Кейіпкер мінезін беруші тілдік тәсілдер және олардың зерттелу жайы

Пән: Тілтану, Филология
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 43 бет
Таңдаулыға:

Кіріспе

Адам мінезінің сан алуан, сан қырлы сипаты бар. Мінез - адам болмысының ажырамас бір бөлігі. Әр адам өзін қоршаған ортаға өз мінезімен танылады, сол мінезі арқылы ерекшеленеді. Көркем шығармада да әр оқушының есінде сыртқы түр-келбетімен қатар мінезімен сақталады. Кейіпкер бойындағы мінез түрі де әр түрлі. Сондықтан да кейіпкер мінез сипатына қарай жағымды, ұнамды не жағымсыз, ұнамсыз әсер қалдырады. «Мінез адамның ішкі болмысы, белгілі қоғамдық жағдай қалыптастырған қоғамдық құлқы, барлық психологиалық ерекшеліктердің жиынтығы» /1, 95/. Көркем шығармадағы басты тұлға - кейіпкер. Кейіпкерсіз, адамсыз ешбір көркем туынды болмақ емес. Сондықтан, кейіпкер - әдебиеттің түп қазығы. Көркем туындыда суреттелінер оқиғалар, түрлі қақтығыстар, әлеуметтік- тарихи жағдайлар т. б. жайыттар тек кейіпкер төңірегінде шоғырланып, содан тарап жатады. Көркем шығарма кейіпкерлері өзіндік тұлғасымен, сөз саптау мәнерімен, әр қайсысы өзінше бейнемен оқушы есінде қалады. Бұл ең алдымен жазушы шеберлігіне байланысты. «Шеберліктің өзі - тегінде адам образын жасаудың, адам характерін ашудың, адам тағдырын көрсетудің өнері ғой» /2, 160/. Содан да болар бейімбеттің Раушаны, Әуезовтың Құнанбайы, Мұқановтың Ботагөзі, Мүсіреповтің Жұмананы, Нұрпейісовтың Судыр Ахметі т. б. кейіпкерлері есте ұмытылмастай сақталып қалады. Әр кейіпкердің өзіне тән бітім - болмысын, сөйлеу мәнері мен мінез құлығын таныту жазушыдан үлкен творчестволық қызметті қажет етеді. Көркем шығармадағы ең басты нәрсе - кейіпкердің оқырманға берер эстетикалық -тәрбиелік әсері. Бір кезде көркем шығармадағы кейіпкерлерді ұнамды, ұнамсыз деп екі бөлек топқа бөліп қарастырсақ, қазір ұнамдының бойынан қалай да болса кездесетін ұсақ кемшілікті, ал ұнмсыздың бойынан жарқ ете қалатын жақсылы қасиеттерді байқауға болатындығы талас тудырмаса керек. Сөз зергері өз туындысында кейіпкер тұлғасын сомдауға, оны жан-жақты ашуға тілдегі бар амал тәсілдерді жұмсайды. Әдебиеттануда кейіпкер тұлғасын сомдаудын, оның мінез-құлқын танытудың амалдары жеке қарастырылып, әрқайсысы көлемді ғылыми еңбектердің нысанына айналған. Әдебиеттану ғылымында кейіпкер мінезін ашудың мынандай тәсілдері аталады; тура мінездеу, жанама мінездеу, диалог, монолог, портрет, пейжаз т. б. Бұл аталған тәсілдер кейіпкер мінезін беруде жеке дара қолданылмайды, өзара бірлікте жұмсалады, Ол жайында академик З. Қабдолов былайша тұжырым жасайды: «Мінездеу, жанама мінездеу, адамға тән күйініш сеімдерді суреттеу, адамның өз сөзің (монолог) немесе өзгемен сөйлесуін (диалог) келтіру - осылардың бәрі жеке-жеке тұрған біріне бірінің қатысы жоқ дара мақсатты нәрселер емес, керісінше, бірін бірі толықтырып, бірінен бірі туып, біріне бірі жымдасып, жатқан дүниелер. Мұндай бірліксіз бұлар адам мінезін де, тұлғасын жасай алмаған болар еді» /1, 108/. Әдебиеттегі осы аталған тәсілдер тіл арқылы іске асады. Тіл - мінездеудің көрінісі. Әдебиетші Х. Әдібаевтің: «Таңдаулы романдарымызда әр түрлі топтан шыққан, әр түрлі білімі, алуан түрлі мінеі бар көптеген кейіпкерлер қатарласа, құшақтаса, табан тіресе сан қосылып, сан ажырасып жүреді. Сан-сала сәттерде сан түрлі толғаныс билеген ол жандар сан түрлі мінез, қылық көрсетеді. Адам сезімге бай . . . Осы сәтте көз тұндыра көпшілікке жеткізер әдебиетте бір-ақ қару бар. Ол - тіл», - деп айтуы орынды әрі дәлелді /3, 162/.

Көркем туынды - бір тұтас дүние болса, кейіпкер бейнесі бөлшектеуге келмейтін тұтас тұлға. Ол әдебиеттің де, тіл ғылымының да зерттеу нысаны болып табылады. Тек әр ғылым саласы өз зерттеу әдісімен келеді. Ендеше, тіл ғылымының кейіпкерді мінездеуде қандай үлесі бар, неңдей тілдік амалдары қатысады, олардың арасалмағы қандай, міне, осындай мәселелерді шешу, талдау біздің мақсатымыз болмақ.

Әдетте біз қаламы төселген, артына мұра қалдырған ақын-жаушылар жайында жиі айтамыз. Көп реттерде классикалық әдебиет өкілдерінің шығырмалары тілдік ғылыми зерттеулердің нысаны болып келді. Бұл дұрыс та. Көркем сөдің құдіретімен, сөздің сан алуан күшімен күмбезді сарай соқтырған қас шеберлер туындылары кейінгі толқынға өшпес үлгі, өнеге мектеп блып қалмақ. Сол мектептен үйрене отырып өскен кейінгі толқын шығармалары өзіндік өрнегімен, соңы соқпағымен, жаңаша бір леппен көрінгені айқын. Әр дәуірдің ұрпағының үні басқа.

Зертеудің өзектілігі.

Кез келген жаңа саланың ауқымы кең, қарымы құлаш болуы заңды. Көркем әдебиет тілі зерттеуге түскенімен, оның ашылмаған не жете зерттелінбеген объектілері көптеп саналады. Тілде кейіпкер мінездемесіне тән тілдік тәсілдер «көркем шығарма тілі» деген ауқымды зерттеуде қамтылып, құрамдас талдауда жүреді. Кейіпкер мінезін беруші тілдік тәсілдер жан-жақты ашылып, тұрғыдан жеке арнайы талдауларға түсуі қажет. Бір ғана мінездеуші амал - портрет тек әдебиеттік ауқымда қарастырылып келді. Мұның өзі тақырып өзектілігін айқындай түседі. Көркем әдебиет тілі алғаш орыс тіл білімінде зерттеу нысаны болып, бұл бағытта көптеген ғылыми еңбектер жазылды. Кейінгі жылдары қазақ тіл білімінде де біршама еңбектермен толықты. Р. Сыздықованың, Е. Жанпейісовтың, М. Серғалиевтің Х. Кәрімовтың, Б. Шалабаевтың еңбектерін атауға болады. Зерттеулерде көркем тілге қатысты құнды пікірлер айтылды, көркем шығарма өнер туындысы ретінде қаралып, әдеби шығарманың көркемдік бітімі әр түрлі қырынан ашылып, талдауға түсті.

Зерттеу нысаны. Бітіру жұмысы кейіпкер мінезіндегі вестемалар мен кинетемаларға арналған. Еңбекте әр дәуірдің ақын жазушылардың шығармалары негізгі желі ретінде алынып салыстырылады. Кейіпкерді мінездеуші тәсілдердің зерттелу жайы шолуға түсіп, олардың сипаты мен ерекшеліктері нақты материалдар негізінде жан-жақты ашылады. Ғылыми талдауға М. Иманжановтың, Р. Мұқанованың, Т. Әбдіков, Б. Нұржекеұлы, Н. Ораз, М. Әуезов, С. Мұқанов шығармаларындағы тілдік материал объекті болады.

Бітіру жұмысының мақсаты мен міндеттері. Жұмыстың негізгі мақсаты кейінгі шыққан ақын-жаушылардың шығармаларындағы кейіпкер мінезін беруші вестемалар мен кинетемаларды айқындау болып табылады.

Алға қойылған мақсатқа байланысты мынандай міндеттерді шешу көзделеді:

Кейіпкер мінезін беруші вестемалар мен кинетемалардың орыс, шет ел және қазақ тіліндегі зерттеу бағыттарын белгілеу;
әр тәсілдің құрамдық, құрылымдық, мағыналық ерекшеліктерін талдау;
тілдік стильдік қызметін таныту;
көркем шығармаға қатысу арасалмағын анықтау, контексте қолданылу сипаттарын ашу.

Бітіру жұмысымның ғылыми жаңалығы.

қазақ тіл білімінде бұрын арнайы зерттеу тақырыбы болмаған портрет тілдік талдауға түсті. Портреттің лексикалық құрамындағы вестемалар мен кинетемелер анықталды;
портреттің көркем шығармадағы қолданылу ерекшеліктерін анықтауда контекст қызметі көрсетілді. Жұмыста контекст тілдік категория ретінде қарастырылды. Микро және макроконтексте портреттік суретеулердің вестикалық, кинетикалық, соматикалық бірліктерінің қолданыстағы мағыналары, тілдік анықтаулары сөз етілді.

Жұмыстың әдістері мен материалдары. Бітіру мұмыста жиналған материалдарды салыстыру, сипаттау, жүйелеу, талдау статистикалық әдістер қолданылды. Портрет құрамындағы бірліктердің қолданылу жиілігін анықтауда статистикалық әдіс негіз болды. Жұмыста ғылыми тұжырымдар жасауға, тілдік, статистикалық талдауларға негіз болған материалдар мына шығармалардан алынды:

М. Иманжанов «Ақмоншақ», Р. Мұқанова «Муза», Т. Әбдікұлы «Әке», Н. Ораз «Даладан қалаға келгендер», М. Әуезов «Қорғансыздың күні», С. Мұқанов «Сұлушаш», Б. Нұржеке «Бейтаныс әйелдің құпиясы» т. б. Сонымен қатар көп томдық қазақ тілінің түсіндірме сөздігі, синонимдік, фразеологиалық сөздік пайдаланылды.

Қорғауға ұсынылатын тұжырымдар.

Портрет - көркем шығарманың тұрақты құрамдас бөліктерінің бірі ретінде кейіпкерлердің кескін-келбетін, жүріс-тұрысын, киім-киісін суреттеу арқылы толыққанды көркем бейне, кейіпкер мінездемесін жасаушы амалдардың бірі.
Портреттің тілдік құрамы вестиалды, кинетикалық, соматикалық, лексика бірлігінен тұрады.

Портрет бірліктерінің мән-мағынасы, қызметі, тілдік құралдармен күрделеніп келуі контексте айқындалады.

Бітіру жұмысымның құрылымы. Бітіру жұмысы кіріспеден, екі тараудан және қортындыдан тұрады. Соңында пайдаланылған әдебиеттер тізімі берілген.

І Тарау

Кейіпкер мінезін беруші тілдік тәсілдер және

олардың зерттелу жайы

Кейіпкер болмысын, мінез-құлқын айқын танытатын тәсіл - портрет. Көркем шығармада автор кейіпкерін тікелей өзі суреттейді не кейіпкердің мінез сипатын басқа бір кейіпкерлердің көзқарасы тұрғысынан береді. Қалай болғанда да мұның негізінде автордың өзі тұр. Авторлық мінездеме - көркем шығарманың тұрақты компоненттерінің бірі. Авторлық мінездеу құрамына кейіпкердің сыртқы кескін-келбетін, жүріс-тұрысын яғни портретін және мінез-құлқын суреттеу жатады. Көркем шығармада кейіпкер тұлғасы бір ғана тәсілдің көмегімен жасалмайды, барлық амал-тәсілдердің жиынтығы кейіпкер сомдауға қызмет етеді. Портрет те - кейіпкерді мінездеуші амал. «Әдебиеттегі адамның сырт бітімін, кескін-кейпін, жүріс-тұрысын, суреттеуді портрет дейтін болсақ, бұл да - образ жасаудың өзгеше бір тәсілі, жолы, амалы» /1, 110/. Авторлық мінездеуді кең ауқымда қарастыруымыздың себебі қазақ тіл білімінде бұл тақырыпта арнайы зерттемелер жоқ. Портрет тек әдебиет ғылымы саласында зерттелініп келеді. Орыс тіл білімінде портреттік суреттеулерді тілдік тұрғыдан зерттеген көлемді еңбектер қатары баршылық /6, 7, 12, 18\.

Портрет - кез келген көркем шығарманың тұрақты құрылымдық элементтерінің бірі. Портрет атауы «кейіпкер» ұғымымен тығыз байланысты. Жалпы, портрет әдебиеттануда екі негізде ұсынылады:

1. Портрет - белгілі бір жазушы не ақын, өнер адамы, қоғам қайраткері жайлы деректі не мемуарлы очерк. Мұны «әдеби портрет» деп атайды.

2. Портрет көркем шығармада кейіпкердің сырт тұлғасын суреттеу деп ұғынылады. Бұл жағдайда портрет кейіпкерді мінездеуші амалдардың бірі болып табылады. Мұны «көркем портрет» деп атауға болады.

Міне, портретті осы екінші тұрғыдан түсіну, яғни көркем портрет жайы, әдебиеттік зерттеудің де, тілдік зерттеудің негізгі нысанасы болып табалады.

Портрет әдебиеттану ғылымында кең көлемде, тереңдей зерттелініп келеді. Портреттің өзіндік сипаты мен ерекшеліктері Қ. Жұмалиев, З. Қабдолов, Х. Әдібаев, Б. Майтанов, А. Х. Иманов, Т. Рахымжанов т. б. ғалым-зерттеушілердің еңбектерінде қарастырылған. Әдебиеттегі зерттеулерде портреттің кейіпкер бейнесін сомдаудағы қызметі баса айтылады. Әдеби қаһармандардың түрлі мінез-құлқын, бітім-болмысын, ұнамды, ұнамсыз қырларын танытуда портреттің рөлі ерекше. Әдебиетте портрет кейіпкер тұлғасымен тығыз бірлікте алынады.

Зерттеулерде портретті жасауда бейнелеу-көркемдеу құралдарының қатысы сөз етіледі. Теңеу, метафора, эпитет және басқа да бейнелі құралдардың қызметі ашылып, талданады. Кейінгі кездері портрет басқа да құрылымдық элементерімен бірге психологиалық талдаулардың құралы ретінде қарастырылып жүр. Ол Б. Майтанов, Т. Рақымжанов еңбектерінен көрінеді. Зерттеушілер портреттің психологизмді берудегі сипатына тоқталады. Б. Майтанов кейіпкер портретінің автор баяндауында және диалог репликаларында берілетіңдігін С. Мұқанов, С. Сейфуллин т. б. шығармалары арқылы көрсетеді. Тағы бірде портрет диалог құрылымдағы ремаркада беріледі «диалог ремаркаларында үлкен бір іс, мәселе жайлы сұхбаттасушы кейіпкерлердің сөз, әңгіме мәніне сай бет-жүз құбылыстары қамтылып отырады» /4, 232/. Диалогтағы ремаркаларда берілген әр алуан бет-әлпетін өзгерістері, түрлі дене қимылдары динамикалы портрет негізіне жатады.

Т. Рақымжанов «Портрет» терминінің әр түрлі мағынаны беретіндігін айта отырып, оған мынадай сипаттама береді: «Демек, әдебиеттегі кескіндеме адамның бет-әлпетін, бой-тұлғасын, өң-шырай өзгерісін, киімін, жүріс-тұрысын сипаттайды. Сол себепті, портрет, алдымен, - образ - характерді дараласа, екінші жағынан оны типтендіреді» /5, 11-12/.

Көркем туындыдағы портрет орыс тілінде кең түрде, жан-жақты зерттелінген. Лингвистикалық зерттеулерде портреттік суреттеулердің түрлі тілдік аспектілері қарастырылған. Портреттің лексикалық, синтаксистік құрамы, оның лингвистикалық, лингвопоэтикалық ерекшеліктері көлемді ғылыми зерттеулердің нысаны болған. Портреттің синтаксистік ерекшеліктері Е. Н. Иванчикова, Г. В. Баскакова еңбектерінде, лексикалық құрамы В. Н. Гомонова, Г. Т. Линних, В. Линкова, И. И. Постникова, Т. А. Беркович, Г. В. Старикова зерттеулерінде, лексика-синтаксистік сипаты Т. В. Гамалей еңбегінде ғылыми талдауға түскен. Портреттің жеке автор шығармаларындағы қызметі Г. С. Цырица, Е. Я. Кедрова еңбектерінде қарастырылған. Портретті шет ел әдебиеті негізінде талдаған Н. В. Накащидзе, С. В. Титова, С. К. Восканян еңбектерін атауға болады. Зерттеулерде портретті тілдік талдау, ең алдымен, портрет атауының сипатын ашудан басталады.

«Көркем» портретті кең және тар көлемде қарастыру бар. Тар көлемде портрет кейіпкердің сырт тұлғасын, қимыл-қозғалысын суреттеу деп түсіндіріледі. Портретті көркем шығарманың құрылымдық элементі ретінде кейіпкердің мінез болмысымен тығыз байланыста, кең түрде алып қарастырған тиімді. Г. С. Сырица, Г. В. Старикова, С. В. Титова, С. К. Восканян зерттеулерінде портрет «кейіпкер» ұғымымен тығыз байланыста алынып, оны мінездеуші амал ретінде көрінеді. Г. С. Сырица портретті «кейіпкер» құрылымының құрамды бөлшегі ретінде қарайды. Зерттеуде портрет пен «кейіпкер» ұғымы қатар жүреді. «портрет являтся составной частью структуры персонажа и включает изображения наружности человека, черт лица, фигури, пози, мимики, жеста, походки, голоса, одежды, возраста и некоторые др. а также описания фона» /6, 24/.

Г. В. Старикова портретті көркем шығарманың құрылымдық элементі ретінде қарастырады. Портреттік суреттеулер кейіпкердің ішкі жан дүниесін танытуда нақты жағдайдағы эмоционалды күйін ашуда, сонымен бірге кейіпкерге автордың және басқа да кейіпкерлердің бағасын, көзқарасын беруде жұмсалады /7, 29/. Портретті кейіпкерді мінездеу амалдарынының бірі деп қарайды. «Портрет в художественном произведении является элементом структуры эстетически организованного услоги и вместе с изображением поступков героя, его суждения и т. д. выступает как средство раскытия характера героя» /8, 29/. С. В. Титова портретті әдеби көркем бейне сомдау амалдарының бірі ретінде шығарма сюжетінің құрамды бөлшегі деп қарайды.

Көркем портрет автор бағасын, қатысын білдіреді. Белгілі бір кейіпкердің сырт пішінін суреттей отырып, жазушы ол жайында көзқарасын, жағымды және жағымсыз эмоциялық бағасын береді.

Зерттеулерде портретті басқа жанр түрлеріндегі портретпен салыстыру жүргізіледі. Әдетте көркем портрет бейнелеу сурет өнеріндегі порттретпен салыстырылады. Портретті криминалистикадағы адам кескінін суреттеу түрімен де салыстыру бар. Салыстырулардың барлығы көркем шығармадағы портреттік суреттеулердің сипатын, өзіндік ерекшелігін, көркемдік қызметін айқындай ашу мақсатын көздейді.

Орыс тіліндегі зерттеулердегі тағы бір мәселе - портрет түрлері. Портрет көлеміне, мазмұнына, құрылымына, құрамына қарай ажыратылады. Әрбір зерттеушіде портреттің көптеген түрлері барлық зерттеуде қарастырылған. Портреттің сипаты, басқа жанр түрлеріндей портреттен айырмашылығы, портреттің түрлерге жіктелуі бітіру жұмысының тарауларында кеңінен айтылады.

Қорыта келгенде, портретті талдаған лингвистикалық зерттеулерде негізінен екі мәселеге көңіл бөледі: 1) автор әдеби тілден қандай тілдік құралдарды таңдап алған және 2) оларды қалай пайдаланғаны.

Әрине кейіпкер тұлғасын сомдаушы басқа да тілдік амалдар бар. Бірақ біз жалпы шығармаларды талдап отырғандықтан, сол шығармалардағы кейіпкер мінезіне қатысты тәсілдерді бітіру жұмысымызға негіз етіп алдық. Және бұл аталған тәсілдер кейіпкер мінез-құлығын танытуда негізгі, жетекші амалдар болып табылады. Кейінгі тарауларда осы аталған тәсілдер жан-жақты талдауға түседі.

Кейіпкер мінездемесін жасаудағы портреттің ролі.

1. 2. Портрет, оның сипаты мен көркем шығармадағы қызметі.

Портрет - кең ауқымды ұғым. Өнердің көп саласында портрет атауы жүреді. Портрет француз сөз «portrait» «бейнелеу» деген ұғымды береді. Портрет кем дегенде көркем өнердің он саласында қолданылады екен: сурет, мүсін, графика, декоротивти - қолданбалы өнер, әдебиет, театр, музика, көркем фотография, киноматография, телевидение. Әр аталған жанрларда портрет әрі қарай жеке түрлерге бөлініп кетеді. Әр аталған жанрларда портреттің өзіне тән ерекшеліктері бар. Әдебиеттегі портретті өнердің бейнелеу, сурет жанрындағы портретпен салыстыру басым. Сол арқылы «әдеби» портреттің сыр-сипаты, ерекшелігі таныла түседі. Ең айрықша ерекшеленетін тұсы - бейнелеу өнерінде портрет қыл қалам мен бояудың күшімен шықса, әдебиеттегі портрет сөзге сүйенеді. Сөздің сиқырлы күшімен адам кескіндемесі қаланып, қырланады. «Әдебиеттегі портреттің өзгешелігі, мысалы, суретші бояумен кескіндеген» портреттен айырмасы, ол адамның бет-әлпетін, кейпін бейнелемей, көбінесе жекеленген ерекшеліктер, есте қаларлықтай сипат-белгілер, көркемдік детальдар арқылы көрсетеді. Суретші жасаған портретте адамның бет-пішіні, өң-шырайы, келбеті қалайда бүтіндей алынады, ал әдебиет шығармасында портрет бояумен емес, сөзбен мүсінделгендіктен, кейіпкердің кескін-келбеті, бет-пішіні суреттелген жеке сипат - белгілері негізінде ойша толықтырылып, көзге елестетіледі. . » - дейді З. Ахметов /9, 166/. З. Қабдолов бейнелеу өнеріндегі портреттің ерекшелігі бір қалыпта, қозғалмай, өзгермей тұратындығы болса, сөз өнерінде портрет өзгеретін, қозғалатын жанды келбет, тірі кескін екендігін айтады /1, 119/. Сонымен қатар, портрет сурет, бейнелеу өнерінде тұтас жанр болып табылады және барлық көркемді- бейнелеу құрылымын қамтиды. Ал әдебиеттегі портрет - шығарма құрылымының бір элементі, бейнелеу жүйесінің бір бөлшегі ғана.

Портрет - көркем шығарманың құрамдас бөліктерінің (компоненттерінің) бірі. Көркем әдебиеттегі портретті кейіпкерлердің сыртқы кескін-келбетін, қимыл-қозғалысын суреттеу деп қана түсінбеу керек. Портрет «кейіпкер» ұғымымен тығыз байланыста. Портреттің кейіпкер бейнесін сомдауда, оның бейнесін жасауда белгілі бір орны бар. Портретке берілген анықтамалар әртүрлі. Оның ішінде, портретті тар көлемде де, кең ұғымда да қарастыру бар. О. С. Ахманова «лингвистикалық терминдер сөздігінде» /10/ портретті кейіпкерлердің сөйлеу (речевая) мінездемесі деп береді. «Әдебиеттану терминдердің сөздігінде»: «Портрет (от французкого «portrait» изображение ) в фигури, одежды, манери держаться», - деп берілген /7, 121/. «Әдеби энциклопедиалық сөздікте» былайша анықталады; «Портрет в литературе (от французкого «portrait» от «portrait» - изображать) изображение внешности героя (черт, лица, фигури, пози, мимики, жеста, одежды) как одно из средств его характеристики; разновидность описания» /11, 153/. «Портрет - қатысушылардың кескінің, келбетін, киімін, тұлғасын суреттеу», - дейді Қ. Жұмалиев /12, 57/. «Қазақ тілінің түсіндірме сөздігінде: портрет - көркем әдебиеттегі кейіпкерле; рдің түр-түсін, кескін-келбетін, жүріс-тұрысын суреттеушілік» деп түсіндіріледі /13, 10/. З. Ахметов портретке кең анықтама береді: «портрет (француздың portrait - бейнеленген) - әдеби кейіпкердің сырт көрінісін, кескін-кейпін, бой-тұлғасын суреттеу. Кейіпкердің мінез-бітімін, характерін неғұрлым толық ашып көрсету үшін оның, портрет-мінездеудің де үлкен мәні бар» /14, 165/.

Сонымен, портрет - көркем шығарманың құрамдас бөліктерінің бірі ретінде кейіпкерлердің кескін-келбетін, жүріс-тұрысын, қимыл-қөзғалысын, киім киісін суреттеу арқылы толыққанды көркем бейне, кейіпкер мінездемесін жасаушы амалдардың бірі. Портрет көркем өнердің ажырамас бейнелі элементтерінің бірі болып келеді. Халықтың ауыз әдебиетінде портрет белгілі бір сөз тұлғаларымен беріледі. «Сұлулықты» Ай мен күндей, әмбеге бірдей, Ай десе аузы, күн десе көзі бар» дегендей, жағымсыз тұлғаларды жан түршігерлік бейнеде әсірелеу басым болып келді» /3, 266/. Ауыз әдебиетінде портреттік суреттеулер белгілі бір қалыптасқан үлгі, түрде келеді. Қазіргі көркем прозадағы портреттің түп тамыры сонау халық эпостарында, жырларында жатыр. Халықтық дүниеден портреттің небір айшықты түрлерін кездестіресің. «Қыз Жібек» жырындағы Төлегеннің көзімен берілетін сұлу қыздардың:

Орта бойлы дембелше,

Алтынды кәмзал жидеше.

Алтын шыны кеседей

Екі көзінің шарасы

Бейіштен жанған шамшырақ

Көзінің гәуһар қарасы

Туған айдай иілген

Екі қастың арасы

Сымға тартқан күмістей

Он саусақтың саласы

Сондай-ақ болып туар да

Адамзаттың баласы.

Не болмаса,

Қыз Жібектің ақтығы