Қазақстан Республикасының салық саясаты
Кiрiспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 3.4
I. Нарық қатынастары жағдайындағы салық теориясы
Салықтардың әлеуметтiк экономикалық мәнi ... ... ... ... ... ... ... .. 5.12
Салықтардың қызметi, олардың экономиканы
дамытудағы рөлi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .12.14
II. Қазақстан Республикасының салық жүйесi
Қазақстан Республикасы салық жүйесiндегi салық механизмi ..15.30
Салық жүйесiндегi әртүрлi салықтардың үйлесiмi ... ... ... ... ... ..30.46
III. Салық саясаты, оны жүзеге асыру мәселелерi
Салық механизмiн салық саясаты арқылы жетiлдiру ... ... ... ... ...46.52
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...52.53
Қолданылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..54
I. Нарық қатынастары жағдайындағы салық теориясы
Салықтардың әлеуметтiк экономикалық мәнi ... ... ... ... ... ... ... .. 5.12
Салықтардың қызметi, олардың экономиканы
дамытудағы рөлi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .12.14
II. Қазақстан Республикасының салық жүйесi
Қазақстан Республикасы салық жүйесiндегi салық механизмi ..15.30
Салық жүйесiндегi әртүрлi салықтардың үйлесiмi ... ... ... ... ... ..30.46
III. Салық саясаты, оны жүзеге асыру мәселелерi
Салық механизмiн салық саясаты арқылы жетiлдiру ... ... ... ... ...46.52
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...52.53
Қолданылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..54
Мемлекеттiң нарық экономикасын қалыптастыруға көмектесетiн экономикалық құралдардың арасында салықтарға маңызды рөл берiледi. Салық салу – бұл қоғам мүшелерiнiң бәрiне қатысты сала, ол мемлекеттi де жалпы қоғамды және әрбiр жеке салық төлеушiнi қамтиды. Мемлекет үшiн салықтар бұл өмiр сүру мәселесi. Олар мемлекеттiң қызметiн қаржыландыра отырып, оның негiзгi табыс көзi болып табылады. Осы арқылы олар мемлекет аппаратын ұстауға, мемлекеттiң қорғаныс қабiлетiн қамтамасыз етуге, қоғамдық тәртiптi ұстауға, мемлекеттiк бағдарламаларды қамтуға, бюджет саласындағы жұмысшыларға жалақы төлеуге жұмсалады. Салықтар арқылы жиналған қаражаттардың жетiмсiздiгi, салық жүйесiнiң тиiмсiздiгi, салық салудан жалтару, мемлекеттiң ахуалына жылдам әсер етедi, ал осы арқылы қоғам мен халыққа әсер етедi.
Ұйымдар, кәсiпкерлер және қатардағы азаматтар салықтармен байланыста және бұл байланыс өте қатаң түрде жүредi.
Салықтар арқылы кәсiпкерлердiң табысын алу олардың қызметiн ары қарай жалғастыруға ынтасын түсiредi, халықтың сатып алу қабiлетiн төмендетедi, өндiрiстiң қаржылық базасын төмендетедi. Бұл елдегi жалпы экономикалық ахуалдың төмендеуiне әкеледi – тауарлар сұранысқа ие болмайды да өндiрушiлердi өндiрiстi қысқартуға мәжбүрлейдi.
Салықтар мемлекеттi ақша қаражаттарымен қамтамасыз ете отырып, белгiлi бiр мөлшерден асып кеткен жағдайда олар экономика мен халықтың өмiр деңгейiн нашарлататын себепке айналады. Дұрыс ойластырылмаған салық саясатының экономика мен қоғамға тигiзер әсерi соғыстың немесе жаулап алу қатерiнен кем болмайды.
Салық салу сияқты әртүрлi бағыттағы ғалымдардың зейiнiн өзiне барынша аударта алатын қоғамдық саяси, экономикалық өмiрдiң саласын тату қиын.
Салықтар өте өткiр және әлеуметтiк қауiптi құрал, мұны мемлекет ақырын, ойластырып барып қолдануы керек.
Бұл жұмыста салық салудың негiзгi теориялық мәселелерi қарастырылады. Тақырыптың өзектiлiгi қазiргi таңдағы салықтардың алатын орнымен, олардың қоғамға әсерiмен, Қазақстан Республикасындағы салық жүйесiн, оның iшiнде салық механизмiн салық саясаты арқылы жетiлдiруден көрiнедi. Жалпы жұмысты орындау барысында белгiлi бiр қойылған мақсаттарға қарай мынадай негiзгi мiндеттер қойылады:
- жалпы салықтар теориясы, қазiргi заманғы, нарық қатнастары жағдайындағы салықтар теориясын қарастыру, олардың ұтымды және терiс жақтарын салыстыру;
- салықтардың жалпы пайда болуы мен әлеуметтiк айқындау;
- салықтардың қызметi, олардың экономиканы дамытудағы рөлi;
- Қазақстан Республикасының салық жүйесi және ондағы салық механизмiнiң алатын орнын қарастыру;
- Салық жүйесiндегi әртүрлi салықтардың үйлесiмiн талдау;
Ұйымдар, кәсiпкерлер және қатардағы азаматтар салықтармен байланыста және бұл байланыс өте қатаң түрде жүредi.
Салықтар арқылы кәсiпкерлердiң табысын алу олардың қызметiн ары қарай жалғастыруға ынтасын түсiредi, халықтың сатып алу қабiлетiн төмендетедi, өндiрiстiң қаржылық базасын төмендетедi. Бұл елдегi жалпы экономикалық ахуалдың төмендеуiне әкеледi – тауарлар сұранысқа ие болмайды да өндiрушiлердi өндiрiстi қысқартуға мәжбүрлейдi.
Салықтар мемлекеттi ақша қаражаттарымен қамтамасыз ете отырып, белгiлi бiр мөлшерден асып кеткен жағдайда олар экономика мен халықтың өмiр деңгейiн нашарлататын себепке айналады. Дұрыс ойластырылмаған салық саясатының экономика мен қоғамға тигiзер әсерi соғыстың немесе жаулап алу қатерiнен кем болмайды.
Салық салу сияқты әртүрлi бағыттағы ғалымдардың зейiнiн өзiне барынша аударта алатын қоғамдық саяси, экономикалық өмiрдiң саласын тату қиын.
Салықтар өте өткiр және әлеуметтiк қауiптi құрал, мұны мемлекет ақырын, ойластырып барып қолдануы керек.
Бұл жұмыста салық салудың негiзгi теориялық мәселелерi қарастырылады. Тақырыптың өзектiлiгi қазiргi таңдағы салықтардың алатын орнымен, олардың қоғамға әсерiмен, Қазақстан Республикасындағы салық жүйесiн, оның iшiнде салық механизмiн салық саясаты арқылы жетiлдiруден көрiнедi. Жалпы жұмысты орындау барысында белгiлi бiр қойылған мақсаттарға қарай мынадай негiзгi мiндеттер қойылады:
- жалпы салықтар теориясы, қазiргi заманғы, нарық қатнастары жағдайындағы салықтар теориясын қарастыру, олардың ұтымды және терiс жақтарын салыстыру;
- салықтардың жалпы пайда болуы мен әлеуметтiк айқындау;
- салықтардың қызметi, олардың экономиканы дамытудағы рөлi;
- Қазақстан Республикасының салық жүйесi және ондағы салық механизмiнiң алатын орнын қарастыру;
- Салық жүйесiндегi әртүрлi салықтардың үйлесiмiн талдау;
1. Основы налоговой системы: Учебное пособие для вузов / под ред. Д.Г.Черника. – М.: Финансы, ЮНИТИ, 1998. – 422 с.
2. Худяков А.И., Наурызбаев Н.Е. Налог: понятие, элементы, установление, виды. – Алматы: ТОО БАСПА, 1998 –160 с.
3. Ермекбаева Б.Ж.., Лесбеков Г.А. Основы налогообложения: Учебное пособие. – А-ты: Қазақ Университетi, 2002, - 122 с.
4. А.И.Худяков., Г.М.Бродский. Теория налогообложения: Учебное пособие. – Алматы: ТОО Издательство Норма – К, - 2002, 392 с.
5. Э.К.Идрисова. Регулирование предпринимательской деятельности в сфере малого и среднего бизнеса. – Алматы: Қаржы-қаражат, 1999, 136 с.
6. Мельников В.Д., Ильясов К.К. Финансы. – Алматы: Қаржы-қаражат, 1997. – 389 с.
7. Ермекбаева Б.Ж. Жалпы мемлекеттiк салықтар: Оқу құралы. – Алматы: Экономика, 1997. 135 б.
8. Исахова П.Б. Мемлекеттiк бюджет: Оқу құралы. – Алматы: Экономика, 1998. – 185 б.
9. Налоговый Кодекс. О налогах и других обязательных платежах в бюджет. – Алматы: Юрист, 2003. – 265 с.
10. Оспанов М.Т. Проблемы совершенствования системы управления налогами в Республике Казахстан. – Алматы, Познани, 1996. - 260 с.
11. Оспанов М.Т. Гармонизация налоговых отношений. – Алматы: ТО ФаксИнформ. – 1997.
12. Карагусова Г.Л. Налоги: сущность и практика использования. – Алматы: Қаржы-қаражат, 1994.
13. Алипов А. Воздействие налогообложения на развитие малого и среднего бизнеса. // Азия: Рикардо Д. Начало политэкономии и налогообложения. М. – Л: ГИЗ, 1923.
2. Худяков А.И., Наурызбаев Н.Е. Налог: понятие, элементы, установление, виды. – Алматы: ТОО БАСПА, 1998 –160 с.
3. Ермекбаева Б.Ж.., Лесбеков Г.А. Основы налогообложения: Учебное пособие. – А-ты: Қазақ Университетi, 2002, - 122 с.
4. А.И.Худяков., Г.М.Бродский. Теория налогообложения: Учебное пособие. – Алматы: ТОО Издательство Норма – К, - 2002, 392 с.
5. Э.К.Идрисова. Регулирование предпринимательской деятельности в сфере малого и среднего бизнеса. – Алматы: Қаржы-қаражат, 1999, 136 с.
6. Мельников В.Д., Ильясов К.К. Финансы. – Алматы: Қаржы-қаражат, 1997. – 389 с.
7. Ермекбаева Б.Ж. Жалпы мемлекеттiк салықтар: Оқу құралы. – Алматы: Экономика, 1997. 135 б.
8. Исахова П.Б. Мемлекеттiк бюджет: Оқу құралы. – Алматы: Экономика, 1998. – 185 б.
9. Налоговый Кодекс. О налогах и других обязательных платежах в бюджет. – Алматы: Юрист, 2003. – 265 с.
10. Оспанов М.Т. Проблемы совершенствования системы управления налогами в Республике Казахстан. – Алматы, Познани, 1996. - 260 с.
11. Оспанов М.Т. Гармонизация налоговых отношений. – Алматы: ТО ФаксИнформ. – 1997.
12. Карагусова Г.Л. Налоги: сущность и практика использования. – Алматы: Қаржы-қаражат, 1994.
13. Алипов А. Воздействие налогообложения на развитие малого и среднего бизнеса. // Азия: Рикардо Д. Начало политэкономии и налогообложения. М. – Л: ГИЗ, 1923.
МАЗМҰНЫ:
Кiрiспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... . 3-4
Нарық қатынастары жағдайындағы салық теориясы
7 Салықтардың әлеуметтiк экономикалық мәнi ... ... ... ... ... ... ... ..
5-12
8 Салықтардың қызметi, олардың экономиканы
дамытудағы рөлi
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ...12-14
Қазақстан Республикасының салық жүйесi
11 Қазақстан Республикасы салық жүйесiндегi салық механизмi ..15-30
12 Салық жүйесiндегi әртүрлi салықтардың үйлесiмi ... ... ... ... ... ..30-
46
Салық саясаты, оны жүзеге асыру мәселелерi
1. Салық механизмiн салық саясаты арқылы
жетiлдiру ... ... ... ... ...46-52
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...52-53
Қолданылған әдебиеттер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...54
КIРIСПЕ
Мемлекеттiң нарық экономикасын қалыптастыруға көмектесетiн экономикалық
құралдардың арасында салықтарға маңызды рөл берiледi. Салық салу – бұл
қоғам мүшелерiнiң бәрiне қатысты сала, ол мемлекеттi де жалпы қоғамды және
әрбiр жеке салық төлеушiнi қамтиды. Мемлекет үшiн салықтар бұл өмiр сүру
мәселесi. Олар мемлекеттiң қызметiн қаржыландыра отырып, оның негiзгi табыс
көзi болып табылады. Осы арқылы олар мемлекет аппаратын ұстауға,
мемлекеттiң қорғаныс қабiлетiн қамтамасыз етуге, қоғамдық тәртiптi ұстауға,
мемлекеттiк бағдарламаларды қамтуға, бюджет саласындағы жұмысшыларға жалақы
төлеуге жұмсалады. Салықтар арқылы жиналған қаражаттардың жетiмсiздiгi,
салық жүйесiнiң тиiмсiздiгi, салық салудан жалтару, мемлекеттiң ахуалына
жылдам әсер етедi, ал осы арқылы қоғам мен халыққа әсер етедi.
Ұйымдар, кәсiпкерлер және қатардағы азаматтар салықтармен байланыста
және бұл байланыс өте қатаң түрде жүредi.
Салықтар арқылы кәсiпкерлердiң табысын алу олардың қызметiн ары қарай
жалғастыруға ынтасын түсiредi, халықтың сатып алу қабiлетiн төмендетедi,
өндiрiстiң қаржылық базасын төмендетедi. Бұл елдегi жалпы экономикалық
ахуалдың төмендеуiне әкеледi – тауарлар сұранысқа ие болмайды да
өндiрушiлердi өндiрiстi қысқартуға мәжбүрлейдi.
Салықтар мемлекеттi ақша қаражаттарымен қамтамасыз ете отырып, белгiлi
бiр мөлшерден асып кеткен жағдайда олар экономика мен халықтың өмiр
деңгейiн нашарлататын себепке айналады. Дұрыс ойластырылмаған салық
саясатының экономика мен қоғамға тигiзер әсерi соғыстың немесе жаулап алу
қатерiнен кем болмайды.
Салық салу сияқты әртүрлi бағыттағы ғалымдардың зейiнiн өзiне барынша
аударта алатын қоғамдық саяси, экономикалық өмiрдiң саласын тату қиын.
Салықтар өте өткiр және әлеуметтiк қауiптi құрал, мұны мемлекет ақырын,
ойластырып барып қолдануы керек.
Бұл жұмыста салық салудың негiзгi теориялық мәселелерi қарастырылады.
Тақырыптың өзектiлiгi қазiргi таңдағы салықтардың алатын орнымен, олардың
қоғамға әсерiмен, Қазақстан Республикасындағы салық жүйесiн, оның iшiнде
салық механизмiн салық саясаты арқылы жетiлдiруден көрiнедi. Жалпы жұмысты
орындау барысында белгiлi бiр қойылған мақсаттарға қарай мынадай негiзгi
мiндеттер қойылады:
- жалпы салықтар теориясы, қазiргi заманғы, нарық қатнастары
жағдайындағы салықтар теориясын қарастыру, олардың ұтымды және
терiс жақтарын салыстыру;
- салықтардың жалпы пайда болуы мен әлеуметтiк айқындау;
- салықтардың қызметi, олардың экономиканы дамытудағы рөлi;
- Қазақстан Республикасының салық жүйесi және ондағы салық
механизмiнiң алатын орнын қарастыру;
- Салық жүйесiндегi әртүрлi салықтардың үйлесiмiн талдау;
- Салық саясаты, оны жүзеге асыру мәселелерiн талқылау;
- Экономиканы салық саясатының тетiктерi (механизмдерi) арқылы
реттеу және осы салық саясаты арқылы салық механизмiн жетiлдiру.
Осы айтылған мiндеттер жұмыс барысында орындалды және олардың
орындалуына байланысты салық теорияларындағы кездесетiн салықтарды
пайдаланудың маңызды жақтарын қолдануға ұсыныстар жасалады.
Салықтар мәселесi әлемдiк тәжiрибеде күрделi әрi қайшылықты
мәселелердiң бiрi. Өкiнiшке орай, қазiргi таңда жеклеген салық
төлеушiлерiнiң арасында салықтарды теңсiз бөлу орын алуда. Негiзiнде, салық
жүйесi оның алдында бәрi тең болатындай етiп құрылған. Салық төлеушiлердi
меншiк формасына немесе аумақтық ораналсуына қарай дискриминация жоқ. Бiрақ
салық қызметiнiң барлық күшi тексеруге оңай салық төлеушiлерге бағытталған,
ал олардың жекелеген топтары салықтан заңсыз да заң бойынша да жалтаруда.
Сондықтан да кейбiр салық төлеушiлерiне салық ауртпалығы көп те, ал
басқалары салықтарды өте аз мөлшерде төлейдi немесе тiптен төлемейдi,
Салықтар мемлекеттiң қаржы базасын қалыптастырудың көзi ғана емес,
сондай-ақ мемлекеттiк реттеудiң мықты құралы болып табылады. Осы
мәселелерге, салық саясатының әлеуметтiк саясатпен қатынасы жөнiнде бiраз
талдаулар жасалады, яғни әлеуметтiк сала шет қалмау үшiн салықтардың әсерi
қаншалықты болу керек, осы жөнiнде автор бiраз мағлұматтар бередi.
Белгiлi бiр мемлекеттерде салықтардың жиынтығы оның салық жүйесiн
құрады. Экономикалық өсудi қамтамасыз ету, халықтың әлеуметтiк қамсыздану
деңгейiн көтеру, бюджет тапшылығын төмендету, елде шағын және кiшi
кәсiпкерлiктi ынталандыру, мiне осы аталған мәселелер салық жүйесiнiң
қызмет ету арқылы шешiлуi тиiс өзектi мәселелр болып табылады.
Нарық қатынастары жағдайындағы салық теориясы
1. Салықтардың әлеуметтiк экономикалық мәнi
Кез келген мемлекет өзiнiң жеке қаржы базасы болған кезде ғана өмiр
сүре алады. Қарапайым тiлмен айтсақ өзiнiң аппаратын ұстауға және қызметiн
жүзеге асыру барысында туындайтын шығындарды жабу үшiн ақша қаражаты керек
1, 5 бет. Сондай-ақ ақша материалдары өндiрiс саласының өнiмi болып
табылады, бұған басқару қызметiнiң бiр түрi болып табылатын мемлекет
қызметiнiң қатысы жоқ. Басқаша айтқанда жалпы мемлекеттiк аппараттың
қызметiмен бiрге нақты бiр мемлекет қызметкерiнiң субъектiсi қоғамдық
игiлiктi сипатқа ие болғанына қарамастан ақша оның құнының көрсеткiшi болып
табылатын өнiмдi жасамайды. Осыған орай мемлекет оны сырттан (басқа жақтан)
iздеуге мәжбүр. Мемлекеттiң ақшаны табуы мемлекеттiң ақша қорын құру үшiн,
оның қызмет етуiн қамтамасыз ету үшiн ақша қаражаттарын мобилизациялаумен
байланысты. Мемлекет ақша қаражаттарын әртүрлi әдiстермен табады. Оның
бiреуi меншiк иесi ақшаны мемлекетке өз еркiмен беруiнен көрiнiс табады.
Мұндай әдiстiң классикалық мысалы болып мемлекеттiк заемдар табылады (iшкi
және сыртқы). Басқа жағдайларда мемлекеттiң ақшаны табуы оны ерiксiз,
мәжбүрмен алу арқылы болады. Мұның классикалық мысалы салықтар болып
табылады.
Салықтар әскери табыстар (добыча), баждар мен қоса мемлекттiң өзiне
ақша табуының ең көне әдiсi болса керек.
Революцияға дейiнгi белгiлi қаржылар П.П.Гензель осыған орай көне
дәуiрдiң өзiнде салық салудың тиiмдi тәсiлдерi болғанын атап көрсетедi. Ал
М.Т.Оспанов болса екi мың жылдай бұрын мұсылман және христиан дiндерiмен
шарттастырылатын десятинадан қазiргi салық салудың ең түпкi бастауын
көредi, яғни мемлекет толық жетiлген түрде болмаған кезде, ол бiр
халықтарда патриархтық ұйымдар болса, басқаларында оллигархия басқаратын
қала-мемлекеттер болған 2, 16 бет. Мiне сол кездерде жалпы мемлекеттiк
заңдардың тiптен болмағаны белгiлi, ол кезде заңдардың орнына заңнан ешбiр
кем емес, әрi қатал дiни қауымдардың жазылмаған заңдары болды
Салықтар таңы арайлап атып, дамып келе жатқан адамзат өркениеттiң
бастапқы кезеңдерiнде пайда болған болатын. Кезiнде Iнжiлдегi iзгi хабарын
жазғанда Лука Исаның (Христостың) тууы туралы өзiнiң баяндауын “Сол күндерi
кесарь (патша) Август жер жүзiнiң барлық тұрғындары салық төлеу үшiн
тiзiмге тiркелсiн деген бұйрық бередi” деп бастаған едi. Осы оқиға салықтар
мен алымдарға байланысты санақ есебiн алу және тiзiмге тiркеу iсiнiң
бастамасы болды, сондай-ақ халық санағы мен жерлердi есепке алу жөнiндегi
аталмыш өктем iс-қимылдар Сирияны Квирии басқарып тұрған кезде, астарлы
мағынада жүргiзiлген болатын.
Тiзiмге тiркеу (қазiргi кездегi салықтық тiркеу есебiне алу) барысында,
бiрiншi кезекте Римге бағынышты барлық провинциялардың жерлерiн
кадастрлеуге және бағалауға қол жеткiзiлсе, екiншi кезекте тұрғылықты
халықтар нақты салық төлеушiлер ретiнде есепке алынады.
Бiздiң эрамызға дейiнгi ҮII-ҮI ғасырларда аухаттылардың өкiлдерi
табыстың онға бөлгендегi бiр бөлiгiн қазынаға алу қажет деп белгiлеген. Ал
ҮI ғасырдың соңы мен Ү ғасырдың басында қоғамдық ауыртпашылықтар –
литургиялар пайда болған 3, 7 бет.
Ресей мемлекетiiң салық жүйесi IХ ғасырдың соңына таман қалыптаса
бастады. Ең бiрiншi алынған салық “дань” деп аталынатын. Сол кездерде
алыатын салықтардың барлығы баждар болып саналатын. Баждардың мына түрлерi
алынған: “Мыт. “гостиная”, “перевоз”, “вес и мера”, “торговая”, “вира”,
“продажа”.
Бiрiншi Петр тұсында фискалдық палата құрылған болатын. Одан басқа
қаржылар мәселесiмен айналысатын камерколлегия, ревизионная коллегия сияқты
мемлекеттiк органдар болған.
Қазақстанда да заман кезеңдерiне сай салық жүйесi болғаны ешбiр күмән
тудырмайды, Бiр ғана дәлел ретiнде “Ұлы жiбек жолы” мен өркендеп, дамыған
қамал қалалар “Сығанақ”, “Отырар”, “Тараз”, “Меркi”, “Исфиджаб”, “Құлан”,
“Яссы”, “Сауран”, “Барысхай”, “Аспара”, “Баласағұн”, “Тамиз”, “Екiгөз”
жөнiндегi мағлұматтарды айтуға болады. Тек бiр өкiнiштiсi жазба
әдебиеттердiң сақталмағанына байланысты осы салықтар жөнiндегi дерек
көздерiнiң өте аз болуы. Кезiнде Қазақстан тарихында, сонымен бiрге салық
салу мәселелерiн шешуге орасан зор үлесiн қосқан бiрден бiр құқықтық дерек
көзi Тәуке ханның хандық құруы кезiнде, оның тiкелей қатысуымен,
қабылданған “Жетi жарғы” болып табылады 3, 9 бет.
Қазақстанның Ресей боданы болуына байланысты оның аумағында да Ресейдiң
заңдарында көзделген салықтар мен өзге де мiндеттi төлемдер алынатын
болған. Тек Қазақстанның өзiне тән алымдар да белгiленiп отырған. Мысалы,
“Кибиточный сбор”, “паспортный сбор”, “ямская повинность” және т.б.
Салық салу жүйесi адамзат өркениетiнiң әрқилы кезеңдерiнде туындап,
қалыптасып, дами отырып бүгiнгi күнде белгiлi бiр деңгейде дамыған әрбiр
мемлекеттiң қоғам – қауымының қандай да болсын мұқтаждықтарын
қанағаттандырудың және әлеуметтiк экономикалық аяларын реттеудiң таптырмас
құралы ретiнде көрiнiс табуда.
Салықтардың экономикалық мәнi мынада: салықтар шаруашылық жүргiзушi
субъектiлермен халық табысының қалыптасуындағы қаржылық қатынастардың бiр
бөлiгiн бiлдiредi. Сондай-ақ шаруашылық жүргiзушi субъектiлер мен халық
табысының бiр мөлшерiн мемлекет үлесiне жиынтықтаудың қаржылық қатынастарын
көрсетедi.
Салықтар мемлекеттiң құрылуымен бiрге пайда болады және мемлекеттiң
өмiр сүрiп, дамуының негiзi болып табылады. Мемлекет құрылымының өзгеруi,
өркендеуi қашан да болса оның салық жүйесiнiң қайта құрылуымен, жаңғыруымен
бiрге қалыптасады 4, 19 бет.
Әрбiр мемлекет өзiнiң iшкi және сыртқы саясатын жүргiзу үшiн белгiлi
бiр мөлшерде қаржы көздерi қажет. Салықтар – мемлекеттiң тұрақты қаржы
көзi. Мемлекет салықтарды экономиканы дамыту, тұрақтандыру барысында қуатты
экономикалық тетiк ретiнде пайдаланады 5, 17 бет. Салықтардың мәнiн толық
түсiну үшiн олардың экономикалық маңызын түсiну қажет. Ал салықтардың
экономикалық маңызы олардың атқаратын қызметтерiне байланысты.
Салықтардың экономикалық белгiлерi:
1) салықтар мемлекет үлесiне жиынтық қоғамдық өнiмдi бөлудi
бiлдiредi
2) Салық ақшалай формада болады, бiрақ табиғи салықтар да болуы
мүмкiн
3) Салық қайтарымсыз төлем
4) Салықтарды төлеу эквивалентсiз сипатқа ие
5) Салық төлеу барысында меншiк формасының өзгеруi болады
6) Салықтар тұрақты экономикалық қатынастар туғызады
Салықтар мемлекетке экономикалық процестердiң барысын реттеуге
мүмкiндiк бередi, ол мемлекеттiң реттеу функциясы және өндiрiстiң белгiлi
бағытын қамтамасыз ететiн арнайы салық механизмi арқылы жүзеге асады.
Салықтарды мемлекеттiк қаржылық реттеудiң құралы ретiнде қолдану
салықтардың табиғатынан, олардың iшкi мәнiнен және қызметтерiнен шығады.
Салықтар экономикалық категория бола отырып, ұлттық табысты мемлекет
пайдасына бөлу қатысты ерекше өндiрiстiк қатынастардың жиынтығын бiлдiредi,
және ең алдымен фискалдық қызмет атқарады. Ұлттық табыстың бiр бөлiгiн
мобилизациялау өндiрiс процесiнiң қатысушылары мен мемлекеттiң арасында
үздiксiз байланыс туғызады, бұл ел экономикасына қажеттi бағыттарда әсер
етуге мүмкiншiлiк бередi 6, 55 бет.
Осыған байланысты салықтар реттеушiлiк қызмет те атқарады деп айтуға
болады, оны жүзеге асыру барысында өндiрiстi ынталандыру, шектеу,
санкциялау жүзеге асады Салықтардың аталған екi қызметi салықтардың маңызды
жағын көрсетедi және олардың объективтi қасиетi болып табылады. Салықтар
теориясының дамуы ең алдымен оның фискалдық қызметiн қалыптастыру арқылы
жүрдi. Салықтардың дамуы барысында олардың реттеушiлiк қызметi қалыптаса
бастады, бұл экономикалық функциясы деп аталады (бұл мемлекеттiң рөлi мен
қызметiнiң күшеюiне байланысты болды. Салықтардың мәнiн жүйелi түрде
зерттеудiң негiзiн қалаушы Д.Рикардо салықтардан қауiптен басқа (зұлымдық)
ештеңе көрген жоқ. Ол “салықтар бiрнеше қауiптердiң iшiнен таңдауды
бiлдiредi: егер ол пайда мен табыстың басқа көздерiне әсер етпесе, ол
шығындарға әсер етуi керек, ал егер оның ауыртпалығы бiрдей таратылмаса
және өндiрiске қысым көрсетпесе онда салықтардың неге салынатыны бәрiбiр”
дедi. Бiрақ бiз оның еңбектерiнде салықтарды жою туралы ұсыныстарын
байқаймыз, өйткенi олар мемлекет институтының өмiр сүруге қажеттi
материалдық базасын бiлдiредi 7, 22 бет.
Рикардоның белгiлi пайдалылық идеясын ұнатпауы оның салықтардың тек бiр
жағын ғана қарастыруымен байланысты болса керек. Яғни ол салықтардың
үкiметтiң қажеттiлiгiн қамтамасыз етудi ғана көрдi де салықтардың
реттеушiлiк әсерiн көрмедi. Рикардомен бiр ойлайтын А.Смит салықтардың өмiр
сүру фактiсiне басқаша қатынасты. Ол “салықтар қауiп әкелiп қана қомайды,
егер салық салудың белгiлi бiр принциптерiн сақтаса қоғамдық дамудың ең
негiзгi оңтайлы факторы болады” дедi. Ол принциптер: мемлекет азаматтары
үкiмет шығындарын жабуға азаматтар өздерiнiң төлем қабiлеттiлiгiне
байланысты яғни ол үкiметтiң қорғауыменен қолданатын табыстарына қарай;
салық төлеушiлермен басқаларға да салықтардың көлемiнiң, мерзiмiнiң және
төлеу әдiстерiнiң белгiлi, анық болуы; салықты салық төлеушiге ыңғайлы
әдiстер мен мерзiмде жинау керек; салық механизмiн ол төлеушiнiң қалтасынан
ол мемлекет кассасына төлегеннiң үстiнен мейлiнше аз алатындай етiп құру
керек 8, 111 бет.
А.Д.Вагнер 1890 жылы әлеуметтiк саяси теорияны ұсынды. Ол бойынша салық
саясаты тек фискалдық емес, сонымен қатар әлеуметтiк саяси мақсаттарды
көздеуi керек.
Салықтың таза қаржылық мақсатымен бiрге тағы басқа мақсат қойылуы
мүмкiн: салықтың көмегiмен реттеушiлiк қызметтi еркiн айырбас жағдайындағы
бөлуде өзгерiс болатындай етiп жүзеге асыру. Жекелеген табыстар мен мүлiктi
қолдануға да реттеушiлiк тұрғыдан араласуға болады. Вагнер мемлекеттiң
шаруашылық өмiрге араласуын кеңейтудi жақтаушы болып табылады. Вагнердiң
пiкiрiнше, салықтар кез келген қоғамдағы байлықты теңсiз бөлумен күресе
алады. Өзiнiң ойын жалғастыра келе ол “салықтар тек фискалды құрал емес,
сонымен қатар шаруашылық өмiрге саналы түрде әсер етудiң құралы” дедi.
Француз экономисi Ф.Кэне де осылай ойлаған. Өзiнiң атақты
“Экономикалық таблицасында” ол салықтардың қажеттiлiгiн атап көрсеттi және
салықтар капиталдың ұдайы өндiрiсi процесiне әсер ететiн негiзгi фактор деп
көрсеттi.
Ф.Кэненiң пiкiрiнше, дұрыс ұйымдастырылған салық таза өнiм есебiнен
алынуы тиiс, өндiрiс шығындарына таралмауы керек, өйткенi бұл жағдайда ол
жер иесiн, меншiк иесiн және мемлекеттi құлдыратады, тонау құралына
айналады.
Ф.Кэне мен А.Д.Вагнер концепциясына қатысты олар салықты мемлекеттiң
шаруашылық өмiрге белсендi араласудың құралы ретiнде қарастырылғанын, және
салық ауыртпалығын анағұрлым дұрыс тарата отырып, олардың шаруашылық өмiрге
зиянын жоюды немесе бәсеңдетудi қарастырғанын айта кету керек.
Тәжiрибеде салықтардың экономиканы реттеудiң маңызды қаржы құралдары
ретiнде дамыған елдердiң қолданылуына байланысты бұл идеялардың дұрыстығы
байқалады.
Профессор В.Твердохмбовтың салық жүйесiн құрудың негiзгi принциптерi
мен осы позицияны кртикалық талдауы мән берудi қажет етедi. В. Твердохмбов
салық салу тәжiрибесiн теориялық тұжырымдау талпыныстары салық
теорияларында көрiнiс тапты. Олардың эволюциясы экономикалық ойлардың
әртүрлi бағыттарының дамуымен қатар жүрдi. Салық жүйелерiнiң концептуалды
модельдерi мемлекеттiң экономикалық саясатына қарай өзгерiп отырды.
Көптеген жылдар бойы салықтардың экономикадағы рөлi туралы классикалық
көқарастар үстемдiк еттi. 200 жылдан астам уақыт бұрын А.Смит мемлекеттiк
қаржылардың эволюциясы жөнiнде iлiм қалыптастырды. Салық жүйесiнiң
қалыптасуы мемлекет дамуының жоғары деңгейiнде қалыптасады. Ол салықтарды
жеке шаруашылық субъектiлерiнiң табысын жүйелi, тәртiппен алудың түрi деп
түсiндiрдi және олардың төрт қағидасын ұсынды: теңдiк, анықтылық, салық
төлеудiң ыңғайлығы және арзандығы. Классик-ғалымдар У.Петти, Ж.Б.Сей (1767-
1832) және ағылшын экономистерi Д.Рикардо, Дж.Милль (1773-1836) экономиканы
сұраныс ұсынысты туғызатын, ал олардың бiреуiнiң тым артықшылығында
өндiрушiлердi шаруашылықтың тапшы салаларына ауыстыру арқылы өзара теңдесу
болатын. өзiн өзi реттейтiн жүйе деп қарастырды 9, 53 бет.
Ал салықтар бюджет табысының көзi ретiнде болды, ғылыми полемика оларды
алудың принциптерi төңiрегiнде болды. Бiрақ қоғамдағы экономикалық
процестердiң күрделенуiмен қатар, объективтi циклдық процестердiң әсерiмен,
классикалық iлiмдi түзеуге қажеттiлiк туды, яғни мемлекеттiң рөлiн
белгiлеу, оның экономикалық процестерге әсерi, салық салудың әлеуметтiк
экономикалық шектерiн белгiлеу. Жаңа ғылыми теориялар қалыптасты. Қазiргi
таңда экономикалық ойдың негiзгi екi бағытын бөлiп қарауға болады –
кейнсиандық және неокейнсиандық теория.
Кейнсиандық теория – экономиканың жалпы қызмет етуiнiң анализiнiң
элементтерiн көрсетедi, мемлекеттiк реттеудiң маңызды макроэкономикалық
бағыттарын белгiлейдi. Бұл теория өндiрiлген өнiмнiң өткiзiлуiн мемлекеттiк
реттеудiң әртүрлi әдiстерi арқылы қамтамасыз ету түрiнде тиiмдi сұраныс
қалыптастырудың қажеттiлiгiн дәлелдейдi. Дж.М.Кейнске дейiн ұлттық
байлықтың негiзi ретiнде үнемдiлiк болған. Кейнс мұны кәсiпкерлiк
қабiлетпен толықтырды. Сондықтан да инвестиция ағымына қол жеткiзу үшiн
мемлекеттiң тек ақша несие саясаты ғана емес, сонымен қатар бюджет
саясатының рөлi зор.
Дж.М.Кейнс (1883-1946) салық салудағы прогрессивтiлiктiң жақтаушысы
болды, өйткенi ол капитал салымдарына қатысты өндiрушiнiң тәуекелiн
ынталандырады деп есептейдi. Оның теориясының негiзгi ережелерiнiң бiрi
экономикалық өсудiң толық жұмысбастылық жағдайындағы жеткiлiктi ақша
жинақтарына тәуелдiлiгi. Егер бұл болмаса мол ақша жинақтары экономикалық
өсуге кедергi жасайды, өйткенi олар табыстың белсендi емес көзi болып
табылады. Өндiрiске салынбайды, сондықтан артық жинақтарды салықтардың
көмегiмен жинау керек. Ал бұл үшiн мемлекеттiң салықтардың көмегiмен жинақ
түрiндегi табыстарын алу бойынша реттеуi қажет, осы қаражаттар есебiнен
инвестиция, ағымдық мемлекеттiк шығындар қаржыландырылады.
Дж.М.Кейнстiң теориясы бойынша экономикалық жүйеде салықтар
“икемдiлiктiң құрылғы механизмi” ретiнде қарастырылады. Оның ойынша
прогрессивтi (жоғары) салықтар оңтайлы рөл ойнайды. Бюджеттiң айырылмас
бөлiгi ретiнде бұл экономикалық категория экономиканың баланстылығына әсер
етедi. Салықтық түсiмдердiң төмендеуi бюджеттiң табысын азайтып,
экономикалық тұрақсыздыққа соқтырады. Ал салықтар құрылғы стабилизатор
ретiнде бұл процестi реттейдi: экономикалық көтерiлу кезiнде салық
салынатын табыс салықтық табыстарға қарағанда баяу өседi, ал дағдарыс
кезiнде табыстардың төмендеуiне қарағанда, салық тез азаяды. Осылайша
белгiлi бiр әлеуметтiк тұрақтылық орнайды. Бюджеттiң салықтық түсiмдерi
салық ставкасының көлемiне ғана енсе, сонымен қатар прогрессивтi шкала
бойынша салық салынатын табыстың көлемiнiң өзгеруiне де байланысты.
Толқулар автоматты түрде болады және табыс көлемiне қарағанда салықтық
түсiмдерде маңызды. Ағылшын үкiметi Дж.М.Кейнстiң теориясын бiрiншi
дүниежүзiлiк соғыстың алдында мемлекеттiң барлық күшi әскери өнеркәсiптi
дамытуға бағытталған кезде тәжiрибеде қоланды.
Ғылыми тезникалық өсу жағдайында дағдарыстың жиi болуы жағдайында
мемлекеттiң тиiмдi сұраныс бойынша араласуының кейнсиандық теориясы
экономикалық дамудың талаптарына сай келудi доғарды.
Реттеудiң кейнсиандық жүйесi келесiдей себептер бойынша үзiлдi:
Бiрiншiден, өндiрiс жағдайларының өзгеруiне байланысты инфляция
үздiксiз сипатқа ие болған кезде ресурстарға сұранысты емес, оларға
ұсынысты жақсартатын мемлекеттiк араласу қажет болды.
Екiншiден, экономикалық интеграцияның дамуына байланысты әрбiр елдердiң
сыртқы нарыққа тәуелдiлiгi артты. Мемлекеттiң сұранысты ынталандыруы көп
жағдайда шетел инвестицияларына оңтайлы әсер еттi. Сондықтан да “тиiмдi
сұраныстың кейнсиандық концепциясының” орнына “тиiмдi ұсыныстың”
неоклассикалық әдiсi келдi.
Неоклассикалық теория еркiн бәсеке мен табиғилыққа, экономикалық, оның
iшiнде өндiрiстiк процестердiң тұрақтылығына негiзделдi 10, 55 бет. Бұл
концепциялардың айырмашылығы мемлекеттiк реттеудiң әдiстерiне әртүрлi
қатынасында болып тұр. Неоклассикалық бағыт бойынша сыртқы түзеу шаралары
еркiн бәсеке заңдарына кедергi жасайтын кедергiлердi жоюға бағытталуы
керек, сондықтан да мемлекеттiк реттеу нарықтың өзiн-өзi реттеудiң табиғи
заңдарын шектемеуi керек. Осынысымен неоклассикалық теория мемлекеттiң
тiкелей араласуын қажет ететiн классикалық теориядан ерекшеленедi.
Неоклассикалық модель құрған Дж.Мид экономикалық процестердi реттеудi
мемлекетке тек жанама рөл бердi, ол мемлекеттiк шығындарды үнемi өсiп
отыратын тұрақсыздандырғыш фактор ретiнде қарастырды. Неоклассиктер тек
қана орталық банктiң ақша несиесiне көңiл бөле отырып, бюджет-салық
саясатын ескермей, олар ұлттық байлықтың өсуiн, толық жұмысбастылықты
қамтамасыз ететiн табысты қайта бөлудiң тиiмдi механизмi жасалады дедi.
Неоклассикалық теорияда ұсыныс экономикасы теориясы және монетаризм
теориялары кең бағыт алды.
Ұсыныс экономикасы теориясы салықтарды төмендету мен корпорацияларға
салықтық жеңiлдiктер көрсетудi көздейдi, өйткенi бұл бағыттың
жақтаушыларының пiкiрiнше, жоғарғы салықтар кәсiпкерлiк бастаманы,
инвестициялық саясатты, өндiрiстi жаңарту мен кеңейтудi тежейдi. Бұл
теорияның тағы бiр маңызды аспектiсi – мемлекеттiк шығындарды мiндеттi
түрде қысқарту. Өйткенi бұл теорияның негiзгi постулаты – нарықтық ең жақсы
реттеушi нарқытың өзi, ал мемлекеттiк реттеу мен салықтар оның қызмет
етуiне тек қана кедергi келтiредi 11, 56 бет.
Салық ставкаларының деңгейiн қалыптастырудың жалпы заңы бар. Кең салық
базасы салық салудың төменгi ствакаларының болуына мүмкiндiк туғызады,
керiсiнше салықтардың жеклеген түрлерiнiң тар салық бағалары. Олардың
ствакаларын жоғарылатады. Салықтардың төмен және жоғарғы ставкалары
шаруашылық өмiр мен кәсiпкерлердiң iскерлiк белседiлiгiне әртүрлi әсер
ететiндiгi белгiлi.
А.Смит мемлекет саелық ауыртпалығын көтерiп емес, оны төмендеткеннен
ұтады дедi, босатылған қаражатпен қосымша табыс алынады, ал одан мемлекет
қазынасына салық түседi. Мұндай төлемдердi төқ\леушiлер өте жеңiл жасайды,
бұл мемлекеттi салық жинауға қосымша шығындардан құтқарады.
А.Смиттiң теориялық пiкiрлерi оның iзбасарлары үшiн ғана емес, барлық
экономист-ғалымдар үшiн аксиомаға айналды.
20-70 жылдары экономикалық өсу мен салықтардың өзара байланысына талдау
жасау жоғары салықты мемлекеттерде инвестиция салығы төмен елдерге
қарағанда он есеге аз екенiн көрсеткен 12, 132-138 беттер.
Салықтардың деңгейi өте төмен болмауы керек, өйткенi бюджет талаптары
орындалмайды. Салық ствакаларының өсуi бюджеттi белгiлi бiр уақытқа дейiн
ғана толықтырады да одан кейiн ол баяулайды, ал сосын тiптi төмендеу
басталады. Бюджетке салықтық алулар 30 % көлемiнен аспа керек дейдi
А.Лаффер . Ал 40-50 % болған жағдайда халықтың жинақтары төмендейдi, ол
экономиканың белгiлi бiр салаларына инвестициялауды қысқартады.
Оның ойнша салықтарды төмендету экономиканы дамытады. Бұл мемлекет
табысы салық базасын кеңейту арқылы емес, салық ставкасы мен салық
ауыртпалығын көтеру арқылы болуына әкеледi.
Монетаризм теориясы. Американ экономисi, нарық еркiндiгi идеясының
қолдаушысы М.Фридман шығарған. Ол мемлекеттiң рөлiн одан басқа институт
жүзеге асыра алмайтын қызметпен шектеу керек дедi, ол – айналымдағы ақшаны
реттеу, мұнда салықтардың төмендетiлуi жөнiнде де айтылады. Монетаризм
теориясы бойынша мемлекеттiк реттеудiң негiгi құралы банк процент
ставкалары мен ақша массасын өзгерту.
Неоклассикалық теориялардың негiзi инфляцияны төмендету әдiстерiн
iздестiруге және нарықта тұтыну сұранысын қалыптастыратын халықтың
бөлiгiмен корпорацияларға салықтық жеңiлдiктер беруден көрiнедi.
Кейнсиандық теорияның дамуында жаңа ағымдар пайда болды.
Некейнсиандық теорияда салықтық проблемаларға зор мән берiледi. Ағылшын
экономистерi И.Фишер мен Н.Калдар салық объектiлерiн тұтынуға қатысты
бөлудi қажет деп тапты. Бұл жағдайда жинақ пен тұтынылатын өнiмнiң соңғы
құнына салық салынады. Осыдан барып, жинақты қолдайтын және инфляциямен
күрестiң құралы болып табылатын тұтынуға салық салу идеясы пайда болды.
Бұрын тұтыну тауарларына жұмсалатын ақшалар ендi инвестицияға немесе
жинаққа бағыт ала алады, олар өз кезегiнде бюджет саясатының (артық
жинақтарды алу) көмегiмен капитал салымына айналған болар едi.
Ұзақ мерзiмдi салымдар болашақ экономикалық өсудiң факторы болып
табылады. Бiрақ өндiрiстiң төмендеуi кезiнде тұтыну нарығындағы шығындар
табыстарға қарағанда баяу төмендейдi, сондықтан да тұтынуға салынатын
салықтар табысқа салынатын салықтарға қарағанда түсiмдерi көп болады.
Осылайша салық жүйесi құрылғы стабилизатор бола алмайды.
Бiрақ Н.Калдар жекелеген тауарлардың түрiне жеңiлдiктер мен түсiрулер
арқылы енгiзiлетiн тұтынуға салынатын салық саудаға бекiтiлiп қойылған
салыққа қарағанда анағұрлым әдiл, сондай-ақ табыс салығына қарағанда бұл
салықтарға салынбайды, олардың өсуiн ынталандырады
2. Салықтардың қызметi, олардың экономиканы дамытудағы рөлi
Салықтың мынандай негiзгi қыузметтерi бар:
- реттеушiлiк;
- фискалдық;
- қайта бөлу;
Осы аталған қызметтермен қатар салықтардың ынталандыру, бақылау
функцияларын да атауға болады. Реттеушiлiк қызметi – салықтың ең негiзгi
қызметi. Осы қызмет арқылы салықтар ел экономикасына өз ықпалын тигiзедi.
Яғни салықтық реттеу жүзеге асырылады. Салықтық реттеудiң ең басты мақсаты
өндiрiстiң дамуына ықпал ету. Салық түрлерi, салық ствакалары, салық
жеңiлдiктерi, салық салу әдiстерi салықтық реттеудiң тетiктерi болып
табылады. Қысқаша айтқанда салықтардың экономикалық мәнi мынада:
- бiрiншiден, салықтар шаруашылық жүргiзушi субъектiлер мен халық
табысының қалыптасуындағы қаржылық қатынастардың бiр бөлiгiн
көрсетедi;
- екiншiден, шаруашылық жүргiзушi субъектiлер мен халық табысының
белгiлi бiр мөлшерiн мемлекет үлесiне жинақтап, жиынтықтаудың
қаржылық қатынастарын көрсетедi.
Жоғарыда көрсетiлген салықтық реттеудiң тетiктерi тек қана өндiрiстiң
дамуын реттеп қана қоймайды. Сонымен қатар ақша және баға саясаты, шетелдiк
инвесторларды ынталандыру, шағын және кiшi кәсiпкерлiктi дамыту жұмыстарын
жүзеге асырады. Әрине, салықтың реттеу тетiктерi тиiмдi қызмет атқару үшiн,
олардың басқа да экономикалық тетiктерiмен тығыз байланыста болуы қажет.
Салықтық реттеуде салық ставкалары мен салық жеңiлдiктерiнiң алатын орын
ерекше. Себебi ғылыми негiзделмеген, шектен тыс жоғары қойылған ставкалар
кәсiпкерлердiң ынтасын төмендетiп, өндiрiстiң қарқынын бәсеңдетедi, ал
шектен тыс төмен қойылған ставкалар салық төлеушiлердiң жауапкершiлiгiн
азайтып, өндiрiстiң төмендеуiне және мемлекеттiк бюджет кiрiсiнiң азаюына
әкелiп соқтырады. Осы сияқты салық жеңiлдiктерiнiң де тиiмсiз жағы және
бар. Дамыған елдердiң тарихынан салық ставкалары жөнiнде мынаны байқауға
болады:
А) Егер төленетiн салық мөлшерi салық төлеушi табысының 50 процентiнен
асып кетсе, онда ол өндiрiстiң тоқтап қалуына әкеледi;
ә) Егер салық мөлшерi салық төлеушi табысының 45-50 процентi аралығында
болса, онда жай ұдайы өндiрiске әкеледi;
б) Егер салық мөлшерi, салық төлеушi табысының 35-40 процентi мөлшерi
аралығында болса, онда ұлғаймалы ұдайы өндiрiске әкеледi.
Салықтардың екiншi қызметi – фискалдық немесе бюджеттiк кiрiс бөлiмi
құрылымы. Салықтардың қоғамдық мiндетi артады. Себебi салықтар мемлекеттiк
бюджеттiң кiрiсiн топтастыра отырып, әлеуметтiк, әскери-қорғаныс, тағы
басқа да шаралардың iске асуын қамтамасыз етедi.
Қайта бөлу қызметi арқылы түрлi субъектiлер табысының бiр бөлшегi
мемлекет пайдасына өтедi. Бұл қызметтiң iс-әрекетiнiң көлемi iшкi жалпы
өнiмдi салықтардың алатын үлес салмағы арқылы анықтайды. Соңғы жылдардағы
мәлiметтер бойынша Қазақстан Республикасының iшкi өнiмдегi салықтардың үлес
салмағы 40 проценттен көбiрек болып отыр. Бұл экономикасы дамыған басқа
елдерден әлдеқайда жоғары. Елiмiздегi мемлекет мүддесi үшiн қаржы көздерiн
орталықтандырудың бiр айғағы осы. Мемлекет мына жоғарыда көрсетiлген
салықтардың қызметiн пайдалана отырып елiмiздiң салық жүйесiн анықтайды.
Салық механизмiнiң қызмет ету жолдарын белгiлейдi, жалпы экономикалық
саясатты негiзге ала отырып салық саясатын анықтайды 13, 7 бет.
Салықтардың анықтамасы, мәнi және мазмұны қызметтерi туралы тоқталып
өттiк, ендi салықтарды белгiлi бiр нышандары бойынша топтастырып көрейiк.
1. Салық салу объектiсiне байланысты;
2. Қолданылуына қарай;
3. Салық салу органына байланысты;
4. Экономикалық ерекшелiгiне байланысты;
5. Салық салу объектiсiн бағалау дәрежесiне қарай.
Салық салу объектiсiне қарай салықтар тiкелей және жанама салықтар
болып жiктеледi.
Тiкелей салықтар жалғаусыз немесе тiкелей табысқа немесе мүлiкке
салынады. Тiкелей салықтарға мына салықтар жатады:
- Заңды және жеке тұлғалардың табысына салынатын салық
- Корпорациялық табыс салығы
- Жеке табыс салығы
- Мүлiк салығы
- Жер салығы
- Көлiк құралдарына салынатын салық және т.б.
Жанама салықтарды тұтынушы төлейдi. Тауар немесе қызмет бағасына алдын
ала салық енгiзiлмегендiктен, iс жүзiнде оны бюджетке сатушы аударады.
Жанама салықтарға мыналар жатады:
- қосылған құнға салынатын салық;
- акциздер;
Бюджетке түскен соң қолданылатын белгiсiне қарай салықтар жалпы және
арнайы болып жiктеледi.
Жалпы салықтар бюджетке түскен соң, жалпы мақсатта жұмсалады. Оған
корпорациялық табыс салығы, қосылған құнға салынатын салық және т.б. Арнайы
салықтар бюджетке түскен соң, алдын ала белгiленген нақты шараларға
жұмсалады. Мысалы, көлiк құралдарына салынатын салық жол қорын құруға
жұмсалады.
Салық салу органына байланысты салықтар жалпы мемлекеттiк және
жергiлiктi болып екiге бөлiнсе, экономикалық белгiсiне қарай табысқа
салынатын салық және тұтынуға салынатын салық болып жiктеледi. Табысқа
салынатын салықтар салық төлеушiнiң кез келген салық салынатын объектiсiнен
түсетiн табысынан алынады. Олардың санатына мына салықтар кiредi: табыс
салығы, пайдаға салынатын салық.
Тұтынуға салынатын салықты салық төлеушi тауар немесе қызмет құнын
төлеген кезде төлейдi. Оған қосылған құнға салынатын салық пен акциздер
жатады.
Салық салу объектiсiн бағалау дәрежесiне қарай салықтар нақтылы және
дербес болып бөлiнедi.
Нақтылы салықтар салық төлеушiнiң салық салынатын объектiсiнң сыртқы
белгiсiне қарай салынады. Оған жер салығы, мүлiк салығы жатады.
Дербес салықтар салық төлеушiнiң салық салынатын объектiсiнен алатын
табыс мөлшерiне байланысты салынады. Оған корпорациялық табыс салығы, жеке
табыс салығы жатады.
Қазақстан Республикасының салық жүйесi
3. Қазақстан Республикасы салық жүйесiндегi салық механизмi
Салық жүйесiн мемлекет пен заңды және жеке тұлғалар арасындағы қаржы
қатнастары және осы қатынасты анықтайтын салықтар, салық механизмi, яғни,
салық заңдары мен салыққа қатысты кесiмдердiң, салық қызметi органдарының
жиынтығын құрайды.
Салық жүйесi мемлекет қаржы көздерiн жасаудың ең негiзгi құралы
болуымен қатар, ел экономикасын қайта құруға, өндiрiстiң ұлғайып дамуына
және саяси әлеуметтiк шаралардың толығымен iске асуына мүмкiндiк туғызады.
Елiмiздiң салық жүйесiнiң дамуын төрт кезеңге бөлiп қарастыруға болады.
- 1 кезең (1992-1995 жж.) жаңа салық жүйесi базисiнiң, салық
кезеңiнiң өңделуi және iске қосылуы;
- 2 кезең (1996-1998 жж.) нарықтық экономика талаптарына сай
келетiн салық жүйесiн құруды аяқтау;
- 3 кезең (1998-2000 жж.) барлық қағидалардың ескерiлуi арқылы
салық жүйесiне өзгерiстер мен толықтыруларды енгiзу, салық
жүйесiн одан әрi жетiлдiру;
- 4 кезең (2001-2002 жж.) жаңа салық кодексi қабылданып, iске
қосылды.
Қазақстан Республикасының 1991 жылдың 25 желтоқсанында қабылданған
Қазақстан Республикасындағы салық жүйесi туралы Заң тәуелсiз салық жүйесiн
құрудың ең алғашқы бастамасы болып табылады. Бұл елiмiздiң экономикасын
реформалаудағы күрделi жұмыстардың бiрi болып саналады. Осы кезеңдерде елде
көптеген өзгерiстер болуы және экономиканың дамуына көптеген құбылыстар,
атап айтқанда меншiктiң көптеген түрлерiнiң дамуы. Шаруашылық жүргiзушi
субъектiлер мен мемлекет арасындағы қатынастардың құқықтық негiзде
жүргiзiлуi және т.б. құбылыстар iске аса бастады.
Осы Заң бойынша алғаш рет Қазақстан Республикасында 42 салық түрi
қызмет еттi және олар 3 топқа бөлiндi:
- жалпы мемлекеттiк салықтар – 10
- мiндеттi түрде төленетiн жергiлiктi салықтар мен алымдар – 11
- жергiлiктi салықтар мен алымдардың 18 түрi.
Бұл салықтардың негiзiн табыс салығы, пайдаға салынатын салық, қосылған
құнға салынатын салық, акциз салығы, жер салығы және т.б. салықтар құрады.
Алғашқы салық жүйесiнiң көптеген кемшiлiктерi де болды. Атап айтқанда
басқа елдерге қарағанда бiдiң салық жүйемiздiң жинақталған ғылыми және
практикалық тәжiрибелерiнiң жеткiлiксiздiгi, салық түрлерiнiң көптiгi,
халықаралық салық салу қағидаларының назардан тыс қалуы, айналымды
анықтаудың қиындығы, дәелсiз берiлген жеңiлдiктердiң көптiгi т.б. Осыдан
кейiн елiмiздiң салық жүйесiн реформалаудың қажеттiгi туындады. Қазақстан
үкiметi 1992 жылдың басында салық жүйесiн кезеңi түрде реформалаудың
концепциясын қабылдады.
Аталмыш концепцияны iске асырудағы негiзгi кезең болып Қазақстан
Республикасы Президентiнiң 24.04.95ж. қабылдаған “Салық және бюджетке
төленетiн басқа да мiндеттi төлемдер туралы” Заң күшi бар Жарлығы табылады.
Ол 1995 ж. 1-шi шiлдесiнен бастап iске қосылды, нәтижесiнде бұрын қызмет
еткен 42 салық түрiнiң орнына 11 салықтар мен алымдар қызмет ететiн болды.
Бұл салық заңдылығы бойынша елiмiздiң салық жүйесi нарықтық қатынастар
талабына бiршама бейiмделiп, халықаралық тәжiрибеге мейлiнше жақындатылды.
1999 жылы салық жүйесi 5 рет күрделi өзгерiстерге ұшырады. Осыған орай
2000 жылы 1 қаңтарынан бастап Қазақстан Республикасында 17 түрлi салықтар
мен алымдар қызмет еттi.
4-шi кезеңде, яғни 2001 жылдың 12 маусымда жаңа салық Кодексi
қабылданып, 2002 ж. 1-шi қаңтарынан бастап iске қосылды. Салық Кодексiнде
Қазақстан Республикасында қолданылатын салықтар мен бюджетке төленетiн
басқа да мiндеттi төлемдер, атап айтқанда 9 салық, 13 алым, 9 төлем, 1
мемлекеттiк баж, 4 кедендiк алым белгiленген.
Жаңа салық Кодексi 2002 жылдың 1-шi қаңтарында нарықтық экономиканың
қалыптасу кезеңiнде салық салу саясатының негiзгi бағыты – салық жүйесiн
құру және оның тиiмдi қызмет етуiне мүмкiншiлiк беретiн салық механизмiн
iске асыру.
Салық салудың әдiстерi мен жолдары. Салық салудың негiзгi қағидалары
мен жолдары, салық салуды ұйымдастыру салық механизмiне жатады.
Қандай да бiр механизмнiң құрамында бiрнеше тетiктер мен элементтер
болады. Сол сияқты салық механизмi де белгiлi бiр салық элементтерiнен
тұрады. Бұл Б.Ж.Ермекбаеваның оқулығында былай көрсетiледi:
Салық салу элементтерi мыналар:
- субъект
- объект
- салық көзi
- салық ставкасы
- салық өлшем бiрлiгi
- салық оклады
- салық жеңiлдiктерi
- салық төлеу мерзiмi мен тәртiбi
- салық төлеушiнiң және салық қызметi органдарының құқықтары мен
мiндеттерi
- салық төлеуiн бақылау
- салықтық жазалау шаралары
Салық механизмiнiң негiзгi элементтерi ретiнде осы аталғандарға жеке-
жеке тоқталып өтейiк.
Салық төлеушi (субъект) салықты және бюджетке төленетiн басқа да
мiндеттi төлемдердi төлеу жөнiндегi заңды мiндетi бар тұлға.
Қазақстанда салық төлеушiлер:
- резидент және резидент емес заңды тұлғалар
- Қазақстан Республикасының азаматтары, шетел азаматтары және
азааматтығы жоқ адамдар болып жiктеледi.
Салық объектiсi – заң жүзiнде негiзделген салық салуға негiз болатын
табыс, мүлiк, қызмет көрсету ақшалай операциялар және т.б. көптеген
тауарлық материалдық игiлiктер.
Салық көзi – салық салынатын табыс. Салық салынатын табыс жылдың
жиынтық табыс пен шегерiмдердiң айырмасы ретiнде анықталады.
Салық ставкасы – бiр өлшем бiрлiгiнен алынатын салық мөлшерi. Ставкалар
тұрақты немесе пайыз нышанында белгiленедi.
Пайыздық салық ставкасы прогрессивтiк, регрессивтiк және
пропорционалдық болып бөлiнедi. Прогрессивтi ствакалар салық салынатын
табыстың өсуiне сәйкес ұлғайып отырады. Пропорционалды ставкалар керiсiнше,
салық салынатын табыстың мөлшерiне байланыссыз тұрақты пайызбен
тағайындалады.
Регрессивтi салық ставкасы- салық салынатын табыс мөлшерiнiң өсуiне
қарай салық ставкасының төмендеуi.
Тұрақты салық ставкасы салық объектiсiнiң көлемiне тәуелсiз бiрыңғай
сома түрiнде белгiленедi.
Салық өлшем бiрлiгi – есептеу үшiн берiлген салық объектiсiнң өлшем
бiрлiгi.
Салық оклады – салық төлеушiнiң белгiлi бiр объектiсiнен төлейтiн салық
сомасы.
Салық жеңiлдiктерi – заңға сәйкес салық төлеушiнiң бiртiндеп немесе
салық төлеуден толық босату. Салық жеңiлдiктерiне салықтан толық
босатылатын, салық салынбайтын минимум шегерiстер, салық ставкасын
төмендету, салық төлеу мерзiмiн ұзарту т.б. жатады.
Салықты төлеу мерзiмi – салықтар мен басқа да мiндеттi төлемдердiң
бюджетке төлену уақыты.
Салық төлеу тәртiбi белгiленген мерзiмде салықты төлеген кезде алдымен
бюджетке қандай салықтар төлеу керек екенiн, яғни төлеу кезiндегi белгiлi
бiр дәйектiлiктi белгiлейдi..
Салық төлеушiлердiң құқығы:
- қолданылып жүрген салық және бюджетке төленетiн басқа да
мiндеттi төлемдер туралы салық заңдарындағы өзгерiстер туралы
салық қызметi органдарынан ақпарат алу;
- салық қатынастары мәселелерi бойынша өз мүдделерiн қорғау және
оны өзi, не өкiлi арқылы бiлдiру;
- салық бақылаудың нәтижелерiн алу;
- салық бақылауы нәтижелерi бойынша салық және бюжетке төленетiн
басқа да мiндеттi төлемдердi есептеу мен төлеу жөнiнде салық
қызметi органдарына түсiндiрме табыс ету;
- жеке шотынан салық мiндеттемелерiнiң орындары бойынша бюджетпен
есеп айырысудың жай-күйi туралы көшiрме алу;
- Салық Кодексiнде және Қазақстан Республикасының басқа да заң
актiлерiнде белгiленген тәртiппен салықтық тексеру актiлерi
бойынша хабарламаға және салық қызметi органдары лауазымды
адамдардың әрекетiне (әрекетсiздiгiне) шағым жасау;
- Салық құпиясының сақталынуын талап ету;
- Салық салуға қатысы жоқ ақпарат пе құжаттарды табыс етпеу
Салық төлеушiнiң мiндеттерi:
- салық мiндеттемелерiн дер кезiнде және толық көлемiнде орындау;
- салық қызметi органдарының анықталған салық заңдарын
бұзушылықтарды жою туралы заңды талаптарын орындау, сондай-ақ
қызметтiк мiндеттерiн атқаруы кезiндегi заңды қызметiне кедергi
жасамау
- нұсқама негiзiнде салық қызметi органдары лауазымды адамдарының
салық салу объектiсi және салық салумен байланысты объект болып
табылатын мүлiктi тексеруiне жол беру;
- салық есептiлiгi мен құжаттарды заңға сәйкес тәртiппен табыс
ету;
- сауда операцияларын жасаған немесе қызметтер көрсеткен кезде
тұтынушылармен ақшалай есеп айрысуды фискалдық жады бар бақылау
– касса машиналарын мiндеттi түрде пайдалана және тұтынушының
қолына бақылау чегiн бере отырып жүргiзу.
Салықты төлеудi бақылау – салық заңдарының орындалуын, мемлекетке
түсетiн салықтар мен басқа да мiндеттi төлемдердi есептеу дұрыстығын және
олардың уақытылы төлену мәселелерi бойынша заңды және жеке тұлғаларды
тексеру. Салықты төлеудi басқаруды тек қана салық қызметi органдары жүзеге
асырады.
Салық салу қағидалары:
Салық механизмiнiң қызметi белгiлi қағидаларға сүйенiп iске асырылады.
Қазақстан Республикасының салық Кодексi iсiн мынадай қағидаларға негiзделiп
жүргiзiлуiн талап етедi:
- мiндеттiлiк қағидасы бойынша салық төлеушi салықтық мiндетiн
толық және белгiленген мерзiмде орындауы тиiс;
- нақтылық қағидасы бойынша Қазақстан Республикасындағы бюджетке
төленетiн төлемдер мен салықтар нақты болуы тиiс;
- Әдiлеттiлiк қағидасы бойынша Қазақстан Республикасында салық
салу жалпыға бiрдей және мiндеттi болады, жеке түрдегi жеңiлдiк
жасауға рұқсат етiлмейдi;
- Бiртұтастық қағидасы бойнша Қазақстан Республикасы аумағында
жалпыға бiрдей салық жүйесi қолданылады;
- Жариялылық қағидасы бойынша салықты реттеушi нормативтiк
құқықтық кесiмдер ресми басылымдарда жарық көредi;
Салық iсiн тиiмдi ұйымдастыру мақсатында салықтарды белгiлi топтарға
бөлiп жiктеймiз.
Салықтарды мынандай ерекшелiк белгiлерi бойынша жiктеймiз:
1. Салық салу объектiсiне байланысты
2. Қоланылуына қарай
3. Салық салу органына байланысты
4. Экономикалық ерекшелiгiне байланысты
5. Салық салу объектiсiн бағалау дәрежесiне қарай
Салық салу объектiсiне қарай салықтар тiкелей және жанама салықтар
болып жiктеледi.
Тiкелей салықтар тiкелей табысқа немесе мүлiкке салынады.
Тiкелей салықтарға мынандай салықтар жатады:
- корпорациялық табыс салығы:
- жеке табыс салығы;
- жер салығы;
- көлiк құралдарына салынатын салық және т.б.
Жанама салықтарды тұтынушы төлейдi. Тауар немесе қызмет бағасына алдын
ала салық енгiзiлгендiктен, iс жүзiнде оны бюджетке сатушы аударады. Жанама
салықтарға мыналар жатады:
- ҚҚС;
- Акциздер;
Бюджетке түскен соң қолданылатын белгiсiне қарай салықтар жалпы және
арнайы болып жiктеледi.
Жалпы салықтар бюджетке түскен соң, алдын ала белгiленген нақты
шараларға жұмсалады. Мысалы, көлiк құралдарына салынатын салық жол қорын
құруға жұмсалады.
Салық салу органына байланысты салықтар жалпы мемлекеттiк және
жергiлiктi болып бөлiнсе, экономикалық белгiсiне қарай табысқа салынатын
салық және тұтынуға салынатын салық болып жiктеледi.
Табысқа салынатын салықтар салық төлеушiнiң кез келген салық салынатын
объектiсiнен түсетiн табысынан алынады. Олардың санатына мына салықтар
кiредi: табыс салығы, пайдаға саоынатын салық.
Тұтынуға салынатын салықты салық төлеушi тауар немесе қызмет құнын
төлеген кезде төлейдi. Оған ҚҚС мен акциздлер жатады.
Салық салу объектiсiн бағалау дәрежесiне қарай салықтар нақтылы және
дербес болып бөлiнедi. Нақтылы салықтар салық төлеушiнiң салық салынатын
объектiсiнiң сыртқы белгiсiне қарай салынады. Оған жер салығы, мүлiк салығы
жатады.
Дербес салықтар салық төлеушiнiң салық салынатын объектiсiнен алатын
табыс мөлшерiне байланысты салынады.
Оған корпорациялық табыс салығы, жеке табыс салығы жатады.
2002 жылы 1-шi қаңтарда қабылданған салық Кодексi бойынша Қазақстан
Республикасында мынандай салықтар енгiзiлген:
- корпорациялық табыс салығы;
- жеке табыс салығы;
- ҚҚС;
- Акциздер;
- Жер қойнауын пайдаланушылардың салықтары мен арнайы төлемдерi;
- әлеуметтiк салық;
- жер салығы;
- көлiк құралдары;
Алымдар:
- заңды тұлғаларды мемлекеттiк тiркегенi үшiн алым;
- жеке кәсiпкерлердi мемлекеттiк тiркелгенi үшiн алым;
- жылжымайтын мүлiкке құқықтарды және олармен жасалған мәмiлелердi
мемлекеттiк тiркегенi үшiн алым;
- радиоэлектрондық құралдары және жиiлiгi жоғары құрылғыларды
мемлекеттiк тiркегенi үшiн алым;
- теңiз, өзен, кемелерi мен шағын көлемдi кемелердi мемлекеттiк
тiркегенi үшiн алым;
- азаматтық әуе кемелерiн мемлекеттiк тiркегенi үшiн алым;
- дәрi-дәрмек құралдарын мемлекеттiк тiркегенi үшiн алым;
- авторлық құралдарының Қазақстан Республикасының аумағы арқылы
жүру алымы;:
- аукциондардан алынатын алым;
- елтаңбалық алым;
- жекелеген қызмет түрлерiмен айналысу құқығы үшiн лицензиялық
алым;
- телевизия және радио хабарларын тарату ұйымларына радиожиiлiк
спектрiн пайдалануға рұқсат беру үшiн алым;
Төлемақылар:
- жер учаскелерiн пайдаланғаны үшiн төлем ақы;
- жер бетiндегi көздердiң су ресурстарын пайдаланғаны үшiн
төлемақы;
- қоршаған ортаны ластағаны үшiн төлемақы;
- жануарлар дүниесiн пайдаланғаны үшiн төлемақы;
- орманды пайдаланғаны үшiн төлемақы;
- ерекше қорғалатын табиғи аймақтарды пайдаланғаны үшiн төлемақы;
- радиожиiлiк спектрiн пайдаланғаны үшiн төлемақы;
- кеме жүретiн су жолдарын пайдаланғаны үшiн төлемақы.
Мемлекеттiк баж
- мемлекеттiк баж;
Кеден төлемдерi:
- кеден бажы;
- кеден алымдары;
- төлемақы;
- алымдар;
Қазақстан Республикасы салық жүйесiн басқару Қазақстан Республикасы
Конституциясы бойынша Президентке, Парламентке, Үкiметке, Қаржы
министрлiгiне жүктеледi.
Салық қызметi органы Қазақстан Республикасы Қаржы Министрлiгi Салық
Комитетiнiң және облыс, Астана, алматы қалалары, аудандар мен қалалар
бойынша салық комитеттерiнен тұрады.
Қаржы Министрлiгiнiң салық комитетi салықтар және бюджетке төленетiн
басқа да мiндеттi төлемдердiң толық әрi уақытылы түсуiне ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кiрiспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... . 3-4
Нарық қатынастары жағдайындағы салық теориясы
7 Салықтардың әлеуметтiк экономикалық мәнi ... ... ... ... ... ... ... ..
5-12
8 Салықтардың қызметi, олардың экономиканы
дамытудағы рөлi
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ...12-14
Қазақстан Республикасының салық жүйесi
11 Қазақстан Республикасы салық жүйесiндегi салық механизмi ..15-30
12 Салық жүйесiндегi әртүрлi салықтардың үйлесiмi ... ... ... ... ... ..30-
46
Салық саясаты, оны жүзеге асыру мәселелерi
1. Салық механизмiн салық саясаты арқылы
жетiлдiру ... ... ... ... ...46-52
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...52-53
Қолданылған әдебиеттер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...54
КIРIСПЕ
Мемлекеттiң нарық экономикасын қалыптастыруға көмектесетiн экономикалық
құралдардың арасында салықтарға маңызды рөл берiледi. Салық салу – бұл
қоғам мүшелерiнiң бәрiне қатысты сала, ол мемлекеттi де жалпы қоғамды және
әрбiр жеке салық төлеушiнi қамтиды. Мемлекет үшiн салықтар бұл өмiр сүру
мәселесi. Олар мемлекеттiң қызметiн қаржыландыра отырып, оның негiзгi табыс
көзi болып табылады. Осы арқылы олар мемлекет аппаратын ұстауға,
мемлекеттiң қорғаныс қабiлетiн қамтамасыз етуге, қоғамдық тәртiптi ұстауға,
мемлекеттiк бағдарламаларды қамтуға, бюджет саласындағы жұмысшыларға жалақы
төлеуге жұмсалады. Салықтар арқылы жиналған қаражаттардың жетiмсiздiгi,
салық жүйесiнiң тиiмсiздiгi, салық салудан жалтару, мемлекеттiң ахуалына
жылдам әсер етедi, ал осы арқылы қоғам мен халыққа әсер етедi.
Ұйымдар, кәсiпкерлер және қатардағы азаматтар салықтармен байланыста
және бұл байланыс өте қатаң түрде жүредi.
Салықтар арқылы кәсiпкерлердiң табысын алу олардың қызметiн ары қарай
жалғастыруға ынтасын түсiредi, халықтың сатып алу қабiлетiн төмендетедi,
өндiрiстiң қаржылық базасын төмендетедi. Бұл елдегi жалпы экономикалық
ахуалдың төмендеуiне әкеледi – тауарлар сұранысқа ие болмайды да
өндiрушiлердi өндiрiстi қысқартуға мәжбүрлейдi.
Салықтар мемлекеттi ақша қаражаттарымен қамтамасыз ете отырып, белгiлi
бiр мөлшерден асып кеткен жағдайда олар экономика мен халықтың өмiр
деңгейiн нашарлататын себепке айналады. Дұрыс ойластырылмаған салық
саясатының экономика мен қоғамға тигiзер әсерi соғыстың немесе жаулап алу
қатерiнен кем болмайды.
Салық салу сияқты әртүрлi бағыттағы ғалымдардың зейiнiн өзiне барынша
аударта алатын қоғамдық саяси, экономикалық өмiрдiң саласын тату қиын.
Салықтар өте өткiр және әлеуметтiк қауiптi құрал, мұны мемлекет ақырын,
ойластырып барып қолдануы керек.
Бұл жұмыста салық салудың негiзгi теориялық мәселелерi қарастырылады.
Тақырыптың өзектiлiгi қазiргi таңдағы салықтардың алатын орнымен, олардың
қоғамға әсерiмен, Қазақстан Республикасындағы салық жүйесiн, оның iшiнде
салық механизмiн салық саясаты арқылы жетiлдiруден көрiнедi. Жалпы жұмысты
орындау барысында белгiлi бiр қойылған мақсаттарға қарай мынадай негiзгi
мiндеттер қойылады:
- жалпы салықтар теориясы, қазiргi заманғы, нарық қатнастары
жағдайындағы салықтар теориясын қарастыру, олардың ұтымды және
терiс жақтарын салыстыру;
- салықтардың жалпы пайда болуы мен әлеуметтiк айқындау;
- салықтардың қызметi, олардың экономиканы дамытудағы рөлi;
- Қазақстан Республикасының салық жүйесi және ондағы салық
механизмiнiң алатын орнын қарастыру;
- Салық жүйесiндегi әртүрлi салықтардың үйлесiмiн талдау;
- Салық саясаты, оны жүзеге асыру мәселелерiн талқылау;
- Экономиканы салық саясатының тетiктерi (механизмдерi) арқылы
реттеу және осы салық саясаты арқылы салық механизмiн жетiлдiру.
Осы айтылған мiндеттер жұмыс барысында орындалды және олардың
орындалуына байланысты салық теорияларындағы кездесетiн салықтарды
пайдаланудың маңызды жақтарын қолдануға ұсыныстар жасалады.
Салықтар мәселесi әлемдiк тәжiрибеде күрделi әрi қайшылықты
мәселелердiң бiрi. Өкiнiшке орай, қазiргi таңда жеклеген салық
төлеушiлерiнiң арасында салықтарды теңсiз бөлу орын алуда. Негiзiнде, салық
жүйесi оның алдында бәрi тең болатындай етiп құрылған. Салық төлеушiлердi
меншiк формасына немесе аумақтық ораналсуына қарай дискриминация жоқ. Бiрақ
салық қызметiнiң барлық күшi тексеруге оңай салық төлеушiлерге бағытталған,
ал олардың жекелеген топтары салықтан заңсыз да заң бойынша да жалтаруда.
Сондықтан да кейбiр салық төлеушiлерiне салық ауртпалығы көп те, ал
басқалары салықтарды өте аз мөлшерде төлейдi немесе тiптен төлемейдi,
Салықтар мемлекеттiң қаржы базасын қалыптастырудың көзi ғана емес,
сондай-ақ мемлекеттiк реттеудiң мықты құралы болып табылады. Осы
мәселелерге, салық саясатының әлеуметтiк саясатпен қатынасы жөнiнде бiраз
талдаулар жасалады, яғни әлеуметтiк сала шет қалмау үшiн салықтардың әсерi
қаншалықты болу керек, осы жөнiнде автор бiраз мағлұматтар бередi.
Белгiлi бiр мемлекеттерде салықтардың жиынтығы оның салық жүйесiн
құрады. Экономикалық өсудi қамтамасыз ету, халықтың әлеуметтiк қамсыздану
деңгейiн көтеру, бюджет тапшылығын төмендету, елде шағын және кiшi
кәсiпкерлiктi ынталандыру, мiне осы аталған мәселелер салық жүйесiнiң
қызмет ету арқылы шешiлуi тиiс өзектi мәселелр болып табылады.
Нарық қатынастары жағдайындағы салық теориясы
1. Салықтардың әлеуметтiк экономикалық мәнi
Кез келген мемлекет өзiнiң жеке қаржы базасы болған кезде ғана өмiр
сүре алады. Қарапайым тiлмен айтсақ өзiнiң аппаратын ұстауға және қызметiн
жүзеге асыру барысында туындайтын шығындарды жабу үшiн ақша қаражаты керек
1, 5 бет. Сондай-ақ ақша материалдары өндiрiс саласының өнiмi болып
табылады, бұған басқару қызметiнiң бiр түрi болып табылатын мемлекет
қызметiнiң қатысы жоқ. Басқаша айтқанда жалпы мемлекеттiк аппараттың
қызметiмен бiрге нақты бiр мемлекет қызметкерiнiң субъектiсi қоғамдық
игiлiктi сипатқа ие болғанына қарамастан ақша оның құнының көрсеткiшi болып
табылатын өнiмдi жасамайды. Осыған орай мемлекет оны сырттан (басқа жақтан)
iздеуге мәжбүр. Мемлекеттiң ақшаны табуы мемлекеттiң ақша қорын құру үшiн,
оның қызмет етуiн қамтамасыз ету үшiн ақша қаражаттарын мобилизациялаумен
байланысты. Мемлекет ақша қаражаттарын әртүрлi әдiстермен табады. Оның
бiреуi меншiк иесi ақшаны мемлекетке өз еркiмен беруiнен көрiнiс табады.
Мұндай әдiстiң классикалық мысалы болып мемлекеттiк заемдар табылады (iшкi
және сыртқы). Басқа жағдайларда мемлекеттiң ақшаны табуы оны ерiксiз,
мәжбүрмен алу арқылы болады. Мұның классикалық мысалы салықтар болып
табылады.
Салықтар әскери табыстар (добыча), баждар мен қоса мемлекттiң өзiне
ақша табуының ең көне әдiсi болса керек.
Революцияға дейiнгi белгiлi қаржылар П.П.Гензель осыған орай көне
дәуiрдiң өзiнде салық салудың тиiмдi тәсiлдерi болғанын атап көрсетедi. Ал
М.Т.Оспанов болса екi мың жылдай бұрын мұсылман және христиан дiндерiмен
шарттастырылатын десятинадан қазiргi салық салудың ең түпкi бастауын
көредi, яғни мемлекет толық жетiлген түрде болмаған кезде, ол бiр
халықтарда патриархтық ұйымдар болса, басқаларында оллигархия басқаратын
қала-мемлекеттер болған 2, 16 бет. Мiне сол кездерде жалпы мемлекеттiк
заңдардың тiптен болмағаны белгiлi, ол кезде заңдардың орнына заңнан ешбiр
кем емес, әрi қатал дiни қауымдардың жазылмаған заңдары болды
Салықтар таңы арайлап атып, дамып келе жатқан адамзат өркениеттiң
бастапқы кезеңдерiнде пайда болған болатын. Кезiнде Iнжiлдегi iзгi хабарын
жазғанда Лука Исаның (Христостың) тууы туралы өзiнiң баяндауын “Сол күндерi
кесарь (патша) Август жер жүзiнiң барлық тұрғындары салық төлеу үшiн
тiзiмге тiркелсiн деген бұйрық бередi” деп бастаған едi. Осы оқиға салықтар
мен алымдарға байланысты санақ есебiн алу және тiзiмге тiркеу iсiнiң
бастамасы болды, сондай-ақ халық санағы мен жерлердi есепке алу жөнiндегi
аталмыш өктем iс-қимылдар Сирияны Квирии басқарып тұрған кезде, астарлы
мағынада жүргiзiлген болатын.
Тiзiмге тiркеу (қазiргi кездегi салықтық тiркеу есебiне алу) барысында,
бiрiншi кезекте Римге бағынышты барлық провинциялардың жерлерiн
кадастрлеуге және бағалауға қол жеткiзiлсе, екiншi кезекте тұрғылықты
халықтар нақты салық төлеушiлер ретiнде есепке алынады.
Бiздiң эрамызға дейiнгi ҮII-ҮI ғасырларда аухаттылардың өкiлдерi
табыстың онға бөлгендегi бiр бөлiгiн қазынаға алу қажет деп белгiлеген. Ал
ҮI ғасырдың соңы мен Ү ғасырдың басында қоғамдық ауыртпашылықтар –
литургиялар пайда болған 3, 7 бет.
Ресей мемлекетiiң салық жүйесi IХ ғасырдың соңына таман қалыптаса
бастады. Ең бiрiншi алынған салық “дань” деп аталынатын. Сол кездерде
алыатын салықтардың барлығы баждар болып саналатын. Баждардың мына түрлерi
алынған: “Мыт. “гостиная”, “перевоз”, “вес и мера”, “торговая”, “вира”,
“продажа”.
Бiрiншi Петр тұсында фискалдық палата құрылған болатын. Одан басқа
қаржылар мәселесiмен айналысатын камерколлегия, ревизионная коллегия сияқты
мемлекеттiк органдар болған.
Қазақстанда да заман кезеңдерiне сай салық жүйесi болғаны ешбiр күмән
тудырмайды, Бiр ғана дәлел ретiнде “Ұлы жiбек жолы” мен өркендеп, дамыған
қамал қалалар “Сығанақ”, “Отырар”, “Тараз”, “Меркi”, “Исфиджаб”, “Құлан”,
“Яссы”, “Сауран”, “Барысхай”, “Аспара”, “Баласағұн”, “Тамиз”, “Екiгөз”
жөнiндегi мағлұматтарды айтуға болады. Тек бiр өкiнiштiсi жазба
әдебиеттердiң сақталмағанына байланысты осы салықтар жөнiндегi дерек
көздерiнiң өте аз болуы. Кезiнде Қазақстан тарихында, сонымен бiрге салық
салу мәселелерiн шешуге орасан зор үлесiн қосқан бiрден бiр құқықтық дерек
көзi Тәуке ханның хандық құруы кезiнде, оның тiкелей қатысуымен,
қабылданған “Жетi жарғы” болып табылады 3, 9 бет.
Қазақстанның Ресей боданы болуына байланысты оның аумағында да Ресейдiң
заңдарында көзделген салықтар мен өзге де мiндеттi төлемдер алынатын
болған. Тек Қазақстанның өзiне тән алымдар да белгiленiп отырған. Мысалы,
“Кибиточный сбор”, “паспортный сбор”, “ямская повинность” және т.б.
Салық салу жүйесi адамзат өркениетiнiң әрқилы кезеңдерiнде туындап,
қалыптасып, дами отырып бүгiнгi күнде белгiлi бiр деңгейде дамыған әрбiр
мемлекеттiң қоғам – қауымының қандай да болсын мұқтаждықтарын
қанағаттандырудың және әлеуметтiк экономикалық аяларын реттеудiң таптырмас
құралы ретiнде көрiнiс табуда.
Салықтардың экономикалық мәнi мынада: салықтар шаруашылық жүргiзушi
субъектiлермен халық табысының қалыптасуындағы қаржылық қатынастардың бiр
бөлiгiн бiлдiредi. Сондай-ақ шаруашылық жүргiзушi субъектiлер мен халық
табысының бiр мөлшерiн мемлекет үлесiне жиынтықтаудың қаржылық қатынастарын
көрсетедi.
Салықтар мемлекеттiң құрылуымен бiрге пайда болады және мемлекеттiң
өмiр сүрiп, дамуының негiзi болып табылады. Мемлекет құрылымының өзгеруi,
өркендеуi қашан да болса оның салық жүйесiнiң қайта құрылуымен, жаңғыруымен
бiрге қалыптасады 4, 19 бет.
Әрбiр мемлекет өзiнiң iшкi және сыртқы саясатын жүргiзу үшiн белгiлi
бiр мөлшерде қаржы көздерi қажет. Салықтар – мемлекеттiң тұрақты қаржы
көзi. Мемлекет салықтарды экономиканы дамыту, тұрақтандыру барысында қуатты
экономикалық тетiк ретiнде пайдаланады 5, 17 бет. Салықтардың мәнiн толық
түсiну үшiн олардың экономикалық маңызын түсiну қажет. Ал салықтардың
экономикалық маңызы олардың атқаратын қызметтерiне байланысты.
Салықтардың экономикалық белгiлерi:
1) салықтар мемлекет үлесiне жиынтық қоғамдық өнiмдi бөлудi
бiлдiредi
2) Салық ақшалай формада болады, бiрақ табиғи салықтар да болуы
мүмкiн
3) Салық қайтарымсыз төлем
4) Салықтарды төлеу эквивалентсiз сипатқа ие
5) Салық төлеу барысында меншiк формасының өзгеруi болады
6) Салықтар тұрақты экономикалық қатынастар туғызады
Салықтар мемлекетке экономикалық процестердiң барысын реттеуге
мүмкiндiк бередi, ол мемлекеттiң реттеу функциясы және өндiрiстiң белгiлi
бағытын қамтамасыз ететiн арнайы салық механизмi арқылы жүзеге асады.
Салықтарды мемлекеттiк қаржылық реттеудiң құралы ретiнде қолдану
салықтардың табиғатынан, олардың iшкi мәнiнен және қызметтерiнен шығады.
Салықтар экономикалық категория бола отырып, ұлттық табысты мемлекет
пайдасына бөлу қатысты ерекше өндiрiстiк қатынастардың жиынтығын бiлдiредi,
және ең алдымен фискалдық қызмет атқарады. Ұлттық табыстың бiр бөлiгiн
мобилизациялау өндiрiс процесiнiң қатысушылары мен мемлекеттiң арасында
үздiксiз байланыс туғызады, бұл ел экономикасына қажеттi бағыттарда әсер
етуге мүмкiншiлiк бередi 6, 55 бет.
Осыған байланысты салықтар реттеушiлiк қызмет те атқарады деп айтуға
болады, оны жүзеге асыру барысында өндiрiстi ынталандыру, шектеу,
санкциялау жүзеге асады Салықтардың аталған екi қызметi салықтардың маңызды
жағын көрсетедi және олардың объективтi қасиетi болып табылады. Салықтар
теориясының дамуы ең алдымен оның фискалдық қызметiн қалыптастыру арқылы
жүрдi. Салықтардың дамуы барысында олардың реттеушiлiк қызметi қалыптаса
бастады, бұл экономикалық функциясы деп аталады (бұл мемлекеттiң рөлi мен
қызметiнiң күшеюiне байланысты болды. Салықтардың мәнiн жүйелi түрде
зерттеудiң негiзiн қалаушы Д.Рикардо салықтардан қауiптен басқа (зұлымдық)
ештеңе көрген жоқ. Ол “салықтар бiрнеше қауiптердiң iшiнен таңдауды
бiлдiредi: егер ол пайда мен табыстың басқа көздерiне әсер етпесе, ол
шығындарға әсер етуi керек, ал егер оның ауыртпалығы бiрдей таратылмаса
және өндiрiске қысым көрсетпесе онда салықтардың неге салынатыны бәрiбiр”
дедi. Бiрақ бiз оның еңбектерiнде салықтарды жою туралы ұсыныстарын
байқаймыз, өйткенi олар мемлекет институтының өмiр сүруге қажеттi
материалдық базасын бiлдiредi 7, 22 бет.
Рикардоның белгiлi пайдалылық идеясын ұнатпауы оның салықтардың тек бiр
жағын ғана қарастыруымен байланысты болса керек. Яғни ол салықтардың
үкiметтiң қажеттiлiгiн қамтамасыз етудi ғана көрдi де салықтардың
реттеушiлiк әсерiн көрмедi. Рикардомен бiр ойлайтын А.Смит салықтардың өмiр
сүру фактiсiне басқаша қатынасты. Ол “салықтар қауiп әкелiп қана қомайды,
егер салық салудың белгiлi бiр принциптерiн сақтаса қоғамдық дамудың ең
негiзгi оңтайлы факторы болады” дедi. Ол принциптер: мемлекет азаматтары
үкiмет шығындарын жабуға азаматтар өздерiнiң төлем қабiлеттiлiгiне
байланысты яғни ол үкiметтiң қорғауыменен қолданатын табыстарына қарай;
салық төлеушiлермен басқаларға да салықтардың көлемiнiң, мерзiмiнiң және
төлеу әдiстерiнiң белгiлi, анық болуы; салықты салық төлеушiге ыңғайлы
әдiстер мен мерзiмде жинау керек; салық механизмiн ол төлеушiнiң қалтасынан
ол мемлекет кассасына төлегеннiң үстiнен мейлiнше аз алатындай етiп құру
керек 8, 111 бет.
А.Д.Вагнер 1890 жылы әлеуметтiк саяси теорияны ұсынды. Ол бойынша салық
саясаты тек фискалдық емес, сонымен қатар әлеуметтiк саяси мақсаттарды
көздеуi керек.
Салықтың таза қаржылық мақсатымен бiрге тағы басқа мақсат қойылуы
мүмкiн: салықтың көмегiмен реттеушiлiк қызметтi еркiн айырбас жағдайындағы
бөлуде өзгерiс болатындай етiп жүзеге асыру. Жекелеген табыстар мен мүлiктi
қолдануға да реттеушiлiк тұрғыдан араласуға болады. Вагнер мемлекеттiң
шаруашылық өмiрге араласуын кеңейтудi жақтаушы болып табылады. Вагнердiң
пiкiрiнше, салықтар кез келген қоғамдағы байлықты теңсiз бөлумен күресе
алады. Өзiнiң ойын жалғастыра келе ол “салықтар тек фискалды құрал емес,
сонымен қатар шаруашылық өмiрге саналы түрде әсер етудiң құралы” дедi.
Француз экономисi Ф.Кэне де осылай ойлаған. Өзiнiң атақты
“Экономикалық таблицасында” ол салықтардың қажеттiлiгiн атап көрсеттi және
салықтар капиталдың ұдайы өндiрiсi процесiне әсер ететiн негiзгi фактор деп
көрсеттi.
Ф.Кэненiң пiкiрiнше, дұрыс ұйымдастырылған салық таза өнiм есебiнен
алынуы тиiс, өндiрiс шығындарына таралмауы керек, өйткенi бұл жағдайда ол
жер иесiн, меншiк иесiн және мемлекеттi құлдыратады, тонау құралына
айналады.
Ф.Кэне мен А.Д.Вагнер концепциясына қатысты олар салықты мемлекеттiң
шаруашылық өмiрге белсендi араласудың құралы ретiнде қарастырылғанын, және
салық ауыртпалығын анағұрлым дұрыс тарата отырып, олардың шаруашылық өмiрге
зиянын жоюды немесе бәсеңдетудi қарастырғанын айта кету керек.
Тәжiрибеде салықтардың экономиканы реттеудiң маңызды қаржы құралдары
ретiнде дамыған елдердiң қолданылуына байланысты бұл идеялардың дұрыстығы
байқалады.
Профессор В.Твердохмбовтың салық жүйесiн құрудың негiзгi принциптерi
мен осы позицияны кртикалық талдауы мән берудi қажет етедi. В. Твердохмбов
салық салу тәжiрибесiн теориялық тұжырымдау талпыныстары салық
теорияларында көрiнiс тапты. Олардың эволюциясы экономикалық ойлардың
әртүрлi бағыттарының дамуымен қатар жүрдi. Салық жүйелерiнiң концептуалды
модельдерi мемлекеттiң экономикалық саясатына қарай өзгерiп отырды.
Көптеген жылдар бойы салықтардың экономикадағы рөлi туралы классикалық
көқарастар үстемдiк еттi. 200 жылдан астам уақыт бұрын А.Смит мемлекеттiк
қаржылардың эволюциясы жөнiнде iлiм қалыптастырды. Салық жүйесiнiң
қалыптасуы мемлекет дамуының жоғары деңгейiнде қалыптасады. Ол салықтарды
жеке шаруашылық субъектiлерiнiң табысын жүйелi, тәртiппен алудың түрi деп
түсiндiрдi және олардың төрт қағидасын ұсынды: теңдiк, анықтылық, салық
төлеудiң ыңғайлығы және арзандығы. Классик-ғалымдар У.Петти, Ж.Б.Сей (1767-
1832) және ағылшын экономистерi Д.Рикардо, Дж.Милль (1773-1836) экономиканы
сұраныс ұсынысты туғызатын, ал олардың бiреуiнiң тым артықшылығында
өндiрушiлердi шаруашылықтың тапшы салаларына ауыстыру арқылы өзара теңдесу
болатын. өзiн өзi реттейтiн жүйе деп қарастырды 9, 53 бет.
Ал салықтар бюджет табысының көзi ретiнде болды, ғылыми полемика оларды
алудың принциптерi төңiрегiнде болды. Бiрақ қоғамдағы экономикалық
процестердiң күрделенуiмен қатар, объективтi циклдық процестердiң әсерiмен,
классикалық iлiмдi түзеуге қажеттiлiк туды, яғни мемлекеттiң рөлiн
белгiлеу, оның экономикалық процестерге әсерi, салық салудың әлеуметтiк
экономикалық шектерiн белгiлеу. Жаңа ғылыми теориялар қалыптасты. Қазiргi
таңда экономикалық ойдың негiзгi екi бағытын бөлiп қарауға болады –
кейнсиандық және неокейнсиандық теория.
Кейнсиандық теория – экономиканың жалпы қызмет етуiнiң анализiнiң
элементтерiн көрсетедi, мемлекеттiк реттеудiң маңызды макроэкономикалық
бағыттарын белгiлейдi. Бұл теория өндiрiлген өнiмнiң өткiзiлуiн мемлекеттiк
реттеудiң әртүрлi әдiстерi арқылы қамтамасыз ету түрiнде тиiмдi сұраныс
қалыптастырудың қажеттiлiгiн дәлелдейдi. Дж.М.Кейнске дейiн ұлттық
байлықтың негiзi ретiнде үнемдiлiк болған. Кейнс мұны кәсiпкерлiк
қабiлетпен толықтырды. Сондықтан да инвестиция ағымына қол жеткiзу үшiн
мемлекеттiң тек ақша несие саясаты ғана емес, сонымен қатар бюджет
саясатының рөлi зор.
Дж.М.Кейнс (1883-1946) салық салудағы прогрессивтiлiктiң жақтаушысы
болды, өйткенi ол капитал салымдарына қатысты өндiрушiнiң тәуекелiн
ынталандырады деп есептейдi. Оның теориясының негiзгi ережелерiнiң бiрi
экономикалық өсудiң толық жұмысбастылық жағдайындағы жеткiлiктi ақша
жинақтарына тәуелдiлiгi. Егер бұл болмаса мол ақша жинақтары экономикалық
өсуге кедергi жасайды, өйткенi олар табыстың белсендi емес көзi болып
табылады. Өндiрiске салынбайды, сондықтан артық жинақтарды салықтардың
көмегiмен жинау керек. Ал бұл үшiн мемлекеттiң салықтардың көмегiмен жинақ
түрiндегi табыстарын алу бойынша реттеуi қажет, осы қаражаттар есебiнен
инвестиция, ағымдық мемлекеттiк шығындар қаржыландырылады.
Дж.М.Кейнстiң теориясы бойынша экономикалық жүйеде салықтар
“икемдiлiктiң құрылғы механизмi” ретiнде қарастырылады. Оның ойынша
прогрессивтi (жоғары) салықтар оңтайлы рөл ойнайды. Бюджеттiң айырылмас
бөлiгi ретiнде бұл экономикалық категория экономиканың баланстылығына әсер
етедi. Салықтық түсiмдердiң төмендеуi бюджеттiң табысын азайтып,
экономикалық тұрақсыздыққа соқтырады. Ал салықтар құрылғы стабилизатор
ретiнде бұл процестi реттейдi: экономикалық көтерiлу кезiнде салық
салынатын табыс салықтық табыстарға қарағанда баяу өседi, ал дағдарыс
кезiнде табыстардың төмендеуiне қарағанда, салық тез азаяды. Осылайша
белгiлi бiр әлеуметтiк тұрақтылық орнайды. Бюджеттiң салықтық түсiмдерi
салық ставкасының көлемiне ғана енсе, сонымен қатар прогрессивтi шкала
бойынша салық салынатын табыстың көлемiнiң өзгеруiне де байланысты.
Толқулар автоматты түрде болады және табыс көлемiне қарағанда салықтық
түсiмдерде маңызды. Ағылшын үкiметi Дж.М.Кейнстiң теориясын бiрiншi
дүниежүзiлiк соғыстың алдында мемлекеттiң барлық күшi әскери өнеркәсiптi
дамытуға бағытталған кезде тәжiрибеде қоланды.
Ғылыми тезникалық өсу жағдайында дағдарыстың жиi болуы жағдайында
мемлекеттiң тиiмдi сұраныс бойынша араласуының кейнсиандық теориясы
экономикалық дамудың талаптарына сай келудi доғарды.
Реттеудiң кейнсиандық жүйесi келесiдей себептер бойынша үзiлдi:
Бiрiншiден, өндiрiс жағдайларының өзгеруiне байланысты инфляция
үздiксiз сипатқа ие болған кезде ресурстарға сұранысты емес, оларға
ұсынысты жақсартатын мемлекеттiк араласу қажет болды.
Екiншiден, экономикалық интеграцияның дамуына байланысты әрбiр елдердiң
сыртқы нарыққа тәуелдiлiгi артты. Мемлекеттiң сұранысты ынталандыруы көп
жағдайда шетел инвестицияларына оңтайлы әсер еттi. Сондықтан да “тиiмдi
сұраныстың кейнсиандық концепциясының” орнына “тиiмдi ұсыныстың”
неоклассикалық әдiсi келдi.
Неоклассикалық теория еркiн бәсеке мен табиғилыққа, экономикалық, оның
iшiнде өндiрiстiк процестердiң тұрақтылығына негiзделдi 10, 55 бет. Бұл
концепциялардың айырмашылығы мемлекеттiк реттеудiң әдiстерiне әртүрлi
қатынасында болып тұр. Неоклассикалық бағыт бойынша сыртқы түзеу шаралары
еркiн бәсеке заңдарына кедергi жасайтын кедергiлердi жоюға бағытталуы
керек, сондықтан да мемлекеттiк реттеу нарықтың өзiн-өзi реттеудiң табиғи
заңдарын шектемеуi керек. Осынысымен неоклассикалық теория мемлекеттiң
тiкелей араласуын қажет ететiн классикалық теориядан ерекшеленедi.
Неоклассикалық модель құрған Дж.Мид экономикалық процестердi реттеудi
мемлекетке тек жанама рөл бердi, ол мемлекеттiк шығындарды үнемi өсiп
отыратын тұрақсыздандырғыш фактор ретiнде қарастырды. Неоклассиктер тек
қана орталық банктiң ақша несиесiне көңiл бөле отырып, бюджет-салық
саясатын ескермей, олар ұлттық байлықтың өсуiн, толық жұмысбастылықты
қамтамасыз ететiн табысты қайта бөлудiң тиiмдi механизмi жасалады дедi.
Неоклассикалық теорияда ұсыныс экономикасы теориясы және монетаризм
теориялары кең бағыт алды.
Ұсыныс экономикасы теориясы салықтарды төмендету мен корпорацияларға
салықтық жеңiлдiктер көрсетудi көздейдi, өйткенi бұл бағыттың
жақтаушыларының пiкiрiнше, жоғарғы салықтар кәсiпкерлiк бастаманы,
инвестициялық саясатты, өндiрiстi жаңарту мен кеңейтудi тежейдi. Бұл
теорияның тағы бiр маңызды аспектiсi – мемлекеттiк шығындарды мiндеттi
түрде қысқарту. Өйткенi бұл теорияның негiзгi постулаты – нарықтық ең жақсы
реттеушi нарқытың өзi, ал мемлекеттiк реттеу мен салықтар оның қызмет
етуiне тек қана кедергi келтiредi 11, 56 бет.
Салық ставкаларының деңгейiн қалыптастырудың жалпы заңы бар. Кең салық
базасы салық салудың төменгi ствакаларының болуына мүмкiндiк туғызады,
керiсiнше салықтардың жеклеген түрлерiнiң тар салық бағалары. Олардың
ствакаларын жоғарылатады. Салықтардың төмен және жоғарғы ставкалары
шаруашылық өмiр мен кәсiпкерлердiң iскерлiк белседiлiгiне әртүрлi әсер
ететiндiгi белгiлi.
А.Смит мемлекет саелық ауыртпалығын көтерiп емес, оны төмендеткеннен
ұтады дедi, босатылған қаражатпен қосымша табыс алынады, ал одан мемлекет
қазынасына салық түседi. Мұндай төлемдердi төқ\леушiлер өте жеңiл жасайды,
бұл мемлекеттi салық жинауға қосымша шығындардан құтқарады.
А.Смиттiң теориялық пiкiрлерi оның iзбасарлары үшiн ғана емес, барлық
экономист-ғалымдар үшiн аксиомаға айналды.
20-70 жылдары экономикалық өсу мен салықтардың өзара байланысына талдау
жасау жоғары салықты мемлекеттерде инвестиция салығы төмен елдерге
қарағанда он есеге аз екенiн көрсеткен 12, 132-138 беттер.
Салықтардың деңгейi өте төмен болмауы керек, өйткенi бюджет талаптары
орындалмайды. Салық ствакаларының өсуi бюджеттi белгiлi бiр уақытқа дейiн
ғана толықтырады да одан кейiн ол баяулайды, ал сосын тiптi төмендеу
басталады. Бюджетке салықтық алулар 30 % көлемiнен аспа керек дейдi
А.Лаффер . Ал 40-50 % болған жағдайда халықтың жинақтары төмендейдi, ол
экономиканың белгiлi бiр салаларына инвестициялауды қысқартады.
Оның ойнша салықтарды төмендету экономиканы дамытады. Бұл мемлекет
табысы салық базасын кеңейту арқылы емес, салық ставкасы мен салық
ауыртпалығын көтеру арқылы болуына әкеледi.
Монетаризм теориясы. Американ экономисi, нарық еркiндiгi идеясының
қолдаушысы М.Фридман шығарған. Ол мемлекеттiң рөлiн одан басқа институт
жүзеге асыра алмайтын қызметпен шектеу керек дедi, ол – айналымдағы ақшаны
реттеу, мұнда салықтардың төмендетiлуi жөнiнде де айтылады. Монетаризм
теориясы бойынша мемлекеттiк реттеудiң негiгi құралы банк процент
ставкалары мен ақша массасын өзгерту.
Неоклассикалық теориялардың негiзi инфляцияны төмендету әдiстерiн
iздестiруге және нарықта тұтыну сұранысын қалыптастыратын халықтың
бөлiгiмен корпорацияларға салықтық жеңiлдiктер беруден көрiнедi.
Кейнсиандық теорияның дамуында жаңа ағымдар пайда болды.
Некейнсиандық теорияда салықтық проблемаларға зор мән берiледi. Ағылшын
экономистерi И.Фишер мен Н.Калдар салық объектiлерiн тұтынуға қатысты
бөлудi қажет деп тапты. Бұл жағдайда жинақ пен тұтынылатын өнiмнiң соңғы
құнына салық салынады. Осыдан барып, жинақты қолдайтын және инфляциямен
күрестiң құралы болып табылатын тұтынуға салық салу идеясы пайда болды.
Бұрын тұтыну тауарларына жұмсалатын ақшалар ендi инвестицияға немесе
жинаққа бағыт ала алады, олар өз кезегiнде бюджет саясатының (артық
жинақтарды алу) көмегiмен капитал салымына айналған болар едi.
Ұзақ мерзiмдi салымдар болашақ экономикалық өсудiң факторы болып
табылады. Бiрақ өндiрiстiң төмендеуi кезiнде тұтыну нарығындағы шығындар
табыстарға қарағанда баяу төмендейдi, сондықтан да тұтынуға салынатын
салықтар табысқа салынатын салықтарға қарағанда түсiмдерi көп болады.
Осылайша салық жүйесi құрылғы стабилизатор бола алмайды.
Бiрақ Н.Калдар жекелеген тауарлардың түрiне жеңiлдiктер мен түсiрулер
арқылы енгiзiлетiн тұтынуға салынатын салық саудаға бекiтiлiп қойылған
салыққа қарағанда анағұрлым әдiл, сондай-ақ табыс салығына қарағанда бұл
салықтарға салынбайды, олардың өсуiн ынталандырады
2. Салықтардың қызметi, олардың экономиканы дамытудағы рөлi
Салықтың мынандай негiзгi қыузметтерi бар:
- реттеушiлiк;
- фискалдық;
- қайта бөлу;
Осы аталған қызметтермен қатар салықтардың ынталандыру, бақылау
функцияларын да атауға болады. Реттеушiлiк қызметi – салықтың ең негiзгi
қызметi. Осы қызмет арқылы салықтар ел экономикасына өз ықпалын тигiзедi.
Яғни салықтық реттеу жүзеге асырылады. Салықтық реттеудiң ең басты мақсаты
өндiрiстiң дамуына ықпал ету. Салық түрлерi, салық ствакалары, салық
жеңiлдiктерi, салық салу әдiстерi салықтық реттеудiң тетiктерi болып
табылады. Қысқаша айтқанда салықтардың экономикалық мәнi мынада:
- бiрiншiден, салықтар шаруашылық жүргiзушi субъектiлер мен халық
табысының қалыптасуындағы қаржылық қатынастардың бiр бөлiгiн
көрсетедi;
- екiншiден, шаруашылық жүргiзушi субъектiлер мен халық табысының
белгiлi бiр мөлшерiн мемлекет үлесiне жинақтап, жиынтықтаудың
қаржылық қатынастарын көрсетедi.
Жоғарыда көрсетiлген салықтық реттеудiң тетiктерi тек қана өндiрiстiң
дамуын реттеп қана қоймайды. Сонымен қатар ақша және баға саясаты, шетелдiк
инвесторларды ынталандыру, шағын және кiшi кәсiпкерлiктi дамыту жұмыстарын
жүзеге асырады. Әрине, салықтың реттеу тетiктерi тиiмдi қызмет атқару үшiн,
олардың басқа да экономикалық тетiктерiмен тығыз байланыста болуы қажет.
Салықтық реттеуде салық ставкалары мен салық жеңiлдiктерiнiң алатын орын
ерекше. Себебi ғылыми негiзделмеген, шектен тыс жоғары қойылған ставкалар
кәсiпкерлердiң ынтасын төмендетiп, өндiрiстiң қарқынын бәсеңдетедi, ал
шектен тыс төмен қойылған ставкалар салық төлеушiлердiң жауапкершiлiгiн
азайтып, өндiрiстiң төмендеуiне және мемлекеттiк бюджет кiрiсiнiң азаюына
әкелiп соқтырады. Осы сияқты салық жеңiлдiктерiнiң де тиiмсiз жағы және
бар. Дамыған елдердiң тарихынан салық ставкалары жөнiнде мынаны байқауға
болады:
А) Егер төленетiн салық мөлшерi салық төлеушi табысының 50 процентiнен
асып кетсе, онда ол өндiрiстiң тоқтап қалуына әкеледi;
ә) Егер салық мөлшерi салық төлеушi табысының 45-50 процентi аралығында
болса, онда жай ұдайы өндiрiске әкеледi;
б) Егер салық мөлшерi, салық төлеушi табысының 35-40 процентi мөлшерi
аралығында болса, онда ұлғаймалы ұдайы өндiрiске әкеледi.
Салықтардың екiншi қызметi – фискалдық немесе бюджеттiк кiрiс бөлiмi
құрылымы. Салықтардың қоғамдық мiндетi артады. Себебi салықтар мемлекеттiк
бюджеттiң кiрiсiн топтастыра отырып, әлеуметтiк, әскери-қорғаныс, тағы
басқа да шаралардың iске асуын қамтамасыз етедi.
Қайта бөлу қызметi арқылы түрлi субъектiлер табысының бiр бөлшегi
мемлекет пайдасына өтедi. Бұл қызметтiң iс-әрекетiнiң көлемi iшкi жалпы
өнiмдi салықтардың алатын үлес салмағы арқылы анықтайды. Соңғы жылдардағы
мәлiметтер бойынша Қазақстан Республикасының iшкi өнiмдегi салықтардың үлес
салмағы 40 проценттен көбiрек болып отыр. Бұл экономикасы дамыған басқа
елдерден әлдеқайда жоғары. Елiмiздегi мемлекет мүддесi үшiн қаржы көздерiн
орталықтандырудың бiр айғағы осы. Мемлекет мына жоғарыда көрсетiлген
салықтардың қызметiн пайдалана отырып елiмiздiң салық жүйесiн анықтайды.
Салық механизмiнiң қызмет ету жолдарын белгiлейдi, жалпы экономикалық
саясатты негiзге ала отырып салық саясатын анықтайды 13, 7 бет.
Салықтардың анықтамасы, мәнi және мазмұны қызметтерi туралы тоқталып
өттiк, ендi салықтарды белгiлi бiр нышандары бойынша топтастырып көрейiк.
1. Салық салу объектiсiне байланысты;
2. Қолданылуына қарай;
3. Салық салу органына байланысты;
4. Экономикалық ерекшелiгiне байланысты;
5. Салық салу объектiсiн бағалау дәрежесiне қарай.
Салық салу объектiсiне қарай салықтар тiкелей және жанама салықтар
болып жiктеледi.
Тiкелей салықтар жалғаусыз немесе тiкелей табысқа немесе мүлiкке
салынады. Тiкелей салықтарға мына салықтар жатады:
- Заңды және жеке тұлғалардың табысына салынатын салық
- Корпорациялық табыс салығы
- Жеке табыс салығы
- Мүлiк салығы
- Жер салығы
- Көлiк құралдарына салынатын салық және т.б.
Жанама салықтарды тұтынушы төлейдi. Тауар немесе қызмет бағасына алдын
ала салық енгiзiлмегендiктен, iс жүзiнде оны бюджетке сатушы аударады.
Жанама салықтарға мыналар жатады:
- қосылған құнға салынатын салық;
- акциздер;
Бюджетке түскен соң қолданылатын белгiсiне қарай салықтар жалпы және
арнайы болып жiктеледi.
Жалпы салықтар бюджетке түскен соң, жалпы мақсатта жұмсалады. Оған
корпорациялық табыс салығы, қосылған құнға салынатын салық және т.б. Арнайы
салықтар бюджетке түскен соң, алдын ала белгiленген нақты шараларға
жұмсалады. Мысалы, көлiк құралдарына салынатын салық жол қорын құруға
жұмсалады.
Салық салу органына байланысты салықтар жалпы мемлекеттiк және
жергiлiктi болып екiге бөлiнсе, экономикалық белгiсiне қарай табысқа
салынатын салық және тұтынуға салынатын салық болып жiктеледi. Табысқа
салынатын салықтар салық төлеушiнiң кез келген салық салынатын объектiсiнен
түсетiн табысынан алынады. Олардың санатына мына салықтар кiредi: табыс
салығы, пайдаға салынатын салық.
Тұтынуға салынатын салықты салық төлеушi тауар немесе қызмет құнын
төлеген кезде төлейдi. Оған қосылған құнға салынатын салық пен акциздер
жатады.
Салық салу объектiсiн бағалау дәрежесiне қарай салықтар нақтылы және
дербес болып бөлiнедi.
Нақтылы салықтар салық төлеушiнiң салық салынатын объектiсiнң сыртқы
белгiсiне қарай салынады. Оған жер салығы, мүлiк салығы жатады.
Дербес салықтар салық төлеушiнiң салық салынатын объектiсiнен алатын
табыс мөлшерiне байланысты салынады. Оған корпорациялық табыс салығы, жеке
табыс салығы жатады.
Қазақстан Республикасының салық жүйесi
3. Қазақстан Республикасы салық жүйесiндегi салық механизмi
Салық жүйесiн мемлекет пен заңды және жеке тұлғалар арасындағы қаржы
қатнастары және осы қатынасты анықтайтын салықтар, салық механизмi, яғни,
салық заңдары мен салыққа қатысты кесiмдердiң, салық қызметi органдарының
жиынтығын құрайды.
Салық жүйесi мемлекет қаржы көздерiн жасаудың ең негiзгi құралы
болуымен қатар, ел экономикасын қайта құруға, өндiрiстiң ұлғайып дамуына
және саяси әлеуметтiк шаралардың толығымен iске асуына мүмкiндiк туғызады.
Елiмiздiң салық жүйесiнiң дамуын төрт кезеңге бөлiп қарастыруға болады.
- 1 кезең (1992-1995 жж.) жаңа салық жүйесi базисiнiң, салық
кезеңiнiң өңделуi және iске қосылуы;
- 2 кезең (1996-1998 жж.) нарықтық экономика талаптарына сай
келетiн салық жүйесiн құруды аяқтау;
- 3 кезең (1998-2000 жж.) барлық қағидалардың ескерiлуi арқылы
салық жүйесiне өзгерiстер мен толықтыруларды енгiзу, салық
жүйесiн одан әрi жетiлдiру;
- 4 кезең (2001-2002 жж.) жаңа салық кодексi қабылданып, iске
қосылды.
Қазақстан Республикасының 1991 жылдың 25 желтоқсанында қабылданған
Қазақстан Республикасындағы салық жүйесi туралы Заң тәуелсiз салық жүйесiн
құрудың ең алғашқы бастамасы болып табылады. Бұл елiмiздiң экономикасын
реформалаудағы күрделi жұмыстардың бiрi болып саналады. Осы кезеңдерде елде
көптеген өзгерiстер болуы және экономиканың дамуына көптеген құбылыстар,
атап айтқанда меншiктiң көптеген түрлерiнiң дамуы. Шаруашылық жүргiзушi
субъектiлер мен мемлекет арасындағы қатынастардың құқықтық негiзде
жүргiзiлуi және т.б. құбылыстар iске аса бастады.
Осы Заң бойынша алғаш рет Қазақстан Республикасында 42 салық түрi
қызмет еттi және олар 3 топқа бөлiндi:
- жалпы мемлекеттiк салықтар – 10
- мiндеттi түрде төленетiн жергiлiктi салықтар мен алымдар – 11
- жергiлiктi салықтар мен алымдардың 18 түрi.
Бұл салықтардың негiзiн табыс салығы, пайдаға салынатын салық, қосылған
құнға салынатын салық, акциз салығы, жер салығы және т.б. салықтар құрады.
Алғашқы салық жүйесiнiң көптеген кемшiлiктерi де болды. Атап айтқанда
басқа елдерге қарағанда бiдiң салық жүйемiздiң жинақталған ғылыми және
практикалық тәжiрибелерiнiң жеткiлiксiздiгi, салық түрлерiнiң көптiгi,
халықаралық салық салу қағидаларының назардан тыс қалуы, айналымды
анықтаудың қиындығы, дәелсiз берiлген жеңiлдiктердiң көптiгi т.б. Осыдан
кейiн елiмiздiң салық жүйесiн реформалаудың қажеттiгi туындады. Қазақстан
үкiметi 1992 жылдың басында салық жүйесiн кезеңi түрде реформалаудың
концепциясын қабылдады.
Аталмыш концепцияны iске асырудағы негiзгi кезең болып Қазақстан
Республикасы Президентiнiң 24.04.95ж. қабылдаған “Салық және бюджетке
төленетiн басқа да мiндеттi төлемдер туралы” Заң күшi бар Жарлығы табылады.
Ол 1995 ж. 1-шi шiлдесiнен бастап iске қосылды, нәтижесiнде бұрын қызмет
еткен 42 салық түрiнiң орнына 11 салықтар мен алымдар қызмет ететiн болды.
Бұл салық заңдылығы бойынша елiмiздiң салық жүйесi нарықтық қатынастар
талабына бiршама бейiмделiп, халықаралық тәжiрибеге мейлiнше жақындатылды.
1999 жылы салық жүйесi 5 рет күрделi өзгерiстерге ұшырады. Осыған орай
2000 жылы 1 қаңтарынан бастап Қазақстан Республикасында 17 түрлi салықтар
мен алымдар қызмет еттi.
4-шi кезеңде, яғни 2001 жылдың 12 маусымда жаңа салық Кодексi
қабылданып, 2002 ж. 1-шi қаңтарынан бастап iске қосылды. Салық Кодексiнде
Қазақстан Республикасында қолданылатын салықтар мен бюджетке төленетiн
басқа да мiндеттi төлемдер, атап айтқанда 9 салық, 13 алым, 9 төлем, 1
мемлекеттiк баж, 4 кедендiк алым белгiленген.
Жаңа салық Кодексi 2002 жылдың 1-шi қаңтарында нарықтық экономиканың
қалыптасу кезеңiнде салық салу саясатының негiзгi бағыты – салық жүйесiн
құру және оның тиiмдi қызмет етуiне мүмкiншiлiк беретiн салық механизмiн
iске асыру.
Салық салудың әдiстерi мен жолдары. Салық салудың негiзгi қағидалары
мен жолдары, салық салуды ұйымдастыру салық механизмiне жатады.
Қандай да бiр механизмнiң құрамында бiрнеше тетiктер мен элементтер
болады. Сол сияқты салық механизмi де белгiлi бiр салық элементтерiнен
тұрады. Бұл Б.Ж.Ермекбаеваның оқулығында былай көрсетiледi:
Салық салу элементтерi мыналар:
- субъект
- объект
- салық көзi
- салық ставкасы
- салық өлшем бiрлiгi
- салық оклады
- салық жеңiлдiктерi
- салық төлеу мерзiмi мен тәртiбi
- салық төлеушiнiң және салық қызметi органдарының құқықтары мен
мiндеттерi
- салық төлеуiн бақылау
- салықтық жазалау шаралары
Салық механизмiнiң негiзгi элементтерi ретiнде осы аталғандарға жеке-
жеке тоқталып өтейiк.
Салық төлеушi (субъект) салықты және бюджетке төленетiн басқа да
мiндеттi төлемдердi төлеу жөнiндегi заңды мiндетi бар тұлға.
Қазақстанда салық төлеушiлер:
- резидент және резидент емес заңды тұлғалар
- Қазақстан Республикасының азаматтары, шетел азаматтары және
азааматтығы жоқ адамдар болып жiктеледi.
Салық объектiсi – заң жүзiнде негiзделген салық салуға негiз болатын
табыс, мүлiк, қызмет көрсету ақшалай операциялар және т.б. көптеген
тауарлық материалдық игiлiктер.
Салық көзi – салық салынатын табыс. Салық салынатын табыс жылдың
жиынтық табыс пен шегерiмдердiң айырмасы ретiнде анықталады.
Салық ставкасы – бiр өлшем бiрлiгiнен алынатын салық мөлшерi. Ставкалар
тұрақты немесе пайыз нышанында белгiленедi.
Пайыздық салық ставкасы прогрессивтiк, регрессивтiк және
пропорционалдық болып бөлiнедi. Прогрессивтi ствакалар салық салынатын
табыстың өсуiне сәйкес ұлғайып отырады. Пропорционалды ставкалар керiсiнше,
салық салынатын табыстың мөлшерiне байланыссыз тұрақты пайызбен
тағайындалады.
Регрессивтi салық ставкасы- салық салынатын табыс мөлшерiнiң өсуiне
қарай салық ставкасының төмендеуi.
Тұрақты салық ставкасы салық объектiсiнiң көлемiне тәуелсiз бiрыңғай
сома түрiнде белгiленедi.
Салық өлшем бiрлiгi – есептеу үшiн берiлген салық объектiсiнң өлшем
бiрлiгi.
Салық оклады – салық төлеушiнiң белгiлi бiр объектiсiнен төлейтiн салық
сомасы.
Салық жеңiлдiктерi – заңға сәйкес салық төлеушiнiң бiртiндеп немесе
салық төлеуден толық босату. Салық жеңiлдiктерiне салықтан толық
босатылатын, салық салынбайтын минимум шегерiстер, салық ставкасын
төмендету, салық төлеу мерзiмiн ұзарту т.б. жатады.
Салықты төлеу мерзiмi – салықтар мен басқа да мiндеттi төлемдердiң
бюджетке төлену уақыты.
Салық төлеу тәртiбi белгiленген мерзiмде салықты төлеген кезде алдымен
бюджетке қандай салықтар төлеу керек екенiн, яғни төлеу кезiндегi белгiлi
бiр дәйектiлiктi белгiлейдi..
Салық төлеушiлердiң құқығы:
- қолданылып жүрген салық және бюджетке төленетiн басқа да
мiндеттi төлемдер туралы салық заңдарындағы өзгерiстер туралы
салық қызметi органдарынан ақпарат алу;
- салық қатынастары мәселелерi бойынша өз мүдделерiн қорғау және
оны өзi, не өкiлi арқылы бiлдiру;
- салық бақылаудың нәтижелерiн алу;
- салық бақылауы нәтижелерi бойынша салық және бюжетке төленетiн
басқа да мiндеттi төлемдердi есептеу мен төлеу жөнiнде салық
қызметi органдарына түсiндiрме табыс ету;
- жеке шотынан салық мiндеттемелерiнiң орындары бойынша бюджетпен
есеп айырысудың жай-күйi туралы көшiрме алу;
- Салық Кодексiнде және Қазақстан Республикасының басқа да заң
актiлерiнде белгiленген тәртiппен салықтық тексеру актiлерi
бойынша хабарламаға және салық қызметi органдары лауазымды
адамдардың әрекетiне (әрекетсiздiгiне) шағым жасау;
- Салық құпиясының сақталынуын талап ету;
- Салық салуға қатысы жоқ ақпарат пе құжаттарды табыс етпеу
Салық төлеушiнiң мiндеттерi:
- салық мiндеттемелерiн дер кезiнде және толық көлемiнде орындау;
- салық қызметi органдарының анықталған салық заңдарын
бұзушылықтарды жою туралы заңды талаптарын орындау, сондай-ақ
қызметтiк мiндеттерiн атқаруы кезiндегi заңды қызметiне кедергi
жасамау
- нұсқама негiзiнде салық қызметi органдары лауазымды адамдарының
салық салу объектiсi және салық салумен байланысты объект болып
табылатын мүлiктi тексеруiне жол беру;
- салық есептiлiгi мен құжаттарды заңға сәйкес тәртiппен табыс
ету;
- сауда операцияларын жасаған немесе қызметтер көрсеткен кезде
тұтынушылармен ақшалай есеп айрысуды фискалдық жады бар бақылау
– касса машиналарын мiндеттi түрде пайдалана және тұтынушының
қолына бақылау чегiн бере отырып жүргiзу.
Салықты төлеудi бақылау – салық заңдарының орындалуын, мемлекетке
түсетiн салықтар мен басқа да мiндеттi төлемдердi есептеу дұрыстығын және
олардың уақытылы төлену мәселелерi бойынша заңды және жеке тұлғаларды
тексеру. Салықты төлеудi басқаруды тек қана салық қызметi органдары жүзеге
асырады.
Салық салу қағидалары:
Салық механизмiнiң қызметi белгiлi қағидаларға сүйенiп iске асырылады.
Қазақстан Республикасының салық Кодексi iсiн мынадай қағидаларға негiзделiп
жүргiзiлуiн талап етедi:
- мiндеттiлiк қағидасы бойынша салық төлеушi салықтық мiндетiн
толық және белгiленген мерзiмде орындауы тиiс;
- нақтылық қағидасы бойынша Қазақстан Республикасындағы бюджетке
төленетiн төлемдер мен салықтар нақты болуы тиiс;
- Әдiлеттiлiк қағидасы бойынша Қазақстан Республикасында салық
салу жалпыға бiрдей және мiндеттi болады, жеке түрдегi жеңiлдiк
жасауға рұқсат етiлмейдi;
- Бiртұтастық қағидасы бойнша Қазақстан Республикасы аумағында
жалпыға бiрдей салық жүйесi қолданылады;
- Жариялылық қағидасы бойынша салықты реттеушi нормативтiк
құқықтық кесiмдер ресми басылымдарда жарық көредi;
Салық iсiн тиiмдi ұйымдастыру мақсатында салықтарды белгiлi топтарға
бөлiп жiктеймiз.
Салықтарды мынандай ерекшелiк белгiлерi бойынша жiктеймiз:
1. Салық салу объектiсiне байланысты
2. Қоланылуына қарай
3. Салық салу органына байланысты
4. Экономикалық ерекшелiгiне байланысты
5. Салық салу объектiсiн бағалау дәрежесiне қарай
Салық салу объектiсiне қарай салықтар тiкелей және жанама салықтар
болып жiктеледi.
Тiкелей салықтар тiкелей табысқа немесе мүлiкке салынады.
Тiкелей салықтарға мынандай салықтар жатады:
- корпорациялық табыс салығы:
- жеке табыс салығы;
- жер салығы;
- көлiк құралдарына салынатын салық және т.б.
Жанама салықтарды тұтынушы төлейдi. Тауар немесе қызмет бағасына алдын
ала салық енгiзiлгендiктен, iс жүзiнде оны бюджетке сатушы аударады. Жанама
салықтарға мыналар жатады:
- ҚҚС;
- Акциздер;
Бюджетке түскен соң қолданылатын белгiсiне қарай салықтар жалпы және
арнайы болып жiктеледi.
Жалпы салықтар бюджетке түскен соң, алдын ала белгiленген нақты
шараларға жұмсалады. Мысалы, көлiк құралдарына салынатын салық жол қорын
құруға жұмсалады.
Салық салу органына байланысты салықтар жалпы мемлекеттiк және
жергiлiктi болып бөлiнсе, экономикалық белгiсiне қарай табысқа салынатын
салық және тұтынуға салынатын салық болып жiктеледi.
Табысқа салынатын салықтар салық төлеушiнiң кез келген салық салынатын
объектiсiнен түсетiн табысынан алынады. Олардың санатына мына салықтар
кiредi: табыс салығы, пайдаға саоынатын салық.
Тұтынуға салынатын салықты салық төлеушi тауар немесе қызмет құнын
төлеген кезде төлейдi. Оған ҚҚС мен акциздлер жатады.
Салық салу объектiсiн бағалау дәрежесiне қарай салықтар нақтылы және
дербес болып бөлiнедi. Нақтылы салықтар салық төлеушiнiң салық салынатын
объектiсiнiң сыртқы белгiсiне қарай салынады. Оған жер салығы, мүлiк салығы
жатады.
Дербес салықтар салық төлеушiнiң салық салынатын объектiсiнен алатын
табыс мөлшерiне байланысты салынады.
Оған корпорациялық табыс салығы, жеке табыс салығы жатады.
2002 жылы 1-шi қаңтарда қабылданған салық Кодексi бойынша Қазақстан
Республикасында мынандай салықтар енгiзiлген:
- корпорациялық табыс салығы;
- жеке табыс салығы;
- ҚҚС;
- Акциздер;
- Жер қойнауын пайдаланушылардың салықтары мен арнайы төлемдерi;
- әлеуметтiк салық;
- жер салығы;
- көлiк құралдары;
Алымдар:
- заңды тұлғаларды мемлекеттiк тiркегенi үшiн алым;
- жеке кәсiпкерлердi мемлекеттiк тiркелгенi үшiн алым;
- жылжымайтын мүлiкке құқықтарды және олармен жасалған мәмiлелердi
мемлекеттiк тiркегенi үшiн алым;
- радиоэлектрондық құралдары және жиiлiгi жоғары құрылғыларды
мемлекеттiк тiркегенi үшiн алым;
- теңiз, өзен, кемелерi мен шағын көлемдi кемелердi мемлекеттiк
тiркегенi үшiн алым;
- азаматтық әуе кемелерiн мемлекеттiк тiркегенi үшiн алым;
- дәрi-дәрмек құралдарын мемлекеттiк тiркегенi үшiн алым;
- авторлық құралдарының Қазақстан Республикасының аумағы арқылы
жүру алымы;:
- аукциондардан алынатын алым;
- елтаңбалық алым;
- жекелеген қызмет түрлерiмен айналысу құқығы үшiн лицензиялық
алым;
- телевизия және радио хабарларын тарату ұйымларына радиожиiлiк
спектрiн пайдалануға рұқсат беру үшiн алым;
Төлемақылар:
- жер учаскелерiн пайдаланғаны үшiн төлем ақы;
- жер бетiндегi көздердiң су ресурстарын пайдаланғаны үшiн
төлемақы;
- қоршаған ортаны ластағаны үшiн төлемақы;
- жануарлар дүниесiн пайдаланғаны үшiн төлемақы;
- орманды пайдаланғаны үшiн төлемақы;
- ерекше қорғалатын табиғи аймақтарды пайдаланғаны үшiн төлемақы;
- радиожиiлiк спектрiн пайдаланғаны үшiн төлемақы;
- кеме жүретiн су жолдарын пайдаланғаны үшiн төлемақы.
Мемлекеттiк баж
- мемлекеттiк баж;
Кеден төлемдерi:
- кеден бажы;
- кеден алымдары;
- төлемақы;
- алымдар;
Қазақстан Республикасы салық жүйесiн басқару Қазақстан Республикасы
Конституциясы бойынша Президентке, Парламентке, Үкiметке, Қаржы
министрлiгiне жүктеледi.
Салық қызметi органы Қазақстан Республикасы Қаржы Министрлiгi Салық
Комитетiнiң және облыс, Астана, алматы қалалары, аудандар мен қалалар
бойынша салық комитеттерiнен тұрады.
Қаржы Министрлiгiнiң салық комитетi салықтар және бюджетке төленетiн
басқа да мiндеттi төлемдердiң толық әрi уақытылы түсуiне ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz