыстық құқық пәнінде орын
тапқан. Ал қылмыстық құқықтың теориясы мен сот практикасына қарайтын
болсақ, тікелей және жанама қасақаналықтардан басқа оның мына түрлерін атап
кетсе болады:
а) қасақаналықтың мазмұнының мәні бойынша: анықталған, анықталмаған
қасақаналық, альтернативті қасақаналық;
б) бағыттылық мәні бойынша: жалпы және арнайы қасақаналық;
в) пайда болу шарты бойынша: алдын ала ойластырылған қасақаналық, аяқ
астынан пайда болған қасақаналық, аффектірленген қасақаналық болып
бөлінеді.
Қасақаналықты былай бөлу кінәлінің психикалық қатынасын нақты
жекелеуге, оның кінәсінің дәрежесі мен нақты мәнін анықтауға мүмкіндік
береді, яғни кінәлінің жауапкершілігін дұрыс нақтылауға мүмкіндік береді.
Осыған байланысты П.Дагель[4] қасақаналықтың бұл түрлерін дұрыс анықтау
жасалған қылмысты саралау үшін маңызды деп айтады.
Қасақаналықтың бұл түрлері кінәнің өз бетінше жеке түрін білдірмейді,
тікелей және жанама қасақаналықтың орнын баспай, тек олардың шегінде
құрылады.
Абайсыздықтың жалпы сипаттамасы. Абайсыздық қасақаналықпен бірге
қылмыстық құқықтағы кінәнің негізгі нысаны болып табылады. Жоғарыда айтып
кеткендей абайсыздық кінәнің қауіптілігі төмендеу түрі. Сөзсіз,
қасақаналықпен жалпы салыстырғанда оның қоғамға қауіптілік дәрежесі төмен.
Бірақ абайсыздықтың қауіпін төмен деп санаған үлкен қателік болар, себебі
кей жағдайларда абайсызда жасалған қылмыстардың қаупі, олардың зардабы өте
үлкен болуы мүмкін. Мысалға, В.А.Серебрякова көрсеткен 1961, 1962 және 1963
жж. Москвадағы қасақана және абайсызда кісі өлтіру мәліметтеріне сәйкес
айыпталушылардың 37,2 % қасақана адам өлтіру бойынша, қалған 62,8 %
абайсызда кісі өлтіру бойынша сотталған.
Абайсызда жасалған қылмыстармен күрес маңыздылығы барлық шаруашылық
және тұрмыстық салалардың техникалық дамуымен байланысты, өйткені жаңа
техникалық құралдар мен жабдықтар арнайы техникалық қауіпсіздік ережелерін
сақтауды, ұқыптылықты, назарды және зейінді қажет ететін қауіптіліктің
көздерінін өсуін білдіреді. Қазіргі таңда техниканы пайдалануға байланысты
абайсыздықпен істелетін қылмыстардың өсуінің тенденциясы байқалады.
Кінә нысаны ретіндегі абайсыздық ерекшеліктері абайсыздық үшін
қылмыстық жауапкершіліктің ерекшеліктерін анықтайды. Бұл ерекшеліктер:
абайсызда жасалған қылмыс нәтиже бойынша, және де қылмыс тәсілдері мен
амалдары бойынша, зардаптың клтірілген қызмет саласы бойынша сараланады.
Нәтиженің пайда болмауы әдетте зардапты келтіру қаупін абайсыз тудыру үшін
жауапкершілікті тудырмайды.
Кеңес одағы кезінде абайсыздық кінә нысанының түрлерін заңнамада
біріктіріп, бір ғана нысан ретінде өндірген. Тек Литва мен Эстония
Социалистік Республикаларының қылмыстық кодекстерінде абайсыздық анықтамасы
оның екі түрін (менмендік және немқұрайдылық) білдіретін екі бөлімге
бөлініп көрсетілген.
Сонымен, заң абайсыздық ретінде субъектінің өз іс-әрекетінің нәтижесіне
деген қатынасын білдіреді. Сәйкесінше абайсыздық қылмыстар мен кінәнің
абайсыздық нысаны көрініс табатын қылмыстар құрамы көп жағдайларда
материалдық құрамды болып келеді. Бұл жағдайға қарсылық негізсіз
жауапкершілікке тартуға және кінә принципінін бұзылуына әкеп соғады.
Менмендік те, немқұрайдылық та бір психологиялық, әлеуметтік тамырға
ие, тұлғаның бірдей жағымсыз қасиеттерінен туады: қоғамдық мүдделер туралы
жеткіліксіз ұқыптылық пен қамқорлық, назарлық пен зейінділік.
Абайсыздықтың түрлеріне жалпы белгі болып адамның өз іс-әрекетінің
(әрекетсіздігінің) қоғамға қауіптілігін ұғынуынын болмауы табылады.
Менмендіктің қасақаналықпен ұқсастық белгісі болып қоғамға қауіптілік тууы
мүмкін екенін білуі табылады. Менмендік немқұрайдылыққа қарағанда жанама
қасақаналыққа әлдеқайда ұқсас, олар тек мына жағдайлар бойынша
ерекшеленеді: жанама қасақаналықта зардаптың болуына саналы түрде жол
берсе, менмендікте зардапты жеңілтектікпен болғызбау мүмкіндігіне сенеді.
Менмендік пен немқұрайдылықтың қоғамға қауіптілі дәрежесі бойынша
айырмашылығы бар ма деген сұраққа біз практикада екеуінің қауіптілігі
жақын, қылмыстың құрамына, жағдайларына (объективті жағына) байланысты
бірде менмендіктің қауіптілігі, бірде немқұрайдылықтың қауіптілігі
жоғарылау болуы мүмкін. Сондықтан абайсыздықтың бұл түрлерін қауіптілік
дәрежесі бойынша ерекшеліктерін көрсетудің маңызы жоқ.
Қасақаналық сияқты абайсыздықтың да теория мен практикада ғалым-
криминалистердің пікірі бойынша басқа түрлері кездесіп жатады. Оның мына
түрлерін атап өтсе болады: құқықтық абайсыздық, еріктік абайсыздық,
қылмыстық білімсіздік және қамсыздық.
3. Пайда болуының тарихи аспектілері
Кінәлі жауапкершілік принципінің эволюциясын анализдеу бізге индивидтің
жауапкершілігі туралы түсініктің өзгеруі қылмысқа деген қөз-қарастың
өзгеруімен байланысты екенін көрсетеді.
Құлиеленушілік құрылым мен феодализм кезеңдерінде қылмыс туралы түсінік
келтірілген зардап, зиян, зұлымдық түсініктерімен тығыз байланысты болғанын
түсіндіреді. Кінә деп келтірілген зардаптың өзі түсінілген. Соған
байланысты бұл кезеңде қылмыс субъектісі болып аңдар, құстар, жансыз заттар
санала беретін, әрине, егер келтірілген зардап, зиян олармен немесе олардың
әрекеттерімен байланысты болғанда.
Сөйтіп, осы қадамда кінәнің материалдық мазмұны ашылған болатын.
Қудалаудың негізі болып зардапты келтірушінің кінә дәрежесін анықтайтын
материалдық зиян болып табылды.
Кейінірек жаза таңдауда еріктіліктің орнына тарихта Талион қағидасы деп
аталып келген ереже келеді.
Бұл принцип бойынша кінә мен жауапкершілік мөлшері келтірілген зардап
мөлшері мен сипатына сәйкес өлшене басталады (қанға қан, жанға жан).
Субъектіні кінәлі деп тану үшін зардап келтіру фактісінін болғаны
жеткілікті. Істелгеннің психикалық қатынасы қылмыс жасаған адамды жазалауда
маңызы болмады. Кейін бұл қағида объективті жүктеу қағидасы деп аталып
кетті.
Қылмыстық құқықтағы кінә түсінігінің эволюция мәселесін қарастыра отыра
құлиеленушілік және феодалдық қоғамда құқықтың даму дәрежесі сол кездегі
адамзаттың ақыл-санасының даму деңгейінен жоғары болмағанын айтқан жөн. Сол
замандағы адамдар өте ырымшыл болғандықтан, санасы жағынан, болған
құбылысты шын мәнінде көре алмайтын. Мысалға: жерді домалақ емес, жазық деп
түсінген, себебі жерді олар өзі тұрған жазықтық шегінде көрген, сол сияқты
жерді күн айналады деген және т.б. Сол сияқты адам қылықтарына да сол
тұрғыдан қараған. Сол себептен адамды кінәлі деп тану үшін келтірілген
зардап фактісінің болғаны жеткілікті еді. Міне сондықтан құлиеленушілік
және феодалдық құрылым кезіндегі қылмыстық құқықта объективті жүктеу
принципінің болғанын түсіндіруге болады.
Адамзаттың әрі қарай дамуының процессінде индивидтің әрекетінің сыртқы
көрінісінде жағымсыз нәтиже себебі болатын оның ішкі еркін қарастыра
бастайды. Сәйкесінше кінә туралы түсінік те өзгереді. Жағымсыз нәтижені тек
субъектінің мінез-құлқының сыртқы фактісімен ғана емес, оның еркімен де
байланыстырады.
Қылмыстық құқықта субъективті жүктеу принципінің пайда болуы еріктілік
(психологиялық) кінәні қабылдаумен байланысты.
Тұлға жасалған қылмыс үшін кінәлі деп, егер ол тек саналы тұрде зардап
келтірсе, танылады. Кінә мәні енді зиянды нәтижені тілеу фактісі, яғни
қылмыстық нәтижеге субъективті қатынас арқылы анықталды.
Қылмыстық құқықта субъективті жүктеуді енгізудегі көшбасшы болып
(қылмыстық-құқықтық доктрина тарихшыларының көз-қарасы бойынша) Рим
классикалық мектебі саналды. Бұл мектепте ең бірінші ішкі кінә түсінігі
яғни – қасақаналық (dolus) дамыды. Dolus ұғымы тұлғамен тікелей қылмыстық
нәтиженің болуын тілеу жағдайын білдірді. Бірақ тұлғаның психикалық
қатынасының басқа мәселелері кінә құрамына кірмеді. Кінә туралы мұндай
түсінік, яғни жаманшылық тілеу еркі сол кездердегі заңнамалар мен
доктриналарда ұзақ уақыт шамасында сақталды.
Орыс заңнамасында теріс, жаман қылық, зиян келтіру еркі кінә ұғымы
ретінде 1845 жылғы Ережеде және “Орыс шындығында” (Русская правдада)
қолданыла бастады.
Субъективтік жүктеу қағидасының мазмұны оған абайсыздықтың белгілері
кіргеннен соң кеңейе түсті. Бұл қағиданың ерекшелігі тұлғаны қылмыстық
жауаптылыққа тарту үшін не жағымсыз нәтижені алдын ала көре алу керек, не
барлық міндеттерді анықтап алу керек, немесе содан соң алдын ала көру
мүмкіндігін анықтау керек.
Қазақ әдет-ғұрып құқығында қылмыс ұғымында орыс қылмыс ұғымымен кейбір
ұқсастықтары болды. Қазақ әдет-ғұрып құқығы нормалары бойынша қылмыс болып
формальды түрде жәбірленуші мен оның туысқандарына материалдық және
моральдық зиян келтіру танылады.
Тәуке ханның (1680-1718 жж.) жарғысында қасақана және абайсызда
қылмыстар арасында ресми түрде ерекшелік орнатылмаған. Бірақ ерекшелік
болған. Біздің заманымызға жеткен жеке материалдарға сүйене мынадай
қорытындыға келуге болады: Тәуке хан негізінен қылмыстық жауапкершілікті
қасақаналықпен жасалған қылмыстар (ұрлық үшін, тонау, зорлау, қарақшылық
және т.б.) үшін жүзеге асырмақшы болған. Сонымен қатар, қасақана да,
абайсызда да жасалатын адам өлтіру, жарақат, зиян, науқас келтіру
қылмыстары үшін де жауапкершілік қарастырылған. Мысалы: Сұлтанды қасақана
өлтіру қылмысы үшін айыпты адам 1500-2000 қой мөлшерінде құн төлейтін, ал
егер осы қылмыс абайсызда жасалса, айыпты құнның жартысын төлейтін. Қазақ
әдет-ғұрып құқығындағы жаза түрлерінің бірі өлім жазасына қасақаналықпен
әкесін өлтіргені үшін балалар тартылатын, егер осы қылмыс абайсызда
жасалған болса, бала жазаға тартылмайтын, оның тағдырын бір Алланың қолына
тапсыратын.
Қазақ әдет-ғұрып құқығында материалдық зардапқа көбірек көңіл
аударатын. Осыған байланысты жәбірленуші мүддесіне келтірілген зардап
абайсыз әрекетпен жасалса да көп жағдайларда қылмыстық жауапкершілікке әкеп
соқтырды. Осыдан біз қазақ әдет-ғұрып құқығына, арасында анығырақ
ерекшеліктер болмаса да, қасақаналық пен абайсыздық мәлім болғанын айта
аламыз.
Қазақстанның Ресеймен қосылу кезеңінен бастап Кеңес билігінің орнауы
уақыт аралығында қазақ қылмыстық құқығына кінәнің екі нысаны белгілі болды:
қастық (қасақаналық) және қателік (абайсыздық). Қасақана істелген қылмыс
абайсызда істелген қылмыстан ауырлау деп саналды.
Қылмыстық құқықтың классикалық бағытының өкілдері кінә мәселелеріне
басқаша қарады. Көптеген орыстың Революцияға дейінгі криминалистері кінә
ұғымын зерттеуде терңірек жолға түсіп, оны көптеген заңи белгілермен
толықтырды. Қылмыс ұғымы кінә ұғымын құруда негізге алынды.
1919 жылы қылмыстық құқық бойынша Басқарушы бастамалар (Руководящие
начала) баспасынан бастап РКФСР-де кеңес қылмыстық құқықтан кінә ұғымы
буржуаздық ұғым деп алынып тасталады. Бірақ кінә ұғымынан бас тарту
субъективтік жүктеу принципінен бас тартуды білдірмеді. Өйткені Басқарушы
бастамалардың 12-бабында: сот жаза тағайындау кезінде іс-әрекет алдын-ала
ойластырылған ниетпен, зұлымдықпен, арамдықпен, кекпен, ашумен, қулықпен,
жеңілтектікпен және менмендікпен жасалынған ба анықтап алуы қажет –
делінген. Заңдағы бұл сілтемеден біз істі қарау кезінде сот тұлғаның
жасалған іс-әрекетке деген психикалық қатынасын, яғни қасақана немесе
абайсыздық түрінде жасалғанын анықтауы керек екенін байқаймыз. Соған орай
Басқарушы бастамалар кінә ұғымын алып тастаса да, іс жүзінде кінә
нысандарына (қасақаналық және абайсыздық) жүгініп отыр.
1922 ж. РКФСР қылмыстық кодексінде субъективті жүктеу принципі ары
қарай дамуын алады. Осы актінің 11-бабында қасақаналық пен абайсыздық
ұғымдарының мазмұны ашылады. Заңға арнайы осы норманы еңгізу фактісінің өзі
заңшығарушымен кінә ұғымын қабылдап отырғаның көрсетеді.
Осы мәселенің даму тарихы көрсеткендей “кінә” термині 30-жылдардың
бірінші жартысында бірқатар заң актілерінде қолданылып, 30-жылдардың екінші
жартсында қылмыстық құқық теориясында толық мойындалды.
1948 жылдан бастап заң ғылымында кінә туралы ұғымның, әсіресе
қасақаналық ұғымының өзгеруі басталады. Көптеген авторлар жұмыстарында
қасақаналықтың міндетті элементінің және қылмыс құрамының белгісі ретінде
іс-әрекеттің қоғамдық қауіптілік санасын көрсетті.
Кінәнің әлеуметтік мәні оның нысанының психологиялық мазмұнынсыз әрекет
етуі мүмкін емес. Бұл қорытынды кінә нысанының мазмұның (қасақаналық пен
абайсыздықтың) терең зерттеу негізінде жасалды. Осы себепке байланысты
А.А.Пионтковскийдің[5] қоғамға қауіпті әрекетте орын тапқан адам
психикасындағы нақты анықталған процесстерсіз тұлғаның кінәсі туралы сөздің
болуы да мүмкін емес деген сөзіне көңіл аударып кеткен дұрыс.
Кінә туралы білімнің ұзақ уақыттық дамуының қорытындысын шығару болып
1958 жылғы КСРО және одақ республикаларының қылмыстық заңнамаларының
негіздеріндегі заңшығарушылық бекіту табылады. Басқа жағынан, бұл кінә
институтының одан әрі тереңірек зерттеуінің бастамасы болды. Қоғамға
қауіпті әрекеттің тұлға санасындағы психикалық құбылысы ретіндегі кінә
туралы түсінік осы кезде түбегейлі бекітіледі.
Екі нысанды (кейбіреулер оны аралас немесе күрделі деп те атап келеді)
кінә концепциясы негізінде жатқан идея қылмыстық-құқықтық ғылымда жаңа
болып табылмайды. Сондықтан кінәнің екі нысанды түрінің даму тарихы бойынша
да экскурс жасау, біздің ойымызша, ғылыми және тәжірибелік қызығушылық
тудырады.
Кінәнің екі нысанды концепциясының негізін құрған және бастамасын ашқан
немістің атақты криминалисті А.Фейербах[6]. Сөйтіп, ХІХ ғасырдың басында
А.Фейербах кінә нысанының әрі қарайғы дифференцациясы1 барысында кінәнің
“аралас” нысаны ретіндегі анықталған ұғымын ұсынады.
Аралас кінәлілік ұғымының қылмыстық құқықта пайда болуы, кінә ұғымының
даму тарихы көрсеткендей, қылмыс жасаған тұлғаның кінәлілік дәрежесін
нақтырақ анықтау қажеттігімен ұштасады. Ортағасырдың заңнамасына сәйкес
тұлғаның кінәсына әрекеттің субъективтік қатынасына тәуелсіз оның
әрекеттерінің барлық фактілік нәтижелері жүктелді. Солайша тұлғаға, оның
нәтижелер мен әрекеттерге деген психикалық қатынасын ескермей, қасақаналық
әрекетінің нәтижелерін жүктеуді сол кездегі “объективтік жүктеудің” қалдығы
ретінде түсінген дұрыс. Орта ғасырларда объективтік жүктеу принципі заңнама
мен теорияда кең тараған тікелей емес қасақаналық (dolus indirechtus)
туралы оқыту түрінде көрініс тапқан. Тарихшылардың мәліметтері бойынша
dolus indirechtus алғаш рет Фома Аквинскиймен (1225-1276 жж.) құрылған.
А.Фейербах тікелей емес қасақаналық (dolus indirechtus) ұғымының
қылмыстық құқықта сақталуына қарсы сөйледі, себебі айыпты тұлғаның
қасақаналық кінәсына барлық нәтижелер жүктелген болатын. А.Фейербах адамның
қылмыстық іс-әрекетінің тілегендерден басқа қосымша нәтижелерді
келтіретініне көңіл аударады. Ғалым былай деп жазады: “кейде жағымсыз ниет
пен абайсыздық кездесетін жағдайлар болады: қылмыскер өзіне мақсат ретінде
белгілі заңға қайшы нәтижені қояды, бірақ оның әрекетінен ол алдын ала
көруі тиіс немесе көруі мүмкін басқа заңға қайшы нәтиже туындайды”. Бұл
жерде қасақаналық (dolus) оның жеткісі келген мақсатында байқалып тұр да,
абайсыздық (culpa) қылмыскердің әретінен басқа заңға қайшы мақсатына
қасақаналықсыз әкеп соққан нәтижеден көрініп тұр. Сонымен, жағдайлардың
былай бір іс-әрекетте тоғысуын А.Фейербах culpa dolo determinata терминімен
атады, ол мынаны білдіреді: қасақаналықпен шартталған (детерминделген)
абайсыздық.
Бірақ, А.Фейербахпен ұсынылған кінә концепциясы тәжірибеде жүзеге аспады,
өйткені объективті ол репрессияны жұмсартуға бағытталған еді, ал
репрессияны жеңілдету өз кезегінде қоғамның жоғарғы
класстары үшін қолайсыз болды, олардың мүдделерін қанағаттандырмады.
Айта кететін жәйт, кейінірек А.Фейербах кінә мазмұнын былай
құрастырудан бас тартып, ал ұқсас жағдайларда қылмыстардың идеалды жүйесі
туралы ережені қолдана бастады.
Қылмыстық құқық тарихында бұл конструкция аралас кінәлілік деген атпен
әйгілі болды.
Аралас нысан принціпі бойынша, тұлғаның іс-әрекетке психикалық қатысы
тек қасақаналық түрде, ал нәтижеге қатынасы абайсыздық түрінде немесе
жанама қасақаналық түрінде болады. Қылмыстың формулировкасы мысалы
денсаулыққа ауыр зиян келтіру кезінде жәбірленушінің өліміне әкеп соғу,
заңсыз аборт жасаудан жәбірленушінің өлуіне әкеп соғу, зорлау салдарынан
өзін-өзі өлтіруге әкелген және т.б. түрінде болады.
Екі нысанды кінә ұғымы Қазақ ССР-нің 1959 жылғы қылмыстық заңнамасында
болмады. Соған қарамастан, екі нысанды кінә туралы идея қылмыстық құқықта
тез арада танымал болды.
1962 жылдан бастап бұл идея ресми түрде танылды. Осы кезден бастап
кінәнің екі нысаны туралы сұрақ ғылыми, оқу әдебиеттерінде және басқа да
шығарымдарда кең өріс тапты, сәйкесінше жоғары оқу орындарының оқу
программаларына енгізіле бастады.
Осы мәселе жөнінде заң әдебиеттерінде жеткілікті көңіл бөлінгенімен,
оның шешімі тұрақсыз, яғни нақты бір көз-қарас, нақты бір ұғымға келіп
тірелмей қарама-қайшылықтар көп кездесіп жатты және осы көз-қарастардың
біреуі де басқасынан озып шығып заңнама мен тәжірибеде ресми мойындалмады.
Ары қарай біз кінәнің екі нысанымен жасалатын әрекеттер ұғымын мазмұны
және мәні бойынша қарастырамыз, ғалымдардың осыған қатысты позицияларын
бағалап, әсіресе Қазақстан Республикасының қылмыстық заңнамасындағы осы
мәселе жөнінде анализ жүргіземіз. Соның ішінде ҚР ҚК енгізілген “кінәнің
екі нысанымен жасалған қылмыстар үшін жауаптылық” атты 22-бапты сарапқа
саламыз.
2.1. Кінәнің екі нысанымен жасалатын қылмыстық әрекеттердің түсінігі
және оларды талдау
Түсінігі. Қазіргі уақытта кінә туралы оқудың басты проблемаларының бірі
кінә нысанының проблемасы, соның ішінде кінәнің екі нысандысының
мәселелері.
Зерттеліп отырған тақырып жаңа тақырып болып табылмайды. Екі нысанды
кінә мәселелерін зерттеумен көптеген ғалым-криминалистер айналысқан:
Г.З.Анашкин, П.С.Дагель, В.Ф.Кириченко, Г.А.Кригер, Б.А.Куринов,
В.Н.Кудрявцев, В.Д.Меньшагин, А.А.Пионтковский, Е.А.Фролов және басқалар.
Кінәні оның әртүрлі аспектілерінде қарастырған қазақстандық ғалым-юристер
ішінен Н.М.Абдировты, И.Ш.Борчашвилиді, Б.Ж.Жүнүсовты, Е.И.Қаиржановты,
Р.Б.Кульжакаеваны, В.В.Люцикті, Р.Т.Нұртаевты, Г.Ф.Поленовты,
Г.К.Рахимжанованы, С.А.Тессманды және т.б. атап кетуге болады. Бұл
ғалымдардың еңбектері үлкен ғылыми және тәжірибелік құндылық болып табылып,
зерттеудің теоретикалық негізін құрайды. Қазақстанда кінәнің екі нысанымен
жасалатын қылмыстар мәселелері соңғы жылдары ауқымды зерттеліп, ЖОО-ның оқу
программаларында оқытылып келеді. Бірақ соған қарамастан бұл тақырып
мәселелері шешіліп өзінің зерттелу шегіне жетті деп айтуға болмайды. Біздің
ойымызша екі нысанды (аралас нысанды) кінә мәселесін жан-жақты көтеріп,
бәсекеге салып зерттеуге болады.
Кінәнің екі нысанымен жасалатын қыллмыстарды талдаған П.С.Дагель,
В.Ф.Кириченко, А.А.Пионтковский, В.Д.Меньшагин сияқты ғалымдар кінәнің екі
нысанымен жасалатын қылмыс құрамды әрекеттерді көрсетеді. Осы схемадағы
әрекеттер бойынша ҚР қылмыстық кодексінен мына құрамдарды көрсетуге болады:
103-баптың 3-тармағы (денсаулыққа қасақана ауыр зиян келтіру абасызда
жәбірленушінің өліміне әкеп соқтырса);
120-баптың 3-тармағының а)- және б)-тармақшалары (зорлау абайсызда
жәбірленушінің өлуіне әкеп соқтырса, және зорлау абайсызда жәбірленушінің
денсаулығына ауыр зиян келтіруге, оның ВИЧЖҚТБ-ны (СПИД) жұқтырып алуына
немесе өзге ауыр зардаптарға әкеп соқтырса);
117-баптың 4-тармағы (тиісті бағдардағы жоғары медициналық білімі бар
немесе жоқ адамның аборт жасауы абайсызда жәбірленушінің өлуіне не оның
денсаулығына ауыр зиян келтіруге әкеп соқтырса);
119-баптың 2-тармағы (қауіпті жағдайда қалдыру көмексіз қалдырған
адамның абайсызда өлуіне немесе өзге де ауыр зардаптарға әкеп соқтырса);
187-баптың 2-тармағының б)-тармақшасы (бөтен мүлікті қасақана жою
немесе бүлдіру абайсызда денсаулыққа ауыр немесе орташа ауырлықтағы зиян
келтіруге әкеп соқтырса);
245-бап (тау-кен немесе құрылыс жұмыстарын жүргізгенде қауіпсіздік
ережелерін бұзу абайсызда адам өліміне және адам денсаулығына ауыр немесе
орташа ауырлықтағы зиян келтіруге әкеп соқтырса);
256-бап (өрт қауіпсіздігі ережелерін бұзу);
267-бап (санитарлық-эпидемиологиялық ережелерді бұзу);
296-бап (көлік құралдарын жүргізуші адамдардың жол қозғалысы және көлік
құралдарын пайдалану ережелерін бұзуы).
Бұл құрамдарды екі топқа бөлуге болады. Бірінші топқа абайсыз қылмыстық
зиян келтірілмей-ақ іс-әрекет аяқталған қасақаналық қылмыс деп саналатын
құрамдар кіреді ( ҚР ҚК-нің 103-бабының 3-тармағы, 117-баптың 4-тармағы).
Бұл жағдайларда абайсыз ауыр толықтыратын нәтиже қасақана қылмысты
саралайтын жағдай болып табылады.
Екінші топты жай ғана материалдық қылмыс құрамдар құрайды. Негізгі
құрамда қылмыс деп саналатын қоғамға қауіпті нәтижені келтірген әрекет
басқа құқық салаларымен (әкімшілік, азаматтық, еңбектік және басқа құқық
салалары) анықталған қауіпсіздік ережелерін саналы түрде қасақана бұзуды
білдіреді. Оларға ҚР ҚК 245-і, 267-і, 296-ы және т.б. баптарды жатқызамыз.
Қылмыстық мәнді бұл қылмыстар тек заңмен қарастырылған сәйкес меншіктік,
тұлғалық және қылмыстық нормалармен қорғалатын қоғамдық қатынастар мен
мүдделерге зардап келтірілгеннен кейін алады.
Осының ішінде зорлауды зерттеген М.И.Угрехелидзе[7] былай деп санайды:
“зорлау кезінде жәбірленушінің жасы қылмыстық қауіптілікті жоғарылатуды
негіздейтін жағдай болып табылады. Сондықтан қылмыскер, егер ол кәмелеттік
жасқа толмағанды зорлағанын толық білмесе, жоғарғы қауіптілікті біле
алмайды”.
Қажетті қорғану шегінен шығып кету кезіндегі қылмыстық құрамдардағы
кінәнің екі нысанды мәселесі жөнінде П.С.Дагель мен В.Ф.Кириченко былай деп
санайды: “...аралас нысан қажетті қорғану шегінен шығып кету кезіндегі адам
өлтіру, ауыр немесе онша ауыр емес дене жарақатын келтіру құрамдарында да
кездеседі. ...сонымен қатар қоғамға қауіпті нәтиже келтіруге қатысты
қажетті қорғану шегінен абайсыз асып кету кезінде қасақаналық немесе
абайсыздық орын алады”.
Алайда қажетті қорғану шегінен шығып кету өз бетінше басқаша болатынын
ұмытпау керек. Ол туралы біз адам өмірі мен денсаулығына нақты зиян
келтірілгенде айта аламыз. Қажетті қорғану шарттары бойынша тұлғаның
жауаптылығын жұмсартатын режим оның шегінен абайсыз асып кетумен байланысты
емес, тұлғаның өзінің мүддесін қорғау кезіндегі жағдайлар ерекшеліктерімен
байланысты. Экстремалды жағдайлардан минималды қауіпті жолды ойластырып
шығып кету әрқашан да мүмкін бола бермейді.
Қолданыстағы қылмыстық заңнамадағы (ҚР ҚК 32-баптың 3-тармағы) қажетті
қорғану шегінен шығып кету болып нәтижесінде қол сұғушыға анық шектен тыс,
жағдай мәжбүр етпейтін зиян келтірілетін, қол сұғушылықтың сипаты мен
қоғамдық қауіптілігі дәрежесіне қорғанудың көрінеу сай келмеуі танылады.
Заң бұлайша шектен шығу тек қасақана зиян келтірілген жағдайларда ғана
қылмыстық жауаптылыққа әкеп соғады деп анықтайды. ҚР өзінің Егемендігінің
алғашқы жылдарындағы қазір заңдық күші жоқ заңшығарушылық өндірісінің
негізі болған Жоғарғы Сот Пленумының 1994 жылғы 23 желтоқсандағы (1996 ж.
20 желтоқсандағы өзгерістерімен) қаулысында “қоғамға қауіпті қиянатты
тойтару кезінде абайсыз зардаптар келтірілсе қылмыстық жауаптылық орын
алмайды” деген. Ендеше қиянат келтірушіге абайсызда келтірілген зардап үшін
қылмыстық жауаптылық қарастырылмаса, сәйкесінше бұл әрекеттерді кінәнің екі
нысанымен жасалған қылмыс ретінде сипаттауға болмайды.
Бұл мәселені ғылыми ұйымдастыру жағдайын анализдеу осы облыстағы
зерттеушілердің үлкен бөлігі кінәнің екі нысанының (күрделі не аралас)
әртүрлі конструкциясын ұсынып, әртүрлі қылмыс құрамдарын пайдаланбақшы
екенін көрсетеді. Ал ғалымдар ғылыми тұрғыдан бұл мәселеге нақты анықтама
бере бермейді, берсе де өте сирек кездеседі. Сол сирек анықтамалардың бірін
Н.А.Беляев және М.П.Шаргородский мына формада береді: ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz