Уақыт/время/time концептілерінің ассоциативтік ерекшеліктері
І ТАРАУ КОНЦЕПТОЛОГИЯНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ.ӘДІСНАМАЛЫҚ НЕГІЗІ
1. Концепт ұғымы және оның тіл білімінде зерттелуі
2. Уақыт/время/time лексемаларының лексикографиялық көрінісі
3. Уақыт/время/time концептілерінің ұлттық.мәдени және танымдық сипаты
ІІ ТАРАУ АССОЦИАТИВТІК ЭКСПЕРИМЕНТ ЖӘНЕ УАҚЫТ/ВРЕМЯ/TIME КОНЦЕПТІЛЕРІ
1. Уақыт концептісіне ассоциативтік талдау
2. Время концептісіне ассоциативтік талдау
3. Time концептісіне ассоциативтік талдау
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1. Концепт ұғымы және оның тіл білімінде зерттелуі
2. Уақыт/время/time лексемаларының лексикографиялық көрінісі
3. Уақыт/время/time концептілерінің ұлттық.мәдени және танымдық сипаты
ІІ ТАРАУ АССОЦИАТИВТІК ЭКСПЕРИМЕНТ ЖӘНЕ УАҚЫТ/ВРЕМЯ/TIME КОНЦЕПТІЛЕРІ
1. Уақыт концептісіне ассоциативтік талдау
2. Время концептісіне ассоциативтік талдау
3. Time концептісіне ассоциативтік талдау
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Жаңа дәуір – ХХІ ғасырға аяқ басқан тұста мейлінше жетілген, кемеліне келген ғылым мен өркениет рухани жүдеуліктен бас тартып, бет-бағдарын абсолюттік шындыққа, халықтың ішкі рухының берік сақтаушысы – тіл мен мәдениетке арқа сүйеуді мақсат етіп отыр. Жаратылыс шындығы мен ақиқат дүние, табиғи болмыс пен сана-сезім адам баласы үшін тек тіл формасы түрінде іске асатын болғандықтан, этностардың мәдени-танымдық үрдісі, қоршаған әлемді, ғарыш пен кеңістікті қабылдауы тілде қалай көрінеді деген мәселені ғылым ескерусіз қалдыра алмайды. Адам баласының өзіндік субьективті пікірі мен теориялық ойлау қабілеті күллі тіршілік-тынысының мән-мағынасы ретінде көрінетін біртұтас ғылыми танымдық үрдіс арқылы ғана дүние сырын жете ұғынуға мүмкіндік алады.
Өткен мыңжылдықтың соңғы кезеңдерінде дами бастаған тіл білімінің антропологиялық парадигмаға көшу үрдісі «адам – әлем – тіл», «адам – тіл – мәдениет» және «адам – тіл – ойлау» триадасына сүйенетін гуманитарлық зерттеулердің салааралық тығыз қарым-қатынасына жол ашты. Адамзат өркениетінің жетістігі болып табылатын «әлемнің тілдік бейнесі» антропологиялық, антропоцентристік бағыттағы тіл білімінің түрлі салаларын қалыптастырды. Әсіресе жаһандандыру саясаты бағытындағы ауқымды өзгерістерді алға тартып келе жатқан ұлтаралық қарым-қатынастар әртүрлі ұлт тілдерін салыстыра зерттеудің ғылыми қажеттілігін жұртшылық назарына ұсынып отыр.
Жер бетіндегі түрлі этностар мен олардың әлемге көзқарасының, салт-сананың, дүниетанымының көрсеткіші болып табылатын құндылықтар дүниесіне қатысты ұғымдар когнитивтік, семантикалық, тақырыптық және семиотикалық тұрғыдан көп аспектілі мәселе. Ол – ойлау мен танымның, сананың образды, эмоционалды-экспрессивті ерекшеліктерінен тұратын, тілдік құбылыстардың ішіндегі номинациялық және семиотикалық модельдері қалыптасқан тілдік бірліктер арқылы көрініс тапты. Осындай тіл қазынасындағы халықтың жаратылыс құбылыстарын бағалауға бағытталған уақыт/время/ time концептілерінің мағыналық құрылымындағы, семантикалық тұлғасындағы кодталған әртүрлі ақпараттарды айқындау қазіргі тіл мамандарын ерекше қызықтырып отыр.
Ұсынылып отырған бітіру жұмысы қазақ, орыс және ағылшын тілдерінде уақыт/время/time лексемаларымен берілетін уақыт концептісінің құрылымы мен мазмұнын сипаттауға және осы концептілердің вербалдық сипаттамаларын қазақ, орыс және ағылшын дүниетаным ерекшелігімен, мәдени айырмашылықтармен айқындалатын уақыт/время/ time концептілерінің ортақ және айрықша құрылу модельдерін айқындау мақсатында лингвомәдени және танымдық тұрғыдан салғастыруға арналған.
Жұмыстың өзектілігі. Тіл мен мәдениеттің өзара байланысына қатысты мәселелер тіл білімінде әртүрлі бағыттарда зерттеліп, қазіргі уақытта белсенді зерттеу нысанына айналып отырғаны белгілі. Тіл мен мәдениет өзара абсолютті байланыста өмір сүреді, оның нәтижесінде тілдік фактілер, «мәдениет тілі» арқылы мәдени-ұлттық көзқарасты, тілдік стереотиптерді тану және халықтың тілдік санасының көрінісін тіл арқылы оның мәдени-антропологиялық бейнесін тануға болады.
Өткен мыңжылдықтың соңғы кезеңдерінде дами бастаған тіл білімінің антропологиялық парадигмаға көшу үрдісі «адам – әлем – тіл», «адам – тіл – мәдениет» және «адам – тіл – ойлау» триадасына сүйенетін гуманитарлық зерттеулердің салааралық тығыз қарым-қатынасына жол ашты. Адамзат өркениетінің жетістігі болып табылатын «әлемнің тілдік бейнесі» антропологиялық, антропоцентристік бағыттағы тіл білімінің түрлі салаларын қалыптастырды. Әсіресе жаһандандыру саясаты бағытындағы ауқымды өзгерістерді алға тартып келе жатқан ұлтаралық қарым-қатынастар әртүрлі ұлт тілдерін салыстыра зерттеудің ғылыми қажеттілігін жұртшылық назарына ұсынып отыр.
Жер бетіндегі түрлі этностар мен олардың әлемге көзқарасының, салт-сананың, дүниетанымының көрсеткіші болып табылатын құндылықтар дүниесіне қатысты ұғымдар когнитивтік, семантикалық, тақырыптық және семиотикалық тұрғыдан көп аспектілі мәселе. Ол – ойлау мен танымның, сананың образды, эмоционалды-экспрессивті ерекшеліктерінен тұратын, тілдік құбылыстардың ішіндегі номинациялық және семиотикалық модельдері қалыптасқан тілдік бірліктер арқылы көрініс тапты. Осындай тіл қазынасындағы халықтың жаратылыс құбылыстарын бағалауға бағытталған уақыт/время/ time концептілерінің мағыналық құрылымындағы, семантикалық тұлғасындағы кодталған әртүрлі ақпараттарды айқындау қазіргі тіл мамандарын ерекше қызықтырып отыр.
Ұсынылып отырған бітіру жұмысы қазақ, орыс және ағылшын тілдерінде уақыт/время/time лексемаларымен берілетін уақыт концептісінің құрылымы мен мазмұнын сипаттауға және осы концептілердің вербалдық сипаттамаларын қазақ, орыс және ағылшын дүниетаным ерекшелігімен, мәдени айырмашылықтармен айқындалатын уақыт/время/ time концептілерінің ортақ және айрықша құрылу модельдерін айқындау мақсатында лингвомәдени және танымдық тұрғыдан салғастыруға арналған.
Жұмыстың өзектілігі. Тіл мен мәдениеттің өзара байланысына қатысты мәселелер тіл білімінде әртүрлі бағыттарда зерттеліп, қазіргі уақытта белсенді зерттеу нысанына айналып отырғаны белгілі. Тіл мен мәдениет өзара абсолютті байланыста өмір сүреді, оның нәтижесінде тілдік фактілер, «мәдениет тілі» арқылы мәдени-ұлттық көзқарасты, тілдік стереотиптерді тану және халықтың тілдік санасының көрінісін тіл арқылы оның мәдени-антропологиялық бейнесін тануға болады.
1. Қарымбаева С.М. Қазақстандағы когнитивтік лингвистиканың тарихы. Абай атындағы ҚазҰПУ-дың Хабаршысы, «Филологи ғылымдары» сер., №4 (26), 2008.
2. Оразалиева Э. Когнитивтік лингвистика: қалыптасуы мен дамуы. А., 2006.
3. Толстой Н.И. И.И.Срезневский – диалектолог // Учен.зап. Тартуск.госунивер. 1981. -573
4. Қайдар Ә. Қазақ тілінің өзекті мәселелері: Актуальные вопросы казахского языка. А., 1998. 9-11бб.
5. Манкеева. Қазақ тілін зерттеудің когнитивтік негіздері// Тілтаным №4, 2001. 39-43бб.
6. Сулейменова Э. Актуальные проблемы қазахстанской лингвистики: 1991-2001. А., 2001.
7. Қасым Б. Сөзжасам: семантика, уәждеме. А., 2007. 57-59 бб.
8. Жиренов С.А. «Профессор А.Ысқақов және ұлттық педагогика» атты Халықаралық ғылыми-практикалық конференцияның материалдары. А., 2010. 146-151 бб.
9. Бижева З.Х. Культурные концепты в адыгской языковой картине мира: автореф. дис. ... д-ра филол.наук. – Махачкала, 1999. -39 с.
10. Аскольдов С.А. Концепты и слово // Русская словесность. От теории словесности к структуре текста: антология / Под ред. А.Н.Нерознака. – М., 1997. – С 267-269.
11. Лихачев Д.С. Концептосфера русского языка // Известия АН СССР, сер. лит. и яз., - Т. 52. - №1, 1993.
12. Степанов Ю.С. Константы: Словарь русской культуры (опыт исследования). – М., 1997. – 824 с.
13. Кубрякова Е.С. Концепт // Кубрякова Е.С., Демьянков В.З. и др. Краткий словарь когнитивных терминов. – М., 1996. – С. 90-93.
14. Ляпин С.Х. Концептология: к становлению подхода // Концепты. – Архангельск, 1997. –Вып. І. –С. 11-35
15. Воркачев С.Г. Лингвокультурология, языковая личность, концепт: становление антропоцентрической парадигмы в языкознании // Вопросы языкознания. – 2001. - №1. – С. 64-72.
16. Телия В.Н. Русская фразеология. Семантический, прагматический и лингвокультурологический аспекты. – М., 1996. -208 с.
17. Воркачев С.Г. Счастье как лингвокультурный концепт. – М., 2004. – 236 с.
18. Морковкин В.В., Морковкина А.В. Язык как проводник и носитель знания // Рус.яз. за рубежом. - №1-2. 1997. – С. 44-53.
19. Красавский Н.А. Этимологический анализ синонимического ряда «страх» (на материале немецкого языка) // Когнитивтные аспекты языковой категоризации: сб.науч.трудов. – Рязань, 2000. – С. 83-90.
20. Берестнев Г.И. О «новой реальности» языкознании // Филол.науки. – М., 1997. - №4. – С. 47-55
21. Бабушкин А.П. Типы концептов в лексико-фразеологической семантике языка. – Воронеж, 1996. – 104 с.
22. Арутюнова Н.Д. Язык и мир человека. – М., 1998. – 896 с.
23. Рябцева Н.К. «Вопрос»: прототипическое значение концепта // Логический анализ языка. – М., 1991. – С. 72-77.
24. Чернейко Л.О. Гештальтная структура абстрактного имени // Филол.науки. - №4. – М., 1995. С. 73-83.
25. Кубрякова Е.С. Язык и знание. – М., 2004. – 555 с.
26. Карасик В.И., Слышкин Г.Г. Лингвокультурный концепт как единица исследования // Методологические проблемы когнитивной лингвистики: сб. науч.тр. / Под ред. И.А.Стернина. – Воронеж, 2001. – С. 75-80.
27. Кубрякова Е.С., Демьянков В.З., Панкрац Ю.Г., Луизина Л.Г. Краткий словарь когнитивных терминов. – М., 1996. –254 с.
28. Карасик В.И. Культурные доминанты в языке // Языковая личность: культурные концепты. – Волгоград., 1996. – 245 с.
29. Сулейменова Э.Д. Понятие смысла в современной лингвистике. – Алматы., 1989. – 160 с.
30. Жумагулова Б.С. Способы вербализации концептов дом, долг в русском, казахском и английском языках. Дис. ... канд.филол. наук. – А., 2002. – 13 с.
31. Жаркынбекова Ш.К. Языковая концептуализация цвета в казахском и русском языках: автореф. дис. ... д-ра филол. Наук. – М., 2004. – 49 с.
32. Ислам А. Ұлттық мәдениет контексіндегі дүниенің тілдік суреті. Филол. ғыл. док. ... дисс. – Алматы, 2004. -340 б.
33. Күштаева М.Т. «Тары» концептісінің семантикалық құрылымы мен лингвомәдени мазмұны. Филол. ғыл. канд. ... дисс. – Алматы, 2002. – 192 б.
34. Уматова Ж.М. Концепты душа/жан как лингвокультурологический феномен. Филол. ғыл. канд. ... дисс. – Алматы, 2005. – 121 с.
35. Жампейісова Ж.М. «Ақ» - «Қара» концепті: оппозициясы мен қызметі. Филол. ғыл. канд. ... дисс. – Алматы, 2007.
36. Савойская Н.П. Лингвокультурологические особенности концепта «вежливость» ( на материале казахского, русского, английского языков). Дис. ... канд. Филол. наук. – Челябинск, 2005.
37. Смайлов А. «Әйел» концептісін қалыптастыратын тұрақты тіркестердің лингвомәдени сипаты. Филол. ғыл. канд. ... дисс. автореф. – Алматы, 2008.
38. Есенова П.С. Лексикографическое описание наименования концепта «успех» в двуязычном (рус-каз) словаре: автореф. дис. ... канд. Филол. наук. – Алматы, 2008.
39. Абдрахманова М.Б. «Көз» концепті: лингвомәдени және танымдық парадигмасы: Филол. ғыл. канд. ... дисс. автореф. – Алматы, 2008.
40. Сейдикенова А.С. Қазақ және француз тілдеріндегі «өзім-өзге» концептілері (мәтіндер негізінде): Филол. ғыл. канд. ... дисс. автореф. – Алматы, 2009. – 29 б.
41. Шалабаева А.Ж. Жақсылық/жамандық концептілерінің танымдық көрінісі (қазақ және орыс тілі материалы бойынша). Филол. ғыл. канд. ... дисс. – Алматы, 20010. – 128 б.
42. Фрумкина Р.М. Есть ли у современной лингвистики своя эпистемология? // Язык и наука 20 века. – М., 1995. – С. 74-117.
43. Гайдукова В.К вопросу о логическом анализе языка (на примере концептосферического поля власти) // http://www.relga.rsu.ru/n45/rus45. htm.
44. Никитина С.Е. О концептуальном анализе в народной культуре // Логический анализ языка. Культурные концепты. - М., 1991. – С. 117-123.
45. Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі. Жалпы ред.басқарған І.К.Кеңесбаев. А., 1961 ж. – 405 б.
46. Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі. М.Бұралқыұлы. А., 2008. – 587 б.
47. Қазақ әдеби тілінің сөздігі / Жалпы ред.басқ. А.Ысқақов, Н.Уәли. А., 2011. – 647 б.
48. Ожегов.С.И.Словарь русского языка. М., 1964. -637 с.
49. Ожегов.С.И. Словарь русского языка. Под.ред. Н.Ю.Шведовой. М., 1989. -598 с.
50. Толковый словарь русского языка. Под ред. Д.Н.Ушакова. М., 2000.
51. Даль. В.И. Толковый словарь русского языка. М., 2007.
52. The American heritage dictionary of the English language. 1696.
53. Oxford advanced learner’s dictionary of current English. 1998.
54. Shorter Oxford English Dictionary on historical principles. 2002.
55. Macmillan Essential Dictionary 2005.
56. Тихонов.А.Н. Словообразовательный словарь русского языка. М., 1985. –886 с.
57. Авакова Р.А. Қазақ фразеологизмдерінің семантикасы: филол.ғыл. док. ... дис. автореф. – Алматы, 2003. – 36 б.
58. Қайдаров Ә.Т. Тарихи лексикология және этнолингвистика // Қазақ тілі тарихи лексикологиясының мәселелері. – Алматы, 1998. – 142 б.
59. Вежбицкая А. Язык. Культура. Познание. – М., 1996. – 365 с.
60. Қайдар Ә. Халық даналығы. – Алматы. 2004. – 560 б.
61. Ахманова О.С. Словарь лингвистических терминов. – М., 1966. – 607 с.
62. Леонтьев А.А. Язык, речевая деятельность. – Москва, 1969. – 136 с.
63. Вежбицкая А. Язык. Культура. Познание. – М., 1985. – 450 с.
2. Оразалиева Э. Когнитивтік лингвистика: қалыптасуы мен дамуы. А., 2006.
3. Толстой Н.И. И.И.Срезневский – диалектолог // Учен.зап. Тартуск.госунивер. 1981. -573
4. Қайдар Ә. Қазақ тілінің өзекті мәселелері: Актуальные вопросы казахского языка. А., 1998. 9-11бб.
5. Манкеева. Қазақ тілін зерттеудің когнитивтік негіздері// Тілтаным №4, 2001. 39-43бб.
6. Сулейменова Э. Актуальные проблемы қазахстанской лингвистики: 1991-2001. А., 2001.
7. Қасым Б. Сөзжасам: семантика, уәждеме. А., 2007. 57-59 бб.
8. Жиренов С.А. «Профессор А.Ысқақов және ұлттық педагогика» атты Халықаралық ғылыми-практикалық конференцияның материалдары. А., 2010. 146-151 бб.
9. Бижева З.Х. Культурные концепты в адыгской языковой картине мира: автореф. дис. ... д-ра филол.наук. – Махачкала, 1999. -39 с.
10. Аскольдов С.А. Концепты и слово // Русская словесность. От теории словесности к структуре текста: антология / Под ред. А.Н.Нерознака. – М., 1997. – С 267-269.
11. Лихачев Д.С. Концептосфера русского языка // Известия АН СССР, сер. лит. и яз., - Т. 52. - №1, 1993.
12. Степанов Ю.С. Константы: Словарь русской культуры (опыт исследования). – М., 1997. – 824 с.
13. Кубрякова Е.С. Концепт // Кубрякова Е.С., Демьянков В.З. и др. Краткий словарь когнитивных терминов. – М., 1996. – С. 90-93.
14. Ляпин С.Х. Концептология: к становлению подхода // Концепты. – Архангельск, 1997. –Вып. І. –С. 11-35
15. Воркачев С.Г. Лингвокультурология, языковая личность, концепт: становление антропоцентрической парадигмы в языкознании // Вопросы языкознания. – 2001. - №1. – С. 64-72.
16. Телия В.Н. Русская фразеология. Семантический, прагматический и лингвокультурологический аспекты. – М., 1996. -208 с.
17. Воркачев С.Г. Счастье как лингвокультурный концепт. – М., 2004. – 236 с.
18. Морковкин В.В., Морковкина А.В. Язык как проводник и носитель знания // Рус.яз. за рубежом. - №1-2. 1997. – С. 44-53.
19. Красавский Н.А. Этимологический анализ синонимического ряда «страх» (на материале немецкого языка) // Когнитивтные аспекты языковой категоризации: сб.науч.трудов. – Рязань, 2000. – С. 83-90.
20. Берестнев Г.И. О «новой реальности» языкознании // Филол.науки. – М., 1997. - №4. – С. 47-55
21. Бабушкин А.П. Типы концептов в лексико-фразеологической семантике языка. – Воронеж, 1996. – 104 с.
22. Арутюнова Н.Д. Язык и мир человека. – М., 1998. – 896 с.
23. Рябцева Н.К. «Вопрос»: прототипическое значение концепта // Логический анализ языка. – М., 1991. – С. 72-77.
24. Чернейко Л.О. Гештальтная структура абстрактного имени // Филол.науки. - №4. – М., 1995. С. 73-83.
25. Кубрякова Е.С. Язык и знание. – М., 2004. – 555 с.
26. Карасик В.И., Слышкин Г.Г. Лингвокультурный концепт как единица исследования // Методологические проблемы когнитивной лингвистики: сб. науч.тр. / Под ред. И.А.Стернина. – Воронеж, 2001. – С. 75-80.
27. Кубрякова Е.С., Демьянков В.З., Панкрац Ю.Г., Луизина Л.Г. Краткий словарь когнитивных терминов. – М., 1996. –254 с.
28. Карасик В.И. Культурные доминанты в языке // Языковая личность: культурные концепты. – Волгоград., 1996. – 245 с.
29. Сулейменова Э.Д. Понятие смысла в современной лингвистике. – Алматы., 1989. – 160 с.
30. Жумагулова Б.С. Способы вербализации концептов дом, долг в русском, казахском и английском языках. Дис. ... канд.филол. наук. – А., 2002. – 13 с.
31. Жаркынбекова Ш.К. Языковая концептуализация цвета в казахском и русском языках: автореф. дис. ... д-ра филол. Наук. – М., 2004. – 49 с.
32. Ислам А. Ұлттық мәдениет контексіндегі дүниенің тілдік суреті. Филол. ғыл. док. ... дисс. – Алматы, 2004. -340 б.
33. Күштаева М.Т. «Тары» концептісінің семантикалық құрылымы мен лингвомәдени мазмұны. Филол. ғыл. канд. ... дисс. – Алматы, 2002. – 192 б.
34. Уматова Ж.М. Концепты душа/жан как лингвокультурологический феномен. Филол. ғыл. канд. ... дисс. – Алматы, 2005. – 121 с.
35. Жампейісова Ж.М. «Ақ» - «Қара» концепті: оппозициясы мен қызметі. Филол. ғыл. канд. ... дисс. – Алматы, 2007.
36. Савойская Н.П. Лингвокультурологические особенности концепта «вежливость» ( на материале казахского, русского, английского языков). Дис. ... канд. Филол. наук. – Челябинск, 2005.
37. Смайлов А. «Әйел» концептісін қалыптастыратын тұрақты тіркестердің лингвомәдени сипаты. Филол. ғыл. канд. ... дисс. автореф. – Алматы, 2008.
38. Есенова П.С. Лексикографическое описание наименования концепта «успех» в двуязычном (рус-каз) словаре: автореф. дис. ... канд. Филол. наук. – Алматы, 2008.
39. Абдрахманова М.Б. «Көз» концепті: лингвомәдени және танымдық парадигмасы: Филол. ғыл. канд. ... дисс. автореф. – Алматы, 2008.
40. Сейдикенова А.С. Қазақ және француз тілдеріндегі «өзім-өзге» концептілері (мәтіндер негізінде): Филол. ғыл. канд. ... дисс. автореф. – Алматы, 2009. – 29 б.
41. Шалабаева А.Ж. Жақсылық/жамандық концептілерінің танымдық көрінісі (қазақ және орыс тілі материалы бойынша). Филол. ғыл. канд. ... дисс. – Алматы, 20010. – 128 б.
42. Фрумкина Р.М. Есть ли у современной лингвистики своя эпистемология? // Язык и наука 20 века. – М., 1995. – С. 74-117.
43. Гайдукова В.К вопросу о логическом анализе языка (на примере концептосферического поля власти) // http://www.relga.rsu.ru/n45/rus45. htm.
44. Никитина С.Е. О концептуальном анализе в народной культуре // Логический анализ языка. Культурные концепты. - М., 1991. – С. 117-123.
45. Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі. Жалпы ред.басқарған І.К.Кеңесбаев. А., 1961 ж. – 405 б.
46. Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі. М.Бұралқыұлы. А., 2008. – 587 б.
47. Қазақ әдеби тілінің сөздігі / Жалпы ред.басқ. А.Ысқақов, Н.Уәли. А., 2011. – 647 б.
48. Ожегов.С.И.Словарь русского языка. М., 1964. -637 с.
49. Ожегов.С.И. Словарь русского языка. Под.ред. Н.Ю.Шведовой. М., 1989. -598 с.
50. Толковый словарь русского языка. Под ред. Д.Н.Ушакова. М., 2000.
51. Даль. В.И. Толковый словарь русского языка. М., 2007.
52. The American heritage dictionary of the English language. 1696.
53. Oxford advanced learner’s dictionary of current English. 1998.
54. Shorter Oxford English Dictionary on historical principles. 2002.
55. Macmillan Essential Dictionary 2005.
56. Тихонов.А.Н. Словообразовательный словарь русского языка. М., 1985. –886 с.
57. Авакова Р.А. Қазақ фразеологизмдерінің семантикасы: филол.ғыл. док. ... дис. автореф. – Алматы, 2003. – 36 б.
58. Қайдаров Ә.Т. Тарихи лексикология және этнолингвистика // Қазақ тілі тарихи лексикологиясының мәселелері. – Алматы, 1998. – 142 б.
59. Вежбицкая А. Язык. Культура. Познание. – М., 1996. – 365 с.
60. Қайдар Ә. Халық даналығы. – Алматы. 2004. – 560 б.
61. Ахманова О.С. Словарь лингвистических терминов. – М., 1966. – 607 с.
62. Леонтьев А.А. Язык, речевая деятельность. – Москва, 1969. – 136 с.
63. Вежбицкая А. Язык. Культура. Познание. – М., 1985. – 450 с.
РЕФЕРАТ
Диплом жұмысының тақырыбы: Уақытвремяtime концептілерінің
ассоциативтік ерекшеліктері
Диплом жұмысының көлемі: 71 бет.
Диплом жұмысында пайдаланылған әдебиеттер саны: 63.
Диплом жұмысында пайдаланылған тірек сөздер: Когнитивті лингвистика,
концепт, концептуалдық талдау, ұлттық дүниетаным, ассоциация,
ассоциативтік эксперимент және т.б.
Диплом жұмысының өзектілігі. Бүгінгі таңда әртүрлі халықтар арасында
қарым-қатынас орнату үшін ұлттық таным-түсініктің өзіне тән арнайы
ерекшеліктерін білу айрықша маңызды, ал ұлтаралық қарым-қатынас қандай да
бір ұлтқа тән маңызды концептілерді тану қажеттігін айқындап береді.
Диплом жұмысының нысаны: Қазақ, орыс және ағылшын тіл иелері
санасындағы уақытвремяtime концептілері.
Диплом жұмысының пәні: Уақытвремяtime концептілерінің вербалдық
сипаттамасы.
Диплом жұмысының мақсаты: Қазақ, орыс және ағылшын тілдеріндегі
уақытвремяtime концептілерін танытатын тілдік бірліктерді кешенді
зерттеу.
Диплом жұмысының міндеттері: Негізгі ұғымдардың мәнін теориялық
тұрғыдан сипаттап, жинақтау, уақытвремяtime концептілерінің мәні мен
орнын белгілеу; лексикографиялық дефиницияларды талдау және қазақ, орыс
және ағылшын тілдеріндегі уақытвремяtime лексемаларының семантикалық
көлемін және олардың өзгеріс қарқынын айқындау; уақытвремяtime
концептілерінің қазақ, орыс және ағылшын тілдерінде уақыт, время,
time сөздерінің вербалданған эквиваленттеріне салғастырмалы талдау
жүргізіп, ұлттық мәдени және танымдық сипатын ашу; уақытвремяtime
ұғымының ассоциативтік көрінісін сипаттап, олардың ассоциативтік
сәйкестілік-сәйкессіздігін және ерекшелігін анықтау.
Диплом жұмысының әдіс-тәсілдері: Жұмыста салғастырмалы, сипаттау,
концептуалдық талдау қолданылды. Іс жүзіндегі материалды жинақтауда жаппай
сұрыптау тәсілі де қолданылды. Материалды концептуалдық талдау
уақытвремяtime тілдік бірліктерінің семантикалық көлемін айқындауға
мүмкіндік берді. Бұған қоса қазақ, орыс және ағылшын тіл иелерінің тілдік
мәдениетінің уақытвремяtime концептілерін қабылдау ерекшеліктерін
айқындауға мүмкіндік беретін ассоциативті эксперимент жүргізілді.
Диплом жұмысының мазмұны: Кіріспе бөлімінде жұмыс жайлы жалпы
мәліметтер қамтылды (жұмыстың нысаны мен пәні, өзектілігі, мақсаты,
міндеттері, материалдары, дереккөздері және т.б.).
Диплом жұмысы екі тарауға бөлінген: 1 – тарауда концептологияның
теориялық-әдіснамалық негізін ашуға арналған. 2 – тарауда ассоциативтік
эксперимент жайлы мәлімет беріліп, уақытвремяtime концептілеріне жеке-
жеке ассоциативтік талдау жүргізілді.
Қорытындыда жалпы жұмыс туралы тұжырымдамалар қамтылды.
Соңында жұмыс барысында қолданылған әдебиеттер тізімі көрсетілді.
Диплом жұмысының құрылымы: Кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан және
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
КІРІСПЕ
І ТАРАУ КОНЦЕПТОЛОГИЯНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ-ӘДІСНАМАЛЫҚ НЕГІЗІ
1. Концепт ұғымы және оның тіл білімінде зерттелуі
2. Уақытвремяtime лексемаларының лексикографиялық көрінісі
3. Уақытвремяtime концептілерінің ұлттық-мәдени және танымдық сипаты
ІІ ТАРАУ Ассоциативтік эксперимент және уақытвремяTIME концептілері
1. Уақыт концептісіне ассоциативтік талдау
2. Время концептісіне ассоциативтік талдау
3. Time концептісіне ассоциативтік талдау
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
Жаңа дәуір – ХХІ ғасырға аяқ басқан тұста мейлінше жетілген, кемеліне
келген ғылым мен өркениет рухани жүдеуліктен бас тартып, бет-бағдарын
абсолюттік шындыққа, халықтың ішкі рухының берік сақтаушысы – тіл мен
мәдениетке арқа сүйеуді мақсат етіп отыр. Жаратылыс шындығы мен ақиқат
дүние, табиғи болмыс пен сана-сезім адам баласы үшін тек тіл формасы
түрінде іске асатын болғандықтан, этностардың мәдени-танымдық үрдісі,
қоршаған әлемді, ғарыш пен кеңістікті қабылдауы тілде қалай көрінеді деген
мәселені ғылым ескерусіз қалдыра алмайды. Адам баласының өзіндік
субьективті пікірі мен теориялық ойлау қабілеті күллі тіршілік-тынысының
мән-мағынасы ретінде көрінетін біртұтас ғылыми танымдық үрдіс арқылы ғана
дүние сырын жете ұғынуға мүмкіндік алады.
Өткен мыңжылдықтың соңғы кезеңдерінде дами бастаған тіл білімінің
антропологиялық парадигмаға көшу үрдісі адам – әлем – тіл, адам – тіл –
мәдениет және адам – тіл – ойлау триадасына сүйенетін гуманитарлық
зерттеулердің салааралық тығыз қарым-қатынасына жол ашты. Адамзат
өркениетінің жетістігі болып табылатын әлемнің тілдік бейнесі
антропологиялық, антропоцентристік бағыттағы тіл білімінің түрлі салаларын
қалыптастырды. Әсіресе жаһандандыру саясаты бағытындағы ауқымды
өзгерістерді алға тартып келе жатқан ұлтаралық қарым-қатынастар әртүрлі ұлт
тілдерін салыстыра зерттеудің ғылыми қажеттілігін жұртшылық назарына ұсынып
отыр.
Жер бетіндегі түрлі этностар мен олардың әлемге көзқарасының, салт-
сананың, дүниетанымының көрсеткіші болып табылатын құндылықтар дүниесіне
қатысты ұғымдар когнитивтік, семантикалық, тақырыптық және семиотикалық
тұрғыдан көп аспектілі мәселе. Ол – ойлау мен танымның, сананың образды,
эмоционалды-экспрессивті ерекшеліктерінен тұратын, тілдік құбылыстардың
ішіндегі номинациялық және семиотикалық модельдері қалыптасқан тілдік
бірліктер арқылы көрініс тапты. Осындай тіл қазынасындағы халықтың
жаратылыс құбылыстарын бағалауға бағытталған уақытвремя time
концептілерінің мағыналық құрылымындағы, семантикалық тұлғасындағы
кодталған әртүрлі ақпараттарды айқындау қазіргі тіл мамандарын ерекше
қызықтырып отыр.
Ұсынылып отырған бітіру жұмысы қазақ, орыс және ағылшын тілдерінде
уақытвремяtime лексемаларымен берілетін уақыт концептісінің құрылымы мен
мазмұнын сипаттауға және осы концептілердің вербалдық сипаттамаларын қазақ,
орыс және ағылшын дүниетаным ерекшелігімен, мәдени айырмашылықтармен
айқындалатын уақытвремя time концептілерінің ортақ және айрықша құрылу
модельдерін айқындау мақсатында лингвомәдени және танымдық тұрғыдан
салғастыруға арналған.
Жұмыстың өзектілігі. Тіл мен мәдениеттің өзара байланысына қатысты
мәселелер тіл білімінде әртүрлі бағыттарда зерттеліп, қазіргі уақытта
белсенді зерттеу нысанына айналып отырғаны белгілі. Тіл мен мәдениет өзара
абсолютті байланыста өмір сүреді, оның нәтижесінде тілдік фактілер,
мәдениет тілі арқылы мәдени-ұлттық көзқарасты, тілдік стереотиптерді тану
және халықтың тілдік санасының көрінісін тіл арқылы оның мәдени-
антропологиялық бейнесін тануға болады.
Бүгінгі таңда әртүрлі халықтар арасында қарым-қатынас орнату үшін
ұлттық таным-түсініктің өзіне тән арнайы ерекшеліктерін білу айрықша
маңызды, ал ұлтаралық қарым-қатынас қандай да бір ұлтқа тән маңызды
концептілерді тану қажеттігін айқындап береді.
Уақытвремя time концептілері халықтың таным дүниесімен тығыз
байланысты, сондықтан ұлт мәдениеті мен тілінің кеңдігін, тереңдігін
танытуда аталмыш концептілерді лингвомәдени және танымдық бағытта
зерттеудің қажеттілігі байқалады. Концептіні түсінудің лингвокогнитивтік
және лингвомәдени бағыттары бір-біріне қайшы келмейді, керісінше, бірін-
бірі толықтырады, себебі бір психоменталдық үдерістің екі фазасын
бейнелейтін сол бір құбылыстың екі жағы: сөздің және оның мағыналарының
қосылуы; сөздің мәдени контеске енгізілуі. Оның үстіне тіл – мәдениет
қабаттарындағы тылсым құбылыс, ерекше коммуникативтік құрал, мәдениеттің,
ұлттық менталитет, ұлттық ойлау мен сананың санқырлы қасиеттерінің
көрінетін тұсы.
Қазақстанның тәуелсіздік алып, мемлекеттер арасындағы ынтымақтастық
қарым-қатынастардың ұлғайып, халықаралық саяси, мәдени, экономикалық
байланыстардың нығайып-дамуы, қазақ тілінің мемлекеттік мәртебе алып,
әлеуметтік қызмет өрісінің жанданып-жаңғыруы ана тілімізді өзге тілдермен
салғастыра зерттеуді өзекті мәселелер қатарына шығарды. Қазіргі
компаративтік лингвистикада қазақ тілін славян тілдерімен (орыс) салғастыра
зерттеген ғылыми еңбектердің саны да, сапасы да өсуде. Аталған екі тілмен
қатар ағылшын тілімен де салғастырамыз. Осыған орай, қазақ ,орыс және
ағылшын тілдеріндегі уақытвремяtime концептілерін салғастыра зерттеу
тақырып өзектілігінің тағы бір қыры болып табылады.
Қазақ, орыс және ағылшын телдеріндегі уақытвремяtime концептілерін
салғастыра талдау олардың өзіндік ерекшелігін кеңінен танытып қана қоймай,
ұлттық әлем бейнесінің белгілі бір фрагментін жаңғыртып, олардың
қайталанбас қасиеттерін айқындауға мүмкіндік береді.
Зерттеудің мақсаты – қазақ, орыс және ағылшын тілдеріндегі уақыт
времяtime концептілерін танытатын тілдік бірліктерді кешенді зерттеу. Осы
мақсатқа жету үшін мынандай міндеттер қойылды:
• Негізгі ұғымдардың мәнін теориялық тұрғыдан сипаттап, жинақтау,
уақытвремя time концептілерінің мәні мен орнын белгілеу;
• Лексикографиялық дефиницияларды талдау және қазақ, орыс және ағылшын
тілдеріндегі уақыт времяtime лексемаларының семантикалық көлемін
және олардың өзгеріс қарқынын айқындау;
• Уақытвремя time концептілерінің қазақ, орыс және ағылшын тілдерінде
уақыт времяtime сөздерінің вербалданған эквиваленттеріне
салғастырмалы талдау жүргізіп, ұлттық мәдени және танымдық сипатын
ашу;
• Уақытвремя time ұғымының ассоциативтік көрінісін сипаттап,
олардың ассоциативтік сәйкестілік-сәйкессіздігін және
ерекшелігін анықтау.
Зерттеу нысаны – қазақ, орыс және ағылшын тіл иелері санасындағы
уақытвремяtime концептілері.
Зерттеудің пәні – уақытвремяtime концептілерінің вербалдық
сипаттамасы.
Зерттеудің дереккөздері: қазақ, орыс және ағылшын тілдеріндегі
поэтикалық мәтіндер, қазақ, орыс және ағылшын тілдеріндегі мақал-мәтелдер,
фразеологизмдер; Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі, Қазақ әдеби тілінің
сөздігі, Даль В.И. Толковый словарь русского языка, Толковый словарь
русского языка Под ред. Д.Н. Ушакова, Ожегов С.И., Шведова Н.Ю.
Толковый словарь русского языка, Shorter Oxford dictionary, The
American heritage dictionary of the English language, Oxford advanced
learner’s dictionary of current English, Macmillan Essential Dictionary,
І.К. Кеңесбаев. Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі, Фразеологический
словарь русского языка, Қазақ мақал-мәтелдері, Русские пословицы,
English idioms және XIX ғасырдың көркем шығармалары М. Әуезов Абай
жолы, Л. Толстой Война и мир романы, О. Уайльд The picture of Dorian
Gray.
Зерттеу материалы. Жұмыста 50 қазақ, 50 орыс және 50 ағылшын
тілдеріндегі сауалнама деректері бар еркін ассоциативтік эксперимент
нәтижелері қолданылды.
Зерттеудің әдіс-тәсілдері. Жұмыста салғастырмалы, сипаттау,
концептуалдық талдау қолданылды. Іс жүзіндегі материалды жинақтауда жаппай
сұрыптау тәсілі де қолданылды. Материалды концептуалдық талдау уақытвремя
time тілдік бірліктерінің семантикалық көлемін айқындауға мүмкіндік берді.
Бұған қоса қазақ, орыс және ағылшын тіл иелерінің тілдік мәдениетінің
уақытвремя time концептілерін қабылдау ерекшеліктерін айқындауға
мүмкіндік беретін ассоциативтік эксперимент жүргізілді.
Зерттеудің теориялық базасы ретінде лингвомәдениеттану, когнитивтік
лингвистика, фразеология, этнолигвистика, философия, психология және
психолингвистика салаларындағы шетелдік Ю.Д. Апресян, А. Вежбицкая, С.Г.
Воркачев, В.В. Воробьев, А.А. Залевская, В.В. Колесова, В.В. Красных, В.А.
Маслова, Ю.С. Степанов, В.Н. Телия, Е.В. Черникова, және отандық Э.Д.
Сүлейменова, Р.А. Авакова, А. Ислам, Ә. Қайдар, Ш.К. Жарқынбекова, Б.С.
Жұмағұлова, Ж.К. Өміралиева, А.Ж. Шалабаева және т.б. ғалымдардың еңбектері
басшылыққа алынды.
Жұмыстың теориялық маңыздылығы. Адамның рухани саласының көрінуінің
негізгі аспектілерінің бірі ретіндегі уақытвремяtime концептілерін
салғастырмалы зерттеу қазақ, орыс және ағылшын менталдылығындағы олардың
пайда болуы мен көрінісінің бейнелік типологиясы мен арнайы ерекшеліктерін
анықтауға мүмкіндік береді. Қазақ, орыс және ағылшын ұлттық әлем
бейнелерідегі уақытвремяtime концептілерін зерттеуге назар аудару
теориялық тұрғыдан маңызды болу себебі олардың ең алдымен қазақ, орыс және
ағылшын тіл иелерінің санасы мен өзіндік санасының көріну формаларының бірі
болып саналатындығында. Уақытвремяtime концептілерінің жүзеге асырылу
ерекшеліктерінде қазақ, орыс және ағылшын халықтарының рухани және мәдени
өмірінің әртүрлі формаларының этникалық өзгешелігі көрініс тапты.
Жұмыстың практикалық құндылығы. Зерттеу жұмысының негізгі тұжырымдары
мен нәтижелері қазақ, орыс және ағылшын тілдерін оқытудың теориясы мен
практикасында, аударма теориясы мен практикасының негіздері,
лингвомәдениеттану, когнитивтік лингвистика, тіл және этнос, мәдениетаралық
қарым-қатынас теориясына кіріспе арнайы курстарында, лексикографияда,
соынмен қатар лингвоелтанымдық ізденістерде қолданыла алады.
Жұмыстың көлемі мен құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, екі тараудан,
қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
І ТАРАУ КОНЦЕПТОЛОГИЯНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ-ӘДІСНАМАЛЫҚ НЕГІЗІ
1.2 Концепт ұғымы және оның тіл білімінде зерттелуі
Тіл адамдарға ғана тән, табиғаты жағынан әлеуметтік, жалпылаушы ойлау
құралы. Тіл танымның рационалды баспалдағының қалыптасу тәсілі және де
адамның әлеуметтік тірі жан ретінде қалыптасуын қамтамасыз ететін құрал
ретінде туады және дамиды.
Сөйлеу әрекетінде тілдің практикалық және коммуникативті қызметінің
типтік жүйесімен бірге сөйлеушінің ішкі дүниесінің жинақталуының типтік
жүйесі де ескеріледі. Осыдан коммуникативтік көзқарас когнитивті
көзқараспен астасып жатуы тиіс деген пікірлер де бар.
Тілді жаңа ғасыр баспалдағында теориялық-танымдық үрдісте зерттеудің
қажеті туып отыр. Ал танымдық ғылымның бастауы ертеден тамыр тартатыны
мәлім. Астрономия, физика, химия, биология сияқты ғылымдардың дамуы
барысында адам танымын түсінуге XIX ғасырдың аяғына дейін ешбір ғылыми әдіс
арнайы қолданылмады. Философиялық, тіл философиясы төңірегіндегі
зерттеулерде әртүрлі ұшқындар ғана байқалып отырды. Ғылымдардың атасы
саналатын философия тарихын зерттеген Аристотель, Платон, Әл-Фараби
еңбектерінде тілдің таным құралы бола алатындығы жөнінде пікірлер
кездеседі. Тілдің танымдық ғылымнан алатын орнының ауқымды екендігіне
соңғы жылдары шетелдік, отандық ғалымдар мен зерттеушілер баса назар
аударып отыр. Когнитивті ғылымның негізгі ерекшеліктеріне, зерттеу
нысанына, оның бағыттары мен ұғымдарына алғаш көңіл бөлген шетелдік
ғалымдар болатын. Когнитивті лингвистика тіл жүйесінің заңдылықтарын
онтологиялық жағдайдың когнитивтік амалмен мағына беруін, тілдің лексико-
фразеологиялық және синтаксистік жүйесінің ішкі бірлігін көрсетіп, әлемдік
көзқарас пен мәдени факторлар позициясы арқылы анықтауға мүмкіндік беретін
бағыт ретінде қалыптасуда. Тіл бірліктерін семантика-прагматикалық зерттеу
XX ғасырдың екінші жартысында жаңа деңгейге қадам басты. Шетелдік
лингвистиканың ішінде когнитивистиканың қатарына жататын
А. Вежбицкаяның семантикалық примиттер концепциясын (1999),
М. Минскийдің фреймдер теориясын (1979), Э. Роштың прототип
теориясын (1973, 1977), Р. Лангакердің кеңістік (когнитивтік) грамматикасын
(1992), Ч. Филлмордың септік грамматикасын (1999), Дж.Р. Лакоффтың
когнитивтік метафора теориясын (1988, 1990), Т.А. ван Дейктің дискурс
теориясын (1989) және басқа да жаңа бағыттарын атап өткен жөн. Ал орыс
лингвистикасындағы жаңа бағыттарға жатқызылатындары: лексиканың когнитивті
аспектілері (Баранов және Добровольский 1997; Беляевская 2000а, 2000б;
Бодырев 1999, 2000; Бабушкин 1996; Чернейко 1995, 1997; Яковлева 1994 және
басқалар), сөзжасам (Араева, Бакланская 2002; Араева, Малахова 2002;
Катышев 1997), грамматика (Арутюнова 1999; Булыгина және Шмелев 1997;
Рахилина 2000; Шатуновский 1996 және басқалар). Гарвард университетінде
профессор Дж. Бруннер Дж. Миллермен бірлесіп когнитивтік зерттеу
орталығын ашқан болатын. Бұл орталықтың жұмысы когнитивті лингвитикаға
ғылымның негізгі қалануына біршама үлес қосты деуге болады .
Қазақ тіл білімінде когнитивтік лингвистика мәселелері XIX ғасырдың
соңы мен XX ғасырдың басында нақты лингвокогнитивтік нысаналары белгіленіп
арнайы зерттеле бастады. Ал оғанға дейінгі жалпы теориялық мәселелрі қазақ
тіл білімінің негізін салушы А. Байтұрсынұлы, Қ. Жұбанов, С. Аманжолов
сияқты ғалымдардың еңбектерінде арнайы сөз болмағанымен, тілдің танымдық
қасиеті мен адамға қатысы туралы мәселелердің орын алғандығын көруге болады
[1, 13 б.].
Э. Оразалиеваның зерттеулеріне жалпы қазақ когнитивтік
лингвистикасының қалыптасуы мен дамуын тұтастықта ала отырып, оның
диахрондық және синхрондық сипатына талдау жасап, хронологиялық тұрғыдан
арнайы көрсеткіші ғылыми тұрғыда беріледі. Қазақ тіл біліміндегі
когнитивтік теорияның дамуы, тілтаным теориясының әдіснамалық негіздері,
тіл біліміндегі таным теориясының универсалды сипаты бағытындағы жүйелі
талдаулар мен тұжырымдар ғалым зерттеуінде теориялық тұрғыдан талданады.
Ғалымның зерделенуінде, қазақ тілтаным ғылымының даму кезеңдері негізгі бес
парадигмаға бөлініп, оның хронологиялық дамуына сипаттама беріледі:
1-кезең: тілтану парадигмасының қалыптасуы – ХХ ғасырдың 20-45 жж.
Негізгі өкілдері: А. Байтұрсынұлы, Қ. Жұбанов, С. Аманжолов т.б.
2-кезең: тілдік бірліктердің танымдық парадигмасы – ХХ ғасырдың 45-70
жж. Негізгі өкілдері: Н. Сауранбаев, Ғ. Мұсабаев, М. Балақаев, І. Кеңесбаев
және т.б.
3-кезең: тілтанымдық қағидалардың жалпы теориялық парадигмасы – ХХ
ғасырдың 65-85 жж. Негізгі өкілдері: К. Аханов, Т. Қордабаев, Ә. Хасенов
және т.б.
4-кезең: тілтанымдық этюдтер парадигмасы – ХХ ғасырдың 70 жылдары мен
аяқ шені; Негізгі өкілдері: Ә. Қайдар, Р. Сыздық, Ш. Сарыбаев,
Ә. Болғанбаев, Е. Жанпейісов, Т. Жанұзақ, С. Исаев, Ө. Айтбаев, М.
Серғалиев, Ж. Манкеев және т.б.
5-кезең: қазіргі когнитивтік парадигмалар ХХ ғасырдың аяғы мен бүгінгі
күндер [2, 17 б].
Жалпы алғанда адам танымына деген қызығушылық ертеден-ақ басталған.
Когнитивті зерттеулерде басты мәселе сол тілде сөйлеушілердің өмірлік
тәжірибесі, рухани, мәдени білімі тұтас түрде әлемдік тілдік бейне ретінде
көрініс беретіндігі айқындалды. Когнитивті лингвистика адам мен адам
танымын құрастыратын тілді зерттеуді мақсат етумен қатар лингвистикалық
(этнолингвистика, психолингвистика, социолингвистика) және мәдениеттану,
философия, математика, психология пәндерімен ұштасады. Бұл пәндермен бірге
когнитивті лингвистиканың зерттеу әдістері мен ортақ зерттеу нысанына
тілдің қызметі жатады. Тіл мен танымның сабақтасқан бірлігі адамның
психофизиологиялық қабілетіне және одан туындайтын әрекетіне қатысы
сұрыпталады. Психология мен когнитивті лингвистика сөйлеуші адам
психикасындағы өтілетін процесті, тіл мен мидың арақатынасын қарастырады.
Тілдік таным жад, ойлау, қабылдау сияқты психологиялық ұғымдарға тікелей
қатысты. Тілдің санада құрылуы семантикалық жақтан оның ақпарат сақтау
мүмкіндігіне тәуелді. XIX ғасырдағы классиктер А.А. Потебня, Г. Штайнталь,
В. Вундт және тағы басқа да есімдер тіл ғылымындағы психологизм мәселесімен
қатар меңгеріледі.
Ф. де Соссюр тіл тарихы мен ұлт тарихының байланысын байқап, бұл
екеуінің сабақтастығы тілде бейнеленетінін, ал тіл ұлтты байланыстыратынын
көрсетіп, тілдің әлеуметтік, психологиялық табиғатын дұрыс таныған. В
языке народ выражает себя полнее и многостороннее, чем в чем-либо другом –
не только в последнем своем положении, но и исторически. Все, что есть у
народа в его быте и понятиях, и все, что народ хочет сохранить в своей
памяти, выражает и сохраняет языком [3, 573 б.] – деп мәдениеттанушы
ғалымдар мәдениеттің тіл әлеміндегі көрінісін бағалайды. Осыған ұқсас
қазақтың тілші-ғалымы Ә. Қайдар өзінің этнолингвистикалық зерттеулерінде
этнос пен тілді этнос болмысы және тіл әлемі деген атауды ұсынып,
этнолингвистиканы этнос тілінде қалыптасқан деректер арқылы паш етуге
мүдделі екендігін айтады. Адамтану, Қоғамтану, Табиғаттану деп
аталатын ғылым салаларының қалыптасуна негіз болатын осы тіл әлемі [4, 9-11
бб.].
Когнитивті жүйелер және олардың рөлі жайлы айтысты ұйымдастыруда орыс
тілінің мамандары соңғы жылдары едәуір табыстарға қол жеткізді. Орыс тіл
білімінде когнитивті лингвистиканың мәселелер Е.С. Яковлева,
Ю.А. Сорокин, Е.С. Кубрякова, В.Н. Телия, А.П. Бабушкин, А.Н. Баранов,
А.В. Маслова және басқа да зерттеушілердің еңбектерінен табылды. Мұнда
когнитология ғылымының нысаны, бағыт-бағдары, зерттелуі сөз болады. Ресейде
Новое в зарубежной лингвистике журналының XXIII томында тілдің когнитивті
аспектісі туралы мақала жарық көреді, ал 1995 жылы Язык и интеллект атты
когнитивтік лингвистикаға қатысты жинақ жарық көрді.
Қазақ когнитивтік лингвистикасының мәселелерімен айналысып жүрген
белгілі ғалым Ж. Манкеева тілдің когнитивтік негіздеріне қатысты мынадай үш
ұстанымды ерешке атап көрсетеді:
1. Қоғамдық тәжірибеге негізделу, яғни дәстүр жалғастығы танымның
қазыналық сипаты.
2. Таным модельдерінің символдық түрлері, яғни тілдің қызметі – ақпарат
беру емес, бейнелеуге мүмкіндік жасау. Осыған қатысты мына пікірдің
мәні ерекше: Лексема, вопреки принятому мнению, не передает
информаций как таковой, она лишь актуализирует, возбуждает в сознании
слушающего уже имеющиеся у него лексические понятия и тем самым
создает базу для передачи информации. Басқаша айтқанда – тіл арқылы
бейнелілік пен дүниедегі обьективті шындықты субьективті түрде, яғни
символдар арқылы беру.
3. Таным модельдерінің жүйелі сипаты, сабақтастығы. Яғни, ол – таным
моделінің құрылымдарының тұтасуынан тұратынын сипаттайды.
Байқап отырғанымыздай, жоғарыда көрсетілген тіл қызметінің когнитивтік
негіздерін айқындайтын үш сипатының да ортақ қасиеті – тұтастырушылық,
тұтас күйдегі таным тудыру. Сондықтан осы қасиеттерге сүйенбей, адамның
ментальдық қызметі мен тәжірибесінің қалыптасуы мен сақталуын, ұрпақтан
ұрпаққа берілуін қамтамасыз ету мүмкін емес. Таза тілдік тұрғыдан ол тілдің
кумулятивтік қызметімен тікелей байланысты. Ол өз кезегінде қабылдау,
ойлау, жад сияқты психологиялық ұғымдармен тығыз байланыста болып, тұтас
күйіндегі когнитивтік парадигма құрайды – деген тұжырымдама жасайды [5, 41
б.].
Қазақ тіл білімінде антропоцентристік бағыттағы ғылым саласының бір
бұтағы – этнолингвистика болып табылады. 1998 жылы жарық көрген
Ә. Қайдардың Қазақ тілінің өзекті мәселелері деген ғылыми жинағында
этнолингвистика саласының мақсаты мен мәнін түсіндіру барысындағы сөзінде
... кейінгі кезде (АҚШ-та) қалыптаса бастаған тағы бір көзқараста
этносты Адам деген ұғыммен алмастыру арқылы этнолингвистиканың баламасы
ретінде антропология терминін қолдану үрдісі де байқалып отыр делінеді [4,
12б.]. Түрлі деңгейде атропоцентристік парадигма элементтерін қамти дамыған
зерттеулердің бір-біріне ұласып, саралануы таза теориялық танымдық
ұстанымдардың айқындалуына ықпал етті. Осылайша жаңа ғылыми парадигмаға
сай тілді зерттеуде тілдік тұлғаға баса назар аударылып, сонымен байланысты
тілді зерттеудің жаңа мақсаттары, мазмұнды ұғымдар, тәсілдер, метатілдік
теориялық негіздер қалыптаса бастады.
Лингвистикадағы семантика когнитивті лингвистиканың дереккөзінің бірі
болып табылады. Когнитивті анропология адам сана-сезіміне тән сапалық,
түпсаналық рухани болмысының тіл арқылы көрінісін зерттейді.
Анропоцентристік бағыт семантика саласында ауқымды қарастырылады. Бұған
дейінгі тіл біліміндегі функционалды-семантикалық, құрылымдық жүйе бойынша
тілдік талдаулар жақсы дамығанымен жаңа дәуір талабына жауап беруде
жеткіліксіздігі байқалады.
Орыс тіл білімінде когнитивті ғылымның маңызын когнитивті лингвистика
когнитивтік жүйедегі лингвистикалық бағыт болғандықтан, тілдің танымдық
сипатын тереңнен қатыстыруға мүмкіндік жасайтындығы және тілдің когнитивті
бейнесін тілдегі кез-келген тілдік бірліқтердің астарынан көруге
болатындығын В.А. Маслова атап көрсетті. Қазақ тіл білімінде соңғы он жыл
ішінде когнитивті мәселелерге көңіл бөлініп келеді. Э.Д. Сүлейменованың
Актуальные проблемы казахстанской лингвистики: 1991-2001 еңбегінде соңғы
он жыл ішіндегі (1991-2001жж.) Қазақстандағы геосаяси оқиғалардың
Қазақстанның ішкі тілдеріндегі жаңа лингвистикалық, социолингвистикалық
және ауыспалы тілдің бейнесіне әсерін, ғылыми суреттеуін көрсетіп,
отандық лингвистиканың зерттеу кеңістігіндегі басым бағыттарын айқындайды.
Сонымен қатар, бұл еңбекте соңғы он жылдағы тіл білімі проблемаларының
философиялық қырынан қарастырылып келуін және оның тілдік философиялық-
теориялық негізгі талдануы үстінде екендігі алдыңғы он жылдықтағы
көзқарастармен салыстырады. Ал өткен онжылдықтағы басты сұрақ тілдің және
тілдік бірліктердің жалпы семантикалық сұрақтары төңірегінде болғандығын
сөз етеді. Онда орыс және қазақ тілдерінің ұқсас әрі түрлі семантикалық
кеңістіктердегі мағына мен ұғымның номинативтік, коммуникативті-
прагматикалық, когнитивті және басқа да түрлі деңгейлерде кешенді
зерттеулер жүргізілгенін айтады. Алайда автор қазақ лингвистикасындағы
бүгінгі жетістіктермен қатар жалпы теориялық және салыстырмалы-типологиялық
мәселелердің зерттелуі әлі де аздығын, геосаяси жағдайда тіл саясатын
меңгеруде когнитивті зерттеулер, нейролингвистика, психолингвистика,
компьютерлік лингвистика, сөйлеу актілерінің теориясы және басқа да зерттеу
бағыттарының бар болғанымен, оларға жекелеген ғана зерттеулермен шектелініп
отырғанын айтты [6].
Жоғарғыда біршама шолу жасалған он жылдықтағы зерттеулердің бірінде
XX ғасырда жүйелі-құрылымдық парадигмаға сай сөзге, атауға таңбалық жүйе
ретінде ерекше назар аударылып, соның негізінде тілдің әртүрлі деңгейіндегі
парадигмалық және синтагмалық қатынастарын, қызметін т.б. анықтайтын іргелі
зерттеулер, оқулықтар және академиялық грамматикалар жазылады және әрі
қарай да жалғаса бермек (Ф. Фортунатов, Бодуэн де Куртенэ, Ф. де Соссюр, А.
Мартине, Э. Бенвенист, А. Реформатский т.б.) делінеді [5, 49 б.]. XX
ғасырдың ортасында когнитивті лингвистика қазіргі анропоцентристік
парадигмаға базалық ілім деңгейінде қарастырылады. Осы бағытта біршама
зерттеу жұмыстары жүргізіледі. Осының нәтижесінде Еуропада XX ғасырдың
соңына қарай когнитивтік ғылымның теориялық бағыттары жетіліп, қанатын
кеңге жая түседі. Осыдан қазақ тіл біліміндегі когнитивті лингвистиканың
зерттелуіне негіз боларлық зерттеулердің бар екендігін көруге болады.
Қазіргі кезеңде теориялық-танымдық әдістемеге сәйкес тілді санамен,
мәдениетпен және тілді қолданушылардың тәжірибелік қызметін тығыз
байланыстыру қажеттілігі тіл білімінде жаңа бағыттардың қалыптасуын талап
етеді.
XXI ғасыр баспалдағында тілдің коммуникативті және гносеологиялық
қызметтерін ғана зерттеу жеткіліксіз. Қазақ тіл білімінде когнитивтік
лингвистикаға қатысты зерттеулердің легі баршылық. Академик Ә. Қайдардың
этнолингвистика саласына байланысты ойлары, профессор Г. Смағұлованың
фразеологизмдерге қатысты айтқан пікірлері қазақ тіл біліміндегі
когнитивтік лингвистиканың қалыптасуына негіз болды. Осы сала бойынша
Қ. Жаманбаеваның Тіл қолданысының когнитивті негіздері
атты монографиясы сияқты іргелі еңбектерді айтуға болады. Профессор
Ж. Манкеева Қазақ тілін зерттеудің когнитивтік негіздері атты
ғылыми мақаласында когнитивті лингвистикадағы тілдің бейнелеуіштік
қызметінің зор екендігін атап көрсетеді, ұстанымдарын айқындайды. Ғалым Б.
Момынова Қазақ тіліндегі қоғамдық саяси лексика (әлеуметтік бағалауыштық,
сөзжасам) деген еңбегінде когнитивтік бірліктердің көріністену
репрезентациялану ерекшеліктеріне тоқталып, бағалауыштық сипатын
қарастырады. Сөздің когнитологиялық сипаттары атты С. Ақаевтың
мақаласында когнитологиялық талдаулардың тәсілдеріне тоқталып, ойлау, ой
түю, қабылдау, қорыту сияқты абстрактілі құбылыстарды зерттеу әдісі деп
қарастырады. А. Сыбанбаева, Б. Қасым, Н. Зайсанбаевалар метафораның
танымдық сипаты туралы ой айтады. Онда адам санасындағы жиынтық ақпараттың
құрылымы болып табылатын фреймдер аралығында шартты әрекет ретінде
танылатын метафоралар когнитивтік тұрғыдан талданып, метофора адамның білім
қорына жасаған операциялары деп қарастырылады [7, 57 б.]. Демек, тілдік
таңбаның мағынасы туралы сөз болғанда, тілдік таңбаның бойында қандай
концептуалдық немесе когнитивтік жасалым, әлем туралы мәліметтер тасқынынан
қандай ақпарат шоғырланды деген көзқараспен келуіміз керек деген тұжырымға
келген жөн [7, 58 б.].
Когнитивтік лингвистика ғылымының зерттелу барысында батыс еуропалық
ғалымдардың зерттеулері көптеген жаңа ғылыми жолдарды қалыптастырады. Ал,
когнитивтік лингвистика ғылымының негізгі ұғымдарына тоқталсақ, ең алдымен
когнитивтік лингвистика – ... адамзат тілін жалпы хабарды ұсынуға, оны бір
күйден екінші күйге ауыстыруға мүмкіндік беретін таңбалар жүйесі, таным
механизмі әрі құралы ретінде қарастырылатын лингвистика саласы – деген
анықтама берілсе, таным дегеніміз – дүниені, өмірді танып-білу
қабілеттілігі.
Бүгінгі күні бұл лингвистикалық бағыттың өзіндік ұғым-бірліктері,
ұстанымдары, ғылыми-теориялық негіздері қалыптасып, дамып отыр. Алғашында
когнитивті деген терминнің өзі нақтыланбаған, ұғымдық бірліктері
жүйеленбеген мәселе ретінде қабылданып келді, сондықтан когнитивтік
лингвистикаға қатысты пікірлер мен көзқарастар да біркелкі болған жоқ.
Кейбір зерттеушілер танымдық аспектілердің тіл білімін жаңа деректермен
толықтырғанын мойындағанымен, бұл бағыттың лингвистикаға үрдістер мен
әдістер жүйесін әкелмегенін әрі когнитивтік лингвистиканың орнықпағанын, ең
алдымен, когнитивтік емес лингвистиканың жоғымен түсіндіруге болатындығын
ескертеді. Алайда, екінші топ ғалымдар құрылымдық тіл білімін танымдық
лингвистикаға қарсы қоя отырып, когнитивтік бағытты ХХ ғасырдың аяғында
дүниеге келген көтеріліс, бетбұрыс деп түсіндірді. Нәтижесінде тілшілер
когнитивтік лингвистиканы пәнаралық байланыстың көрсеткіші, тілдік ілімдер
тоғысы деп бағалады. Сөйтіп, жалпы ғылыми дереккөздер негізінде когнитивтік
ғылымды немесе когнитологияны, когнитивтік психологияны, мәдениеттануды
қарастырса, лингвотанымды дамытушы алғышарттарға лингвистикалық семантика,
лингвистикалық типология, этнолингвистика, нейролингвистика,
психолингвистика, салыстырмалы-тарихи тіл білімі мәселелерін жатқызды.
Когнитивті лингвистиканың қазақ тіліндегі теориялық негізі туралы
айтқанда тілдегі жаңа бағыттар мен типтік қатынас турасында сөз еткен
Б. Момынова когнитивтік лингвистика жайында мынадай мәселелерді
көтерді. Когнитивтік лингвистика – бірнеше пәндердің тоғысынан, сан түрлі
салалар мен тармақтардың жан-жақты сараптама-анализінен, әр бағыттағы
ізденістер мен олардың нәтижелерінен пайда болған жаңа парадигмалық бағыт.
Когнитивтік лингвистика тіл біліміндегі жаңа бағыттардың бірі
болғанымен, қазірдің өзінде өзіндік ұстанымдары мен ерекше саралау
тәсілдері бар бірнеше бағдарлы салаларға ажырай бастады. Когнитивтік
лингвистиканың жеке-дара дамуына негіз болған когнитивтік ғылым жеке
мектептерге бөлінеді. Ол мектептердің ішінде когнитивтік психология,
нейроғылыми бағыттар және т.б. өз алдына жеке ғылым салаларына айналды.
Конгитивті терминіне де әр ғылым саласының өкілдері зерттелу саласына
лайықты анықтама беріп, әрқилы интерпретация жасауда.
Когнитивтік бағыттағы зерттеулер танымды негіз ете алады, себебі тіл –
танымның ажырамас бөлшегі. Тіл когнитивтік тұрғыдан:
1. Тіл мен тілдік құрылым адам ақыл-ойының жемісі ретінде адам ақылының
қалай жұмыс істейтінін, адамға қалай қызмет жасайтынын көрсетеді.
2. Қоғам мүшелерінің коммуникативтік құралы ретінде тіл белгілі бір
мәдениеттің әртүрлі аспектілерін бейнелейді. Яғни тіл құрылымы екі
маңызды фактордың нәтижесі болып табылады;
а) ішкі немесе жеке сөйлеушінің ақыл-ойы (санасы).
б) сыртқы тілде немесе сол тілде сөйлейтін өзгелерге де ортақ мәдени
фактор.
3. Тіл – коммуникативтік құрал, соған орай тіл құрылымы тілдің
коммуникативтік құрал қызметін атқаруға мүмкіндік беретін белгілі
коммуникативтік функционалдық критерийлерді орындайды [8, 146-151
бб.].
Осы принциптерге сәйкес тіл когнитивтік білімнің бөлшегіне айналып,
психология, анропология және философиямен байланысады. Когнитивтік
лингвистиканың құрамындағы когнитивті деген анықтауыштың мәнін бұл сөздің
бүгінгі күнгі мағынасы мен қолданыс ауқымы белгілеп отыр. Ментальды
процестерді зерттеумен шұғылданатын когнитивті психологиямен ілесе дүниеге
келген психологиялық процестердің жаңа қырлары, оның ішінде, қабылдау, ынта
(внимание), есте сақтау, ойлау және т.б. қарастыратын когнитивті терминнің
бүгінгі таңда мазмұндық көлемі кеңігені анық. Когнитивті теория – ментальды
ақпаратты немесе адам санасындағы (ойындағы) және адамның ой-санасының
негізін қалайтын ментальды лексиконды жинақталған ақпаратты зерттейтін
ілім.
Когнитивті сөзінің өрісі когнитивті лингвистиканың семантикасын ашып
береді. Біріншіден, когнитивті лингвистика – когнитивті циклға енетін және
соның аясында өрістейтін барлық ғылымдардың ішіндегі ең негізгісі.
Екіншіден, когнитивті лингвистика – бір-бірінен айрықшаланатын бірнеше
мектептері арқылы қанат жайып отырған лингвистикалық бағыт. Бірақ олар
тілдік фактілер мен тілдік категорияларға психологиялық түсінік беретін
және тілдік формаларды олардың ментальды репрезентацияларымен
сәйкестендіретін факторлар арқылы ғана бір арнаға келіп тоғысады.
Когнитивті сөзінің лингвистика терминімен тіркесіп айтылуы оны
функционалды лингвистикадан ажыратады әрі формалды лингвистикаға қарама-
қарсы қояды.
Когнитивтік лингвистикада басты зерттеу нысаны – концепт. Концепт –
ментальдық мәні, тілде атауы бар және әлем туралы адамның ұлттық-
мәдениетінің көрінісін бейнелейді. Ф. де Соссюрден бастап қолданылып
келетін тіл парадигмасының семантикалық-құрылымдық қыры меңгерілген және
суреттелген болса, ал қазіргі оның сыртқы мәнінің берілуі лингвистикалық
когнитология, психология, мәдениеттану, этнография және т.б. ғылыми
білімдердің тоғысуынан туып отыр. Кейінгі зерттеулерде тіл парадигмасына
қатысты көзқарастардың бірлігі жоқ. Көптеген ғалымдар Е.С.
Кубрякова, В.Н. Телия, Р.М. Фрумкина және басқалар қазіргі ғылыми
парадигманы когнитивті деп атайды. Алайда когнитивті лингвистика тілдің
адамдағы, ал адамның тілдегі көрінісін ғана көрсетпейді, сонымен бірге
когнитивті лингвистиканың тіл мәдениетімен, коммуникативті лингвистикамен,
этнолингвистикамен байланысты және де тікелей адамға қатысты дей келе
антропологиялық парадигма деген атауды қолданған жөн деген ой-толғамдар
төңірегінде В.А. Маслова пікірін білдіреді.
З.Х. Бижеваның пікірінше, әлемнің тілдік бейнесінде этникалық
менталитет тірек, негізгі мәдени концептілерде өзектеледі, олардағы
зерттеулер әсіресе маңызды, себебі руханилық ең алдымен сөзде сақталады.
Маңызды мәдени концептілерде тіл иелерінің неғұрлым ортақ дүниетанымдарының
жүйесі – халық элементінің бейнесі көрінеді. Тіл рухани мәдениеттің
керемет, мінсіз компоненті ретінде ақиқатты қабылдаудың этникалық
ерекшеліктерін білдіреді [9, 3б.].
Қазіргі уақытта әлемнің тілдік бейнесінің әртүрлі қырларын зерттеу
саласындағы тұтас бағыттар туралы айтуға болады. Олардың ішінде: әлемнің
тілдік және ұғымдық бейнесінің арақатынасы мен өзара әсеріне қатысты
лингвофилософиялық бағыт (Г.А. Брутян, Г.В. Колшанский,
Б.А. Серебренников және т.б.); ұлттық психология тұрғысынан халық
менталитетінің өзгешелігі зерттелетін психологиялық (А.Н. Леонтьев,
А.А. Леонтьев, Р.И. Павиленис және т.б.); заттық мағыналардың, әлеуметтік
cтереотиптердің, когнитивтік схемалардың этникалық тұрғыдан боялған жүйесін
ескеретін этносоциолоингвистикалық (Н.И. Толстой, Н.Д. Арутюнова, С.М.
Толстая, В.Н. Топоров және т.б.) және мән концептуализациясы және мәдени
концептілерді талдау арқылы тіл мен мәдениет арасындағы байланысты
айқындайтын лингвомәдениеттанулық бағыт (В.В. Ворбьев, Е.М. Верещагин, В.Г.
Костомаров және т.б.).
Әлемнің концептуалдық бейнесін әдетте концептосферамен
сәйкестендіреді. Әлемнің концептуалдық бейнесі – жеке дегенмен дара
байланысты фрагменттер түрінде дүниенің менталдық түсінігін болжайтын
өзіндік схема. Концептосфера – бір-бірімен күрделі құрылымдық-мағыналық
және функционалды қатынастарда тұратын лексикалық және фразеологиялық
деңгейлерде вербалданған концептілер жиынтығы. Концептуалды әлем бейнесінен
айырмашылығы концептосфера бірдей қатардағы, лексика-семантикалық топ
бірліктеріне сәйкесетін концептілерді тоғыстырады.
Философия мен логика үшін дәстүрлі концепт термині (лат. conceptus
– ой, ұғым) лингвистикаға қарай ойысып, барған сайын танымал бола
түсуде және жаңа терминологиялық жүйеде біршама басқаша мағынаға ие болып
келеді. Концепт зерттеу нысанына айналып отырған жұмыстың күн санап артып
келе жатқанынан концептология деп аталатын арнайы ғылымның қалыптасып келе
жатқандығын айта кету керек.
Қазіргі заманғы лингвистикада концепт терминінің енгізілуі ұғым,
түсінік терминдерінің көпмағыналылығын біршама тарылтты деуге болады.
Жалпы ғылыми мәнде ұғымның көлемі мен мазмұны ажыратылса, концептіде –
ұғымның мазмұны, мағынаның ұғымдық бөлігі, сөз мәні ажыратылады.
Жалпы лингвистикада концептілерді зерттеуге алғашқылардың бірі болып
С.А. Аскольдов назар аударды. С.А. Аскольдов концепт пен сөз арақатынасына
байланысты концепт лексикалық мағынаға қарағанда айтарлықтай кең деген
пікір айтады [10, 6 б.]. Д.С. Лихачевке сәйкес, жеке тұлғаның санасында
берілген сөздің айтылуы мен түсіндірілуінде пайда болған барлық мағыналар
мен ұғымдардың, сондай-ақ қабылдау мен ассоциацияланудың саналы және
бейсаналы механизмінде туындайтын түсініктің, бейнелер мен ассоциациялар
жүйесінің жиынтығы түсініледі. Концепттің негізгі функциясы сөздің негізгі
мағыналарының ғана емес, оның барлық мүмкін нұсқалары мен қолданылу
реңктерінде алмастыру болып табылады [11,3-9 бб.] .
Қазіргі лингвистикалық ғылымда концепт термині аса көп пікірталас
тудырып жүрген терминдердің бірі. Концепт термині әртүрлі ғылыми мектептер
мен бағыттарда түсіндіріліп жүр, айталық, логикалық категория (Р.
Павленис, Ю.С. Степанов және т.б.), практикалық (үйреншікті) философия
(Н.Д. Арутюнова), когнитивтік –психологиялық категория (С.А. Аскольдов,
Д.С. Лихачев), этномәдени деңгейдің бірлігі (Ф.Фархутдинова), ұлттық
менталитеттің негізгі бірлігі (В.В. Колесов), көпөлшемді бірлік (В.И.
Карасик, С.Х. Ляпин).
Сонымен қатар концептіні когнитивтік және лингвомәдени лингвистикада
түсінудің белгілі бір өзіндік ерекшеліктер бар. Г.Г. Слышкиннің пікірінше
негізгі айырмашылықтар концепті мен тілдік таңбаның қатынасымен байланысты:
• когнитивист үшін бір концептіге бір тілдік таңба сәйкес келеді; ал
лингвомәдениеттану үшін концепті тіл мен сөйлеудің бірқатар
бірліктерінің көмегімен жүзеге асырыла алады және тиіс те;
• когнитивист үшін кез келген сөзге (оның ішінде шылау сөздерге, мысалы
но шылау сөзінің концептісі, ғылыми терминдерге, мысалы, биссектриса
концептісі) өз концептісі сәйкес келеді; лингвомәдениеттанушы үшін
мәдени тұрғыдан маңызды бірліктердің шектелген саны ғана концепт
атаулары болып табылады, мысалы, С.Г. Воркачев үшін абстрактілі мәндер
ғана концепт болып табылса, В.П. Нерознак үшін бейэквивалентті
лексемалармен білдірілетін феномендер концепт болып табылады.
Бұл жұмыс уақыт концептісін ұғымдық, бейнелік-құндылық, ассоциативтік
бөліктерімен қоса мәдени концепт ретінде түсінуді басшылыққа алады.
Сондықтан концепт терминінің ұғымдық мазмұнына тоқталуды жөн
санамаймыз. Концептіні адам санасындағы мәдениеттің қаймағы, болмыстың
қандай да бір бөлігі жайлы ұжымдық түсінік ретінде қарастыра отырып ресей
лингвисттері (Н.Д. Арутюнова, Ю.С. Степанов, А.Д. Шмелев, Е.С. Яковлева
және т.б.) орыс мәдениетінің базалық концептілеріне правда и истина,
свобода – воля –влоьность, человек и личность, добро и благо, долг и
обязанность, ум и глупость, судьба, интеллигенция, совесть, дух и душа
[12, 41 б.] т.б. концептілерді жатқызады. Бұл дүниетанымдық ұғымдар кез
келген тілде бар және әрбір адам үшін өзекті, дегенмен олар тек жалпы
адамдық қана емес, ұлттық тұрғыдан айрықша. Олар сананың әртүрлі
типтеріндегі күнделікті, көркем және ғылыми контекстерде қолданылады, бұл
оны мәдениет танушының, әртүрлі дін тарихшыларының, антропологтардың,
философтардың зерттеу пәні етеді.
Лингвокогнитивтік құбылыс ретінде концепт біздің санамыз және білім
мен тәжірибеміз көрсететін ақпараттың құрылымың менталдық немесе психикалық
ресурстары; жадының менталдық лексиконның, концептуалдық жүйенің және ми
тілінің, адам психикасында бейнеленген барлық әлем бейнесінің оперативті
мазмұнды бірлігі [13, 90-93 бб.]. Концептілер – кез келген ұғымдар емес,
тек олардың неғұрлым күрделі және маңыздылары, оларсыз қандай да бір
мәдениетті елестету қиын [14, 27б.]. Ұғым маңызды және қажетті белгілерді,
концепт болса – маңызды емес белгілерді де тоғыстырады.
Тіл, мәдениет және этнос бір-бірімен тығыз байланысты және тұлғаның
физикалық, рухани және әлеуметтік Менінің орнын құрайды [15]. Концепт
лингвистиканың базалық категориясы болып табыла отырып, табиғи тіл иесінің
менталдығы мен менталитетін көрсетеді. Концепт – бұл тілдік көрінісі бар
және этномәдени айырмашылықпен белгіленген ұжымдық білімсана бірлігі
жоғары рухани құндылықтарға жіберетін) [15, 70-71 бб.].
В.Н. Телия бойынша концепт – бұл әрдайым фреймге құрылған білім, бұл
дегеніміз нысанның маңызды белгілерін көрсетіп қана қоймай, белгілі бір
тілдік ұжымда мән жайлы біліммен толықтырылатын белгілерді бейнелейді [16,
96 б.].
Ю.С. Степановтың пікірінше, концептінің күрделі құрылымы бар. Ғалым
концептінің үш қабатын айқындайды: 1) негізгі, өзекті белгі; 2) қосымша
немесе бірнеше қосымша, енді өзекті, тарихи болып табылмайтын пассив
белгілер; 3) сыртқы, ауызша формада ойда сақталған ішкі форма [12, 39-41
бб.].
Өз кезегінде лингвомәдени концептіні семантикалық сипаттаудың толығуы
үшін С.В. Воркачев оның құрамында үш бөліктерді айқындайды: 1) оның
белгілік және дефинициялық құрылымын көрсететін ұғымдық; 2) когнитивтік
метафораларды тіркейтін, тілдік санадағы концептіні қолдау көрсететін
бейнелік; 3) маңыздылық, бұған этимологиялық және ассоциативтік сипаты да
кіреді [15, 7 б.]. Сондай-ақ ғалым концептілерді түсінудің мынадай үш
шартын ұсынады:
1. кең мағынасында концептіге ұлттық менталитетті білдіретін және тіл
иелерінің әлемдік тілдік бейнесін құрайтын лексикалық бірліктерді
жатқызады; мұндай концептілердің санына тілдің семантикалық тұрғыдан
түсіндірілетін бірліктердің барлығы кіреді;
2. бұдан гөрі тар мағынасында концептілерге тек ұлттық ерекшелігі
белгілінген және қандай да бір этносқа тән болып табылатын
семантикалық жасалымдарды ғана жатқызады;
3. концептілерге белгілі бір лингвомәдени қауымдастықтың ұлттық
менталитетті түсінуге көмектесетін тек кілт ұғымдарын ғана жатқызады;
бұған жоғары абстрактілі концептілер жатқызылады (жан, бостандық,
махаббат және т.б.), олар мағынасы тек таңба – символ арқылы ғана
табылатын рухани құндылықтардың көрінбейтін әлеміне алып барады...
[16, 70б.].
Ресей ғалымдарының пікіріне сәйкес (В.В. Колесов, Ю.С. Степанов,
И.А. Стернин және т.б.) концепт ретінде кешенді, қатаң құрылымданбаған,
шындықты бейнелеудің, сыртқы әлемді танудың өнімі болып табылатын және
көпқабатты ұйымдастырылуымен сипатталатын, өз бойына қандай да бір тілдік
формадағы заттанған ұғымдық, бейнелік және құндылықты бөліктерді
тоғыстыратын менталдық, мағыналық білім түсініледі. Концепт бейнелермен,
ұғымдармен және символдармен вербалданады. Басқаша айтқанда, концепт – бұл
коннотативтік және ассоциативтік өсімдердің кешені, белгілі бір бейнелердің
немесе түсініктердің өзіндік абстракциясы.
Барлық зерттеушілер концептінің әртүрлі дефиницияларын түзе келе,
ойлары бір жерге тоғысады, ол концептінің ұлттық дүниетаным ерекшеліктерін
бейнелейтін менталдық лексикон бірлігі болып табылатындығы.
Заттар немесе құбылыстар жайлы білімнің барлық түрлері тіл иесі
санасында бекіп, концептіде көрініс табады.
Бұл жұмыста біз Ю.С. Степановтың концепт адам санасында дәл ұғымдар
түрінде өмір сүрмейді, концепт қандай да бір сөзге қоса тіркелетін
түсініктердің, ұғымдардың, білім, ассоциациялардың, күйзелістердің
байламы болып саналады, концепт – адамның менталдық әлеміндегі
мәдениеттің негізгі ұяшығы [12, 40-41 бб.] деген пікіріне қосыламыз.
Концептілердің пайда болу негізі болып табылатын менталдық бірліктерге
В.В. Морковкин мен А.В. Морковкина өзіндік анықтама береді. Зерттеушілердің
пікірінше концептілер семиозис үдерісінде пайда болады, ал олардың
жасалуына информемалар, тікелей сезіну арқылы әлеммен танысу нәтижесінде
алынған қоршаған әлем туралы мәліметтер негіз болып табылады. Семиозис
арқылы өткен информема – бұл атауыштық информема немесе концепт. Концептіге
айналып информема өз мәртебесін айтарлықтай өзгертеді: ол енді тек жеке
адамның ғана емес, сәйкес этникалық тілдің қазынасы болып табылады... [17,
44 б.].
Концепт – адамның танымдық және ойлау әрекетінің нәтижесі болып
табылады, бұл абстрактілі семантикалық білім, сондықтан оны сөзбен бірге
байланыстыру, үйлестіру керек, бірақ сөз тіл элементі ретінде қандай да бір
синонимиялық қатарға қосылатындықтан, концепт көбіне бір сөзден көп
сөздермен байланысады. Әрбір концептіні білдіруде зерттеушілер концепт
атауы деп атаған орталық тілдік бірлік болады, мысалы уақыт сөзі уақыт
концептісінің атауы болып табылады т.с.с. Алайда кез келген концепт әртүрлі
тілдік формаларда жүзеге асырыла алады. Ол ұқсас мағыналары бар тұрақты сөз
тіркестері, фразеологиялық, афористік құралдармен, сөйлемдермен және тұтас
мәтіндемен бір синонимдік қатарға енетін әртүрлі сөздермен берілуі мүмкін.
Концепт – бұл тілдік абстракция, оның шекаралары концептінің орталық
мағынасымен байланысатын (отбасы концептісі; ата-ана және олардың
балалары; туысқандар тобы, бір бабаның барлық ұрпақтары, қоғамның бөлшегі
және т.б.) лексика-семантикалық бірліктерді анықтайды. Концептінің
вербалдық рәсімделуінің маңызды құралы болып табылатын сөз тілде қандай да
бір концептінің барлығын, болуын дәлелдейді, тілде концептінің
білдірілуінің амалдары неғұрлым көп болған сайын концепт соғұрлым оның
берілген лингвомәдени қауымдастық үшін құндылығы маңыздырақ. Концептінің
синонимдік қатарларда жүзеге асырылуы туралы Н.А. Красавский [18],
Г.Н. Берестенев [19] жазады.
А.П. Бабушкин концептіні былайша анықтайды: бұл ақиқат немесе мінсіз
әлем затын бейнелейтін және тіл иесінің ұлттық жадында вербалдық тұрғыдан
белгіленген түрде сақталатын ұжымдық сананың дискеретті мазмұндық бірлігі,
бұған қоса автор концепт тиісті лексикалық обьективациясы болмаған
жағдайда концептінің болмайтынын нақтылайды [20, 72 б.]. Бұл тұжырымға
барлық концептілер тілде көрініс таба бермейді деп болжайтын бірқатар
авторлардың пікірі қарама-қайшы келеді (Е.С. Кубрякова, Г.Г. Слышкин, А.И.
Стернин және т.б.).
Концептілер үйреншікті танымның әртүрлі амалдары үдерісінде
пішінделеді: сезімдік тәжірибе, адамның практикалық, танымдық және ойлау
әрекеті, сонымен қатар вербалдық және бейвербалдық қатынас үдерісінде, бұл
ретте концептінің неғұрлым толығырақ, жан-жақты пайда болуы әрекеттің
әртүрлі формаларының тіркесуінде пайда болады. Алғашында концепт адамның
сезімдік тәжірибесі үдерісінде қалыптасып, әдетте, сөз арқылы білдіріледі;
ары қарай, әрекет көлемінің кеңеюінен концепт мағынасы күрделене түседі.
Құнды лингвомәдени материал фразеологиялық бірліктер, идиомалар, клише,
мақал-мәтелдер, афоризмдерде рәсімделетін концептілер болып табылады, олар
арқылы біз қандай да бір халықтың айрықша дүниетанымы жайлы, олардың
танымдық тәжірибесінің ерекшеліктері туралы біле аламыз. Тілде адам үшін
маңызды мәдениет пен өркениет феномендері ғана ауызша безендіріледі, демек,
қандай да бір құбылыс тіл фразеологиясында көрініс тапса, онда
фразеологиялық бірліктер мәдени-маңызды ақпарат дереккөзі болып қызмет
атқара алады. Бұдан басқа, фразеологизмдер, мақал-мәтелдер, афоризмдер
бейнелі, олардың арқасында белгілі бір концептілер онда неғұрлым толық және
терең көрініс табады.
Коммуникация үдерісінің табысы қарым-қатынасқа қатысушылардың
концептосферасының қаншалықты сәйкес екендігіне, әңгіме тақырыбы жайлы
олардың түсініктеріне, көзқарастарына, олардың жеке және ұжымдық
тәжірибесіне байланысты. Әртүрлі мәдениет өкілдерінің бірін-бірі түсінуі
қиынырақ, себебі олардың әрқайсысының санасында өз мәдениетінің
құндылықтары бекітілген, сондықтан сәтті қарым-қатынас жасаудың кепілі
коммуниканттың адресаттың санасына қажетті концептіні оятуға түрткі
болатындай ассоциацияны таңдау қабілеті болып табылады. Коммуникация
бойынша серіктесінің концептаясын білмеу қарым-қатынастың сәтсіздігіне алып
келуі мүмкін.
Қазіргі лингвистикада концептіні анықтауға көзқарастар, пікірлер
концепт тілде орындайтын қызметтер сияқты құбылады. С.А. Аскольдовтың
пайымдауынша, концепт орынбасарлық қызмет атқарады, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Диплом жұмысының тақырыбы: Уақытвремяtime концептілерінің
ассоциативтік ерекшеліктері
Диплом жұмысының көлемі: 71 бет.
Диплом жұмысында пайдаланылған әдебиеттер саны: 63.
Диплом жұмысында пайдаланылған тірек сөздер: Когнитивті лингвистика,
концепт, концептуалдық талдау, ұлттық дүниетаным, ассоциация,
ассоциативтік эксперимент және т.б.
Диплом жұмысының өзектілігі. Бүгінгі таңда әртүрлі халықтар арасында
қарым-қатынас орнату үшін ұлттық таным-түсініктің өзіне тән арнайы
ерекшеліктерін білу айрықша маңызды, ал ұлтаралық қарым-қатынас қандай да
бір ұлтқа тән маңызды концептілерді тану қажеттігін айқындап береді.
Диплом жұмысының нысаны: Қазақ, орыс және ағылшын тіл иелері
санасындағы уақытвремяtime концептілері.
Диплом жұмысының пәні: Уақытвремяtime концептілерінің вербалдық
сипаттамасы.
Диплом жұмысының мақсаты: Қазақ, орыс және ағылшын тілдеріндегі
уақытвремяtime концептілерін танытатын тілдік бірліктерді кешенді
зерттеу.
Диплом жұмысының міндеттері: Негізгі ұғымдардың мәнін теориялық
тұрғыдан сипаттап, жинақтау, уақытвремяtime концептілерінің мәні мен
орнын белгілеу; лексикографиялық дефиницияларды талдау және қазақ, орыс
және ағылшын тілдеріндегі уақытвремяtime лексемаларының семантикалық
көлемін және олардың өзгеріс қарқынын айқындау; уақытвремяtime
концептілерінің қазақ, орыс және ағылшын тілдерінде уақыт, время,
time сөздерінің вербалданған эквиваленттеріне салғастырмалы талдау
жүргізіп, ұлттық мәдени және танымдық сипатын ашу; уақытвремяtime
ұғымының ассоциативтік көрінісін сипаттап, олардың ассоциативтік
сәйкестілік-сәйкессіздігін және ерекшелігін анықтау.
Диплом жұмысының әдіс-тәсілдері: Жұмыста салғастырмалы, сипаттау,
концептуалдық талдау қолданылды. Іс жүзіндегі материалды жинақтауда жаппай
сұрыптау тәсілі де қолданылды. Материалды концептуалдық талдау
уақытвремяtime тілдік бірліктерінің семантикалық көлемін айқындауға
мүмкіндік берді. Бұған қоса қазақ, орыс және ағылшын тіл иелерінің тілдік
мәдениетінің уақытвремяtime концептілерін қабылдау ерекшеліктерін
айқындауға мүмкіндік беретін ассоциативті эксперимент жүргізілді.
Диплом жұмысының мазмұны: Кіріспе бөлімінде жұмыс жайлы жалпы
мәліметтер қамтылды (жұмыстың нысаны мен пәні, өзектілігі, мақсаты,
міндеттері, материалдары, дереккөздері және т.б.).
Диплом жұмысы екі тарауға бөлінген: 1 – тарауда концептологияның
теориялық-әдіснамалық негізін ашуға арналған. 2 – тарауда ассоциативтік
эксперимент жайлы мәлімет беріліп, уақытвремяtime концептілеріне жеке-
жеке ассоциативтік талдау жүргізілді.
Қорытындыда жалпы жұмыс туралы тұжырымдамалар қамтылды.
Соңында жұмыс барысында қолданылған әдебиеттер тізімі көрсетілді.
Диплом жұмысының құрылымы: Кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан және
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
КІРІСПЕ
І ТАРАУ КОНЦЕПТОЛОГИЯНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ-ӘДІСНАМАЛЫҚ НЕГІЗІ
1. Концепт ұғымы және оның тіл білімінде зерттелуі
2. Уақытвремяtime лексемаларының лексикографиялық көрінісі
3. Уақытвремяtime концептілерінің ұлттық-мәдени және танымдық сипаты
ІІ ТАРАУ Ассоциативтік эксперимент және уақытвремяTIME концептілері
1. Уақыт концептісіне ассоциативтік талдау
2. Время концептісіне ассоциативтік талдау
3. Time концептісіне ассоциативтік талдау
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
Жаңа дәуір – ХХІ ғасырға аяқ басқан тұста мейлінше жетілген, кемеліне
келген ғылым мен өркениет рухани жүдеуліктен бас тартып, бет-бағдарын
абсолюттік шындыққа, халықтың ішкі рухының берік сақтаушысы – тіл мен
мәдениетке арқа сүйеуді мақсат етіп отыр. Жаратылыс шындығы мен ақиқат
дүние, табиғи болмыс пен сана-сезім адам баласы үшін тек тіл формасы
түрінде іске асатын болғандықтан, этностардың мәдени-танымдық үрдісі,
қоршаған әлемді, ғарыш пен кеңістікті қабылдауы тілде қалай көрінеді деген
мәселені ғылым ескерусіз қалдыра алмайды. Адам баласының өзіндік
субьективті пікірі мен теориялық ойлау қабілеті күллі тіршілік-тынысының
мән-мағынасы ретінде көрінетін біртұтас ғылыми танымдық үрдіс арқылы ғана
дүние сырын жете ұғынуға мүмкіндік алады.
Өткен мыңжылдықтың соңғы кезеңдерінде дами бастаған тіл білімінің
антропологиялық парадигмаға көшу үрдісі адам – әлем – тіл, адам – тіл –
мәдениет және адам – тіл – ойлау триадасына сүйенетін гуманитарлық
зерттеулердің салааралық тығыз қарым-қатынасына жол ашты. Адамзат
өркениетінің жетістігі болып табылатын әлемнің тілдік бейнесі
антропологиялық, антропоцентристік бағыттағы тіл білімінің түрлі салаларын
қалыптастырды. Әсіресе жаһандандыру саясаты бағытындағы ауқымды
өзгерістерді алға тартып келе жатқан ұлтаралық қарым-қатынастар әртүрлі ұлт
тілдерін салыстыра зерттеудің ғылыми қажеттілігін жұртшылық назарына ұсынып
отыр.
Жер бетіндегі түрлі этностар мен олардың әлемге көзқарасының, салт-
сананың, дүниетанымының көрсеткіші болып табылатын құндылықтар дүниесіне
қатысты ұғымдар когнитивтік, семантикалық, тақырыптық және семиотикалық
тұрғыдан көп аспектілі мәселе. Ол – ойлау мен танымның, сананың образды,
эмоционалды-экспрессивті ерекшеліктерінен тұратын, тілдік құбылыстардың
ішіндегі номинациялық және семиотикалық модельдері қалыптасқан тілдік
бірліктер арқылы көрініс тапты. Осындай тіл қазынасындағы халықтың
жаратылыс құбылыстарын бағалауға бағытталған уақытвремя time
концептілерінің мағыналық құрылымындағы, семантикалық тұлғасындағы
кодталған әртүрлі ақпараттарды айқындау қазіргі тіл мамандарын ерекше
қызықтырып отыр.
Ұсынылып отырған бітіру жұмысы қазақ, орыс және ағылшын тілдерінде
уақытвремяtime лексемаларымен берілетін уақыт концептісінің құрылымы мен
мазмұнын сипаттауға және осы концептілердің вербалдық сипаттамаларын қазақ,
орыс және ағылшын дүниетаным ерекшелігімен, мәдени айырмашылықтармен
айқындалатын уақытвремя time концептілерінің ортақ және айрықша құрылу
модельдерін айқындау мақсатында лингвомәдени және танымдық тұрғыдан
салғастыруға арналған.
Жұмыстың өзектілігі. Тіл мен мәдениеттің өзара байланысына қатысты
мәселелер тіл білімінде әртүрлі бағыттарда зерттеліп, қазіргі уақытта
белсенді зерттеу нысанына айналып отырғаны белгілі. Тіл мен мәдениет өзара
абсолютті байланыста өмір сүреді, оның нәтижесінде тілдік фактілер,
мәдениет тілі арқылы мәдени-ұлттық көзқарасты, тілдік стереотиптерді тану
және халықтың тілдік санасының көрінісін тіл арқылы оның мәдени-
антропологиялық бейнесін тануға болады.
Бүгінгі таңда әртүрлі халықтар арасында қарым-қатынас орнату үшін
ұлттық таным-түсініктің өзіне тән арнайы ерекшеліктерін білу айрықша
маңызды, ал ұлтаралық қарым-қатынас қандай да бір ұлтқа тән маңызды
концептілерді тану қажеттігін айқындап береді.
Уақытвремя time концептілері халықтың таным дүниесімен тығыз
байланысты, сондықтан ұлт мәдениеті мен тілінің кеңдігін, тереңдігін
танытуда аталмыш концептілерді лингвомәдени және танымдық бағытта
зерттеудің қажеттілігі байқалады. Концептіні түсінудің лингвокогнитивтік
және лингвомәдени бағыттары бір-біріне қайшы келмейді, керісінше, бірін-
бірі толықтырады, себебі бір психоменталдық үдерістің екі фазасын
бейнелейтін сол бір құбылыстың екі жағы: сөздің және оның мағыналарының
қосылуы; сөздің мәдени контеске енгізілуі. Оның үстіне тіл – мәдениет
қабаттарындағы тылсым құбылыс, ерекше коммуникативтік құрал, мәдениеттің,
ұлттық менталитет, ұлттық ойлау мен сананың санқырлы қасиеттерінің
көрінетін тұсы.
Қазақстанның тәуелсіздік алып, мемлекеттер арасындағы ынтымақтастық
қарым-қатынастардың ұлғайып, халықаралық саяси, мәдени, экономикалық
байланыстардың нығайып-дамуы, қазақ тілінің мемлекеттік мәртебе алып,
әлеуметтік қызмет өрісінің жанданып-жаңғыруы ана тілімізді өзге тілдермен
салғастыра зерттеуді өзекті мәселелер қатарына шығарды. Қазіргі
компаративтік лингвистикада қазақ тілін славян тілдерімен (орыс) салғастыра
зерттеген ғылыми еңбектердің саны да, сапасы да өсуде. Аталған екі тілмен
қатар ағылшын тілімен де салғастырамыз. Осыған орай, қазақ ,орыс және
ағылшын тілдеріндегі уақытвремяtime концептілерін салғастыра зерттеу
тақырып өзектілігінің тағы бір қыры болып табылады.
Қазақ, орыс және ағылшын телдеріндегі уақытвремяtime концептілерін
салғастыра талдау олардың өзіндік ерекшелігін кеңінен танытып қана қоймай,
ұлттық әлем бейнесінің белгілі бір фрагментін жаңғыртып, олардың
қайталанбас қасиеттерін айқындауға мүмкіндік береді.
Зерттеудің мақсаты – қазақ, орыс және ағылшын тілдеріндегі уақыт
времяtime концептілерін танытатын тілдік бірліктерді кешенді зерттеу. Осы
мақсатқа жету үшін мынандай міндеттер қойылды:
• Негізгі ұғымдардың мәнін теориялық тұрғыдан сипаттап, жинақтау,
уақытвремя time концептілерінің мәні мен орнын белгілеу;
• Лексикографиялық дефиницияларды талдау және қазақ, орыс және ағылшын
тілдеріндегі уақыт времяtime лексемаларының семантикалық көлемін
және олардың өзгеріс қарқынын айқындау;
• Уақытвремя time концептілерінің қазақ, орыс және ағылшын тілдерінде
уақыт времяtime сөздерінің вербалданған эквиваленттеріне
салғастырмалы талдау жүргізіп, ұлттық мәдени және танымдық сипатын
ашу;
• Уақытвремя time ұғымының ассоциативтік көрінісін сипаттап,
олардың ассоциативтік сәйкестілік-сәйкессіздігін және
ерекшелігін анықтау.
Зерттеу нысаны – қазақ, орыс және ағылшын тіл иелері санасындағы
уақытвремяtime концептілері.
Зерттеудің пәні – уақытвремяtime концептілерінің вербалдық
сипаттамасы.
Зерттеудің дереккөздері: қазақ, орыс және ағылшын тілдеріндегі
поэтикалық мәтіндер, қазақ, орыс және ағылшын тілдеріндегі мақал-мәтелдер,
фразеологизмдер; Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі, Қазақ әдеби тілінің
сөздігі, Даль В.И. Толковый словарь русского языка, Толковый словарь
русского языка Под ред. Д.Н. Ушакова, Ожегов С.И., Шведова Н.Ю.
Толковый словарь русского языка, Shorter Oxford dictionary, The
American heritage dictionary of the English language, Oxford advanced
learner’s dictionary of current English, Macmillan Essential Dictionary,
І.К. Кеңесбаев. Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі, Фразеологический
словарь русского языка, Қазақ мақал-мәтелдері, Русские пословицы,
English idioms және XIX ғасырдың көркем шығармалары М. Әуезов Абай
жолы, Л. Толстой Война и мир романы, О. Уайльд The picture of Dorian
Gray.
Зерттеу материалы. Жұмыста 50 қазақ, 50 орыс және 50 ағылшын
тілдеріндегі сауалнама деректері бар еркін ассоциативтік эксперимент
нәтижелері қолданылды.
Зерттеудің әдіс-тәсілдері. Жұмыста салғастырмалы, сипаттау,
концептуалдық талдау қолданылды. Іс жүзіндегі материалды жинақтауда жаппай
сұрыптау тәсілі де қолданылды. Материалды концептуалдық талдау уақытвремя
time тілдік бірліктерінің семантикалық көлемін айқындауға мүмкіндік берді.
Бұған қоса қазақ, орыс және ағылшын тіл иелерінің тілдік мәдениетінің
уақытвремя time концептілерін қабылдау ерекшеліктерін айқындауға
мүмкіндік беретін ассоциативтік эксперимент жүргізілді.
Зерттеудің теориялық базасы ретінде лингвомәдениеттану, когнитивтік
лингвистика, фразеология, этнолигвистика, философия, психология және
психолингвистика салаларындағы шетелдік Ю.Д. Апресян, А. Вежбицкая, С.Г.
Воркачев, В.В. Воробьев, А.А. Залевская, В.В. Колесова, В.В. Красных, В.А.
Маслова, Ю.С. Степанов, В.Н. Телия, Е.В. Черникова, және отандық Э.Д.
Сүлейменова, Р.А. Авакова, А. Ислам, Ә. Қайдар, Ш.К. Жарқынбекова, Б.С.
Жұмағұлова, Ж.К. Өміралиева, А.Ж. Шалабаева және т.б. ғалымдардың еңбектері
басшылыққа алынды.
Жұмыстың теориялық маңыздылығы. Адамның рухани саласының көрінуінің
негізгі аспектілерінің бірі ретіндегі уақытвремяtime концептілерін
салғастырмалы зерттеу қазақ, орыс және ағылшын менталдылығындағы олардың
пайда болуы мен көрінісінің бейнелік типологиясы мен арнайы ерекшеліктерін
анықтауға мүмкіндік береді. Қазақ, орыс және ағылшын ұлттық әлем
бейнелерідегі уақытвремяtime концептілерін зерттеуге назар аудару
теориялық тұрғыдан маңызды болу себебі олардың ең алдымен қазақ, орыс және
ағылшын тіл иелерінің санасы мен өзіндік санасының көріну формаларының бірі
болып саналатындығында. Уақытвремяtime концептілерінің жүзеге асырылу
ерекшеліктерінде қазақ, орыс және ағылшын халықтарының рухани және мәдени
өмірінің әртүрлі формаларының этникалық өзгешелігі көрініс тапты.
Жұмыстың практикалық құндылығы. Зерттеу жұмысының негізгі тұжырымдары
мен нәтижелері қазақ, орыс және ағылшын тілдерін оқытудың теориясы мен
практикасында, аударма теориясы мен практикасының негіздері,
лингвомәдениеттану, когнитивтік лингвистика, тіл және этнос, мәдениетаралық
қарым-қатынас теориясына кіріспе арнайы курстарында, лексикографияда,
соынмен қатар лингвоелтанымдық ізденістерде қолданыла алады.
Жұмыстың көлемі мен құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, екі тараудан,
қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
І ТАРАУ КОНЦЕПТОЛОГИЯНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ-ӘДІСНАМАЛЫҚ НЕГІЗІ
1.2 Концепт ұғымы және оның тіл білімінде зерттелуі
Тіл адамдарға ғана тән, табиғаты жағынан әлеуметтік, жалпылаушы ойлау
құралы. Тіл танымның рационалды баспалдағының қалыптасу тәсілі және де
адамның әлеуметтік тірі жан ретінде қалыптасуын қамтамасыз ететін құрал
ретінде туады және дамиды.
Сөйлеу әрекетінде тілдің практикалық және коммуникативті қызметінің
типтік жүйесімен бірге сөйлеушінің ішкі дүниесінің жинақталуының типтік
жүйесі де ескеріледі. Осыдан коммуникативтік көзқарас когнитивті
көзқараспен астасып жатуы тиіс деген пікірлер де бар.
Тілді жаңа ғасыр баспалдағында теориялық-танымдық үрдісте зерттеудің
қажеті туып отыр. Ал танымдық ғылымның бастауы ертеден тамыр тартатыны
мәлім. Астрономия, физика, химия, биология сияқты ғылымдардың дамуы
барысында адам танымын түсінуге XIX ғасырдың аяғына дейін ешбір ғылыми әдіс
арнайы қолданылмады. Философиялық, тіл философиясы төңірегіндегі
зерттеулерде әртүрлі ұшқындар ғана байқалып отырды. Ғылымдардың атасы
саналатын философия тарихын зерттеген Аристотель, Платон, Әл-Фараби
еңбектерінде тілдің таным құралы бола алатындығы жөнінде пікірлер
кездеседі. Тілдің танымдық ғылымнан алатын орнының ауқымды екендігіне
соңғы жылдары шетелдік, отандық ғалымдар мен зерттеушілер баса назар
аударып отыр. Когнитивті ғылымның негізгі ерекшеліктеріне, зерттеу
нысанына, оның бағыттары мен ұғымдарына алғаш көңіл бөлген шетелдік
ғалымдар болатын. Когнитивті лингвистика тіл жүйесінің заңдылықтарын
онтологиялық жағдайдың когнитивтік амалмен мағына беруін, тілдің лексико-
фразеологиялық және синтаксистік жүйесінің ішкі бірлігін көрсетіп, әлемдік
көзқарас пен мәдени факторлар позициясы арқылы анықтауға мүмкіндік беретін
бағыт ретінде қалыптасуда. Тіл бірліктерін семантика-прагматикалық зерттеу
XX ғасырдың екінші жартысында жаңа деңгейге қадам басты. Шетелдік
лингвистиканың ішінде когнитивистиканың қатарына жататын
А. Вежбицкаяның семантикалық примиттер концепциясын (1999),
М. Минскийдің фреймдер теориясын (1979), Э. Роштың прототип
теориясын (1973, 1977), Р. Лангакердің кеңістік (когнитивтік) грамматикасын
(1992), Ч. Филлмордың септік грамматикасын (1999), Дж.Р. Лакоффтың
когнитивтік метафора теориясын (1988, 1990), Т.А. ван Дейктің дискурс
теориясын (1989) және басқа да жаңа бағыттарын атап өткен жөн. Ал орыс
лингвистикасындағы жаңа бағыттарға жатқызылатындары: лексиканың когнитивті
аспектілері (Баранов және Добровольский 1997; Беляевская 2000а, 2000б;
Бодырев 1999, 2000; Бабушкин 1996; Чернейко 1995, 1997; Яковлева 1994 және
басқалар), сөзжасам (Араева, Бакланская 2002; Араева, Малахова 2002;
Катышев 1997), грамматика (Арутюнова 1999; Булыгина және Шмелев 1997;
Рахилина 2000; Шатуновский 1996 және басқалар). Гарвард университетінде
профессор Дж. Бруннер Дж. Миллермен бірлесіп когнитивтік зерттеу
орталығын ашқан болатын. Бұл орталықтың жұмысы когнитивті лингвитикаға
ғылымның негізгі қалануына біршама үлес қосты деуге болады .
Қазақ тіл білімінде когнитивтік лингвистика мәселелері XIX ғасырдың
соңы мен XX ғасырдың басында нақты лингвокогнитивтік нысаналары белгіленіп
арнайы зерттеле бастады. Ал оғанға дейінгі жалпы теориялық мәселелрі қазақ
тіл білімінің негізін салушы А. Байтұрсынұлы, Қ. Жұбанов, С. Аманжолов
сияқты ғалымдардың еңбектерінде арнайы сөз болмағанымен, тілдің танымдық
қасиеті мен адамға қатысы туралы мәселелердің орын алғандығын көруге болады
[1, 13 б.].
Э. Оразалиеваның зерттеулеріне жалпы қазақ когнитивтік
лингвистикасының қалыптасуы мен дамуын тұтастықта ала отырып, оның
диахрондық және синхрондық сипатына талдау жасап, хронологиялық тұрғыдан
арнайы көрсеткіші ғылыми тұрғыда беріледі. Қазақ тіл біліміндегі
когнитивтік теорияның дамуы, тілтаным теориясының әдіснамалық негіздері,
тіл біліміндегі таным теориясының универсалды сипаты бағытындағы жүйелі
талдаулар мен тұжырымдар ғалым зерттеуінде теориялық тұрғыдан талданады.
Ғалымның зерделенуінде, қазақ тілтаным ғылымының даму кезеңдері негізгі бес
парадигмаға бөлініп, оның хронологиялық дамуына сипаттама беріледі:
1-кезең: тілтану парадигмасының қалыптасуы – ХХ ғасырдың 20-45 жж.
Негізгі өкілдері: А. Байтұрсынұлы, Қ. Жұбанов, С. Аманжолов т.б.
2-кезең: тілдік бірліктердің танымдық парадигмасы – ХХ ғасырдың 45-70
жж. Негізгі өкілдері: Н. Сауранбаев, Ғ. Мұсабаев, М. Балақаев, І. Кеңесбаев
және т.б.
3-кезең: тілтанымдық қағидалардың жалпы теориялық парадигмасы – ХХ
ғасырдың 65-85 жж. Негізгі өкілдері: К. Аханов, Т. Қордабаев, Ә. Хасенов
және т.б.
4-кезең: тілтанымдық этюдтер парадигмасы – ХХ ғасырдың 70 жылдары мен
аяқ шені; Негізгі өкілдері: Ә. Қайдар, Р. Сыздық, Ш. Сарыбаев,
Ә. Болғанбаев, Е. Жанпейісов, Т. Жанұзақ, С. Исаев, Ө. Айтбаев, М.
Серғалиев, Ж. Манкеев және т.б.
5-кезең: қазіргі когнитивтік парадигмалар ХХ ғасырдың аяғы мен бүгінгі
күндер [2, 17 б].
Жалпы алғанда адам танымына деген қызығушылық ертеден-ақ басталған.
Когнитивті зерттеулерде басты мәселе сол тілде сөйлеушілердің өмірлік
тәжірибесі, рухани, мәдени білімі тұтас түрде әлемдік тілдік бейне ретінде
көрініс беретіндігі айқындалды. Когнитивті лингвистика адам мен адам
танымын құрастыратын тілді зерттеуді мақсат етумен қатар лингвистикалық
(этнолингвистика, психолингвистика, социолингвистика) және мәдениеттану,
философия, математика, психология пәндерімен ұштасады. Бұл пәндермен бірге
когнитивті лингвистиканың зерттеу әдістері мен ортақ зерттеу нысанына
тілдің қызметі жатады. Тіл мен танымның сабақтасқан бірлігі адамның
психофизиологиялық қабілетіне және одан туындайтын әрекетіне қатысы
сұрыпталады. Психология мен когнитивті лингвистика сөйлеуші адам
психикасындағы өтілетін процесті, тіл мен мидың арақатынасын қарастырады.
Тілдік таным жад, ойлау, қабылдау сияқты психологиялық ұғымдарға тікелей
қатысты. Тілдің санада құрылуы семантикалық жақтан оның ақпарат сақтау
мүмкіндігіне тәуелді. XIX ғасырдағы классиктер А.А. Потебня, Г. Штайнталь,
В. Вундт және тағы басқа да есімдер тіл ғылымындағы психологизм мәселесімен
қатар меңгеріледі.
Ф. де Соссюр тіл тарихы мен ұлт тарихының байланысын байқап, бұл
екеуінің сабақтастығы тілде бейнеленетінін, ал тіл ұлтты байланыстыратынын
көрсетіп, тілдің әлеуметтік, психологиялық табиғатын дұрыс таныған. В
языке народ выражает себя полнее и многостороннее, чем в чем-либо другом –
не только в последнем своем положении, но и исторически. Все, что есть у
народа в его быте и понятиях, и все, что народ хочет сохранить в своей
памяти, выражает и сохраняет языком [3, 573 б.] – деп мәдениеттанушы
ғалымдар мәдениеттің тіл әлеміндегі көрінісін бағалайды. Осыған ұқсас
қазақтың тілші-ғалымы Ә. Қайдар өзінің этнолингвистикалық зерттеулерінде
этнос пен тілді этнос болмысы және тіл әлемі деген атауды ұсынып,
этнолингвистиканы этнос тілінде қалыптасқан деректер арқылы паш етуге
мүдделі екендігін айтады. Адамтану, Қоғамтану, Табиғаттану деп
аталатын ғылым салаларының қалыптасуна негіз болатын осы тіл әлемі [4, 9-11
бб.].
Когнитивті жүйелер және олардың рөлі жайлы айтысты ұйымдастыруда орыс
тілінің мамандары соңғы жылдары едәуір табыстарға қол жеткізді. Орыс тіл
білімінде когнитивті лингвистиканың мәселелер Е.С. Яковлева,
Ю.А. Сорокин, Е.С. Кубрякова, В.Н. Телия, А.П. Бабушкин, А.Н. Баранов,
А.В. Маслова және басқа да зерттеушілердің еңбектерінен табылды. Мұнда
когнитология ғылымының нысаны, бағыт-бағдары, зерттелуі сөз болады. Ресейде
Новое в зарубежной лингвистике журналының XXIII томында тілдің когнитивті
аспектісі туралы мақала жарық көреді, ал 1995 жылы Язык и интеллект атты
когнитивтік лингвистикаға қатысты жинақ жарық көрді.
Қазақ когнитивтік лингвистикасының мәселелерімен айналысып жүрген
белгілі ғалым Ж. Манкеева тілдің когнитивтік негіздеріне қатысты мынадай үш
ұстанымды ерешке атап көрсетеді:
1. Қоғамдық тәжірибеге негізделу, яғни дәстүр жалғастығы танымның
қазыналық сипаты.
2. Таным модельдерінің символдық түрлері, яғни тілдің қызметі – ақпарат
беру емес, бейнелеуге мүмкіндік жасау. Осыған қатысты мына пікірдің
мәні ерекше: Лексема, вопреки принятому мнению, не передает
информаций как таковой, она лишь актуализирует, возбуждает в сознании
слушающего уже имеющиеся у него лексические понятия и тем самым
создает базу для передачи информации. Басқаша айтқанда – тіл арқылы
бейнелілік пен дүниедегі обьективті шындықты субьективті түрде, яғни
символдар арқылы беру.
3. Таным модельдерінің жүйелі сипаты, сабақтастығы. Яғни, ол – таным
моделінің құрылымдарының тұтасуынан тұратынын сипаттайды.
Байқап отырғанымыздай, жоғарыда көрсетілген тіл қызметінің когнитивтік
негіздерін айқындайтын үш сипатының да ортақ қасиеті – тұтастырушылық,
тұтас күйдегі таным тудыру. Сондықтан осы қасиеттерге сүйенбей, адамның
ментальдық қызметі мен тәжірибесінің қалыптасуы мен сақталуын, ұрпақтан
ұрпаққа берілуін қамтамасыз ету мүмкін емес. Таза тілдік тұрғыдан ол тілдің
кумулятивтік қызметімен тікелей байланысты. Ол өз кезегінде қабылдау,
ойлау, жад сияқты психологиялық ұғымдармен тығыз байланыста болып, тұтас
күйіндегі когнитивтік парадигма құрайды – деген тұжырымдама жасайды [5, 41
б.].
Қазақ тіл білімінде антропоцентристік бағыттағы ғылым саласының бір
бұтағы – этнолингвистика болып табылады. 1998 жылы жарық көрген
Ә. Қайдардың Қазақ тілінің өзекті мәселелері деген ғылыми жинағында
этнолингвистика саласының мақсаты мен мәнін түсіндіру барысындағы сөзінде
... кейінгі кезде (АҚШ-та) қалыптаса бастаған тағы бір көзқараста
этносты Адам деген ұғыммен алмастыру арқылы этнолингвистиканың баламасы
ретінде антропология терминін қолдану үрдісі де байқалып отыр делінеді [4,
12б.]. Түрлі деңгейде атропоцентристік парадигма элементтерін қамти дамыған
зерттеулердің бір-біріне ұласып, саралануы таза теориялық танымдық
ұстанымдардың айқындалуына ықпал етті. Осылайша жаңа ғылыми парадигмаға
сай тілді зерттеуде тілдік тұлғаға баса назар аударылып, сонымен байланысты
тілді зерттеудің жаңа мақсаттары, мазмұнды ұғымдар, тәсілдер, метатілдік
теориялық негіздер қалыптаса бастады.
Лингвистикадағы семантика когнитивті лингвистиканың дереккөзінің бірі
болып табылады. Когнитивті анропология адам сана-сезіміне тән сапалық,
түпсаналық рухани болмысының тіл арқылы көрінісін зерттейді.
Анропоцентристік бағыт семантика саласында ауқымды қарастырылады. Бұған
дейінгі тіл біліміндегі функционалды-семантикалық, құрылымдық жүйе бойынша
тілдік талдаулар жақсы дамығанымен жаңа дәуір талабына жауап беруде
жеткіліксіздігі байқалады.
Орыс тіл білімінде когнитивті ғылымның маңызын когнитивті лингвистика
когнитивтік жүйедегі лингвистикалық бағыт болғандықтан, тілдің танымдық
сипатын тереңнен қатыстыруға мүмкіндік жасайтындығы және тілдің когнитивті
бейнесін тілдегі кез-келген тілдік бірліқтердің астарынан көруге
болатындығын В.А. Маслова атап көрсетті. Қазақ тіл білімінде соңғы он жыл
ішінде когнитивті мәселелерге көңіл бөлініп келеді. Э.Д. Сүлейменованың
Актуальные проблемы казахстанской лингвистики: 1991-2001 еңбегінде соңғы
он жыл ішіндегі (1991-2001жж.) Қазақстандағы геосаяси оқиғалардың
Қазақстанның ішкі тілдеріндегі жаңа лингвистикалық, социолингвистикалық
және ауыспалы тілдің бейнесіне әсерін, ғылыми суреттеуін көрсетіп,
отандық лингвистиканың зерттеу кеңістігіндегі басым бағыттарын айқындайды.
Сонымен қатар, бұл еңбекте соңғы он жылдағы тіл білімі проблемаларының
философиялық қырынан қарастырылып келуін және оның тілдік философиялық-
теориялық негізгі талдануы үстінде екендігі алдыңғы он жылдықтағы
көзқарастармен салыстырады. Ал өткен онжылдықтағы басты сұрақ тілдің және
тілдік бірліктердің жалпы семантикалық сұрақтары төңірегінде болғандығын
сөз етеді. Онда орыс және қазақ тілдерінің ұқсас әрі түрлі семантикалық
кеңістіктердегі мағына мен ұғымның номинативтік, коммуникативті-
прагматикалық, когнитивті және басқа да түрлі деңгейлерде кешенді
зерттеулер жүргізілгенін айтады. Алайда автор қазақ лингвистикасындағы
бүгінгі жетістіктермен қатар жалпы теориялық және салыстырмалы-типологиялық
мәселелердің зерттелуі әлі де аздығын, геосаяси жағдайда тіл саясатын
меңгеруде когнитивті зерттеулер, нейролингвистика, психолингвистика,
компьютерлік лингвистика, сөйлеу актілерінің теориясы және басқа да зерттеу
бағыттарының бар болғанымен, оларға жекелеген ғана зерттеулермен шектелініп
отырғанын айтты [6].
Жоғарғыда біршама шолу жасалған он жылдықтағы зерттеулердің бірінде
XX ғасырда жүйелі-құрылымдық парадигмаға сай сөзге, атауға таңбалық жүйе
ретінде ерекше назар аударылып, соның негізінде тілдің әртүрлі деңгейіндегі
парадигмалық және синтагмалық қатынастарын, қызметін т.б. анықтайтын іргелі
зерттеулер, оқулықтар және академиялық грамматикалар жазылады және әрі
қарай да жалғаса бермек (Ф. Фортунатов, Бодуэн де Куртенэ, Ф. де Соссюр, А.
Мартине, Э. Бенвенист, А. Реформатский т.б.) делінеді [5, 49 б.]. XX
ғасырдың ортасында когнитивті лингвистика қазіргі анропоцентристік
парадигмаға базалық ілім деңгейінде қарастырылады. Осы бағытта біршама
зерттеу жұмыстары жүргізіледі. Осының нәтижесінде Еуропада XX ғасырдың
соңына қарай когнитивтік ғылымның теориялық бағыттары жетіліп, қанатын
кеңге жая түседі. Осыдан қазақ тіл біліміндегі когнитивті лингвистиканың
зерттелуіне негіз боларлық зерттеулердің бар екендігін көруге болады.
Қазіргі кезеңде теориялық-танымдық әдістемеге сәйкес тілді санамен,
мәдениетпен және тілді қолданушылардың тәжірибелік қызметін тығыз
байланыстыру қажеттілігі тіл білімінде жаңа бағыттардың қалыптасуын талап
етеді.
XXI ғасыр баспалдағында тілдің коммуникативті және гносеологиялық
қызметтерін ғана зерттеу жеткіліксіз. Қазақ тіл білімінде когнитивтік
лингвистикаға қатысты зерттеулердің легі баршылық. Академик Ә. Қайдардың
этнолингвистика саласына байланысты ойлары, профессор Г. Смағұлованың
фразеологизмдерге қатысты айтқан пікірлері қазақ тіл біліміндегі
когнитивтік лингвистиканың қалыптасуына негіз болды. Осы сала бойынша
Қ. Жаманбаеваның Тіл қолданысының когнитивті негіздері
атты монографиясы сияқты іргелі еңбектерді айтуға болады. Профессор
Ж. Манкеева Қазақ тілін зерттеудің когнитивтік негіздері атты
ғылыми мақаласында когнитивті лингвистикадағы тілдің бейнелеуіштік
қызметінің зор екендігін атап көрсетеді, ұстанымдарын айқындайды. Ғалым Б.
Момынова Қазақ тіліндегі қоғамдық саяси лексика (әлеуметтік бағалауыштық,
сөзжасам) деген еңбегінде когнитивтік бірліктердің көріністену
репрезентациялану ерекшеліктеріне тоқталып, бағалауыштық сипатын
қарастырады. Сөздің когнитологиялық сипаттары атты С. Ақаевтың
мақаласында когнитологиялық талдаулардың тәсілдеріне тоқталып, ойлау, ой
түю, қабылдау, қорыту сияқты абстрактілі құбылыстарды зерттеу әдісі деп
қарастырады. А. Сыбанбаева, Б. Қасым, Н. Зайсанбаевалар метафораның
танымдық сипаты туралы ой айтады. Онда адам санасындағы жиынтық ақпараттың
құрылымы болып табылатын фреймдер аралығында шартты әрекет ретінде
танылатын метафоралар когнитивтік тұрғыдан талданып, метофора адамның білім
қорына жасаған операциялары деп қарастырылады [7, 57 б.]. Демек, тілдік
таңбаның мағынасы туралы сөз болғанда, тілдік таңбаның бойында қандай
концептуалдық немесе когнитивтік жасалым, әлем туралы мәліметтер тасқынынан
қандай ақпарат шоғырланды деген көзқараспен келуіміз керек деген тұжырымға
келген жөн [7, 58 б.].
Когнитивтік лингвистика ғылымының зерттелу барысында батыс еуропалық
ғалымдардың зерттеулері көптеген жаңа ғылыми жолдарды қалыптастырады. Ал,
когнитивтік лингвистика ғылымының негізгі ұғымдарына тоқталсақ, ең алдымен
когнитивтік лингвистика – ... адамзат тілін жалпы хабарды ұсынуға, оны бір
күйден екінші күйге ауыстыруға мүмкіндік беретін таңбалар жүйесі, таным
механизмі әрі құралы ретінде қарастырылатын лингвистика саласы – деген
анықтама берілсе, таным дегеніміз – дүниені, өмірді танып-білу
қабілеттілігі.
Бүгінгі күні бұл лингвистикалық бағыттың өзіндік ұғым-бірліктері,
ұстанымдары, ғылыми-теориялық негіздері қалыптасып, дамып отыр. Алғашында
когнитивті деген терминнің өзі нақтыланбаған, ұғымдық бірліктері
жүйеленбеген мәселе ретінде қабылданып келді, сондықтан когнитивтік
лингвистикаға қатысты пікірлер мен көзқарастар да біркелкі болған жоқ.
Кейбір зерттеушілер танымдық аспектілердің тіл білімін жаңа деректермен
толықтырғанын мойындағанымен, бұл бағыттың лингвистикаға үрдістер мен
әдістер жүйесін әкелмегенін әрі когнитивтік лингвистиканың орнықпағанын, ең
алдымен, когнитивтік емес лингвистиканың жоғымен түсіндіруге болатындығын
ескертеді. Алайда, екінші топ ғалымдар құрылымдық тіл білімін танымдық
лингвистикаға қарсы қоя отырып, когнитивтік бағытты ХХ ғасырдың аяғында
дүниеге келген көтеріліс, бетбұрыс деп түсіндірді. Нәтижесінде тілшілер
когнитивтік лингвистиканы пәнаралық байланыстың көрсеткіші, тілдік ілімдер
тоғысы деп бағалады. Сөйтіп, жалпы ғылыми дереккөздер негізінде когнитивтік
ғылымды немесе когнитологияны, когнитивтік психологияны, мәдениеттануды
қарастырса, лингвотанымды дамытушы алғышарттарға лингвистикалық семантика,
лингвистикалық типология, этнолингвистика, нейролингвистика,
психолингвистика, салыстырмалы-тарихи тіл білімі мәселелерін жатқызды.
Когнитивті лингвистиканың қазақ тіліндегі теориялық негізі туралы
айтқанда тілдегі жаңа бағыттар мен типтік қатынас турасында сөз еткен
Б. Момынова когнитивтік лингвистика жайында мынадай мәселелерді
көтерді. Когнитивтік лингвистика – бірнеше пәндердің тоғысынан, сан түрлі
салалар мен тармақтардың жан-жақты сараптама-анализінен, әр бағыттағы
ізденістер мен олардың нәтижелерінен пайда болған жаңа парадигмалық бағыт.
Когнитивтік лингвистика тіл біліміндегі жаңа бағыттардың бірі
болғанымен, қазірдің өзінде өзіндік ұстанымдары мен ерекше саралау
тәсілдері бар бірнеше бағдарлы салаларға ажырай бастады. Когнитивтік
лингвистиканың жеке-дара дамуына негіз болған когнитивтік ғылым жеке
мектептерге бөлінеді. Ол мектептердің ішінде когнитивтік психология,
нейроғылыми бағыттар және т.б. өз алдына жеке ғылым салаларына айналды.
Конгитивті терминіне де әр ғылым саласының өкілдері зерттелу саласына
лайықты анықтама беріп, әрқилы интерпретация жасауда.
Когнитивтік бағыттағы зерттеулер танымды негіз ете алады, себебі тіл –
танымның ажырамас бөлшегі. Тіл когнитивтік тұрғыдан:
1. Тіл мен тілдік құрылым адам ақыл-ойының жемісі ретінде адам ақылының
қалай жұмыс істейтінін, адамға қалай қызмет жасайтынын көрсетеді.
2. Қоғам мүшелерінің коммуникативтік құралы ретінде тіл белгілі бір
мәдениеттің әртүрлі аспектілерін бейнелейді. Яғни тіл құрылымы екі
маңызды фактордың нәтижесі болып табылады;
а) ішкі немесе жеке сөйлеушінің ақыл-ойы (санасы).
б) сыртқы тілде немесе сол тілде сөйлейтін өзгелерге де ортақ мәдени
фактор.
3. Тіл – коммуникативтік құрал, соған орай тіл құрылымы тілдің
коммуникативтік құрал қызметін атқаруға мүмкіндік беретін белгілі
коммуникативтік функционалдық критерийлерді орындайды [8, 146-151
бб.].
Осы принциптерге сәйкес тіл когнитивтік білімнің бөлшегіне айналып,
психология, анропология және философиямен байланысады. Когнитивтік
лингвистиканың құрамындағы когнитивті деген анықтауыштың мәнін бұл сөздің
бүгінгі күнгі мағынасы мен қолданыс ауқымы белгілеп отыр. Ментальды
процестерді зерттеумен шұғылданатын когнитивті психологиямен ілесе дүниеге
келген психологиялық процестердің жаңа қырлары, оның ішінде, қабылдау, ынта
(внимание), есте сақтау, ойлау және т.б. қарастыратын когнитивті терминнің
бүгінгі таңда мазмұндық көлемі кеңігені анық. Когнитивті теория – ментальды
ақпаратты немесе адам санасындағы (ойындағы) және адамның ой-санасының
негізін қалайтын ментальды лексиконды жинақталған ақпаратты зерттейтін
ілім.
Когнитивті сөзінің өрісі когнитивті лингвистиканың семантикасын ашып
береді. Біріншіден, когнитивті лингвистика – когнитивті циклға енетін және
соның аясында өрістейтін барлық ғылымдардың ішіндегі ең негізгісі.
Екіншіден, когнитивті лингвистика – бір-бірінен айрықшаланатын бірнеше
мектептері арқылы қанат жайып отырған лингвистикалық бағыт. Бірақ олар
тілдік фактілер мен тілдік категорияларға психологиялық түсінік беретін
және тілдік формаларды олардың ментальды репрезентацияларымен
сәйкестендіретін факторлар арқылы ғана бір арнаға келіп тоғысады.
Когнитивті сөзінің лингвистика терминімен тіркесіп айтылуы оны
функционалды лингвистикадан ажыратады әрі формалды лингвистикаға қарама-
қарсы қояды.
Когнитивтік лингвистикада басты зерттеу нысаны – концепт. Концепт –
ментальдық мәні, тілде атауы бар және әлем туралы адамның ұлттық-
мәдениетінің көрінісін бейнелейді. Ф. де Соссюрден бастап қолданылып
келетін тіл парадигмасының семантикалық-құрылымдық қыры меңгерілген және
суреттелген болса, ал қазіргі оның сыртқы мәнінің берілуі лингвистикалық
когнитология, психология, мәдениеттану, этнография және т.б. ғылыми
білімдердің тоғысуынан туып отыр. Кейінгі зерттеулерде тіл парадигмасына
қатысты көзқарастардың бірлігі жоқ. Көптеген ғалымдар Е.С.
Кубрякова, В.Н. Телия, Р.М. Фрумкина және басқалар қазіргі ғылыми
парадигманы когнитивті деп атайды. Алайда когнитивті лингвистика тілдің
адамдағы, ал адамның тілдегі көрінісін ғана көрсетпейді, сонымен бірге
когнитивті лингвистиканың тіл мәдениетімен, коммуникативті лингвистикамен,
этнолингвистикамен байланысты және де тікелей адамға қатысты дей келе
антропологиялық парадигма деген атауды қолданған жөн деген ой-толғамдар
төңірегінде В.А. Маслова пікірін білдіреді.
З.Х. Бижеваның пікірінше, әлемнің тілдік бейнесінде этникалық
менталитет тірек, негізгі мәдени концептілерде өзектеледі, олардағы
зерттеулер әсіресе маңызды, себебі руханилық ең алдымен сөзде сақталады.
Маңызды мәдени концептілерде тіл иелерінің неғұрлым ортақ дүниетанымдарының
жүйесі – халық элементінің бейнесі көрінеді. Тіл рухани мәдениеттің
керемет, мінсіз компоненті ретінде ақиқатты қабылдаудың этникалық
ерекшеліктерін білдіреді [9, 3б.].
Қазіргі уақытта әлемнің тілдік бейнесінің әртүрлі қырларын зерттеу
саласындағы тұтас бағыттар туралы айтуға болады. Олардың ішінде: әлемнің
тілдік және ұғымдық бейнесінің арақатынасы мен өзара әсеріне қатысты
лингвофилософиялық бағыт (Г.А. Брутян, Г.В. Колшанский,
Б.А. Серебренников және т.б.); ұлттық психология тұрғысынан халық
менталитетінің өзгешелігі зерттелетін психологиялық (А.Н. Леонтьев,
А.А. Леонтьев, Р.И. Павиленис және т.б.); заттық мағыналардың, әлеуметтік
cтереотиптердің, когнитивтік схемалардың этникалық тұрғыдан боялған жүйесін
ескеретін этносоциолоингвистикалық (Н.И. Толстой, Н.Д. Арутюнова, С.М.
Толстая, В.Н. Топоров және т.б.) және мән концептуализациясы және мәдени
концептілерді талдау арқылы тіл мен мәдениет арасындағы байланысты
айқындайтын лингвомәдениеттанулық бағыт (В.В. Ворбьев, Е.М. Верещагин, В.Г.
Костомаров және т.б.).
Әлемнің концептуалдық бейнесін әдетте концептосферамен
сәйкестендіреді. Әлемнің концептуалдық бейнесі – жеке дегенмен дара
байланысты фрагменттер түрінде дүниенің менталдық түсінігін болжайтын
өзіндік схема. Концептосфера – бір-бірімен күрделі құрылымдық-мағыналық
және функционалды қатынастарда тұратын лексикалық және фразеологиялық
деңгейлерде вербалданған концептілер жиынтығы. Концептуалды әлем бейнесінен
айырмашылығы концептосфера бірдей қатардағы, лексика-семантикалық топ
бірліктеріне сәйкесетін концептілерді тоғыстырады.
Философия мен логика үшін дәстүрлі концепт термині (лат. conceptus
– ой, ұғым) лингвистикаға қарай ойысып, барған сайын танымал бола
түсуде және жаңа терминологиялық жүйеде біршама басқаша мағынаға ие болып
келеді. Концепт зерттеу нысанына айналып отырған жұмыстың күн санап артып
келе жатқанынан концептология деп аталатын арнайы ғылымның қалыптасып келе
жатқандығын айта кету керек.
Қазіргі заманғы лингвистикада концепт терминінің енгізілуі ұғым,
түсінік терминдерінің көпмағыналылығын біршама тарылтты деуге болады.
Жалпы ғылыми мәнде ұғымның көлемі мен мазмұны ажыратылса, концептіде –
ұғымның мазмұны, мағынаның ұғымдық бөлігі, сөз мәні ажыратылады.
Жалпы лингвистикада концептілерді зерттеуге алғашқылардың бірі болып
С.А. Аскольдов назар аударды. С.А. Аскольдов концепт пен сөз арақатынасына
байланысты концепт лексикалық мағынаға қарағанда айтарлықтай кең деген
пікір айтады [10, 6 б.]. Д.С. Лихачевке сәйкес, жеке тұлғаның санасында
берілген сөздің айтылуы мен түсіндірілуінде пайда болған барлық мағыналар
мен ұғымдардың, сондай-ақ қабылдау мен ассоциацияланудың саналы және
бейсаналы механизмінде туындайтын түсініктің, бейнелер мен ассоциациялар
жүйесінің жиынтығы түсініледі. Концепттің негізгі функциясы сөздің негізгі
мағыналарының ғана емес, оның барлық мүмкін нұсқалары мен қолданылу
реңктерінде алмастыру болып табылады [11,3-9 бб.] .
Қазіргі лингвистикалық ғылымда концепт термині аса көп пікірталас
тудырып жүрген терминдердің бірі. Концепт термині әртүрлі ғылыми мектептер
мен бағыттарда түсіндіріліп жүр, айталық, логикалық категория (Р.
Павленис, Ю.С. Степанов және т.б.), практикалық (үйреншікті) философия
(Н.Д. Арутюнова), когнитивтік –психологиялық категория (С.А. Аскольдов,
Д.С. Лихачев), этномәдени деңгейдің бірлігі (Ф.Фархутдинова), ұлттық
менталитеттің негізгі бірлігі (В.В. Колесов), көпөлшемді бірлік (В.И.
Карасик, С.Х. Ляпин).
Сонымен қатар концептіні когнитивтік және лингвомәдени лингвистикада
түсінудің белгілі бір өзіндік ерекшеліктер бар. Г.Г. Слышкиннің пікірінше
негізгі айырмашылықтар концепті мен тілдік таңбаның қатынасымен байланысты:
• когнитивист үшін бір концептіге бір тілдік таңба сәйкес келеді; ал
лингвомәдениеттану үшін концепті тіл мен сөйлеудің бірқатар
бірліктерінің көмегімен жүзеге асырыла алады және тиіс те;
• когнитивист үшін кез келген сөзге (оның ішінде шылау сөздерге, мысалы
но шылау сөзінің концептісі, ғылыми терминдерге, мысалы, биссектриса
концептісі) өз концептісі сәйкес келеді; лингвомәдениеттанушы үшін
мәдени тұрғыдан маңызды бірліктердің шектелген саны ғана концепт
атаулары болып табылады, мысалы, С.Г. Воркачев үшін абстрактілі мәндер
ғана концепт болып табылса, В.П. Нерознак үшін бейэквивалентті
лексемалармен білдірілетін феномендер концепт болып табылады.
Бұл жұмыс уақыт концептісін ұғымдық, бейнелік-құндылық, ассоциативтік
бөліктерімен қоса мәдени концепт ретінде түсінуді басшылыққа алады.
Сондықтан концепт терминінің ұғымдық мазмұнына тоқталуды жөн
санамаймыз. Концептіні адам санасындағы мәдениеттің қаймағы, болмыстың
қандай да бір бөлігі жайлы ұжымдық түсінік ретінде қарастыра отырып ресей
лингвисттері (Н.Д. Арутюнова, Ю.С. Степанов, А.Д. Шмелев, Е.С. Яковлева
және т.б.) орыс мәдениетінің базалық концептілеріне правда и истина,
свобода – воля –влоьность, человек и личность, добро и благо, долг и
обязанность, ум и глупость, судьба, интеллигенция, совесть, дух и душа
[12, 41 б.] т.б. концептілерді жатқызады. Бұл дүниетанымдық ұғымдар кез
келген тілде бар және әрбір адам үшін өзекті, дегенмен олар тек жалпы
адамдық қана емес, ұлттық тұрғыдан айрықша. Олар сананың әртүрлі
типтеріндегі күнделікті, көркем және ғылыми контекстерде қолданылады, бұл
оны мәдениет танушының, әртүрлі дін тарихшыларының, антропологтардың,
философтардың зерттеу пәні етеді.
Лингвокогнитивтік құбылыс ретінде концепт біздің санамыз және білім
мен тәжірибеміз көрсететін ақпараттың құрылымың менталдық немесе психикалық
ресурстары; жадының менталдық лексиконның, концептуалдық жүйенің және ми
тілінің, адам психикасында бейнеленген барлық әлем бейнесінің оперативті
мазмұнды бірлігі [13, 90-93 бб.]. Концептілер – кез келген ұғымдар емес,
тек олардың неғұрлым күрделі және маңыздылары, оларсыз қандай да бір
мәдениетті елестету қиын [14, 27б.]. Ұғым маңызды және қажетті белгілерді,
концепт болса – маңызды емес белгілерді де тоғыстырады.
Тіл, мәдениет және этнос бір-бірімен тығыз байланысты және тұлғаның
физикалық, рухани және әлеуметтік Менінің орнын құрайды [15]. Концепт
лингвистиканың базалық категориясы болып табыла отырып, табиғи тіл иесінің
менталдығы мен менталитетін көрсетеді. Концепт – бұл тілдік көрінісі бар
және этномәдени айырмашылықпен белгіленген ұжымдық білімсана бірлігі
жоғары рухани құндылықтарға жіберетін) [15, 70-71 бб.].
В.Н. Телия бойынша концепт – бұл әрдайым фреймге құрылған білім, бұл
дегеніміз нысанның маңызды белгілерін көрсетіп қана қоймай, белгілі бір
тілдік ұжымда мән жайлы біліммен толықтырылатын белгілерді бейнелейді [16,
96 б.].
Ю.С. Степановтың пікірінше, концептінің күрделі құрылымы бар. Ғалым
концептінің үш қабатын айқындайды: 1) негізгі, өзекті белгі; 2) қосымша
немесе бірнеше қосымша, енді өзекті, тарихи болып табылмайтын пассив
белгілер; 3) сыртқы, ауызша формада ойда сақталған ішкі форма [12, 39-41
бб.].
Өз кезегінде лингвомәдени концептіні семантикалық сипаттаудың толығуы
үшін С.В. Воркачев оның құрамында үш бөліктерді айқындайды: 1) оның
белгілік және дефинициялық құрылымын көрсететін ұғымдық; 2) когнитивтік
метафораларды тіркейтін, тілдік санадағы концептіні қолдау көрсететін
бейнелік; 3) маңыздылық, бұған этимологиялық және ассоциативтік сипаты да
кіреді [15, 7 б.]. Сондай-ақ ғалым концептілерді түсінудің мынадай үш
шартын ұсынады:
1. кең мағынасында концептіге ұлттық менталитетті білдіретін және тіл
иелерінің әлемдік тілдік бейнесін құрайтын лексикалық бірліктерді
жатқызады; мұндай концептілердің санына тілдің семантикалық тұрғыдан
түсіндірілетін бірліктердің барлығы кіреді;
2. бұдан гөрі тар мағынасында концептілерге тек ұлттық ерекшелігі
белгілінген және қандай да бір этносқа тән болып табылатын
семантикалық жасалымдарды ғана жатқызады;
3. концептілерге белгілі бір лингвомәдени қауымдастықтың ұлттық
менталитетті түсінуге көмектесетін тек кілт ұғымдарын ғана жатқызады;
бұған жоғары абстрактілі концептілер жатқызылады (жан, бостандық,
махаббат және т.б.), олар мағынасы тек таңба – символ арқылы ғана
табылатын рухани құндылықтардың көрінбейтін әлеміне алып барады...
[16, 70б.].
Ресей ғалымдарының пікіріне сәйкес (В.В. Колесов, Ю.С. Степанов,
И.А. Стернин және т.б.) концепт ретінде кешенді, қатаң құрылымданбаған,
шындықты бейнелеудің, сыртқы әлемді танудың өнімі болып табылатын және
көпқабатты ұйымдастырылуымен сипатталатын, өз бойына қандай да бір тілдік
формадағы заттанған ұғымдық, бейнелік және құндылықты бөліктерді
тоғыстыратын менталдық, мағыналық білім түсініледі. Концепт бейнелермен,
ұғымдармен және символдармен вербалданады. Басқаша айтқанда, концепт – бұл
коннотативтік және ассоциативтік өсімдердің кешені, белгілі бір бейнелердің
немесе түсініктердің өзіндік абстракциясы.
Барлық зерттеушілер концептінің әртүрлі дефиницияларын түзе келе,
ойлары бір жерге тоғысады, ол концептінің ұлттық дүниетаным ерекшеліктерін
бейнелейтін менталдық лексикон бірлігі болып табылатындығы.
Заттар немесе құбылыстар жайлы білімнің барлық түрлері тіл иесі
санасында бекіп, концептіде көрініс табады.
Бұл жұмыста біз Ю.С. Степановтың концепт адам санасында дәл ұғымдар
түрінде өмір сүрмейді, концепт қандай да бір сөзге қоса тіркелетін
түсініктердің, ұғымдардың, білім, ассоциациялардың, күйзелістердің
байламы болып саналады, концепт – адамның менталдық әлеміндегі
мәдениеттің негізгі ұяшығы [12, 40-41 бб.] деген пікіріне қосыламыз.
Концептілердің пайда болу негізі болып табылатын менталдық бірліктерге
В.В. Морковкин мен А.В. Морковкина өзіндік анықтама береді. Зерттеушілердің
пікірінше концептілер семиозис үдерісінде пайда болады, ал олардың
жасалуына информемалар, тікелей сезіну арқылы әлеммен танысу нәтижесінде
алынған қоршаған әлем туралы мәліметтер негіз болып табылады. Семиозис
арқылы өткен информема – бұл атауыштық информема немесе концепт. Концептіге
айналып информема өз мәртебесін айтарлықтай өзгертеді: ол енді тек жеке
адамның ғана емес, сәйкес этникалық тілдің қазынасы болып табылады... [17,
44 б.].
Концепт – адамның танымдық және ойлау әрекетінің нәтижесі болып
табылады, бұл абстрактілі семантикалық білім, сондықтан оны сөзбен бірге
байланыстыру, үйлестіру керек, бірақ сөз тіл элементі ретінде қандай да бір
синонимиялық қатарға қосылатындықтан, концепт көбіне бір сөзден көп
сөздермен байланысады. Әрбір концептіні білдіруде зерттеушілер концепт
атауы деп атаған орталық тілдік бірлік болады, мысалы уақыт сөзі уақыт
концептісінің атауы болып табылады т.с.с. Алайда кез келген концепт әртүрлі
тілдік формаларда жүзеге асырыла алады. Ол ұқсас мағыналары бар тұрақты сөз
тіркестері, фразеологиялық, афористік құралдармен, сөйлемдермен және тұтас
мәтіндемен бір синонимдік қатарға енетін әртүрлі сөздермен берілуі мүмкін.
Концепт – бұл тілдік абстракция, оның шекаралары концептінің орталық
мағынасымен байланысатын (отбасы концептісі; ата-ана және олардың
балалары; туысқандар тобы, бір бабаның барлық ұрпақтары, қоғамның бөлшегі
және т.б.) лексика-семантикалық бірліктерді анықтайды. Концептінің
вербалдық рәсімделуінің маңызды құралы болып табылатын сөз тілде қандай да
бір концептінің барлығын, болуын дәлелдейді, тілде концептінің
білдірілуінің амалдары неғұрлым көп болған сайын концепт соғұрлым оның
берілген лингвомәдени қауымдастық үшін құндылығы маңыздырақ. Концептінің
синонимдік қатарларда жүзеге асырылуы туралы Н.А. Красавский [18],
Г.Н. Берестенев [19] жазады.
А.П. Бабушкин концептіні былайша анықтайды: бұл ақиқат немесе мінсіз
әлем затын бейнелейтін және тіл иесінің ұлттық жадында вербалдық тұрғыдан
белгіленген түрде сақталатын ұжымдық сананың дискеретті мазмұндық бірлігі,
бұған қоса автор концепт тиісті лексикалық обьективациясы болмаған
жағдайда концептінің болмайтынын нақтылайды [20, 72 б.]. Бұл тұжырымға
барлық концептілер тілде көрініс таба бермейді деп болжайтын бірқатар
авторлардың пікірі қарама-қайшы келеді (Е.С. Кубрякова, Г.Г. Слышкин, А.И.
Стернин және т.б.).
Концептілер үйреншікті танымның әртүрлі амалдары үдерісінде
пішінделеді: сезімдік тәжірибе, адамның практикалық, танымдық және ойлау
әрекеті, сонымен қатар вербалдық және бейвербалдық қатынас үдерісінде, бұл
ретте концептінің неғұрлым толығырақ, жан-жақты пайда болуы әрекеттің
әртүрлі формаларының тіркесуінде пайда болады. Алғашында концепт адамның
сезімдік тәжірибесі үдерісінде қалыптасып, әдетте, сөз арқылы білдіріледі;
ары қарай, әрекет көлемінің кеңеюінен концепт мағынасы күрделене түседі.
Құнды лингвомәдени материал фразеологиялық бірліктер, идиомалар, клише,
мақал-мәтелдер, афоризмдерде рәсімделетін концептілер болып табылады, олар
арқылы біз қандай да бір халықтың айрықша дүниетанымы жайлы, олардың
танымдық тәжірибесінің ерекшеліктері туралы біле аламыз. Тілде адам үшін
маңызды мәдениет пен өркениет феномендері ғана ауызша безендіріледі, демек,
қандай да бір құбылыс тіл фразеологиясында көрініс тапса, онда
фразеологиялық бірліктер мәдени-маңызды ақпарат дереккөзі болып қызмет
атқара алады. Бұдан басқа, фразеологизмдер, мақал-мәтелдер, афоризмдер
бейнелі, олардың арқасында белгілі бір концептілер онда неғұрлым толық және
терең көрініс табады.
Коммуникация үдерісінің табысы қарым-қатынасқа қатысушылардың
концептосферасының қаншалықты сәйкес екендігіне, әңгіме тақырыбы жайлы
олардың түсініктеріне, көзқарастарына, олардың жеке және ұжымдық
тәжірибесіне байланысты. Әртүрлі мәдениет өкілдерінің бірін-бірі түсінуі
қиынырақ, себебі олардың әрқайсысының санасында өз мәдениетінің
құндылықтары бекітілген, сондықтан сәтті қарым-қатынас жасаудың кепілі
коммуниканттың адресаттың санасына қажетті концептіні оятуға түрткі
болатындай ассоциацияны таңдау қабілеті болып табылады. Коммуникация
бойынша серіктесінің концептаясын білмеу қарым-қатынастың сәтсіздігіне алып
келуі мүмкін.
Қазіргі лингвистикада концептіні анықтауға көзқарастар, пікірлер
концепт тілде орындайтын қызметтер сияқты құбылады. С.А. Аскольдовтың
пайымдауынша, концепт орынбасарлық қызмет атқарады, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz