Қазақстан Республикасындағы кәсіпкерлік қызмет
КІРІСПЕ
Ι.Тарау.Қазақстан Республикасындағы кәсіпкерлік қызметтің даму бағыттары және оларға мемлекеттік әсер ету жүйесіндегі салықтардың ролі
1.1 Кәсіпкерлікті дамытудың әлеуметтік экономикалық алғы шарттары
1.2.Қазақстан Республикасында орта және шағын кәсіпкерлік субъектілерінің даму тенденциялары.
1.3 Кәсіпкерлік қызметті салықтық реттеу мемлекеттік реттеудің негізі ретінде
ΙΙ.Тарау. Қазіргі кезде Қазақстан Республикасында кәсіпкерлік қызметке салық салу механизмі
2.1.Жеке кәсіпкерлерге салық салу ерекшеліктері
2.2. Кәсіпкерлікпен айналысатын субъектілерден олардың бюджет кірістерін атқаратын рөлі түсетш салықтык түсшдер және құрудағы
ΙΙΙ.Тарау. Жеке кәсіпкерлерге салық салуды жетілдірудің бағыттары
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер
Ι.Тарау.Қазақстан Республикасындағы кәсіпкерлік қызметтің даму бағыттары және оларға мемлекеттік әсер ету жүйесіндегі салықтардың ролі
1.1 Кәсіпкерлікті дамытудың әлеуметтік экономикалық алғы шарттары
1.2.Қазақстан Республикасында орта және шағын кәсіпкерлік субъектілерінің даму тенденциялары.
1.3 Кәсіпкерлік қызметті салықтық реттеу мемлекеттік реттеудің негізі ретінде
ΙΙ.Тарау. Қазіргі кезде Қазақстан Республикасында кәсіпкерлік қызметке салық салу механизмі
2.1.Жеке кәсіпкерлерге салық салу ерекшеліктері
2.2. Кәсіпкерлікпен айналысатын субъектілерден олардың бюджет кірістерін атқаратын рөлі түсетш салықтык түсшдер және құрудағы
ΙΙΙ.Тарау. Жеке кәсіпкерлерге салық салуды жетілдірудің бағыттары
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер
Кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау орта және кіші бизнестің дамуына жағдай жасайтын, олардың қызметтерін ынталандыруға мүмкіндік тудыратын экономикалық құқықтық жағдай жасауды, сонымен қатар оларға жеңілдіктерді пайдалана отырып материалдық және қаржылық ресурстар салуды білдіреді. Кәсіпкерлердің көзқарасы бойынша, олардың максимальды пайда табуы, салынған инвестицияның тиімділігі, тәуекелдік деңгейінің жоғары болуы, меншік пен азаматтардың құқықтық жағдайынан қорғалуы сияқты дітттеген мақсаттарына жетуіне тек мемлекет қана жағдай жасай алады. Ал, мемлекеттің көзқарасы бойынша кәсіпкер ең жоғары деңгейдегі мүдделер мен мақсаттарға жетуі тиіс (мысалға, қоғамдық байлықтың өсуіне, жұмысбасаылық мәселесін шешуге, ұлттық қәуіпсіздікті қамтамасыз етуге ықпалын тигізуі қажет және т.б.)
Мемлекет пен орта және шағын кәсіпкерліктің мақсаттары мен мүдделерін түйістіру барысында тиімді мемлекеттік саясат жүргізілуі тиіс.
Дамыған елдер тәжірибесі мен Қазақстандағы қалыптасып жатқан нарықтық қатынастар көрсетіп отырғандай өндірістің тұрақтандырылуы мен дамуы және тұрақты экономикалық өсуге қол жеткізу бәсекеге төтеп бере алатын шағын экономиканың дамуына және солар көтеретін бастамаларға негізделуі қажет. Сондықтан, мемлекеттік ресурстар бұрынғы проспективасы жоқ өндірістен қазіргі кәсіпкерлікті ынталандыруға бағытталуы қажет және жеке инвестициялар экономикалық көтерілудің бастамасы мен тұрақтандырудың егізгі кіліті болуы тиіс.
Тауарлар мен қызметті көбейтуге мүмкіндік беретін және осы негізден орталықтандырылған қаражылық ресурстары қорларын құруға, оның ішінде мемлекттік бюджеттік қалыптастыру құралы болып табылатын мемлекеттің салық саясаты кәсіпккерлікте негізгі роль отқаратыны сөзсіз. Нарықтық экономика кезінде салық саясаты шаруашылық жүргізудің тиімді нысандарын ынталандырып отыру қажет және өндіріс деңгейін көтеруге, оның пайдалылығын жоғарылатуға жағдай жасауы шарт.
Салық жүйесі салықтық қатынастар жиынтығынан және оны реттйтін институттардан тұрады. Қаржы қатынастары кез келген қоғамдық жүйеде орын алатын жалыпы экономикалық қатынастардың құрамдас бөлігі.Мемлекет салық жүйесі арқылы саяси,экономикалық және әлеуметтік салалардың алуан түрлі қызметтеріне қажетті қаражаттарды жинақтап ,өзінің ішкі сыртқы қызметтерін жүзеге асыру үшін жұмсалады.
Мемлекеттік қаржылар ұлттық табысты қайта бөлуде ,қоғамдық экономикалық құрлымын қалыптастьыруда ,өндіргіш күштерді жетілдіруде маңызды рөл атқарады.Мемлекеттің қаржылары әлеуметтік бағдарламаларды жүзеге асыруға ,мемлекеттік басқару апараты мен қорғанысқа,тәртіп сақтау күштерін қаржыландыруға ,сыртқы экономикалық қызметті тақаруға жұмсалады.
Мемлекет пен орта және шағын кәсіпкерліктің мақсаттары мен мүдделерін түйістіру барысында тиімді мемлекеттік саясат жүргізілуі тиіс.
Дамыған елдер тәжірибесі мен Қазақстандағы қалыптасып жатқан нарықтық қатынастар көрсетіп отырғандай өндірістің тұрақтандырылуы мен дамуы және тұрақты экономикалық өсуге қол жеткізу бәсекеге төтеп бере алатын шағын экономиканың дамуына және солар көтеретін бастамаларға негізделуі қажет. Сондықтан, мемлекеттік ресурстар бұрынғы проспективасы жоқ өндірістен қазіргі кәсіпкерлікті ынталандыруға бағытталуы қажет және жеке инвестициялар экономикалық көтерілудің бастамасы мен тұрақтандырудың егізгі кіліті болуы тиіс.
Тауарлар мен қызметті көбейтуге мүмкіндік беретін және осы негізден орталықтандырылған қаражылық ресурстары қорларын құруға, оның ішінде мемлекттік бюджеттік қалыптастыру құралы болып табылатын мемлекеттің салық саясаты кәсіпккерлікте негізгі роль отқаратыны сөзсіз. Нарықтық экономика кезінде салық саясаты шаруашылық жүргізудің тиімді нысандарын ынталандырып отыру қажет және өндіріс деңгейін көтеруге, оның пайдалылығын жоғарылатуға жағдай жасауы шарт.
Салық жүйесі салықтық қатынастар жиынтығынан және оны реттйтін институттардан тұрады. Қаржы қатынастары кез келген қоғамдық жүйеде орын алатын жалыпы экономикалық қатынастардың құрамдас бөлігі.Мемлекет салық жүйесі арқылы саяси,экономикалық және әлеуметтік салалардың алуан түрлі қызметтеріне қажетті қаражаттарды жинақтап ,өзінің ішкі сыртқы қызметтерін жүзеге асыру үшін жұмсалады.
Мемлекеттік қаржылар ұлттық табысты қайта бөлуде ,қоғамдық экономикалық құрлымын қалыптастьыруда ,өндіргіш күштерді жетілдіруде маңызды рөл атқарады.Мемлекеттің қаржылары әлеуметтік бағдарламаларды жүзеге асыруға ,мемлекеттік басқару апараты мен қорғанысқа,тәртіп сақтау күштерін қаржыландыруға ,сыртқы экономикалық қызметті тақаруға жұмсалады.
1. Қазақстан республикасының Кодексі "салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы", 12.06.200ІЖ. (01.01.2005ж. дейінгі енгізілген өзгертулер мен толықтыруларды есепке ала отырып)
2. Закон Республика казахстан "О государственнной поддержке малого предпренимательства",19.07.2002 г.
3. Закон Республики Казахстан "Об индивидуальном предпринемтельстве", 19.0б.2002г.
4. Қазақстан Республикасы Президентінің "Шаруашылық серіктестік туралы" Заң күші бар Жарлығы, 2.05.1и Казахстан "О Государственной программе развития и поддержке малого предпринимательства в Республике Казахстан на 2004-2005 годы", 31.12.2003 г995ж.
5. Гражданский кодекс республики Казахстан, 27.12.1994г.
6. Қазақстан Республикасы Президентінің "Өндірістік кооператив туралы" Заң күші бар Жарлығы, 5.10.1995ж.
7. Указ Президента Республик.
8. Қазақстан республикасының "салық және бюджетке төленетін басқа да міндеті толемдер туралы" Заңы, 24.04,1995 ж.
9. Указ Президента республики Казахстан, имеющий силу Закона "О государственной регистрации юредических лиц" от 17.04.1995 г.
10. Современный экономический словарь. Под.ред. Б.А. Райзберга // М., Инфра-М, 2004
11. Чипурин М.М., Киселева Е. А. Курс экономической теории // Киров, "АСА", 2002 г.
12. Кейнс Дж.М. Общая теория занятости, процента и денег. // М. Экономика, 1993 г.
13. Налоги. Под ред. Д.Г. Черника // М. Финансы и статистика, 2004 ж.
14. Курс экономики. Под ред. Б,А- Райзбергд // М., Инфра-М, 2005 г.
15. Мельников В.Д., Ильясов К.К. Финансы // Алматы, К/аржы -қаражатДООЗ ж.'.
16. Смит А. Исследование о природе и причинах богатства народов. // М., 1962, т.2.
17. Құланбай Э. Шағын бизнес иелері текке шырылдамайды. // Егемен Қазақстан, 26.12.2007 ж.
18. Идрисова Э.К. Қазақстандағы салық және салық салу. Оқулық.// Алматы. 2008ж.
19. Ермекбаева Б. Ж. Салық салу негіздері. Оқу құралы // Алматы, 2008 г
20. Черник Д.Г. Налоги в рыночной эконоомике // М., ЮНИТИ, 2002 г.
21. Кенесов Б. Американский бизнес требует перемен // Деловая неделя, №3, 24.10.2002 г.
22. Юткина Т.Ф. Налоги и налогооблажение. // М., Инфра-М, 2004г.
23. Бухгалтерлік бюллетень №49 (258) желтоқсан 2008 ж.
2. Закон Республика казахстан "О государственнной поддержке малого предпренимательства",19.07.2002 г.
3. Закон Республики Казахстан "Об индивидуальном предпринемтельстве", 19.0б.2002г.
4. Қазақстан Республикасы Президентінің "Шаруашылық серіктестік туралы" Заң күші бар Жарлығы, 2.05.1и Казахстан "О Государственной программе развития и поддержке малого предпринимательства в Республике Казахстан на 2004-2005 годы", 31.12.2003 г995ж.
5. Гражданский кодекс республики Казахстан, 27.12.1994г.
6. Қазақстан Республикасы Президентінің "Өндірістік кооператив туралы" Заң күші бар Жарлығы, 5.10.1995ж.
7. Указ Президента Республик.
8. Қазақстан республикасының "салық және бюджетке төленетін басқа да міндеті толемдер туралы" Заңы, 24.04,1995 ж.
9. Указ Президента республики Казахстан, имеющий силу Закона "О государственной регистрации юредических лиц" от 17.04.1995 г.
10. Современный экономический словарь. Под.ред. Б.А. Райзберга // М., Инфра-М, 2004
11. Чипурин М.М., Киселева Е. А. Курс экономической теории // Киров, "АСА", 2002 г.
12. Кейнс Дж.М. Общая теория занятости, процента и денег. // М. Экономика, 1993 г.
13. Налоги. Под ред. Д.Г. Черника // М. Финансы и статистика, 2004 ж.
14. Курс экономики. Под ред. Б,А- Райзбергд // М., Инфра-М, 2005 г.
15. Мельников В.Д., Ильясов К.К. Финансы // Алматы, К/аржы -қаражатДООЗ ж.'.
16. Смит А. Исследование о природе и причинах богатства народов. // М., 1962, т.2.
17. Құланбай Э. Шағын бизнес иелері текке шырылдамайды. // Егемен Қазақстан, 26.12.2007 ж.
18. Идрисова Э.К. Қазақстандағы салық және салық салу. Оқулық.// Алматы. 2008ж.
19. Ермекбаева Б. Ж. Салық салу негіздері. Оқу құралы // Алматы, 2008 г
20. Черник Д.Г. Налоги в рыночной эконоомике // М., ЮНИТИ, 2002 г.
21. Кенесов Б. Американский бизнес требует перемен // Деловая неделя, №3, 24.10.2002 г.
22. Юткина Т.Ф. Налоги и налогооблажение. // М., Инфра-М, 2004г.
23. Бухгалтерлік бюллетень №49 (258) желтоқсан 2008 ж.
ЖОСПАР
КІРІСПЕ
Ι-Тарау.Қазақстан Республикасындағы кәсіпкерлік қызметтің даму бағыттары
және оларға мемлекеттік әсер ету жүйесіндегі салықтардың ролі
1. Кәсіпкерлікті дамытудың әлеуметтік экономикалық алғы шарттары
1.2.Қазақстан Республикасында орта және шағын кәсіпкерлік субъектілерінің
даму тенденциялары.
1.3 Кәсіпкерлік қызметті салықтық реттеу мемлекеттік реттеудің негізі
ретінде
ΙΙ-Тарау. Қазіргі кезде Қазақстан Республикасында кәсіпкерлік қызметке
салық салу механизмі
2.1.Жеке кәсіпкерлерге салық салу ерекшеліктері
2.2. Кәсіпкерлікпен айналысатын субъектілерден олардың бюджет кірістерін
атқаратын рөлі түсетш салықтык түсшдер және құрудағы
ΙΙΙ-Тарау. Жеке кәсіпкерлерге салық салуды жетілдірудің бағыттары
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер
Кіріспе
Кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау орта және кіші бизнестің дамуына
жағдай жасайтын, олардың қызметтерін ынталандыруға мүмкіндік тудыратын
экономикалық құқықтық жағдай жасауды, сонымен қатар оларға жеңілдіктерді
пайдалана отырып материалдық және қаржылық ресурстар салуды білдіреді.
Кәсіпкерлердің көзқарасы бойынша, олардың максимальды пайда табуы, салынған
инвестицияның тиімділігі, тәуекелдік деңгейінің жоғары болуы, меншік пен
азаматтардың құқықтық жағдайынан қорғалуы сияқты дітттеген мақсаттарына
жетуіне тек мемлекет қана жағдай жасай алады. Ал, мемлекеттің көзқарасы
бойынша кәсіпкер ең жоғары деңгейдегі мүдделер мен мақсаттарға жетуі тиіс
(мысалға, қоғамдық байлықтың өсуіне, жұмысбасаылық мәселесін шешуге, ұлттық
қәуіпсіздікті қамтамасыз етуге ықпалын тигізуі қажет және т.б.)
Мемлекет пен орта және шағын кәсіпкерліктің мақсаттары мен
мүдделерін түйістіру барысында тиімді мемлекеттік саясат жүргізілуі тиіс.
Дамыған елдер тәжірибесі мен Қазақстандағы қалыптасып жатқан
нарықтық қатынастар көрсетіп отырғандай өндірістің тұрақтандырылуы мен
дамуы және тұрақты экономикалық өсуге қол жеткізу бәсекеге төтеп бере
алатын шағын экономиканың дамуына және солар көтеретін бастамаларға
негізделуі қажет. Сондықтан, мемлекеттік ресурстар бұрынғы проспективасы
жоқ өндірістен қазіргі кәсіпкерлікті ынталандыруға бағытталуы қажет және
жеке инвестициялар экономикалық көтерілудің бастамасы мен тұрақтандырудың
егізгі кіліті болуы тиіс.
Тауарлар мен қызметті көбейтуге мүмкіндік беретін және осы
негізден орталықтандырылған қаражылық ресурстары қорларын құруға, оның
ішінде мемлекттік бюджеттік қалыптастыру құралы болып табылатын мемлекеттің
салық саясаты кәсіпккерлікте негізгі роль отқаратыны сөзсіз. Нарықтық
экономика кезінде салық саясаты шаруашылық жүргізудің тиімді нысандарын
ынталандырып отыру қажет және өндіріс деңгейін көтеруге, оның пайдалылығын
жоғарылатуға жағдай жасауы шарт.
Салық жүйесі салықтық қатынастар жиынтығынан және оны реттйтін
институттардан тұрады. Қаржы қатынастары кез келген қоғамдық жүйеде орын
алатын жалыпы экономикалық қатынастардың құрамдас бөлігі.Мемлекет салық
жүйесі арқылы саяси,экономикалық және әлеуметтік салалардың алуан түрлі
қызметтеріне қажетті қаражаттарды жинақтап ,өзінің ішкі сыртқы қызметтерін
жүзеге асыру үшін жұмсалады.
Мемлекеттік қаржылар ұлттық табысты қайта бөлуде ,қоғамдық
экономикалық құрлымын қалыптастьыруда ,өндіргіш күштерді жетілдіруде
маңызды рөл атқарады.Мемлекеттің қаржылары әлеуметтік бағдарламаларды
жүзеге асыруға ,мемлекеттік басқару апараты мен қорғанысқа,тәртіп сақтау
күштерін қаржыландыруға ,сыртқы экономикалық қызметті тақаруға жұмсалады.
Мемлекеттік бюджеттің кірістері біріншіден орталық және
жергілікті органдар жинайтын салықтарда, мемлекеттік заемдардан, бюджеттен
тыс немесе мақсатты қорлардың төлемдерінен құралады.
Мемлекеттік табыстың жалпы материалдық енгізін ұлттық табыс
құрайды,мұны бөлу және қайта бөлу негізінде бірқатар ашралар жүзеге
асырылады.Мұндай қайта бөлу механизмінің негізгі және тұрақты буындары
салықтар, мемлекеттік заем, бюджеттен тыс қорлардан алынған төлемдер.
Мемлекеттік бюджет түсімдерінің ең басты көзі салықтар.Өенркәсібі
дамыған елдердің бюджетіндегісалықтардың үлесі 90 процент.
Қазіргі кездегі салықтардың маңызы мен рөл мемлекеттік
органдарды қаржы ресурстарымен қамтамасыз етумен шектелмейді.Салықтар
ұлттық табысты мемлекеттендірудің басты құралы. Олардың макроэкономикалық
шешуші рөлі артып келеді,мұны жалпы ұлттық өнімнің көлеміндегі исалық
үлесінің ұлғаюынан көруге болады. Салықтар экономикалық белсенділікті
арттырудың, ұдайы өндіріс процесіне әрекет етудің басты бір тұтқаыс ретінде
жана сипатқа ие болуда.Мұндай ықпал еөп бағытта жүргізілуде. Табысқа салық
салу арқылы манипуляция жасап, мемлекет капиталының қролану процесіне
айтарлдықтай әсер етеді.
Салық арқылы ерттеу әдістері салалардың бәсеклестігін
ынталандыруға, капиталдың қорланыуна қолайлы жағдай жасауға,
корапарациялардың әлеуметтік қызметін қолдауға кеңінен пайдаланылады. Осы
мақсатта түрлі салық жеңілдіктерін беру қажет. Салықтық жеңілдіктер беру
арқылы мемлекет өндіргіш күтшерді аймақтық орналастыруға, инфрақұрылым
объектілерін салуға және тағы басқалары айтарлықтай әсер ете алады.Салықты
реттеуде мемлекет тек жекелеген шщаралар жүргізіп қоймай, соынмен қатар
барлық шаруашылық коньюктураға ықпал етеді. Экономикалық тоқыраудан шығу
үшін мемлекет салық салдудағы жеңілдіктер беру жолымен күрделі қаржыны
ынталандырып, тұтыну мен инвистицияны қолдап, тауарларға жиынтық қоғамдық
сұраныстың болуы үшін қолайлы жағдайлар жасайды.
Қазіргі кезде нарық тық экономиканың белсенді қатысушылары
кәсіпкерлер, іскер адамдар немесе бизнесмендер.
Кәсіпкерлік туралы көзқарас мыңдаған жылдар бойы өндіргіш
күштің дамуымен меншік қатынастарымен, ғылыми техникалық прогресстің және
қоғамдағы өндірісті ұйымдастырудың түріне, оның шоғырлануы дәрежесіне қарай
өзгеріп тұратынын атап өту қажет.
Әлеуметтік экономикалық құбылыс ретінде кәсіпкерлік көптеген
қоғамдық қатынастарды қамтиды. Кәсіпкерліктің тамыры дам қызметінің
экономикалық жағдайларында жатыр.
Кәсіпкерлік қызметтің мәні өндіріс құрал жабдықтарын шаруашылық
объектісі ретінде иемденуде және табыс алу мақсатында ө ндіріс факторларын
тиімді пайдалану. Кәсіпкерлік ққызметтің өркениетті дамуы үшін мемлекет
тарапынан жағдай жасалуы қажет.
Ι-Тарау.Қазақстан Республикасындағы кәсіпкерлік қызметтің даму бағыттары
және оларға мемлекеттік әсер ету жүйесіндегі салықтардың ролі
1.1 Кәсіпкерлікті дамытудың әлеуметтік экономикалық алғы шарттары
Кәсіпкерлік қызметке талдау жасау оның жалпы экономикалық категория
ретінде ұзақ тарихы мен терең тамыры барын көрсетеді.Орта ғасырларда
кәсіпкер деген термин ,одан да бұрынғы антрепренер(антрепренер
француз сөзі делдалдық дегенді білдіреді екі мағынада қолданылады түрлі
мереке мен музыкалық көріністі ұйымдастырушы және ірі өндірістік енмесе
құрылыс жобаларын басқарушы. Көне тарих пен орта ғасыр ғалымдарында
кәсіпкерлік туралы оның индустриялық кезіне дейін қалай аталатынына
қарамастан ,еркше ой пікір болған.Алайда батыстың экономикалық теориясында
кәсіпкерлік мәселелеріне назар аударуи 18 ғасырдан басталды.Оны атақты
ғалымдар Р.Кантилонаның, А.Тюргоның, Ф.Кенэнің, А.Смиттің, Ж.Сэйдің
есімдерімен байланыстырады. Кәсіпкер терминының атасы белгілі ағылшын
экономисі Ричард Кантилон .Ол кәсіпкер деген нарық жағдайында әрекет
жасаған адамды айтқан.
Әлеуметтік экономикалық құбылыс ретінде кәсіпкерлік көптеген қоғадық
қатынастарды қамтиды. Мұның айталық, заң құқылық, психологиялық, тарихи
жақтары бар. Бірақ кәсіпкерліктің тамыры адам қызметінің экономикалық
жағдайларында жатыр.Кәсіпкерлік қатынастарды қараудың алғашқыт нүктесі
олардың субъектісі мен объектісін анықтау.
Кәсіпкерлік субъектісіне экономикалық қызметке қатысушы түрлі
мүшелер, алдымен жеке дара индивиттер, адамдар жатады. Олар бұл сапада жеке
дара өндірісті ұйымдастырудан көрінеді. Мұндай кәсіпкердің жұмысы өзінің
еңбек шығындарына немесе жалдамалы еңбекті қолдануға негізделеді. Соңғы
жағыдайда кәсіпкер жалдаушы болады. Кәсіпкер қызметті бір топ адамдар
жүргізу мүмкін, оларды байланыстырушы-міндетті шарттар мен экономикалық
мүдде. Мұндай кәсіпкерліктің түрі –ұжымдық, коллективтік деп аталады.
Ұжымдық кәсіпкерліктің субъектісі - әртүрлі ассоциациялар: акционерлік
қоғам коопиративтер және тағы басқалар. Жеке дара кәсіпкерлерге қарағанда
партнерлік бірлестіктер ірі көлемдегі мәсвелелерді шеше алады.
Мемлекеттік кәсіпорындар туралы ерекше айтқан жөн. Өйткені
мемлекетте кәсіпорындарының ұжымы өзінен-өзі кәсіпкерліктің субъектісі бола
алмайды. Бірақ егер қайта құрылыс болып, бұрынғы ұжымның орнына жаңа,
айталық арендаторлар ұйымы құрылса, онда соңғылары ұжымдық кәсіпкерліктің
субъектісі болады. Осыдан келіп кәсіпкерлік қызмет түрінің ирархиясы
шығады:
Мемлекеттік (жоспарлы кездегіден өзгеше нарықтық экономикадағы роліне
байлданысты), ұжымдық жеке дара.
Кәсіпкерліктің потенциалдық мүмкіндіктерінен толық бағалау
үшін олардың субъектілерін номиналды және реалды деп бөлудің маңызы ерекше.
Номиналдықа кәсіпкерлік қызметімен айналысу құқығы. Нарықты
экономика елдерінде әрбіреуінің бұган құқығы бар. Алайда мұны жүзеге асыру
қоғам мүшесінің бәрінің қолынан келмейді. Сондықтан кәсіпкерліктің шын
реалды субъектісі-бұған деген алғы шарттары бар, ең бастысы-капитарл
иемдену құқысы бар. Міне осы адамдар экономиканың кәсіпкерлік септігін
құрып дамытва алады.
Кәсіпкерліктің объектісі – адаамның бергілі қызметі.
Кәсіпкерліктің соңғы нәтижесі-өндірілген өніммен көрсетілген қызмет.Бірақ,
ең бастысы-әр кәсіпкер оның өзіне тиімдісін пайдалысын ғана жасайды. Міне
осы себептен кәсіпкерлердің ең басты мақсаты өз кәсіпорнының пайданы көп
келтіруі немесе шығындарын барында азайту. Ал кәсікердің табысы көбіне
оның істі үйымдастыруына тікелей байланысты. Ал қызметінің бастапқы
кезінде кәсіпкер қатаң бәсеке жағдайында нарықтан шығып қалмас үшін өндіріс
факторларын комбинациялаудың жаңа жолдарын іздейді, яғни бұл кәсіпкер
ісінің ең басты мақсаты.
Сонымен, кәсіпкерлік-жаңа мүмкіндіктерді іздеу, жаңа
технологияны пайдалану, капиталды жұмсаудың тың салаларын іздеу, ескі ойлау
шеңберіне шығу, былайша айтқанда өндірістің жаңа түрін ашып дамыту,
қызметтер мен тауарлардың жаңа түрлерін шығару мақсатында ұйымдастыру
құрылымдарын өзгерту, жаңарту және өркендету болып отыр. Мұндай
өзгерістердің түрлері әр алуан жаңа кәсіпорындар ашу немесе ескілерін жою
және модификациялау.
Демек, нақты өмірде кәсіпкерліктің объектісі-новаторлық, жаңашылдық,
ерекше мағынадағы новаторлық- өндіріс, айырбас және бөлудің түрлі
факторларын үйлестіру.
Кәсіпкерлік әр кезде де белгілі бағытта ұйымдастырылады , нақты
формалары бар. Кәсіпкерліктің шаруашылық жүргізу тәсілі ретінде бірнеше
жалпы белгілері бар. Оның ішінде негізгісі – шаруашылық субъектілерінің
еркіндігі мен тәуелсіздігі. Олардың егемендігі нарық механизмі әрекетін
қамтамасыз ететьін тәртіп қалыптастырады. Кәсіпкердің тәуелсіздігі оған
экономикалық ресурстарды алуға, осы ресурстардан өз қалауынша қызмет пен
тауар өндіру процесін ұйымдастыру және оларды нарықта кәсіпкердің
ойлағанындай сату құқығын береді. Матиреалдық ресурстармен ақша капиталының
иелері бұл ресурстарды өз қалауынша пайдалана алады. Әрбір қызметші өзі
істей алатын еңбекпен айналысуға құқығы бар. Алайда қандайда болмасын
еркіндік көптеген жағдайлармен шектелген, олар сыртқы орта мен субъектілер
әрекетінің нәтижесінен шығады. Дегенмен кәсіпкерліктің басты щарты- барлық
мүмкіндіктердің деңгейі тұрғысынан шешім қабылдауға автономиялылығы,
өзбеттілігі.
Барынша көп табыс келтіру – кәсіпкерлік жұмыстың қозгаушы
факторы. Көп жағдайларда тек осы тұрғыдан ғана іс ұйымдастырылып, одан әрі
кеңейтіледі. Бірақ нарық жағдайында белгілі бір өзгерістер өне бойы болып
тұрады. Кәсіпкер көбіне бұл өзгерістердің басталуын күтпейді, тек соңынан
қана оларға тиісінше көңіл аударады. Олар оздеріне тиімді өзгерістер яғни
жұмыстарына жаңалықтар еңгізеді. Жаңалық процесінің мұраты-пайда табу.
Нарыққа жаңа тауар шығарған немесе ресурс үнемдейтін экономикалық тиімді
технология ұсынған алғашқы фирма оларды белгілі уақытқа деин баламалы
құнынан жоғары бағамен сатады, міне осы қаблет-әдеттегіден ерекше шешім
қабылдау іскерлік әлемінде ерекше жоғары бағаланады.
Кәсіпкерлікке тән тағы бір сипат шаруашылық жүргізудегі
тәуекелге бел бууы. Іске кіріскенде алғашқы болашақ бұлдыр, оны болжап білу
киын. Жаңа идеялармен жобаларды пайдаланғанда бастапқыда қауіп-қатері көп,
оларды өне бойы экономикалық жағынан есептеуге мүмкін емес,
Шаруашылық қауып –қатердің , тәуекелдің негізінде мүмкін
болатын және шын нәтижелердің ара қатынасы жатады. Егер өндірілген
тауарлар бағасы жұмсалған шығындарды қайтармаса, онда кәсіпкер өз қызметін
тиімді ұйымдастыра алмағаны , әлде күткен конъюктура жайсыз болғаны.
Өндіріс факторларын конбинациялауды тұрақты бақылау
кәсіпкерді өне бойы ауыр жағдайда ұстайды, ал мұндай психологиялық жай
өндірістің басқа мүшелерінде тарайды. Сонымен, нақты кәсіпкерлік қызметтің
шеңберіне шаруашылық белсенділіктің жаңа мүмкіндіктерін іздеу
пайдалылықтарын анықтау, өндірісті ұлғайтудың қаржылық және басқа
ресурстарын қамтамасыз ету, жұмысшыларды жалдау, өкіметпен жабдықтаушымен,
кленттермен қарым-қатынастар енеді. Әрине осы жұмыстардың бәрін бір адамның
атқаруы міндетті емес. Бірақ кәсіпкерді лизамен салыстыру орынды; ол
басқалардың энергиясын көбейтеді. Тәуелсіздік және ұйымдастырудағы
новаторлык кәсіпкерліктің мәні осында: біреу оған өмір берсе , екіншісі
тағдырын анықтайды .
Кәсіпкерліктің мәнін толық түсіну үшін оны меншік қатынастарын
жүзеге асырудың бір түрі деп қарау керек. Кәсіпкер меншік иесі ме? Бұл
сұраққа жауап беру үшін меншік иесінің қызметін шаруашылық субъектісінің
қызметінен айыра білу шарт. Өткен ғасырдың өзінде-ақ меншіктегі капиталдан
қызмет атқаратын капитал бөлінеді. Осыған қарап өндіріс құрал –жабдықтарын
меншік объектісі ретінде иемденуден оларды шаруашылық объектісі ретінде
иемденуі, тиісінше меншік иесі қызметін шаруашылық субъектісі қызметінен
айыра білу қажет. Субъектінің өндіріс құрал –жабдықтарын меншік және
шаруашылық объектісі ретінде иемденуі жеке – дара кәсіпкерлік деп
түсіндіріледі. Шешім қабылдау процесі капитал иесін түгелдей тәуекелді.
Алайда әдетте шешім қабылдау капитал иесінің капиталды басқарушыға ауысып
отырады. Бұл өндіріс құрал-жабдықтарынан шаруашылық объектісі ретінде
иемдену. Оның иелері жеке адам, топ немесе ұжым болулары мүмкін. Олар
белгілі жағдайлар негізінде кәсіпкерлерге айналды- өздерінің шаруашылық
жұмыс нәтижелеріне экономикалық жауапкершілікпен қарайтын оқшауйланған
тауар өндірушілер. Ол тенденция бағыт акционерлік қоғамдарының пайда болуы
мен байланыстарды күшейтеді. Жеке кәсіпорындарда бұрынғысынша меншік иесі
кәсіпкер бірақ қазір кәсіпкерлер кооператив болып , ұйымдастыру, техникалық
басқару меншік иесінен толық қанды өкілі – менеджерге ауысуымен
сипатталады. Сонымен, кәсіпкер өндіріс құрал-жабдықтарын меншіктенуші
болмай ақ шаруашылық өкілі ретінде иемдене алады. Кәсіпкер қызмет істейтін
меншікті иесі ретінде шаруашылық субъектісі болып оқшауланады. Оған
шаруашылық жұмысын өз бетімен жүргізуге жағдай жасайды, өз есебінен
кәсіпорында ашық, өндіріс құрал-жабдықтарын тиімді пайдалануға оны жұмыс
күшімен қосудың жағдайын анықтауға мүмкіндік береді.
Демек, кәсіпкер мен меншік иесі арасында айтарлықтай байланыс жоқ.
Кәсіпкерлікті өркедетудің шарттары: меншік қатынастарын персонификациялау
(адамдық келбеті), мүіктерді қолдану жөнінде өз еркі, жауапкершілігі мен
шешім қабылдау мүмкіндігінің өнімдер мен табыстары жөнінде де осындай
мүліктердің берілуі қабілеттер мен жинақтарды пайдалану жолдарын таңдап
алудағы өндірушілер мен тұтынушылардың экономикалық еркіндігі, нарықтардың
ашықтығы және тең салмақтылығы, қызметтер мен тауарлардың капиталдың,
информация мен жұмыс күшінің қозғалысында кедергінің болмауы, тауарды
бірдей бағамен сатып алу мүмкіндігі болуы, азаматтардың құқықты қоғамының,
оның ішінде заң шығаратын, орындаушы – сот үкіметінің құрылуы және меншікті
иесі мен кәсіпкермен құқығын қорғау.
Кәсіпкерлік дамуының дәрежесі, немесе жетілдірілмеген болуы
мүмкін. Кәсіпкерлік қызмет нарықтан шығады, ол нарық қатынастарының сипаты
мен көлеміне байланысты. Кәсіпкерлікті өркендетудің жағдайларын жасауда
бәсекенің орны ерекше. Кәсіпкер үшін шаруашылықты жүргіз – бәсекеге түсу,
өндірісті ұйымдастыра отырып, ол бәсекелік күрске әзір болуын, нарықтың
қоғамдық қажеттілігіне сай келмейтінінің артығын қиып түсетіндігінен әзір
болуы керек. Кез-келген меншік түрі (соның ішінде мемлекеттік де ) прогресс
жолына шыға алады. Сонымен қатар кез-келген меншік тірі (соның ішінде
жекеменшік те) прогрестің күшті символы болады, егер сол жасампаз бәсеке
жол ашса. Күшті нарықтық эконмикасы бар елдер тәжірибесі көрсеткендей еркін
бәсеке жүйесін реттейтін экономика белгі болады. Ол мемлекетсіз жұмыс істей
алмайды, өйткені мемлекет ақша ұсынысын ұйымдастырады, ұжымдық
қажеттіліктің бөлігі ретінде өтемдер береді. Нарықтық мінездердің тиімсіз
жақтарын тежеп жібермейді.
Нарықтық экономика үшін күрделі ауруға бірден қарсы тұра
алмайды- монополизмге, инфляцияға және іскерлік пен белсенділіктің
төмендеуіне. Өзінің ішкі резервтері арқылы оларға қарсы тұруы қиын. Егер
мемлекет бұған араласпаса аурулар асқынып, біраз экономикалық және
әлеуметтік зиян келтіреді. Кеңісшіл теоретиктер өздерінің саяси
ұсыныстарында инфляцияның зардаптарынан керісінше көңіл бөлмегенінен 70-
жылдардағы инфляцияны күшейтті, ал нарықтық күш – қуаттары бұған жетпеді.
Ол үшін мемлекет ретеудің формалау, 80-жылдардағы консерваторлардың күшті
дәрілері қажет болды.
Қазіргі нарықтық шаруашылық монополияға, инфляцияға қарсы,
шараларынсыз, өндірістің ұзақ құлдырауынан тоқтататын саясатсыз мүмкін
емес. Мемлекеттің нарықтық эконоикаға раласуының басты белгілері осындай.
Бұл шеңбер рыноктық механизммен реттеудің қисынды тетігіне, қазіргі
қоғамның әлеуметтік-экономикалық проблемаларын шешуге жеткілікті.
Егер мемлекет ақшаны нарықтық экономикаға жібергеннен артық
шығарса, онда ол қандай да ізгілікті мұраттарды басшылыққа алса да,
рыноктық процестердің бұзылуы тиімділігінің төмендігіне әкеледі.
Ерте ме кеш пе экономиканың мемлекетсізденуі, оның мемлекеттің
белсенді араласуынан шыйғуын қажет етеді. Мемлекетсіздендіру жүйесі кемінде
4 шаруашылықты басқаруды бюрократтандырудан құтқару, мемлекеттік кәсіпкер
қызметі шектеу, жеке капиталды ынталандыру экономиканы реттеуді тарылту.
Мұндай жүйенің қажеттілігін есепке алу мұндай қорытындға әкеледі:
жекешелендіруді, мемлекетсіздендіруді жай бір іс деп қарап оны шаралардың
барлық жүйесінен бөлек жүргізу (кешіктіріп я ерте) шаруашылық түбірлі
өзгертулердің тиімді құралы бола алмайды.
Бұл жағдайда жекешелендірудің теориялық анықтамасын берудің
маңыз зор. Жекешелендіру-объектілерді белгілі қызмет түрлерін мемлекет
қолынан алып жеке меншікке беру кең мағынада бұл түсінікке кейбір
артықшылықтарды немесе монопольды нарықтың белгілі сегментін жаулап алу,
немесе жаңа мемлекеттіктен басқа қызметпен тауарларды ұсыну түрлерін
жекелендіру кіреді.
70-80 жылдарда жекешелендіру бүкіләлемдік құбылысқа айналды. 80-
жылдың аяғында дүниежүзінің 80 елі – Латын және Солтүстік Америка
мемлекеттерінен Оңтүстік Корея, Филиппин, Малайзияға дейін мемлекеттік
секторды қысқарту бағдарламасын қабылдады. Мұнда Ұлыбритания елінің мысалы
айтарлықтай 1979 жылы Маргарет Тетчер үкіметі жекешелендіруді экономикалық
саясаттың басты мәселесі деп есептеді. Нәтижесінде өткен 10 жылдықта жеке
капиталға экономиканың мемлекеттік секторынан 29 ірі кәсіпорны берілді Ол
шаруашылық жұымысның көрсеткіштеріне игі әсер етті, Мысалы, БритишСтиль
мемлекеттік бола отырып жылына 1млн. Стерлинг шығынға ұшырады, ал
денационализацияланғаннан кейін, яғни мемлекет иелігінен шыққаннан соң
тұрақты пайда келтіреді. Бірақ Англия жекешелендіруде біраз жетістікке
жеткенмен ол техникалық және экономикалық қиындықтарға кездесті.
Біздің жағдайымызда жекешелендірудің ерекшелігі меншіктің
мемлекет қолында жоғары шоғырландыру мен кәсіпкерлік дәстүрмен сипатталады
мұндай ерекшеліктер жекешелендіруді жүргізудің қосымша шаралар мен де
байланысты.
Национализациялануға қарағанда жекешелендірудің ерекшелігі
процесі бір сатылы акт емес, яғни оны тез жүргізуге болмайды. Кәсіпорында
сату меншік иесін ауыстырудың құқықтық жақтарын анықтайтын бірінші саты.
Ал тағы да кемінде екі сатыдан тұру керек: Меншік иесінің құқығын
нақтыжүзеге асырудың шын жағдайларын жасау(саяси, экономикалық, әлеуметтік,
праволық нормаларын) және ең соңында меншік иелерімен басқарушылар арасында
коммерциялық жұымстардың басқа меншік иелеріне беру жөнінде еңбек
бөлінісінің болуы. Әрине бұл ұзақ сипаттағы процесс. Мұның мемлекетке
жүргізу мүмйкін, бірақ фодан кейінгі қарқыны әртүрлі орындаушылар мен
әрекет етушілерге баланысты және олардан басқа объективті фактілерге де
қатысты болады.
Жекешелендірудің түрі көп, әрбір ел өзінің қайталанбас
жекешелендіру жолын қалыптастырады. Алайда ерекшеліктерінің көптігіне
қарамастан, жекешелендіру концепциясының әзірлігінде төмендегідей
талаптарды ескерген жөн: одан басқалары өтпелі кезеңді нарықтық шаруашылық
өлшемдері бойынша жұмыс істеуге ынталандыруды пайдалану, жекелендіру
кезінде көз бояушылыққа жол бермеу; ішкі нарықтың капитал сенімділігінің
проблемасын; халықты жекешелендіруге құызықтыру жағдайларын жасау,оны
үнемі сақтау; халықты әлеуметтік жағынан қорғау әсіресе аз табыс
алатындарды; жекешелендіруден түскен түсімдерді әлсіз кәсіпорындарға бермеу
керек.
Ешбір елде жекешелендірудің ойдағыдай керемет тәсілі жоқ. Әрбір
елдің тәжірибесі оң және теріс жақтарын көрстееді. Көптеген жағдайларда бұл
процесс сол елде қалыптасқан нақты тарихи және әлеуметтік мәдени ортамен
анықталады; қоғамдағы тұрақтылықтың дәрежесі мен праволық реттеу жүйесі
және оның тиімділігінен экономикалық дамудың жағдайы мен, дамыған қаржы мен
банк жү.йесінің болуы мен әлеуметтік құрылымындағы орта топ үлесі мен,
халықтың психологиясына байланысты.
Жекешелендеруді кең шеңберде тиімді және кезеңдер мен өткізу үшін
жоғарыдағы аталған шарттарды орындау әсіресе көптеген инвесторларды тауып,
саяси және әлеуметтік келісім және мемлекет тарапынан тұрақты ауқымды
бақылау арқылы жүргізуге болады.(пара беру мен, коррупция мафия мен күрес).
Әр түрлі елдердің тәжірибесі көрсеткендей жоғарыда аталған
шарттардың тек біреуін ғана елемеу жекешелендірудің нәтижесін және қарқынын
төмендетеді. Бұл процесті асығып және қалай болса солай жүргізу, жергілікті
жерде ескі экономикалық жүйені жасамай жекешелендіру-әлеуметтік қауіпке
әкеледі.
Мысалы: Қазақстан Республикасында да жекешелендіру процесінде де
қиын жолмен жүріп келеді. 1991-1992 жылдарға арналған жекешелендіру мен
мемлекеттік иелігінен алудың бірінші кезеңінен нәтижесінде құны 1млрд
сомаға жуық болған 6198 объект сатылды. Жекешелендірілген кәсіпорындарында
767 000 адам іс жүзінде меншік иелеріне айналды. Бұл республика бойынша
жалпы жұмыс істеушілердің 12 ө алайда мақсат орындалған жоқ. Саудада
жекешелендірілген кәсіпорындардың үлесіне барлық бөлшек тауарлар
айналымының небәрі 4ө ған келеді. Ал олардың жалпы санының 40ө
жекешелендірілген елді бұл процесті жүзеге асыруда жоғарыда айтылғандай
асығыстық, мүлікті талан-таражға салу басым болды.
Республикада мемлекет иелігінен алу мен жекешелендірудің 2 кезеңі
де осы және тағы басқа кемшіліктер қайталанбас үшін біраз өзгерістер
енгізілді. Ең бастысы бұған бүкіл халықты кеңінен қатыстыру, жариялықты
күшейту, үкімет пен мемлекет тарапынан бақылау жүргізіледі.
Жекешелендіруге тұрғын үй купондарын барынша қатыстырып инвестициялық
қорлар құрыап, жекешелендіруден түскен қаржының 10-15ө халықтың материалдық
жағдайы нашар топтарына бағыттау көзделген.
Жекешелендірудің 1993-1995 жылдарға арналған екі кезеңнің ұлттық
бағдарламасында бұны үш бағытта белгіленген:
Бірінші бағыт-шығын салаларды қамтиды. Онда 200 адамға жұмыс
істейтін сауда, қоғамдық тамақтандыру және тұрмыс қажетін өтеу
кәсіпорындары иелеріне берледі. Бұл бағыт шамамен 27000 кәсіпорынды, онда
істейтін адамдарды қамтиды.
Екінші бағыт- жаппай иелендіру. Бұл жолы 500 адамға дейін жұмыс
істейтін бүкіл кәсіпорындар мемлекет қарауынан иелерінің қолына өтеді,
мұндай кәсіпорындарының саны 9000 шамасында және 3 млн адам қамтылады.
Үшінші бағыт- аса ірі және бірегей кәсіпорындарды және басқа
нысандарды(объектілерді) мемлекет иелігінен алу бұл тұста үкімет олардың
әрқайсысына өзгеше талаптар мен келеді. Мұнда холдингтер ұйымдастыру
болады. Үшінші бағытта 1,5 мың кәсіпорын және 2млн адам қамтылады.
Үкіметтің ұсынысы бойынша шағын кәсіпорындар аукциондар мен конкурстар да
өткізіледі.
1992 жылдың орта кезеңінде Қазақстан Ресбуликасының 35 акционерлік
қоғамы 76 салааралық қоғамдастық, 30 концерндермен концорциум, 120
коммерциялық банктер 60 тауар биржасы 40 сақтандыру компанияларды
2аудиторлық орталық, 11000 кооперативтер, 5,5 шағын, кіші кәсіпорындар
болды. Бұл күндері олардың саны мен сапасы өсті. Қазір 200 түрлі банктер
бар. Тек ауылшаруашылығында жекешелендірудің бір кезеңінде 759 ұжымдық, 388
кіші кәсіпорындар 766 шаруа шаруашылығы, 99 ауыл шаруашылық кооперативі, 39
шаруа шаруашылығының ассосациясы мен 25 шағын кәсіпорындар ассосациясы
құрылды.
Сонымен жекешелндіру нарықтық экономикаға өтудің алғышарттарын жасай
отырып, кәсіпкерліктің құнарлы топырағын әзірлейді. Бастапқы кезде
кәсіпкерлік капиталдың тез айналатын салаларында дамиды, саудада да,
қоғамдық тамақтану органдарында қызмет көрсетуде және т.ғ.б.
1.2. Қазақстан Республикасында орта және шағын кәсіпкерлік
субъектілерінің даму тенденциялары.
Қазақстан Республикасында шағын кәсіпкерлікті қолдау мен дамытудың
мемлекеттік бағдарламасына сәйкес күтілген нәтиже: шағын кәсіпкерлік
субъектілерінің жалпы ішкі өнімдегі үлесі 15ө дейін, ал субъектілердің
жалпы саны 500 мыңға дейін, шағын бизнес саласында жұмыспен
қамтылғандардың 2млн адамға дейін артуы керек болатын. Табиғи
монополияларды реттеу бәсекекелестікті қорғау және шағын бизнесті қолдау
жөніндегі агенттіктің мәліметтері бойынша 2007 жылдың соңында елімізде 372
мыңнан астам шағын кәсіпкерлік субъектілері қызмет жасап, онда 1,4 млн
адам еңбек еткен. Бұл республикадағы еңбекпен айналасындағылар 23 ө 2007
жылмен салыстырғанда 2008 жылы республика бойынша шағын кәсіпкерлік
субъектілерінің саны 12 ө онда жұмыспен қамтылғандардың саны 13ө артқан.
Жалпы шағын кәсіпкерлікті дамыту аймақтық экономиканы көтерудегі
маңызы зор.Кәсіпкерліктің салыстырмалы түрде жан- жақты дамыған
орталықтарының бірі Алматы облысы болып табылады. Енді, Алматы – облысы
бойынша кәсіпкерліктің даму деңгейін деңгейін келесі мәліметтерден көруге
болады
Кесте 1
Алматы облысының шағын кәсіпкерлік субъектілерінің саны туралы мәлімет
(бірлік)
Жылдар 2005 ж 2006 ж 2007ж 2008ж 2009ж
Шағын кәсіпкерлік 17587 18317 18808 34568 56961
субъектілерінің саны
Оның ішінде, 297 430 442 618 785
өндірісте
Алматы облыстық кәсіпкерлік, шағын және орта бизнесті дамыту мен
қолдану жөнінде комитетінің мәліметтері.
Осы кестеде келтірілген мәліметтерден байқалғандай, талдауға алынған
2005-2009 жылдары шағын бизнестің қалыпты дамуы деңгейі байқалады. Бұл ең
алдымен аталған жылдары макроэкономикалық тұрақтану тенденциясының сақталуы
мен мемлекет тарапынан шағын және орта бизнестің дамуына басым көңіл
бөлуінің нәтижесі. 2008 жылы 2005 жылмен салытырғанда шағын бизнес
субъектілерінің саны мен өндірістегі кәсіпкерлер санының сәйкесінше 1,9
және 2,1 есеге артуына, әсіресе, 2002 жылдан бастап мемлекеттің шағын
кәсіпкерлікті қолдауды күшейтуі оң ықпал етті.
Алматы облысындағы шағын және орта кәсіпкерліктің даму барысын
жіктеп қарастырсақ, ол мына төмендегі мәліметтерге келтіріледі.
Алматы облысы бойынша 2005 жылы 17587 шағын кәсіпкерлік
субъектілерітіркеліп, 15685-і немесе 89,1ө жұмыс істесе, 2006 жылы
тіркелген 18317 субъектісінің 16136-сы немесе 88ө қызмет жасаған. 2007
жылы 18808 шағын кәсіпкерлік субъектісі тіркеліп, оның 16937-і немесе 90ө
жұмыс жасаған. Жалпы, 2007 жылы 2005 жылға қарағанда жұмыс жасайтын шағын
және орта бизнес субъектілерінің саны 1,17 есе артқан.
1-кестеде келтірілген мәліметтерден байқалып отырғанындай, облыс
бойынша шағын және орта бизнестің дамуының дамуының әртүрлі даму
тенденциясы сақталуда.
Өндірістегі шағын және орта бизнестің даму барысында салық, несие
тәрізді мәселелермен қатар, олар өндірген өнімнің өзіндік құнының
жоғарылылығы мен сапасының нашарлылығына сұраныстың төмендегі, қаражат
пен шикізаттың тапшылығы, ішкі нарықтық импорт тауарлардан қорғалмауы,
өндіріс орындарындағы құрал-жабдықтардың техникалық жағдайының төмендегі
мен бұл салаға инвестиция тартуға деген бастаманың әлсіздігі сияқты
мәселелер өз әсерін тигізіп отыр.
Кесте 2.
Алматы облысы бойынша жеке кәсіпкерлікпен айналысатын тұлғалардың
ішіндегі нақты салық төлеуге тартылғандар туралы мәлімет, 2006-2008жж.
Саны 2006ж 2007 ж 2008 ж
Адам Үлесі өАдам Үлесі өАдам Үлесі
ө
А 1 2 3 4 5 6
Барлығы, соның 12509 100 11943 100 15555 100
ішінде
А) патент негізінде 9324 74,5 8934 74,8 11933 76,5
В) тіркеу куәлігі 3185 25,5 3009 25,2 3622 22,5
бойынша
Алматы облысы бойынша салык, комитетінің мөліметі бойынша.
Өнеркәсіптік қүрал жабдықтарға бағытталған қүрделі қаржы салымына
салық жеңілдіктері азайтылғанмен, жеке түлғаларға берілетін жеңілдіктер
артқан.
Басқа да ор түрлі салық жеңілдіктеріне байланысты шектеу қойылды. Бүл
бағдарламаның теориялық негізі болып американдық экономист А. Лаффердің,
кейіннен лаффер қисығы деген атпен танымал болған теориясы саналады.
Лаффер қисығы
Мұндағы, К- салық ставкасы; У-бюджет кірісі; К.- сальгқ ставкасы өткен
ставкасы өткен жағдайда У —&вджет кірісіде артады. Бірақ салық ставкасының
оңтайлы молшері Кі-меміекеттік б^өджет кіріфнің У максимальды молшерін
Угқамтамасыз етеді, яғни қалыпты аймсЯй^ГОдан әрі салықтардың әсуі еңбе,
өндіріс, кәсіпкерлікке деген ынтаны төмендетеді, демек 100ө салық салу
жүзеге асырылған жағдайда мемлекеттік бюджет кірісі 0 -ге тең болады.
Салықтың төмендеуінінің нәтижесі болып экономикалық өрлеу мен мемлекет
кірісінің өсуі саналады. Ал, Лаффердің түжырымы бойынша, көлеңкелі
экономика және салық жүйесі кері байланысты. Салықтардың осуі колеңкелі
экономика мөлшері занды және заңсыз табысты салықтан жасыруфы, табыстың
басым бөлігін декларацияда көрсетпеуін арттырады.Керісінше, салықтардың
төмендеуі экономиканың дамуына ықпал етеді. Демек мемлекет кірісі салық
базасының үлғаюынан емес, салық ставкаларының өсуі есебінен артады. Бүл
теорияның кейбір аспектілерін Америка Қүрма Штаттары Үкіметі XX ғасырдың 20-
60 жылдары салық рефомасын өткізу барысында, кейінірек, жаңа ондеулерді
ескере отырып, 80 жылдары қолданды. Демск, Лаффер түжырымы еркін нарық
механизмінің қалыпты іс орекеті жағдайында тиімді болып табылады.
Осы тұста занды бір сурақ туады салық салудың оңтайлы деңгейін
қалай анықтауға болады? Әр түрлі ғылыми әдебиеттерде алуан түрлі пікірлер
келтіріліп, салық төлеуші өз табысының 30-50ө салық түрінде мемлекетке
беруге жағдайы келеді деп түжырымдайды. Біздің ойымызша, бүл қисынсыз
түжырым. Ойткені салық толегеннен кейін қалған табысы өндірістің көлемін
ұлғайтуға, техникалық базаны нығайтуға тағы басқа мүқтаждықтарды шешу
барысында жетуі тиіс.
1.3 Кәсіпкерлік қызметті салықтык реттеу мемлекеттік реттеудің негізі
ретінде
Мемлекеттік реттеудің экономикалық қажеттігі туралы моселенің
теориялық негізін көрнекті ағылшын экономисті Дж.М. Кейнестің (1883-1946ж)
1936 жылы жарық корген "Общая теория занятости, процена и денег" еңбегі
салды. Кейінірек жарық көрген Лаффердің бюджеттік концепциясы мемлекеттің
еркін, тоуелсіз косіпкерлер мен ондірушілердің шаруашылық қызметін реттеуге
мүмкіндік берді.
Мемлекеттің экономиканы реттеу оның эконмикаға араласуын білдіреді.
Нарықтық экономиканың қалыпты қызмет ету үшін мсмлекеттік және нарық реттсу
механизмдері өз ара тығызды байланыста болу керек.
Шведтік тәжірибеде дәлелдегендей аралас экономикада нарықтық және
мемлекеттік реттеу механизмдері үйлесімді қолдану қоғамның саяси және
макроэкономикалы түрақтылығын қамтамассыз етуге, олеуметтік экономикалық
мәселелерді үқыпты шешуге жағдай дасауға болады.
Мемлекет экономикаға нарықтық механизм ксрі осср берген тұста міндстті
түрде араласады яғни мемлекеттің экономиканы реттеуі кез келгсн коғамдык
жүйсні басқарудың ажырамас бөлігі болып саналады.
Қазіргі танда экономиканың реттеудің накты анық жолы жоқ десектс,
коптеген дамыған елдер үшін де негізгі түжырымдаманың оз ара қосындысы
негізіндегі реттсу одісін қолданады. Атап айтқанда: ор түрлі нүсқадағы
кейнсиандық ұсыныс экономикасы теориясы, монераизм. Ал, неоклассикалық
ағымды мсмлекеттік рсттеудің негізі ретінде алғанмен де, оны ғалымдар
кенсиандықтан болмейді. Осы теорияларға қысқаша нақты тоқталып отейік:
Кейнсиандық теорияның негізін қалаушы, корнекті ағылшын экономисті.
мемлеке қайраткері, прогресивті немесе үдемелі слык, жүйссі ондірішілінің
қүрделі қаожы сальшына қатысты тоекелгс баруын ынталандырады.
Кейнсиандық тсория мемлекеттік рсттсудің басты макроэкономикалык.
бағыттарына негізделеді. Аталған теорияға сойкес, салықтар экономикалык
жүйсде "қалыптасқан икемділік механизмі" ретінде орскст етеді. Үдемелі
салықтар экономиканың тендестірілуіне ықпал етсе, салык, түсімдерінің
томендеуі бюджет кірісін азайтып, экономиканың түрақсыздығын өршетеді.
Мүндай жағдайда салықтар "кдлыптасқан реттеуші" ретінде орскст етеді;
экономикалық орлеу ксзіндс салықтық түсімдерге қарағанда салық салынатын
табыс баяу оссс дағдарыс кезіндс салыктар табысқа қарағанда тез азаяды
нотижесінде қоғамдағы олеуметтік жагдайдың сарыстылмалы түрде түрақтылығы
сақталады. Аталған тсорияны ағылшын Үкіметі 1-ші дүнисжүзілік соғыс
алдында, яғни мемлекеттің барлық күші оскери онсркосіп ондірісінс
бағытталған түста тиімді қолдана білді. Ғылыми техникалық орлсу түсінда
экономиканы реттеудің кейнсиандық жүйесі экономикалық даму талабына сай
болмағандықтан орі мына томендегі себептсрге байланысты тоқталады:
біріншіден, ондіріс барысында инфляция тұрақтылығы сипатқа ие бола
бастағандықтан, ресурстарға дсгсн сүранысты емес үсынысты жандандыратын
қозғаушы күш кажет болды; екіншіден экономикалық ынтымақтастықтың дамуына
байланысты ор бір мемлекеттің сыртқы нарыоктан тоуслділігі артып
мемлекеттің сүранысты ынталандыруы шетелдік инвсстпцііягн оц осер етті.
Сондықтан ксйнсиандык, түжырымдаманы нсоклассикалық тсория алмастырады.
Неоклассикалық теория еркін босекелестікке, экономикалық түрактылыкха
негізделеді бүл екі түжырьшдаманың айырмашылығы мемлсксттік реттсу
одістсрінің ор түрлігіндс. Неоклассикалык, модсльдың окілі ағылшын
экономисі Дж. Мит. экономикалық процессті реттеуге мслекетті жанама түрде
к.атыстырады бюджст жонс салық саясатын сскремей, ақша -несие саясатына
басым назар аударады.
Бірақ бүл скі негізгі ағымның бір біріне қарамақайшы кслстін түстарда
бар. Кейнсиандық мектсптің окілдері (Дж.М Кейнс, А.Хансен, Ф.Ноймарк жонс
т.б.)мелекеттің экономикаға белсенді араласу идеясын жақтап салықтарды
мемлекеттің экономикалық саясатының негізі қүралы ретінде қарастырады.
Неоклассикалық мектептің өкілдері (А.Маршалл, М.Уэйденбаум, А.Лаффер
және т.б.) мемлекеттің экономиканы реттеуі шектеулі мөлшерде болғанын
қалайды, ал салықтарды тек фискальдық қүрал ретінде қарастырып
кәсіпкерліктің еркіндігін насихаттады.
Өз кезегінде неоклассикалық теориядан екі бағыт: ұсыныс экономикасы
теориясының манеторизм теориясы кеңінен таралады.
Экономикалық процестердің мемлекет тарапынан реттелуі кез келген
қоғамдық жүйенің басқару элементі болып табылады. Мемлекеттің экономикаға
рараласыу дәрежесі қоғамның дамуының әр бір нақты тарихы кезеңінде шешетін
міндеттеріне және мақсаттарына байланысты реттеудің формалары мен әдістері
анықталады.
Экономикалық процестердің мемлдекеттік тарапынан ретттелуі кез келген
қоғамдық жүйенің басқару элемнті болып табылады,. Мелекеттің араласу
дәріжісі қоғамның дамуының әр бір нақты тарихы кезеңінде шешетін
міндеттеріне және мақсаттарына байланысты: реттеудің формалары мен әдістері
де осылар арқылы анықталады.
Жоспарлы экономикалық жағдайларында реттеу жалпылық сипат алып,
дамудың тек басты пропорциялары ғана емес басқарудың ең теменгі шаруашылық
есеп буындарына дейінгі барлық деңгейлерін қамтиді. Шешімдер қабылдау
дербестігі жоспарлы тапсырмалар жоғарыда белгіленген нормалар, нормативтер,
лимиттер, бағалар, шығарылатын өнімдердің молшері аркылы болар болмас
ауқымға дейін шектеледі.
Сөйтіп тауар-ақша қатынастары мен оларға сәйкес экономикалық зандардың
соз жүзіндегі іс-қимыл жағдайында шаруашылық омір шаруашылықтар
субъектілерінің экономикалық мүдделері, ресуртсар пайдалану мүмкіндіктері
косіпкерлік тиәуекел және соған байланысты үжымдар мен олардың
қызметкерлеріне келтірілген материалдық шығындар ескрілмей бүйрықшыл
кеуденсоқ әдістері мен реттеліп отырды. Бұл жүйеде қаржының рөліне жөнді
мән берілмеді, оның қызметі ақшалай қаражаттар жинап, оларды беруге нұсқау
- бұйрықтарға сәйкес қайта бөлуге сайып отырады.
Нарық қатынастары бүл үлгіні жоққа шығарады. Оның орнына экономикалық
соның ішінде қаржы формалары мен әдістері арқылы жанама реттеу жүйесі
келді. Дүниежүзілік практика қүрамъгнда: салықтар ставкалары салық салу
жоніндегі санкцияларымен жеңілдіктері, амортизация нормалары,
кәсіпорындарының қорларына қаражат бөлу нормативтері, әлеуметтік
қамсыздандыру нормативтері, бюджетті қаржыландыру колемі (дотация,
субвенция, субсидия) бар реттеу жүйелерін жасап шықты. Бүған қосымша
реттемелер: ақшалай (вальта курсы, ақша имиссиясы), несиелік (несиеге
төленетін проценттер), орталық (мелекеттік, үлттық) банкінің есептік
ставкасы мен резервты талаптары, баға (кесімді баға деңгейі, кеесінді және
еркін бағаның арақатынасы, рентабельділіктің реттелуі деңгейі).
Аталған реттемелер экономиканың белгіленген бағытта дамуын үйлестіріп
отыруға арналған. Олар қүрделі байланыста іс қимыл жасайды. Мемлекет қаржы,
баға, ақша-несие саясатының бағытын анықтағанда, қоғамның экономикалық және
әлеметтік мүдделерге қимыл ету формалары мен одістері қолдану ағымдағы жоне
болашақтағы мақсат- міндеттерге байланысты.
Республика аймақтарының экономикальтқ дамуының әркелкілігі мен
ондірістегі орналастыру тиімділігі айырмашылықтар бойынша белгілі бір
олеуметтік деңгейі жоне аймақтың әрі қарай экономикалық дамуын қамтасыз ету
үшін қаржы ресуртстарын қайта бөліске салуды қажет етеді, қайта бөлудің
ауқымы мен дорежесі мынадай факторлармен айқындалады:
қаржы ресурстарының болуы;
аймақтың әлеуметтік инфорқүрылымының даму деңгейі;
аймақтарда орналасқан шаруашылық органдарының өзін-өзі
қаржыландыру мүмкіндіктері.
Қазақстан экономикасының шикізаттық бағытта болуы жағдайындағы
мемлекеттік бюджеттің кірісін арттырудың жолы аралас ондірісті дамыту болып
табылады. Яғни халық тұтынатын тауарлар мен қызмет түрлерінің ауқымын
кеңейту үшін түтыну тауарлары ондірісін дамыту қажет. Халық шаруашылығының
бүгінгі күрылымында мемлекеттік бюджетке таза табыс кобінесе екі жолмен:
шикізат өндіру оны бастапқы өндеу салалары бойынша түседі, ондеудің келесі
кезендерінде таза табыстар едәуір бөлігі республикадан тыс дерлердегі
ақырғы өнімдерді ондірушілерден алынады.
Аралас ондірістің дамытудың қажеттігінің тағы бір себебі: экономиканың
қазірдегідей туралау жағдайында дүниежүзілік тожірибе салықтар түтынуға
қайта бағдарлауды үсынады, яғни жанама салықтарға баса назар аударылады,
Сонда тікелей салықтардың (пайда, мүлік, жер, табыс салықтарының) үлесі
кемуге тиіс.
Мемлекет тарапынан жоне нарықтың озін-өзі реттеуі экономикадағы
ахуалға байланысты екенін дүниежүзі тожірибесін коріп отыр. Ондіріс
қүлдырап, инфляция қарқындап, жүмыссыздқ көбейген кезде мемлекеттің ролін
артып, әлеуметтік-экономикалық ахуал жақсарған шақта мемлекетің ықпалын
азайтып, нарықтың реттеуші күштері қозғалысқа келеді.
Экономика дағдарысына байланысты бізде мемлсксттік қүрылымдардың
экономикалық процестерге ықпалын арттыру қажст. Экономиканы түрақтандыру
үшін бюджет тапшылығын жою, түтыну секторының теңгерілімділігін қалпына
кслтіру, халықшаруашылығы пропорциялары мен қүрылымдарын дүрыстау жоніндс
біртүтас шаралари кешенін әзірлеу керск. Бүл жағдайда сойкестендірілген
салық псн бюджст саясатын жүргізуге рналған макроэкономикалық жоспарлардың
ролі орасан зор, микрожоспарлаудың қаржы саласындағы міндеті халық
шаруашылығындағы барлық кірістер мен шығыстардың теңестірілгенін
корсетстінін жиынтық қаржы балансын қүру болып табылады. Жиынтық қаржы
балансы мемлекеттің қаржы ресурстары қозғалысын қадағалап, бүл процескс
нарық немесе окімшілік сипатындағы түзетулер енгізуге мүмкіндік береді.
Соның ішінде, сонғысы отпелі кезендегі микроэкономикада — шаруашылық
жүргізудің бастапқы буындарында басым жүреді.
Қаржылық реттетуде салық арқылы реттеудің маңызы зор. Нарық
экономикасында салықтар түбегейлі қайта қүрушы ролін аткарады. Олар барлық
деңгейдегі бюджетті қалыптастырудың басты козі, әлеуметтк кепілдіктерді
қамтамассыз ету қүралы жергілікті өзін озі басқарудың қаржылық негізі болып
қана қоймай, сонымен бірге мемлекеттің, шаруашылық субъектілерімсн халықтың
каржылык. мүмкіндіктері мүддслерін теңестіру қызметін де атқарады.
Салықтық реттеу кәсіпорындар мен халықтың белсенділік корсетугс
мүдделігін қамтамасыз етугс бағытталған. Бүған салық салу молшері арқылы
қол жстеді. Салык, деңгейі ең алдымсн қоғамдық қажеттсрді қанағаттандыруға
байланысты. Егср олар салық түсімдерінен қүрылатын жалпы мемлекеттік қорлар
аркылы қанапптандырылса, онда салықтар деңгейі жоғары ал халықтың жеке
табыстары мен косіпорындардың қаржысына қүрылса, салық деңгейі томен
болады. Егер салык, түсімдері мсмлекет шығындарын қаржыландыруға жстпссе,
бюджет тапшылығы пайда болып, инфляция туады. Тапшылык, ақшаның күнын
түсіреді де косіпорындары да халықта зиян шегеді. Егер осы кезде мемолекет
шаралар қолданып, қаржы жинап, ақша айналысы жаксарса, онда экономика
қалпына келіп уақытша іркіліс қана қалады ксрі жағдайда қаржыландырудың
тапшылығы натуралдық-заттай және ақшалай тсңгсрмеушіліккс инфляцияға жоне
ақшаның одан сайын қүнсыздануына әкеп соғады.
Салықтық ретеуде салықтар ставкасының молшері сияклы факторлардан
басқа салық жеңілдіктері жүйесінің де маңызы зор. Дамудың коғам үшін
қажстті: қаражаттарды әлеуметтік сфсраға, табиғатты корғау мен қайырымдылық
іс-шараларына, онімдердің, жүмыстардың, қызметтерінің жаңа түрлерін
ондіруге, онім мен қызмет көрсетудің әлеуметтік маңызды түрлерін үлғайтуга
жүмсау сияқты бағыттары жеңілдіктер арқылы ынталандырылып отырады. Алайда
жеңілдіктер жасаудағы да экономикалық жақтан негізделген шектері болуы
тиіс. Әйтпесе салык. жеңілдіктері шаруашылық субъектілерінің озін-озі
қаржыландыру мүмкіндіктерін тиімді пайдалануы
1995-2004 жылдарда салық жүйесін реформалау одан ары қарай жалғасып.
аяғында негізгі заңнан басқа әр бір салықтар мен алымдарды есептеу бойынша
18 нүсқаулықтар болды.
Сондықтанда да 2006 жылдың 12 шілдесінде жаңа салық Кодексі қабылданды.
Жаңа салық Кодексі 2007 жылдың 1 қантарынан бастап күшіне енгізілді.
Жаңа салық зандылығы бойынша салық саясатының негізгі бағыттары
төмендегідей:
• салық зандылығын орнықтыру;
• мемлекеттің фискалдық саясатын дамыту
• экономикаға шетел капиталын тарту;
• шағын бизнесті дамыту үшін арнаулы салықтық режимдер механизмін
енгізу. Экономикалық процестердің мемлекет тарапынан реттелуі
кез-келген қоғамдык жүйенің басқару элементі болып табылады. Мемлекеттің
экономикаға араласу дәрежесі қоғамның дамуының әр бір нақты тарихи
кезеңінде шешетін міндеттеріне жіне маКсаттарына байланысты реттеудің
формалары мен әдістері анықталады.
Экономиканың мемлекет арқылы реттеуде салықтық реттеудің маңызы зор.
Нарық экономикасында салықтар түбегейлі қайта құрушы рөлді атқарады. Олар
барлық деңгейдегі бюджеттерді қалыптастырудың басты көзі, олеуметтік
кепілдіктерді қамтамассыз ету қүралы, жергілікті озін-озі басқарудың
қаржылық негізі болып қана қоймай сонымен бірге мемлекеттің, шаруашылық
субъектілерімен халықтың қаржылык мүмкіндіктері мүдделерін теңестіру
қызметін атқарады.
ΙΙ-Тарау. Қазіргі кезде Қазақстан Республикасында кәсіпкерлік қызметке
салық салу механизмі
2.1.Жеке кәсіпкерлерге салық салу ерекшеліктері
Нарықтық қатынастар жүйесі, кәсіпкерлікті дамытуға жағдай жасайтын
және олардың өндіретін тауарлары мен қызмет түрлерінің сапасы мен
қүрылымын, көлемін арттыра отырып жүмыс тиімділігін арттыратын шаруашылықты
жүргізудің универсальды үлгісі болып табылады.
Орта және кіші кәсіпкерлікті дамыту мәселесі бүгінгі күні Қазақстаннын
экономикалық саясатында үлкен орын алады. Оның себептері Қазақстан нарықтык
экономикаға өту жағдайында түрлі меншік формасындағы кіші жоне орта
бизнестегі кәсіпорындар қүруға деген қажеттілік пайда болды, яғни, түтыну
нарығына оз тауарларын шығарып, халықты жүмыспен қамтамасыз ету,
экономиканы жан-жақты дамыту, әлемдік рынокқа шығу, ұлттық байлығьтмызды
көтеру.т.б.
Дамушы елдерде шағын және орта бизнесті дамыту мемлекеттін
экономикалық дендейін жоғарлатудың негізі болып табылады.
Кәсіпкерлікті дамытудың алғашқы іргетасы ең алдымен кооперативтер құру
негізінде қаланды. 1988 ж,"Кооперация туралы'? заңы мемлекеттік және
экономиканын колхоздық-кооперациялық секторларының бірдей қүқықтық деңгейде
жүмыс жасауын көздеді. Қазақстан кәсіпкерлерінің бірінші даму сатысы 1990
жылғы "Қазақ ССР кәсіпкерлікті және шаруашылық іс әрекетті дамыту" заңы
шықаннан кейін қалыптаса бастады. Кооперативтер мен үйымдар саны 15 мыңға
жетті, ал, онда жүмыс істейтіндер саны 300 мың адамға жетті. Олар елдегі
тауарлар мен қызметтердің терттен бір бөлігін шығарды.
Кейінірек, қайтадан "Кооперация туралы" заң жаңаланып, өнделіп
қайтадан шықты. Осыған орай кәсіпорындар жүмыс істегенімен сатып алу-сауда
кооперативтеріне салық салу қатал түрде жүргізілуінің әсерінен олардың
іскерлік қызметі қүлдырауға үшырады. Кооперативтер саны 1990-1995 жылдар
аралығында 2 мыңға дейін азайып кетті.Бертін келе мемлекеттің жүргізген
саясатқа орай жеке косітткерлік қайтадан қолға алына бастады. Олар түрлі
салықтық жеңілдіктерді қолданды, мемлекет тарапынан басқа да қолдаулар
тапты, сөйтіп, олпрдың саны күннен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
Ι-Тарау.Қазақстан Республикасындағы кәсіпкерлік қызметтің даму бағыттары
және оларға мемлекеттік әсер ету жүйесіндегі салықтардың ролі
1. Кәсіпкерлікті дамытудың әлеуметтік экономикалық алғы шарттары
1.2.Қазақстан Республикасында орта және шағын кәсіпкерлік субъектілерінің
даму тенденциялары.
1.3 Кәсіпкерлік қызметті салықтық реттеу мемлекеттік реттеудің негізі
ретінде
ΙΙ-Тарау. Қазіргі кезде Қазақстан Республикасында кәсіпкерлік қызметке
салық салу механизмі
2.1.Жеке кәсіпкерлерге салық салу ерекшеліктері
2.2. Кәсіпкерлікпен айналысатын субъектілерден олардың бюджет кірістерін
атқаратын рөлі түсетш салықтык түсшдер және құрудағы
ΙΙΙ-Тарау. Жеке кәсіпкерлерге салық салуды жетілдірудің бағыттары
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер
Кіріспе
Кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау орта және кіші бизнестің дамуына
жағдай жасайтын, олардың қызметтерін ынталандыруға мүмкіндік тудыратын
экономикалық құқықтық жағдай жасауды, сонымен қатар оларға жеңілдіктерді
пайдалана отырып материалдық және қаржылық ресурстар салуды білдіреді.
Кәсіпкерлердің көзқарасы бойынша, олардың максимальды пайда табуы, салынған
инвестицияның тиімділігі, тәуекелдік деңгейінің жоғары болуы, меншік пен
азаматтардың құқықтық жағдайынан қорғалуы сияқты дітттеген мақсаттарына
жетуіне тек мемлекет қана жағдай жасай алады. Ал, мемлекеттің көзқарасы
бойынша кәсіпкер ең жоғары деңгейдегі мүдделер мен мақсаттарға жетуі тиіс
(мысалға, қоғамдық байлықтың өсуіне, жұмысбасаылық мәселесін шешуге, ұлттық
қәуіпсіздікті қамтамасыз етуге ықпалын тигізуі қажет және т.б.)
Мемлекет пен орта және шағын кәсіпкерліктің мақсаттары мен
мүдделерін түйістіру барысында тиімді мемлекеттік саясат жүргізілуі тиіс.
Дамыған елдер тәжірибесі мен Қазақстандағы қалыптасып жатқан
нарықтық қатынастар көрсетіп отырғандай өндірістің тұрақтандырылуы мен
дамуы және тұрақты экономикалық өсуге қол жеткізу бәсекеге төтеп бере
алатын шағын экономиканың дамуына және солар көтеретін бастамаларға
негізделуі қажет. Сондықтан, мемлекеттік ресурстар бұрынғы проспективасы
жоқ өндірістен қазіргі кәсіпкерлікті ынталандыруға бағытталуы қажет және
жеке инвестициялар экономикалық көтерілудің бастамасы мен тұрақтандырудың
егізгі кіліті болуы тиіс.
Тауарлар мен қызметті көбейтуге мүмкіндік беретін және осы
негізден орталықтандырылған қаражылық ресурстары қорларын құруға, оның
ішінде мемлекттік бюджеттік қалыптастыру құралы болып табылатын мемлекеттің
салық саясаты кәсіпккерлікте негізгі роль отқаратыны сөзсіз. Нарықтық
экономика кезінде салық саясаты шаруашылық жүргізудің тиімді нысандарын
ынталандырып отыру қажет және өндіріс деңгейін көтеруге, оның пайдалылығын
жоғарылатуға жағдай жасауы шарт.
Салық жүйесі салықтық қатынастар жиынтығынан және оны реттйтін
институттардан тұрады. Қаржы қатынастары кез келген қоғамдық жүйеде орын
алатын жалыпы экономикалық қатынастардың құрамдас бөлігі.Мемлекет салық
жүйесі арқылы саяси,экономикалық және әлеуметтік салалардың алуан түрлі
қызметтеріне қажетті қаражаттарды жинақтап ,өзінің ішкі сыртқы қызметтерін
жүзеге асыру үшін жұмсалады.
Мемлекеттік қаржылар ұлттық табысты қайта бөлуде ,қоғамдық
экономикалық құрлымын қалыптастьыруда ,өндіргіш күштерді жетілдіруде
маңызды рөл атқарады.Мемлекеттің қаржылары әлеуметтік бағдарламаларды
жүзеге асыруға ,мемлекеттік басқару апараты мен қорғанысқа,тәртіп сақтау
күштерін қаржыландыруға ,сыртқы экономикалық қызметті тақаруға жұмсалады.
Мемлекеттік бюджеттің кірістері біріншіден орталық және
жергілікті органдар жинайтын салықтарда, мемлекеттік заемдардан, бюджеттен
тыс немесе мақсатты қорлардың төлемдерінен құралады.
Мемлекеттік табыстың жалпы материалдық енгізін ұлттық табыс
құрайды,мұны бөлу және қайта бөлу негізінде бірқатар ашралар жүзеге
асырылады.Мұндай қайта бөлу механизмінің негізгі және тұрақты буындары
салықтар, мемлекеттік заем, бюджеттен тыс қорлардан алынған төлемдер.
Мемлекеттік бюджет түсімдерінің ең басты көзі салықтар.Өенркәсібі
дамыған елдердің бюджетіндегісалықтардың үлесі 90 процент.
Қазіргі кездегі салықтардың маңызы мен рөл мемлекеттік
органдарды қаржы ресурстарымен қамтамасыз етумен шектелмейді.Салықтар
ұлттық табысты мемлекеттендірудің басты құралы. Олардың макроэкономикалық
шешуші рөлі артып келеді,мұны жалпы ұлттық өнімнің көлеміндегі исалық
үлесінің ұлғаюынан көруге болады. Салықтар экономикалық белсенділікті
арттырудың, ұдайы өндіріс процесіне әрекет етудің басты бір тұтқаыс ретінде
жана сипатқа ие болуда.Мұндай ықпал еөп бағытта жүргізілуде. Табысқа салық
салу арқылы манипуляция жасап, мемлекет капиталының қролану процесіне
айтарлдықтай әсер етеді.
Салық арқылы ерттеу әдістері салалардың бәсеклестігін
ынталандыруға, капиталдың қорланыуна қолайлы жағдай жасауға,
корапарациялардың әлеуметтік қызметін қолдауға кеңінен пайдаланылады. Осы
мақсатта түрлі салық жеңілдіктерін беру қажет. Салықтық жеңілдіктер беру
арқылы мемлекет өндіргіш күтшерді аймақтық орналастыруға, инфрақұрылым
объектілерін салуға және тағы басқалары айтарлықтай әсер ете алады.Салықты
реттеуде мемлекет тек жекелеген шщаралар жүргізіп қоймай, соынмен қатар
барлық шаруашылық коньюктураға ықпал етеді. Экономикалық тоқыраудан шығу
үшін мемлекет салық салдудағы жеңілдіктер беру жолымен күрделі қаржыны
ынталандырып, тұтыну мен инвистицияны қолдап, тауарларға жиынтық қоғамдық
сұраныстың болуы үшін қолайлы жағдайлар жасайды.
Қазіргі кезде нарық тық экономиканың белсенді қатысушылары
кәсіпкерлер, іскер адамдар немесе бизнесмендер.
Кәсіпкерлік туралы көзқарас мыңдаған жылдар бойы өндіргіш
күштің дамуымен меншік қатынастарымен, ғылыми техникалық прогресстің және
қоғамдағы өндірісті ұйымдастырудың түріне, оның шоғырлануы дәрежесіне қарай
өзгеріп тұратынын атап өту қажет.
Әлеуметтік экономикалық құбылыс ретінде кәсіпкерлік көптеген
қоғамдық қатынастарды қамтиды. Кәсіпкерліктің тамыры дам қызметінің
экономикалық жағдайларында жатыр.
Кәсіпкерлік қызметтің мәні өндіріс құрал жабдықтарын шаруашылық
объектісі ретінде иемденуде және табыс алу мақсатында ө ндіріс факторларын
тиімді пайдалану. Кәсіпкерлік ққызметтің өркениетті дамуы үшін мемлекет
тарапынан жағдай жасалуы қажет.
Ι-Тарау.Қазақстан Республикасындағы кәсіпкерлік қызметтің даму бағыттары
және оларға мемлекеттік әсер ету жүйесіндегі салықтардың ролі
1.1 Кәсіпкерлікті дамытудың әлеуметтік экономикалық алғы шарттары
Кәсіпкерлік қызметке талдау жасау оның жалпы экономикалық категория
ретінде ұзақ тарихы мен терең тамыры барын көрсетеді.Орта ғасырларда
кәсіпкер деген термин ,одан да бұрынғы антрепренер(антрепренер
француз сөзі делдалдық дегенді білдіреді екі мағынада қолданылады түрлі
мереке мен музыкалық көріністі ұйымдастырушы және ірі өндірістік енмесе
құрылыс жобаларын басқарушы. Көне тарих пен орта ғасыр ғалымдарында
кәсіпкерлік туралы оның индустриялық кезіне дейін қалай аталатынына
қарамастан ,еркше ой пікір болған.Алайда батыстың экономикалық теориясында
кәсіпкерлік мәселелеріне назар аударуи 18 ғасырдан басталды.Оны атақты
ғалымдар Р.Кантилонаның, А.Тюргоның, Ф.Кенэнің, А.Смиттің, Ж.Сэйдің
есімдерімен байланыстырады. Кәсіпкер терминының атасы белгілі ағылшын
экономисі Ричард Кантилон .Ол кәсіпкер деген нарық жағдайында әрекет
жасаған адамды айтқан.
Әлеуметтік экономикалық құбылыс ретінде кәсіпкерлік көптеген қоғадық
қатынастарды қамтиды. Мұның айталық, заң құқылық, психологиялық, тарихи
жақтары бар. Бірақ кәсіпкерліктің тамыры адам қызметінің экономикалық
жағдайларында жатыр.Кәсіпкерлік қатынастарды қараудың алғашқыт нүктесі
олардың субъектісі мен объектісін анықтау.
Кәсіпкерлік субъектісіне экономикалық қызметке қатысушы түрлі
мүшелер, алдымен жеке дара индивиттер, адамдар жатады. Олар бұл сапада жеке
дара өндірісті ұйымдастырудан көрінеді. Мұндай кәсіпкердің жұмысы өзінің
еңбек шығындарына немесе жалдамалы еңбекті қолдануға негізделеді. Соңғы
жағыдайда кәсіпкер жалдаушы болады. Кәсіпкер қызметті бір топ адамдар
жүргізу мүмкін, оларды байланыстырушы-міндетті шарттар мен экономикалық
мүдде. Мұндай кәсіпкерліктің түрі –ұжымдық, коллективтік деп аталады.
Ұжымдық кәсіпкерліктің субъектісі - әртүрлі ассоциациялар: акционерлік
қоғам коопиративтер және тағы басқалар. Жеке дара кәсіпкерлерге қарағанда
партнерлік бірлестіктер ірі көлемдегі мәсвелелерді шеше алады.
Мемлекеттік кәсіпорындар туралы ерекше айтқан жөн. Өйткені
мемлекетте кәсіпорындарының ұжымы өзінен-өзі кәсіпкерліктің субъектісі бола
алмайды. Бірақ егер қайта құрылыс болып, бұрынғы ұжымның орнына жаңа,
айталық арендаторлар ұйымы құрылса, онда соңғылары ұжымдық кәсіпкерліктің
субъектісі болады. Осыдан келіп кәсіпкерлік қызмет түрінің ирархиясы
шығады:
Мемлекеттік (жоспарлы кездегіден өзгеше нарықтық экономикадағы роліне
байлданысты), ұжымдық жеке дара.
Кәсіпкерліктің потенциалдық мүмкіндіктерінен толық бағалау
үшін олардың субъектілерін номиналды және реалды деп бөлудің маңызы ерекше.
Номиналдықа кәсіпкерлік қызметімен айналысу құқығы. Нарықты
экономика елдерінде әрбіреуінің бұган құқығы бар. Алайда мұны жүзеге асыру
қоғам мүшесінің бәрінің қолынан келмейді. Сондықтан кәсіпкерліктің шын
реалды субъектісі-бұған деген алғы шарттары бар, ең бастысы-капитарл
иемдену құқысы бар. Міне осы адамдар экономиканың кәсіпкерлік септігін
құрып дамытва алады.
Кәсіпкерліктің объектісі – адаамның бергілі қызметі.
Кәсіпкерліктің соңғы нәтижесі-өндірілген өніммен көрсетілген қызмет.Бірақ,
ең бастысы-әр кәсіпкер оның өзіне тиімдісін пайдалысын ғана жасайды. Міне
осы себептен кәсіпкерлердің ең басты мақсаты өз кәсіпорнының пайданы көп
келтіруі немесе шығындарын барында азайту. Ал кәсікердің табысы көбіне
оның істі үйымдастыруына тікелей байланысты. Ал қызметінің бастапқы
кезінде кәсіпкер қатаң бәсеке жағдайында нарықтан шығып қалмас үшін өндіріс
факторларын комбинациялаудың жаңа жолдарын іздейді, яғни бұл кәсіпкер
ісінің ең басты мақсаты.
Сонымен, кәсіпкерлік-жаңа мүмкіндіктерді іздеу, жаңа
технологияны пайдалану, капиталды жұмсаудың тың салаларын іздеу, ескі ойлау
шеңберіне шығу, былайша айтқанда өндірістің жаңа түрін ашып дамыту,
қызметтер мен тауарлардың жаңа түрлерін шығару мақсатында ұйымдастыру
құрылымдарын өзгерту, жаңарту және өркендету болып отыр. Мұндай
өзгерістердің түрлері әр алуан жаңа кәсіпорындар ашу немесе ескілерін жою
және модификациялау.
Демек, нақты өмірде кәсіпкерліктің объектісі-новаторлық, жаңашылдық,
ерекше мағынадағы новаторлық- өндіріс, айырбас және бөлудің түрлі
факторларын үйлестіру.
Кәсіпкерлік әр кезде де белгілі бағытта ұйымдастырылады , нақты
формалары бар. Кәсіпкерліктің шаруашылық жүргізу тәсілі ретінде бірнеше
жалпы белгілері бар. Оның ішінде негізгісі – шаруашылық субъектілерінің
еркіндігі мен тәуелсіздігі. Олардың егемендігі нарық механизмі әрекетін
қамтамасыз ететьін тәртіп қалыптастырады. Кәсіпкердің тәуелсіздігі оған
экономикалық ресурстарды алуға, осы ресурстардан өз қалауынша қызмет пен
тауар өндіру процесін ұйымдастыру және оларды нарықта кәсіпкердің
ойлағанындай сату құқығын береді. Матиреалдық ресурстармен ақша капиталының
иелері бұл ресурстарды өз қалауынша пайдалана алады. Әрбір қызметші өзі
істей алатын еңбекпен айналысуға құқығы бар. Алайда қандайда болмасын
еркіндік көптеген жағдайлармен шектелген, олар сыртқы орта мен субъектілер
әрекетінің нәтижесінен шығады. Дегенмен кәсіпкерліктің басты щарты- барлық
мүмкіндіктердің деңгейі тұрғысынан шешім қабылдауға автономиялылығы,
өзбеттілігі.
Барынша көп табыс келтіру – кәсіпкерлік жұмыстың қозгаушы
факторы. Көп жағдайларда тек осы тұрғыдан ғана іс ұйымдастырылып, одан әрі
кеңейтіледі. Бірақ нарық жағдайында белгілі бір өзгерістер өне бойы болып
тұрады. Кәсіпкер көбіне бұл өзгерістердің басталуын күтпейді, тек соңынан
қана оларға тиісінше көңіл аударады. Олар оздеріне тиімді өзгерістер яғни
жұмыстарына жаңалықтар еңгізеді. Жаңалық процесінің мұраты-пайда табу.
Нарыққа жаңа тауар шығарған немесе ресурс үнемдейтін экономикалық тиімді
технология ұсынған алғашқы фирма оларды белгілі уақытқа деин баламалы
құнынан жоғары бағамен сатады, міне осы қаблет-әдеттегіден ерекше шешім
қабылдау іскерлік әлемінде ерекше жоғары бағаланады.
Кәсіпкерлікке тән тағы бір сипат шаруашылық жүргізудегі
тәуекелге бел бууы. Іске кіріскенде алғашқы болашақ бұлдыр, оны болжап білу
киын. Жаңа идеялармен жобаларды пайдаланғанда бастапқыда қауіп-қатері көп,
оларды өне бойы экономикалық жағынан есептеуге мүмкін емес,
Шаруашылық қауып –қатердің , тәуекелдің негізінде мүмкін
болатын және шын нәтижелердің ара қатынасы жатады. Егер өндірілген
тауарлар бағасы жұмсалған шығындарды қайтармаса, онда кәсіпкер өз қызметін
тиімді ұйымдастыра алмағаны , әлде күткен конъюктура жайсыз болғаны.
Өндіріс факторларын конбинациялауды тұрақты бақылау
кәсіпкерді өне бойы ауыр жағдайда ұстайды, ал мұндай психологиялық жай
өндірістің басқа мүшелерінде тарайды. Сонымен, нақты кәсіпкерлік қызметтің
шеңберіне шаруашылық белсенділіктің жаңа мүмкіндіктерін іздеу
пайдалылықтарын анықтау, өндірісті ұлғайтудың қаржылық және басқа
ресурстарын қамтамасыз ету, жұмысшыларды жалдау, өкіметпен жабдықтаушымен,
кленттермен қарым-қатынастар енеді. Әрине осы жұмыстардың бәрін бір адамның
атқаруы міндетті емес. Бірақ кәсіпкерді лизамен салыстыру орынды; ол
басқалардың энергиясын көбейтеді. Тәуелсіздік және ұйымдастырудағы
новаторлык кәсіпкерліктің мәні осында: біреу оған өмір берсе , екіншісі
тағдырын анықтайды .
Кәсіпкерліктің мәнін толық түсіну үшін оны меншік қатынастарын
жүзеге асырудың бір түрі деп қарау керек. Кәсіпкер меншік иесі ме? Бұл
сұраққа жауап беру үшін меншік иесінің қызметін шаруашылық субъектісінің
қызметінен айыра білу шарт. Өткен ғасырдың өзінде-ақ меншіктегі капиталдан
қызмет атқаратын капитал бөлінеді. Осыған қарап өндіріс құрал –жабдықтарын
меншік объектісі ретінде иемденуден оларды шаруашылық объектісі ретінде
иемденуі, тиісінше меншік иесі қызметін шаруашылық субъектісі қызметінен
айыра білу қажет. Субъектінің өндіріс құрал –жабдықтарын меншік және
шаруашылық объектісі ретінде иемденуі жеке – дара кәсіпкерлік деп
түсіндіріледі. Шешім қабылдау процесі капитал иесін түгелдей тәуекелді.
Алайда әдетте шешім қабылдау капитал иесінің капиталды басқарушыға ауысып
отырады. Бұл өндіріс құрал-жабдықтарынан шаруашылық объектісі ретінде
иемдену. Оның иелері жеке адам, топ немесе ұжым болулары мүмкін. Олар
белгілі жағдайлар негізінде кәсіпкерлерге айналды- өздерінің шаруашылық
жұмыс нәтижелеріне экономикалық жауапкершілікпен қарайтын оқшауйланған
тауар өндірушілер. Ол тенденция бағыт акционерлік қоғамдарының пайда болуы
мен байланыстарды күшейтеді. Жеке кәсіпорындарда бұрынғысынша меншік иесі
кәсіпкер бірақ қазір кәсіпкерлер кооператив болып , ұйымдастыру, техникалық
басқару меншік иесінен толық қанды өкілі – менеджерге ауысуымен
сипатталады. Сонымен, кәсіпкер өндіріс құрал-жабдықтарын меншіктенуші
болмай ақ шаруашылық өкілі ретінде иемдене алады. Кәсіпкер қызмет істейтін
меншікті иесі ретінде шаруашылық субъектісі болып оқшауланады. Оған
шаруашылық жұмысын өз бетімен жүргізуге жағдай жасайды, өз есебінен
кәсіпорында ашық, өндіріс құрал-жабдықтарын тиімді пайдалануға оны жұмыс
күшімен қосудың жағдайын анықтауға мүмкіндік береді.
Демек, кәсіпкер мен меншік иесі арасында айтарлықтай байланыс жоқ.
Кәсіпкерлікті өркедетудің шарттары: меншік қатынастарын персонификациялау
(адамдық келбеті), мүіктерді қолдану жөнінде өз еркі, жауапкершілігі мен
шешім қабылдау мүмкіндігінің өнімдер мен табыстары жөнінде де осындай
мүліктердің берілуі қабілеттер мен жинақтарды пайдалану жолдарын таңдап
алудағы өндірушілер мен тұтынушылардың экономикалық еркіндігі, нарықтардың
ашықтығы және тең салмақтылығы, қызметтер мен тауарлардың капиталдың,
информация мен жұмыс күшінің қозғалысында кедергінің болмауы, тауарды
бірдей бағамен сатып алу мүмкіндігі болуы, азаматтардың құқықты қоғамының,
оның ішінде заң шығаратын, орындаушы – сот үкіметінің құрылуы және меншікті
иесі мен кәсіпкермен құқығын қорғау.
Кәсіпкерлік дамуының дәрежесі, немесе жетілдірілмеген болуы
мүмкін. Кәсіпкерлік қызмет нарықтан шығады, ол нарық қатынастарының сипаты
мен көлеміне байланысты. Кәсіпкерлікті өркендетудің жағдайларын жасауда
бәсекенің орны ерекше. Кәсіпкер үшін шаруашылықты жүргіз – бәсекеге түсу,
өндірісті ұйымдастыра отырып, ол бәсекелік күрске әзір болуын, нарықтың
қоғамдық қажеттілігіне сай келмейтінінің артығын қиып түсетіндігінен әзір
болуы керек. Кез-келген меншік түрі (соның ішінде мемлекеттік де ) прогресс
жолына шыға алады. Сонымен қатар кез-келген меншік тірі (соның ішінде
жекеменшік те) прогрестің күшті символы болады, егер сол жасампаз бәсеке
жол ашса. Күшті нарықтық эконмикасы бар елдер тәжірибесі көрсеткендей еркін
бәсеке жүйесін реттейтін экономика белгі болады. Ол мемлекетсіз жұмыс істей
алмайды, өйткені мемлекет ақша ұсынысын ұйымдастырады, ұжымдық
қажеттіліктің бөлігі ретінде өтемдер береді. Нарықтық мінездердің тиімсіз
жақтарын тежеп жібермейді.
Нарықтық экономика үшін күрделі ауруға бірден қарсы тұра
алмайды- монополизмге, инфляцияға және іскерлік пен белсенділіктің
төмендеуіне. Өзінің ішкі резервтері арқылы оларға қарсы тұруы қиын. Егер
мемлекет бұған араласпаса аурулар асқынып, біраз экономикалық және
әлеуметтік зиян келтіреді. Кеңісшіл теоретиктер өздерінің саяси
ұсыныстарында инфляцияның зардаптарынан керісінше көңіл бөлмегенінен 70-
жылдардағы инфляцияны күшейтті, ал нарықтық күш – қуаттары бұған жетпеді.
Ол үшін мемлекет ретеудің формалау, 80-жылдардағы консерваторлардың күшті
дәрілері қажет болды.
Қазіргі нарықтық шаруашылық монополияға, инфляцияға қарсы,
шараларынсыз, өндірістің ұзақ құлдырауынан тоқтататын саясатсыз мүмкін
емес. Мемлекеттің нарықтық эконоикаға раласуының басты белгілері осындай.
Бұл шеңбер рыноктық механизммен реттеудің қисынды тетігіне, қазіргі
қоғамның әлеуметтік-экономикалық проблемаларын шешуге жеткілікті.
Егер мемлекет ақшаны нарықтық экономикаға жібергеннен артық
шығарса, онда ол қандай да ізгілікті мұраттарды басшылыққа алса да,
рыноктық процестердің бұзылуы тиімділігінің төмендігіне әкеледі.
Ерте ме кеш пе экономиканың мемлекетсізденуі, оның мемлекеттің
белсенді араласуынан шыйғуын қажет етеді. Мемлекетсіздендіру жүйесі кемінде
4 шаруашылықты басқаруды бюрократтандырудан құтқару, мемлекеттік кәсіпкер
қызметі шектеу, жеке капиталды ынталандыру экономиканы реттеуді тарылту.
Мұндай жүйенің қажеттілігін есепке алу мұндай қорытындға әкеледі:
жекешелендіруді, мемлекетсіздендіруді жай бір іс деп қарап оны шаралардың
барлық жүйесінен бөлек жүргізу (кешіктіріп я ерте) шаруашылық түбірлі
өзгертулердің тиімді құралы бола алмайды.
Бұл жағдайда жекешелендірудің теориялық анықтамасын берудің
маңыз зор. Жекешелендіру-объектілерді белгілі қызмет түрлерін мемлекет
қолынан алып жеке меншікке беру кең мағынада бұл түсінікке кейбір
артықшылықтарды немесе монопольды нарықтың белгілі сегментін жаулап алу,
немесе жаңа мемлекеттіктен басқа қызметпен тауарларды ұсыну түрлерін
жекелендіру кіреді.
70-80 жылдарда жекешелендіру бүкіләлемдік құбылысқа айналды. 80-
жылдың аяғында дүниежүзінің 80 елі – Латын және Солтүстік Америка
мемлекеттерінен Оңтүстік Корея, Филиппин, Малайзияға дейін мемлекеттік
секторды қысқарту бағдарламасын қабылдады. Мұнда Ұлыбритания елінің мысалы
айтарлықтай 1979 жылы Маргарет Тетчер үкіметі жекешелендіруді экономикалық
саясаттың басты мәселесі деп есептеді. Нәтижесінде өткен 10 жылдықта жеке
капиталға экономиканың мемлекеттік секторынан 29 ірі кәсіпорны берілді Ол
шаруашылық жұымысның көрсеткіштеріне игі әсер етті, Мысалы, БритишСтиль
мемлекеттік бола отырып жылына 1млн. Стерлинг шығынға ұшырады, ал
денационализацияланғаннан кейін, яғни мемлекет иелігінен шыққаннан соң
тұрақты пайда келтіреді. Бірақ Англия жекешелендіруде біраз жетістікке
жеткенмен ол техникалық және экономикалық қиындықтарға кездесті.
Біздің жағдайымызда жекешелендірудің ерекшелігі меншіктің
мемлекет қолында жоғары шоғырландыру мен кәсіпкерлік дәстүрмен сипатталады
мұндай ерекшеліктер жекешелендіруді жүргізудің қосымша шаралар мен де
байланысты.
Национализациялануға қарағанда жекешелендірудің ерекшелігі
процесі бір сатылы акт емес, яғни оны тез жүргізуге болмайды. Кәсіпорында
сату меншік иесін ауыстырудың құқықтық жақтарын анықтайтын бірінші саты.
Ал тағы да кемінде екі сатыдан тұру керек: Меншік иесінің құқығын
нақтыжүзеге асырудың шын жағдайларын жасау(саяси, экономикалық, әлеуметтік,
праволық нормаларын) және ең соңында меншік иелерімен басқарушылар арасында
коммерциялық жұымстардың басқа меншік иелеріне беру жөнінде еңбек
бөлінісінің болуы. Әрине бұл ұзақ сипаттағы процесс. Мұның мемлекетке
жүргізу мүмйкін, бірақ фодан кейінгі қарқыны әртүрлі орындаушылар мен
әрекет етушілерге баланысты және олардан басқа объективті фактілерге де
қатысты болады.
Жекешелендірудің түрі көп, әрбір ел өзінің қайталанбас
жекешелендіру жолын қалыптастырады. Алайда ерекшеліктерінің көптігіне
қарамастан, жекешелендіру концепциясының әзірлігінде төмендегідей
талаптарды ескерген жөн: одан басқалары өтпелі кезеңді нарықтық шаруашылық
өлшемдері бойынша жұмыс істеуге ынталандыруды пайдалану, жекелендіру
кезінде көз бояушылыққа жол бермеу; ішкі нарықтың капитал сенімділігінің
проблемасын; халықты жекешелендіруге құызықтыру жағдайларын жасау,оны
үнемі сақтау; халықты әлеуметтік жағынан қорғау әсіресе аз табыс
алатындарды; жекешелендіруден түскен түсімдерді әлсіз кәсіпорындарға бермеу
керек.
Ешбір елде жекешелендірудің ойдағыдай керемет тәсілі жоқ. Әрбір
елдің тәжірибесі оң және теріс жақтарын көрстееді. Көптеген жағдайларда бұл
процесс сол елде қалыптасқан нақты тарихи және әлеуметтік мәдени ортамен
анықталады; қоғамдағы тұрақтылықтың дәрежесі мен праволық реттеу жүйесі
және оның тиімділігінен экономикалық дамудың жағдайы мен, дамыған қаржы мен
банк жү.йесінің болуы мен әлеуметтік құрылымындағы орта топ үлесі мен,
халықтың психологиясына байланысты.
Жекешелендеруді кең шеңберде тиімді және кезеңдер мен өткізу үшін
жоғарыдағы аталған шарттарды орындау әсіресе көптеген инвесторларды тауып,
саяси және әлеуметтік келісім және мемлекет тарапынан тұрақты ауқымды
бақылау арқылы жүргізуге болады.(пара беру мен, коррупция мафия мен күрес).
Әр түрлі елдердің тәжірибесі көрсеткендей жоғарыда аталған
шарттардың тек біреуін ғана елемеу жекешелендірудің нәтижесін және қарқынын
төмендетеді. Бұл процесті асығып және қалай болса солай жүргізу, жергілікті
жерде ескі экономикалық жүйені жасамай жекешелендіру-әлеуметтік қауіпке
әкеледі.
Мысалы: Қазақстан Республикасында да жекешелендіру процесінде де
қиын жолмен жүріп келеді. 1991-1992 жылдарға арналған жекешелендіру мен
мемлекеттік иелігінен алудың бірінші кезеңінен нәтижесінде құны 1млрд
сомаға жуық болған 6198 объект сатылды. Жекешелендірілген кәсіпорындарында
767 000 адам іс жүзінде меншік иелеріне айналды. Бұл республика бойынша
жалпы жұмыс істеушілердің 12 ө алайда мақсат орындалған жоқ. Саудада
жекешелендірілген кәсіпорындардың үлесіне барлық бөлшек тауарлар
айналымының небәрі 4ө ған келеді. Ал олардың жалпы санының 40ө
жекешелендірілген елді бұл процесті жүзеге асыруда жоғарыда айтылғандай
асығыстық, мүлікті талан-таражға салу басым болды.
Республикада мемлекет иелігінен алу мен жекешелендірудің 2 кезеңі
де осы және тағы басқа кемшіліктер қайталанбас үшін біраз өзгерістер
енгізілді. Ең бастысы бұған бүкіл халықты кеңінен қатыстыру, жариялықты
күшейту, үкімет пен мемлекет тарапынан бақылау жүргізіледі.
Жекешелендіруге тұрғын үй купондарын барынша қатыстырып инвестициялық
қорлар құрыап, жекешелендіруден түскен қаржының 10-15ө халықтың материалдық
жағдайы нашар топтарына бағыттау көзделген.
Жекешелендірудің 1993-1995 жылдарға арналған екі кезеңнің ұлттық
бағдарламасында бұны үш бағытта белгіленген:
Бірінші бағыт-шығын салаларды қамтиды. Онда 200 адамға жұмыс
істейтін сауда, қоғамдық тамақтандыру және тұрмыс қажетін өтеу
кәсіпорындары иелеріне берледі. Бұл бағыт шамамен 27000 кәсіпорынды, онда
істейтін адамдарды қамтиды.
Екінші бағыт- жаппай иелендіру. Бұл жолы 500 адамға дейін жұмыс
істейтін бүкіл кәсіпорындар мемлекет қарауынан иелерінің қолына өтеді,
мұндай кәсіпорындарының саны 9000 шамасында және 3 млн адам қамтылады.
Үшінші бағыт- аса ірі және бірегей кәсіпорындарды және басқа
нысандарды(объектілерді) мемлекет иелігінен алу бұл тұста үкімет олардың
әрқайсысына өзгеше талаптар мен келеді. Мұнда холдингтер ұйымдастыру
болады. Үшінші бағытта 1,5 мың кәсіпорын және 2млн адам қамтылады.
Үкіметтің ұсынысы бойынша шағын кәсіпорындар аукциондар мен конкурстар да
өткізіледі.
1992 жылдың орта кезеңінде Қазақстан Ресбуликасының 35 акционерлік
қоғамы 76 салааралық қоғамдастық, 30 концерндермен концорциум, 120
коммерциялық банктер 60 тауар биржасы 40 сақтандыру компанияларды
2аудиторлық орталық, 11000 кооперативтер, 5,5 шағын, кіші кәсіпорындар
болды. Бұл күндері олардың саны мен сапасы өсті. Қазір 200 түрлі банктер
бар. Тек ауылшаруашылығында жекешелендірудің бір кезеңінде 759 ұжымдық, 388
кіші кәсіпорындар 766 шаруа шаруашылығы, 99 ауыл шаруашылық кооперативі, 39
шаруа шаруашылығының ассосациясы мен 25 шағын кәсіпорындар ассосациясы
құрылды.
Сонымен жекешелндіру нарықтық экономикаға өтудің алғышарттарын жасай
отырып, кәсіпкерліктің құнарлы топырағын әзірлейді. Бастапқы кезде
кәсіпкерлік капиталдың тез айналатын салаларында дамиды, саудада да,
қоғамдық тамақтану органдарында қызмет көрсетуде және т.ғ.б.
1.2. Қазақстан Республикасында орта және шағын кәсіпкерлік
субъектілерінің даму тенденциялары.
Қазақстан Республикасында шағын кәсіпкерлікті қолдау мен дамытудың
мемлекеттік бағдарламасына сәйкес күтілген нәтиже: шағын кәсіпкерлік
субъектілерінің жалпы ішкі өнімдегі үлесі 15ө дейін, ал субъектілердің
жалпы саны 500 мыңға дейін, шағын бизнес саласында жұмыспен
қамтылғандардың 2млн адамға дейін артуы керек болатын. Табиғи
монополияларды реттеу бәсекекелестікті қорғау және шағын бизнесті қолдау
жөніндегі агенттіктің мәліметтері бойынша 2007 жылдың соңында елімізде 372
мыңнан астам шағын кәсіпкерлік субъектілері қызмет жасап, онда 1,4 млн
адам еңбек еткен. Бұл республикадағы еңбекпен айналасындағылар 23 ө 2007
жылмен салыстырғанда 2008 жылы республика бойынша шағын кәсіпкерлік
субъектілерінің саны 12 ө онда жұмыспен қамтылғандардың саны 13ө артқан.
Жалпы шағын кәсіпкерлікті дамыту аймақтық экономиканы көтерудегі
маңызы зор.Кәсіпкерліктің салыстырмалы түрде жан- жақты дамыған
орталықтарының бірі Алматы облысы болып табылады. Енді, Алматы – облысы
бойынша кәсіпкерліктің даму деңгейін деңгейін келесі мәліметтерден көруге
болады
Кесте 1
Алматы облысының шағын кәсіпкерлік субъектілерінің саны туралы мәлімет
(бірлік)
Жылдар 2005 ж 2006 ж 2007ж 2008ж 2009ж
Шағын кәсіпкерлік 17587 18317 18808 34568 56961
субъектілерінің саны
Оның ішінде, 297 430 442 618 785
өндірісте
Алматы облыстық кәсіпкерлік, шағын және орта бизнесті дамыту мен
қолдану жөнінде комитетінің мәліметтері.
Осы кестеде келтірілген мәліметтерден байқалғандай, талдауға алынған
2005-2009 жылдары шағын бизнестің қалыпты дамуы деңгейі байқалады. Бұл ең
алдымен аталған жылдары макроэкономикалық тұрақтану тенденциясының сақталуы
мен мемлекет тарапынан шағын және орта бизнестің дамуына басым көңіл
бөлуінің нәтижесі. 2008 жылы 2005 жылмен салытырғанда шағын бизнес
субъектілерінің саны мен өндірістегі кәсіпкерлер санының сәйкесінше 1,9
және 2,1 есеге артуына, әсіресе, 2002 жылдан бастап мемлекеттің шағын
кәсіпкерлікті қолдауды күшейтуі оң ықпал етті.
Алматы облысындағы шағын және орта кәсіпкерліктің даму барысын
жіктеп қарастырсақ, ол мына төмендегі мәліметтерге келтіріледі.
Алматы облысы бойынша 2005 жылы 17587 шағын кәсіпкерлік
субъектілерітіркеліп, 15685-і немесе 89,1ө жұмыс істесе, 2006 жылы
тіркелген 18317 субъектісінің 16136-сы немесе 88ө қызмет жасаған. 2007
жылы 18808 шағын кәсіпкерлік субъектісі тіркеліп, оның 16937-і немесе 90ө
жұмыс жасаған. Жалпы, 2007 жылы 2005 жылға қарағанда жұмыс жасайтын шағын
және орта бизнес субъектілерінің саны 1,17 есе артқан.
1-кестеде келтірілген мәліметтерден байқалып отырғанындай, облыс
бойынша шағын және орта бизнестің дамуының дамуының әртүрлі даму
тенденциясы сақталуда.
Өндірістегі шағын және орта бизнестің даму барысында салық, несие
тәрізді мәселелермен қатар, олар өндірген өнімнің өзіндік құнының
жоғарылылығы мен сапасының нашарлылығына сұраныстың төмендегі, қаражат
пен шикізаттың тапшылығы, ішкі нарықтық импорт тауарлардан қорғалмауы,
өндіріс орындарындағы құрал-жабдықтардың техникалық жағдайының төмендегі
мен бұл салаға инвестиция тартуға деген бастаманың әлсіздігі сияқты
мәселелер өз әсерін тигізіп отыр.
Кесте 2.
Алматы облысы бойынша жеке кәсіпкерлікпен айналысатын тұлғалардың
ішіндегі нақты салық төлеуге тартылғандар туралы мәлімет, 2006-2008жж.
Саны 2006ж 2007 ж 2008 ж
Адам Үлесі өАдам Үлесі өАдам Үлесі
ө
А 1 2 3 4 5 6
Барлығы, соның 12509 100 11943 100 15555 100
ішінде
А) патент негізінде 9324 74,5 8934 74,8 11933 76,5
В) тіркеу куәлігі 3185 25,5 3009 25,2 3622 22,5
бойынша
Алматы облысы бойынша салык, комитетінің мөліметі бойынша.
Өнеркәсіптік қүрал жабдықтарға бағытталған қүрделі қаржы салымына
салық жеңілдіктері азайтылғанмен, жеке түлғаларға берілетін жеңілдіктер
артқан.
Басқа да ор түрлі салық жеңілдіктеріне байланысты шектеу қойылды. Бүл
бағдарламаның теориялық негізі болып американдық экономист А. Лаффердің,
кейіннен лаффер қисығы деген атпен танымал болған теориясы саналады.
Лаффер қисығы
Мұндағы, К- салық ставкасы; У-бюджет кірісі; К.- сальгқ ставкасы өткен
ставкасы өткен жағдайда У —&вджет кірісіде артады. Бірақ салық ставкасының
оңтайлы молшері Кі-меміекеттік б^өджет кіріфнің У максимальды молшерін
Угқамтамасыз етеді, яғни қалыпты аймсЯй^ГОдан әрі салықтардың әсуі еңбе,
өндіріс, кәсіпкерлікке деген ынтаны төмендетеді, демек 100ө салық салу
жүзеге асырылған жағдайда мемлекеттік бюджет кірісі 0 -ге тең болады.
Салықтың төмендеуінінің нәтижесі болып экономикалық өрлеу мен мемлекет
кірісінің өсуі саналады. Ал, Лаффердің түжырымы бойынша, көлеңкелі
экономика және салық жүйесі кері байланысты. Салықтардың осуі колеңкелі
экономика мөлшері занды және заңсыз табысты салықтан жасыруфы, табыстың
басым бөлігін декларацияда көрсетпеуін арттырады.Керісінше, салықтардың
төмендеуі экономиканың дамуына ықпал етеді. Демек мемлекет кірісі салық
базасының үлғаюынан емес, салық ставкаларының өсуі есебінен артады. Бүл
теорияның кейбір аспектілерін Америка Қүрма Штаттары Үкіметі XX ғасырдың 20-
60 жылдары салық рефомасын өткізу барысында, кейінірек, жаңа ондеулерді
ескере отырып, 80 жылдары қолданды. Демск, Лаффер түжырымы еркін нарық
механизмінің қалыпты іс орекеті жағдайында тиімді болып табылады.
Осы тұста занды бір сурақ туады салық салудың оңтайлы деңгейін
қалай анықтауға болады? Әр түрлі ғылыми әдебиеттерде алуан түрлі пікірлер
келтіріліп, салық төлеуші өз табысының 30-50ө салық түрінде мемлекетке
беруге жағдайы келеді деп түжырымдайды. Біздің ойымызша, бүл қисынсыз
түжырым. Ойткені салық толегеннен кейін қалған табысы өндірістің көлемін
ұлғайтуға, техникалық базаны нығайтуға тағы басқа мүқтаждықтарды шешу
барысында жетуі тиіс.
1.3 Кәсіпкерлік қызметті салықтык реттеу мемлекеттік реттеудің негізі
ретінде
Мемлекеттік реттеудің экономикалық қажеттігі туралы моселенің
теориялық негізін көрнекті ағылшын экономисті Дж.М. Кейнестің (1883-1946ж)
1936 жылы жарық корген "Общая теория занятости, процена и денег" еңбегі
салды. Кейінірек жарық көрген Лаффердің бюджеттік концепциясы мемлекеттің
еркін, тоуелсіз косіпкерлер мен ондірушілердің шаруашылық қызметін реттеуге
мүмкіндік берді.
Мемлекеттің экономиканы реттеу оның эконмикаға араласуын білдіреді.
Нарықтық экономиканың қалыпты қызмет ету үшін мсмлекеттік және нарық реттсу
механизмдері өз ара тығызды байланыста болу керек.
Шведтік тәжірибеде дәлелдегендей аралас экономикада нарықтық және
мемлекеттік реттеу механизмдері үйлесімді қолдану қоғамның саяси және
макроэкономикалы түрақтылығын қамтамассыз етуге, олеуметтік экономикалық
мәселелерді үқыпты шешуге жағдай дасауға болады.
Мемлекет экономикаға нарықтық механизм ксрі осср берген тұста міндстті
түрде араласады яғни мемлекеттің экономиканы реттеуі кез келгсн коғамдык
жүйсні басқарудың ажырамас бөлігі болып саналады.
Қазіргі танда экономиканың реттеудің накты анық жолы жоқ десектс,
коптеген дамыған елдер үшін де негізгі түжырымдаманың оз ара қосындысы
негізіндегі реттсу одісін қолданады. Атап айтқанда: ор түрлі нүсқадағы
кейнсиандық ұсыныс экономикасы теориясы, монераизм. Ал, неоклассикалық
ағымды мсмлекеттік рсттеудің негізі ретінде алғанмен де, оны ғалымдар
кенсиандықтан болмейді. Осы теорияларға қысқаша нақты тоқталып отейік:
Кейнсиандық теорияның негізін қалаушы, корнекті ағылшын экономисті.
мемлеке қайраткері, прогресивті немесе үдемелі слык, жүйссі ондірішілінің
қүрделі қаожы сальшына қатысты тоекелгс баруын ынталандырады.
Кейнсиандық тсория мемлекеттік рсттсудің басты макроэкономикалык.
бағыттарына негізделеді. Аталған теорияға сойкес, салықтар экономикалык
жүйсде "қалыптасқан икемділік механизмі" ретінде орскст етеді. Үдемелі
салықтар экономиканың тендестірілуіне ықпал етсе, салык, түсімдерінің
томендеуі бюджет кірісін азайтып, экономиканың түрақсыздығын өршетеді.
Мүндай жағдайда салықтар "кдлыптасқан реттеуші" ретінде орскст етеді;
экономикалық орлеу ксзіндс салықтық түсімдерге қарағанда салық салынатын
табыс баяу оссс дағдарыс кезіндс салыктар табысқа қарағанда тез азаяды
нотижесінде қоғамдағы олеуметтік жагдайдың сарыстылмалы түрде түрақтылығы
сақталады. Аталған тсорияны ағылшын Үкіметі 1-ші дүнисжүзілік соғыс
алдында, яғни мемлекеттің барлық күші оскери онсркосіп ондірісінс
бағытталған түста тиімді қолдана білді. Ғылыми техникалық орлсу түсінда
экономиканы реттеудің кейнсиандық жүйесі экономикалық даму талабына сай
болмағандықтан орі мына томендегі себептсрге байланысты тоқталады:
біріншіден, ондіріс барысында инфляция тұрақтылығы сипатқа ие бола
бастағандықтан, ресурстарға дсгсн сүранысты емес үсынысты жандандыратын
қозғаушы күш кажет болды; екіншіден экономикалық ынтымақтастықтың дамуына
байланысты ор бір мемлекеттің сыртқы нарыоктан тоуслділігі артып
мемлекеттің сүранысты ынталандыруы шетелдік инвсстпцііягн оц осер етті.
Сондықтан ксйнсиандык, түжырымдаманы нсоклассикалық тсория алмастырады.
Неоклассикалық теория еркін босекелестікке, экономикалық түрактылыкха
негізделеді бүл екі түжырьшдаманың айырмашылығы мемлсксттік реттсу
одістсрінің ор түрлігіндс. Неоклассикалык, модсльдың окілі ағылшын
экономисі Дж. Мит. экономикалық процессті реттеуге мслекетті жанама түрде
к.атыстырады бюджст жонс салық саясатын сскремей, ақша -несие саясатына
басым назар аударады.
Бірақ бүл скі негізгі ағымның бір біріне қарамақайшы кслстін түстарда
бар. Кейнсиандық мектсптің окілдері (Дж.М Кейнс, А.Хансен, Ф.Ноймарк жонс
т.б.)мелекеттің экономикаға белсенді араласу идеясын жақтап салықтарды
мемлекеттің экономикалық саясатының негізі қүралы ретінде қарастырады.
Неоклассикалық мектептің өкілдері (А.Маршалл, М.Уэйденбаум, А.Лаффер
және т.б.) мемлекеттің экономиканы реттеуі шектеулі мөлшерде болғанын
қалайды, ал салықтарды тек фискальдық қүрал ретінде қарастырып
кәсіпкерліктің еркіндігін насихаттады.
Өз кезегінде неоклассикалық теориядан екі бағыт: ұсыныс экономикасы
теориясының манеторизм теориясы кеңінен таралады.
Экономикалық процестердің мемлекет тарапынан реттелуі кез келген
қоғамдық жүйенің басқару элементі болып табылады. Мемлекеттің экономикаға
рараласыу дәрежесі қоғамның дамуының әр бір нақты тарихы кезеңінде шешетін
міндеттеріне және мақсаттарына байланысты реттеудің формалары мен әдістері
анықталады.
Экономикалық процестердің мемлдекеттік тарапынан ретттелуі кез келген
қоғамдық жүйенің басқару элемнті болып табылады,. Мелекеттің араласу
дәріжісі қоғамның дамуының әр бір нақты тарихы кезеңінде шешетін
міндеттеріне және мақсаттарына байланысты: реттеудің формалары мен әдістері
де осылар арқылы анықталады.
Жоспарлы экономикалық жағдайларында реттеу жалпылық сипат алып,
дамудың тек басты пропорциялары ғана емес басқарудың ең теменгі шаруашылық
есеп буындарына дейінгі барлық деңгейлерін қамтиді. Шешімдер қабылдау
дербестігі жоспарлы тапсырмалар жоғарыда белгіленген нормалар, нормативтер,
лимиттер, бағалар, шығарылатын өнімдердің молшері аркылы болар болмас
ауқымға дейін шектеледі.
Сөйтіп тауар-ақша қатынастары мен оларға сәйкес экономикалық зандардың
соз жүзіндегі іс-қимыл жағдайында шаруашылық омір шаруашылықтар
субъектілерінің экономикалық мүдделері, ресуртсар пайдалану мүмкіндіктері
косіпкерлік тиәуекел және соған байланысты үжымдар мен олардың
қызметкерлеріне келтірілген материалдық шығындар ескрілмей бүйрықшыл
кеуденсоқ әдістері мен реттеліп отырды. Бұл жүйеде қаржының рөліне жөнді
мән берілмеді, оның қызметі ақшалай қаражаттар жинап, оларды беруге нұсқау
- бұйрықтарға сәйкес қайта бөлуге сайып отырады.
Нарық қатынастары бүл үлгіні жоққа шығарады. Оның орнына экономикалық
соның ішінде қаржы формалары мен әдістері арқылы жанама реттеу жүйесі
келді. Дүниежүзілік практика қүрамъгнда: салықтар ставкалары салық салу
жоніндегі санкцияларымен жеңілдіктері, амортизация нормалары,
кәсіпорындарының қорларына қаражат бөлу нормативтері, әлеуметтік
қамсыздандыру нормативтері, бюджетті қаржыландыру колемі (дотация,
субвенция, субсидия) бар реттеу жүйелерін жасап шықты. Бүған қосымша
реттемелер: ақшалай (вальта курсы, ақша имиссиясы), несиелік (несиеге
төленетін проценттер), орталық (мелекеттік, үлттық) банкінің есептік
ставкасы мен резервты талаптары, баға (кесімді баға деңгейі, кеесінді және
еркін бағаның арақатынасы, рентабельділіктің реттелуі деңгейі).
Аталған реттемелер экономиканың белгіленген бағытта дамуын үйлестіріп
отыруға арналған. Олар қүрделі байланыста іс қимыл жасайды. Мемлекет қаржы,
баға, ақша-несие саясатының бағытын анықтағанда, қоғамның экономикалық және
әлеметтік мүдделерге қимыл ету формалары мен одістері қолдану ағымдағы жоне
болашақтағы мақсат- міндеттерге байланысты.
Республика аймақтарының экономикальтқ дамуының әркелкілігі мен
ондірістегі орналастыру тиімділігі айырмашылықтар бойынша белгілі бір
олеуметтік деңгейі жоне аймақтың әрі қарай экономикалық дамуын қамтасыз ету
үшін қаржы ресуртстарын қайта бөліске салуды қажет етеді, қайта бөлудің
ауқымы мен дорежесі мынадай факторлармен айқындалады:
қаржы ресурстарының болуы;
аймақтың әлеуметтік инфорқүрылымының даму деңгейі;
аймақтарда орналасқан шаруашылық органдарының өзін-өзі
қаржыландыру мүмкіндіктері.
Қазақстан экономикасының шикізаттық бағытта болуы жағдайындағы
мемлекеттік бюджеттің кірісін арттырудың жолы аралас ондірісті дамыту болып
табылады. Яғни халық тұтынатын тауарлар мен қызмет түрлерінің ауқымын
кеңейту үшін түтыну тауарлары ондірісін дамыту қажет. Халық шаруашылығының
бүгінгі күрылымында мемлекеттік бюджетке таза табыс кобінесе екі жолмен:
шикізат өндіру оны бастапқы өндеу салалары бойынша түседі, ондеудің келесі
кезендерінде таза табыстар едәуір бөлігі республикадан тыс дерлердегі
ақырғы өнімдерді ондірушілерден алынады.
Аралас ондірістің дамытудың қажеттігінің тағы бір себебі: экономиканың
қазірдегідей туралау жағдайында дүниежүзілік тожірибе салықтар түтынуға
қайта бағдарлауды үсынады, яғни жанама салықтарға баса назар аударылады,
Сонда тікелей салықтардың (пайда, мүлік, жер, табыс салықтарының) үлесі
кемуге тиіс.
Мемлекет тарапынан жоне нарықтың озін-өзі реттеуі экономикадағы
ахуалға байланысты екенін дүниежүзі тожірибесін коріп отыр. Ондіріс
қүлдырап, инфляция қарқындап, жүмыссыздқ көбейген кезде мемлекеттің ролін
артып, әлеуметтік-экономикалық ахуал жақсарған шақта мемлекетің ықпалын
азайтып, нарықтың реттеуші күштері қозғалысқа келеді.
Экономика дағдарысына байланысты бізде мемлсксттік қүрылымдардың
экономикалық процестерге ықпалын арттыру қажст. Экономиканы түрақтандыру
үшін бюджет тапшылығын жою, түтыну секторының теңгерілімділігін қалпына
кслтіру, халықшаруашылығы пропорциялары мен қүрылымдарын дүрыстау жоніндс
біртүтас шаралари кешенін әзірлеу керск. Бүл жағдайда сойкестендірілген
салық псн бюджст саясатын жүргізуге рналған макроэкономикалық жоспарлардың
ролі орасан зор, микрожоспарлаудың қаржы саласындағы міндеті халық
шаруашылығындағы барлық кірістер мен шығыстардың теңестірілгенін
корсетстінін жиынтық қаржы балансын қүру болып табылады. Жиынтық қаржы
балансы мемлекеттің қаржы ресурстары қозғалысын қадағалап, бүл процескс
нарық немесе окімшілік сипатындағы түзетулер енгізуге мүмкіндік береді.
Соның ішінде, сонғысы отпелі кезендегі микроэкономикада — шаруашылық
жүргізудің бастапқы буындарында басым жүреді.
Қаржылық реттетуде салық арқылы реттеудің маңызы зор. Нарық
экономикасында салықтар түбегейлі қайта қүрушы ролін аткарады. Олар барлық
деңгейдегі бюджетті қалыптастырудың басты козі, әлеуметтк кепілдіктерді
қамтамассыз ету қүралы жергілікті өзін озі басқарудың қаржылық негізі болып
қана қоймай, сонымен бірге мемлекеттің, шаруашылық субъектілерімсн халықтың
каржылык. мүмкіндіктері мүддслерін теңестіру қызметін де атқарады.
Салықтық реттеу кәсіпорындар мен халықтың белсенділік корсетугс
мүдделігін қамтамасыз етугс бағытталған. Бүған салық салу молшері арқылы
қол жстеді. Салык, деңгейі ең алдымсн қоғамдық қажеттсрді қанағаттандыруға
байланысты. Егср олар салық түсімдерінен қүрылатын жалпы мемлекеттік қорлар
аркылы қанапптандырылса, онда салықтар деңгейі жоғары ал халықтың жеке
табыстары мен косіпорындардың қаржысына қүрылса, салық деңгейі томен
болады. Егер салык, түсімдері мсмлекет шығындарын қаржыландыруға жстпссе,
бюджет тапшылығы пайда болып, инфляция туады. Тапшылык, ақшаның күнын
түсіреді де косіпорындары да халықта зиян шегеді. Егер осы кезде мемолекет
шаралар қолданып, қаржы жинап, ақша айналысы жаксарса, онда экономика
қалпына келіп уақытша іркіліс қана қалады ксрі жағдайда қаржыландырудың
тапшылығы натуралдық-заттай және ақшалай тсңгсрмеушіліккс инфляцияға жоне
ақшаның одан сайын қүнсыздануына әкеп соғады.
Салықтық ретеуде салықтар ставкасының молшері сияклы факторлардан
басқа салық жеңілдіктері жүйесінің де маңызы зор. Дамудың коғам үшін
қажстті: қаражаттарды әлеуметтік сфсраға, табиғатты корғау мен қайырымдылық
іс-шараларына, онімдердің, жүмыстардың, қызметтерінің жаңа түрлерін
ондіруге, онім мен қызмет көрсетудің әлеуметтік маңызды түрлерін үлғайтуга
жүмсау сияқты бағыттары жеңілдіктер арқылы ынталандырылып отырады. Алайда
жеңілдіктер жасаудағы да экономикалық жақтан негізделген шектері болуы
тиіс. Әйтпесе салык. жеңілдіктері шаруашылық субъектілерінің озін-озі
қаржыландыру мүмкіндіктерін тиімді пайдалануы
1995-2004 жылдарда салық жүйесін реформалау одан ары қарай жалғасып.
аяғында негізгі заңнан басқа әр бір салықтар мен алымдарды есептеу бойынша
18 нүсқаулықтар болды.
Сондықтанда да 2006 жылдың 12 шілдесінде жаңа салық Кодексі қабылданды.
Жаңа салық Кодексі 2007 жылдың 1 қантарынан бастап күшіне енгізілді.
Жаңа салық зандылығы бойынша салық саясатының негізгі бағыттары
төмендегідей:
• салық зандылығын орнықтыру;
• мемлекеттің фискалдық саясатын дамыту
• экономикаға шетел капиталын тарту;
• шағын бизнесті дамыту үшін арнаулы салықтық режимдер механизмін
енгізу. Экономикалық процестердің мемлекет тарапынан реттелуі
кез-келген қоғамдык жүйенің басқару элементі болып табылады. Мемлекеттің
экономикаға араласу дәрежесі қоғамның дамуының әр бір нақты тарихи
кезеңінде шешетін міндеттеріне жіне маКсаттарына байланысты реттеудің
формалары мен әдістері анықталады.
Экономиканың мемлекет арқылы реттеуде салықтық реттеудің маңызы зор.
Нарық экономикасында салықтар түбегейлі қайта құрушы рөлді атқарады. Олар
барлық деңгейдегі бюджеттерді қалыптастырудың басты көзі, олеуметтік
кепілдіктерді қамтамассыз ету қүралы, жергілікті озін-озі басқарудың
қаржылық негізі болып қана қоймай сонымен бірге мемлекеттің, шаруашылық
субъектілерімен халықтың қаржылык мүмкіндіктері мүдделерін теңестіру
қызметін атқарады.
ΙΙ-Тарау. Қазіргі кезде Қазақстан Республикасында кәсіпкерлік қызметке
салық салу механизмі
2.1.Жеке кәсіпкерлерге салық салу ерекшеліктері
Нарықтық қатынастар жүйесі, кәсіпкерлікті дамытуға жағдай жасайтын
және олардың өндіретін тауарлары мен қызмет түрлерінің сапасы мен
қүрылымын, көлемін арттыра отырып жүмыс тиімділігін арттыратын шаруашылықты
жүргізудің универсальды үлгісі болып табылады.
Орта және кіші кәсіпкерлікті дамыту мәселесі бүгінгі күні Қазақстаннын
экономикалық саясатында үлкен орын алады. Оның себептері Қазақстан нарықтык
экономикаға өту жағдайында түрлі меншік формасындағы кіші жоне орта
бизнестегі кәсіпорындар қүруға деген қажеттілік пайда болды, яғни, түтыну
нарығына оз тауарларын шығарып, халықты жүмыспен қамтамасыз ету,
экономиканы жан-жақты дамыту, әлемдік рынокқа шығу, ұлттық байлығьтмызды
көтеру.т.б.
Дамушы елдерде шағын және орта бизнесті дамыту мемлекеттін
экономикалық дендейін жоғарлатудың негізі болып табылады.
Кәсіпкерлікті дамытудың алғашқы іргетасы ең алдымен кооперативтер құру
негізінде қаланды. 1988 ж,"Кооперация туралы'? заңы мемлекеттік және
экономиканын колхоздық-кооперациялық секторларының бірдей қүқықтық деңгейде
жүмыс жасауын көздеді. Қазақстан кәсіпкерлерінің бірінші даму сатысы 1990
жылғы "Қазақ ССР кәсіпкерлікті және шаруашылық іс әрекетті дамыту" заңы
шықаннан кейін қалыптаса бастады. Кооперативтер мен үйымдар саны 15 мыңға
жетті, ал, онда жүмыс істейтіндер саны 300 мың адамға жетті. Олар елдегі
тауарлар мен қызметтердің терттен бір бөлігін шығарды.
Кейінірек, қайтадан "Кооперация туралы" заң жаңаланып, өнделіп
қайтадан шықты. Осыған орай кәсіпорындар жүмыс істегенімен сатып алу-сауда
кооперативтеріне салық салу қатал түрде жүргізілуінің әсерінен олардың
іскерлік қызметі қүлдырауға үшырады. Кооперативтер саны 1990-1995 жылдар
аралығында 2 мыңға дейін азайып кетті.Бертін келе мемлекеттің жүргізген
саясатқа орай жеке косітткерлік қайтадан қолға алына бастады. Олар түрлі
салықтық жеңілдіктерді қолданды, мемлекет тарапынан басқа да қолдаулар
тапты, сөйтіп, олпрдың саны күннен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz