Ұлттық фразеологиялық қор
КІРІСПЕ
I тарау Қытай тіліндегі фразеологизмдер және оның ерекшеліктері
1.1 Фразеологизмдер және оның шығу тарихы
1.2 Фразеологизмдердің құрылымдық.семантикалық ерекшеліктері
1.3 Фразеологизмдердің құрылымдық.грамматикалық ерекшеліктері
II тарау Фразеологизмдерде қолданылатын стилистикалық әдістер
2.1 Тұрақты тіркестерде қолданылатын стилистикалық әдістер
2.2 Мақал.мәтелдерде қолданылатын стилистикалық әдістер
2.3 Астарлы сөздерде қолданылатын стилистикалық әдістер
2.4 Дағды сөздерде қолданылатын стилистикалық әдістер
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер тізімі
I тарау Қытай тіліндегі фразеологизмдер және оның ерекшеліктері
1.1 Фразеологизмдер және оның шығу тарихы
1.2 Фразеологизмдердің құрылымдық.семантикалық ерекшеліктері
1.3 Фразеологизмдердің құрылымдық.грамматикалық ерекшеліктері
II тарау Фразеологизмдерде қолданылатын стилистикалық әдістер
2.1 Тұрақты тіркестерде қолданылатын стилистикалық әдістер
2.2 Мақал.мәтелдерде қолданылатын стилистикалық әдістер
2.3 Астарлы сөздерде қолданылатын стилистикалық әдістер
2.4 Дағды сөздерде қолданылатын стилистикалық әдістер
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер тізімі
Ұлттық фразеологиялық қор дегеніміз – бұл ұлттың мәдени өмірінің көрінісі. Фразеологизмдер – халық өмірінің айнасы. Бұл айнада ұлт болымысының көрінісі қамтылады десе артық болмайды. Әр фразеологизм қалыптасқан дүниетаным, ұлт ерекшелігінен хабардар етеді. Ұлт ерекшелігін тұтастай тану үшін оның тілдік, танымдық қасиеттерін зерттеп білмейінше бір ой-пікір түюге болмайды. Тіл – дүниенің ұлттық мәдени айшықтарын бейнелеуде адамдардың когнитивтік (танымдық) әрекетін қоршаған ортаның ықпалымен ұштастырады. Халықтың күн-көрісі, тұрмыстық мазмұнды белгілері жинақталған фразеологизмдердің тұлғасын түсініп талдау арқылы ұлттық дүниетаным, әртүрлі құбылыстарды қабылдаудағы көркемдік ақыл, ой деңгейін байқауға болады.
Тілдің лексикасында қаралатын лексикалық бірліктерден (жеке сөздерден) басқа тіл бірліктерінің тұрақты сөз тіркесі деп аталатын неғұрлым күрделі ерекше түрі қалыптасқан. Бұларды тіл білімінің фразеология саласы зерттейді. Фразеология термині қазіргі тіл білімінде екі мағынада қолданылады. Біріншісі тілдің фразеологиялық қорын зерттейтін саласы, екіншісі белгілі бір тілдегі фразеологизмдердің жиынтығы дегенді білдіреді.
Осы күнгі тіл білімінде фразеологизм деген ұғым кең мағынада қолданылады. 1990 жылы шыққан «Лингвистикалық энциклопедиялық сөздікте» фразеологизмдерге мынандай анықтама берілген: «фразеологизм дегеніміз формасы жағынан синтаксистік құрылымдармен ұқсас, бірақ олардай жалпы заңдылыққа сай сөйлеу кезінде жасалмай, даяр қалпында қайталап қолданылатын, семантикалық және лексика-грамматикалық құрамы тұрақты сөз тіркестері мен сөйлемшелер» [4.559]. Осы анықтамаға қарағанда фразеологизмдерге кең мағынада тілдегі мағына бірлігін сақтаған тұрақты сөз тіркестерінің барлық түрлері де жатады. Олар тұрақты сөз тіркестерінің түрлері мен сөйлемшелер, коммуникативтік тұрақты қолданыстағы әртүрлі бірліктер, қос сөздер мен қосарлы тіркестер, ресми іс-құжаттардағы даяр сөз орамдары т.б. түрінде болуы мүмкін.
Фразеология туралы еңбектерде фразеологизмдердің негізгі үш белгісі болатыны көрсетіліп жүр: мағына тұтастылығы, құрылымының тұрақтылығы, қолданылу тиянақтылығы. Бұл белгілердің қатарында фразеологизмдердің бейнелілігі көрсетілмеген. Фразеологизмнің тұтастығы дегеніміз жай ғана тұтастық емес, бейнелі, мәнерлі тұтастық. Мәнерлілік пен көркемдік фразеологизмдердің басқа да белгілері сияқты маңызды белгілері болып табылады. Сөйтіп фразеологизмдер басқа тіл бірліктерінен төрт түрлі белгі-қасиеттерімен ерекшеленеді: құрылым тұрақтылығы, мағына тұтастығы, даяр қалпында қолданылу тиянақтылығы, бейнелігі, мәнерлігі.
Тілдің лексикасында қаралатын лексикалық бірліктерден (жеке сөздерден) басқа тіл бірліктерінің тұрақты сөз тіркесі деп аталатын неғұрлым күрделі ерекше түрі қалыптасқан. Бұларды тіл білімінің фразеология саласы зерттейді. Фразеология термині қазіргі тіл білімінде екі мағынада қолданылады. Біріншісі тілдің фразеологиялық қорын зерттейтін саласы, екіншісі белгілі бір тілдегі фразеологизмдердің жиынтығы дегенді білдіреді.
Осы күнгі тіл білімінде фразеологизм деген ұғым кең мағынада қолданылады. 1990 жылы шыққан «Лингвистикалық энциклопедиялық сөздікте» фразеологизмдерге мынандай анықтама берілген: «фразеологизм дегеніміз формасы жағынан синтаксистік құрылымдармен ұқсас, бірақ олардай жалпы заңдылыққа сай сөйлеу кезінде жасалмай, даяр қалпында қайталап қолданылатын, семантикалық және лексика-грамматикалық құрамы тұрақты сөз тіркестері мен сөйлемшелер» [4.559]. Осы анықтамаға қарағанда фразеологизмдерге кең мағынада тілдегі мағына бірлігін сақтаған тұрақты сөз тіркестерінің барлық түрлері де жатады. Олар тұрақты сөз тіркестерінің түрлері мен сөйлемшелер, коммуникативтік тұрақты қолданыстағы әртүрлі бірліктер, қос сөздер мен қосарлы тіркестер, ресми іс-құжаттардағы даяр сөз орамдары т.б. түрінде болуы мүмкін.
Фразеология туралы еңбектерде фразеологизмдердің негізгі үш белгісі болатыны көрсетіліп жүр: мағына тұтастылығы, құрылымының тұрақтылығы, қолданылу тиянақтылығы. Бұл белгілердің қатарында фразеологизмдердің бейнелілігі көрсетілмеген. Фразеологизмнің тұтастығы дегеніміз жай ғана тұтастық емес, бейнелі, мәнерлі тұтастық. Мәнерлілік пен көркемдік фразеологизмдердің басқа да белгілері сияқты маңызды белгілері болып табылады. Сөйтіп фразеологизмдер басқа тіл бірліктерінен төрт түрлі белгі-қасиеттерімен ерекшеленеді: құрылым тұрақтылығы, мағына тұтастығы, даяр қалпында қолданылу тиянақтылығы, бейнелігі, мәнерлігі.
1. Войцехович И.В. Практическая фразеология современного китайского языка – М.: АСТ: Восток-Запад, 2007
2. Прядохин М.Г. Китайские недоговорки-иносказания. М., 1977
3. Кожевников И.Р. Словарь привычных выражений современного китайского языка – М.: АСТ: Восток-Запад, 2005
4. Лингвистический энциклопедический словарь – Москва,1990
5. Кеңесбаев С.К. Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі – Алматы: Арыс, 2007
6. Аханов К. Тіл білімінің негіздері – Алматы,1973
7. Салқынбай А., Абақан Е. Лингвистикалық түсіндірме сөздік – Алматы,1998
8. 温 端 政. 歇 后 语. 汉语 知 识 丛 书. 商 务 印 书馆, 北 京,2000
9. Горелов В.И. Стилистика современного китайского языка. М,. 1979
10. Корнилов О.А. Жемчужины китайской фразеологии. М., 2005
11. Болғанбаев Ә., Қалиев Ғ. Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы мен фразеологиясы – Алматы. Сөздік-Словарь, 2006
12. Даулетова Ф.Н. Лингвомәдениеттану: қытай және қазақ тілдерінің салғастырмалы фразеологиясы. Алматы: Қазақ университеті, 2000
13. Авакова Р., Дәулетова П. Қосымша қытайша-қазақша фразеологиялық сөздік. Алматы: 1998
14. Васильев Л.С. Культы, религии, традиции в Китае. М., 1970
15. Софронов М.В. Китайский язык и китайское общество. М., 1979
16. Бектаев Қ. Үлкен қазақша-орысша, орысша-қазақша сөздік. Алматы: «Алтын Қазына», 2001
2. Прядохин М.Г. Китайские недоговорки-иносказания. М., 1977
3. Кожевников И.Р. Словарь привычных выражений современного китайского языка – М.: АСТ: Восток-Запад, 2005
4. Лингвистический энциклопедический словарь – Москва,1990
5. Кеңесбаев С.К. Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі – Алматы: Арыс, 2007
6. Аханов К. Тіл білімінің негіздері – Алматы,1973
7. Салқынбай А., Абақан Е. Лингвистикалық түсіндірме сөздік – Алматы,1998
8. 温 端 政. 歇 后 语. 汉语 知 识 丛 书. 商 务 印 书馆, 北 京,2000
9. Горелов В.И. Стилистика современного китайского языка. М,. 1979
10. Корнилов О.А. Жемчужины китайской фразеологии. М., 2005
11. Болғанбаев Ә., Қалиев Ғ. Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы мен фразеологиясы – Алматы. Сөздік-Словарь, 2006
12. Даулетова Ф.Н. Лингвомәдениеттану: қытай және қазақ тілдерінің салғастырмалы фразеологиясы. Алматы: Қазақ университеті, 2000
13. Авакова Р., Дәулетова П. Қосымша қытайша-қазақша фразеологиялық сөздік. Алматы: 1998
14. Васильев Л.С. Культы, религии, традиции в Китае. М., 1970
15. Софронов М.В. Китайский язык и китайское общество. М., 1979
16. Бектаев Қ. Үлкен қазақша-орысша, орысша-қазақша сөздік. Алматы: «Алтын Қазына», 2001
КІРІСПЕ
Ұлттық фразеологиялық қор дегеніміз – бұл ұлттың мәдени өмірінің
көрінісі. Фразеологизмдер – халық өмірінің айнасы. Бұл айнада ұлт
болымысының көрінісі қамтылады десе артық болмайды. Әр фразеологизм
қалыптасқан дүниетаным, ұлт ерекшелігінен хабардар етеді. Ұлт ерекшелігін
тұтастай тану үшін оның тілдік, танымдық қасиеттерін зерттеп білмейінше бір
ой-пікір түюге болмайды. Тіл – дүниенің ұлттық мәдени айшықтарын бейнелеуде
адамдардың когнитивтік (танымдық) әрекетін қоршаған ортаның ықпалымен
ұштастырады. Халықтың күн-көрісі, тұрмыстық мазмұнды белгілері жинақталған
фразеологизмдердің тұлғасын түсініп талдау арқылы ұлттық дүниетаным,
әртүрлі құбылыстарды қабылдаудағы көркемдік ақыл, ой деңгейін байқауға
болады.
Тілдің лексикасында қаралатын лексикалық бірліктерден (жеке
сөздерден) басқа тіл бірліктерінің тұрақты сөз тіркесі деп аталатын
неғұрлым күрделі ерекше түрі қалыптасқан. Бұларды тіл білімінің фразеология
саласы зерттейді. Фразеология термині қазіргі тіл білімінде екі мағынада
қолданылады. Біріншісі тілдің фразеологиялық қорын зерттейтін саласы,
екіншісі белгілі бір тілдегі фразеологизмдердің жиынтығы дегенді білдіреді.
Осы күнгі тіл білімінде фразеологизм деген ұғым кең мағынада
қолданылады. 1990 жылы шыққан Лингвистикалық энциклопедиялық сөздікте
фразеологизмдерге мынандай анықтама берілген: фразеологизм дегеніміз
формасы жағынан синтаксистік құрылымдармен ұқсас, бірақ олардай жалпы
заңдылыққа сай сөйлеу кезінде жасалмай, даяр қалпында қайталап
қолданылатын, семантикалық және лексика-грамматикалық құрамы тұрақты сөз
тіркестері мен сөйлемшелер [4.559]. Осы анықтамаға қарағанда
фразеологизмдерге кең мағынада тілдегі мағына бірлігін сақтаған тұрақты сөз
тіркестерінің барлық түрлері де жатады. Олар тұрақты сөз тіркестерінің
түрлері мен сөйлемшелер, коммуникативтік тұрақты қолданыстағы әртүрлі
бірліктер, қос сөздер мен қосарлы тіркестер, ресми іс-құжаттардағы даяр сөз
орамдары т.б. түрінде болуы мүмкін.
Фразеология туралы еңбектерде фразеологизмдердің негізгі үш белгісі
болатыны көрсетіліп жүр: мағына тұтастылығы, құрылымының тұрақтылығы,
қолданылу тиянақтылығы. Бұл белгілердің қатарында фразеологизмдердің
бейнелілігі көрсетілмеген. Фразеологизмнің тұтастығы дегеніміз жай ғана
тұтастық емес, бейнелі, мәнерлі тұтастық. Мәнерлілік пен көркемдік
фразеологизмдердің басқа да белгілері сияқты маңызды белгілері болып
табылады. Сөйтіп фразеологизмдер басқа тіл бірліктерінен төрт түрлі белгі-
қасиеттерімен ерекшеленеді: құрылым тұрақтылығы, мағына тұтастығы, даяр
қалпында қолданылу тиянақтылығы, бейнелігі, мәнерлігі.
Қытай тілінің фразеологиясына қызығушылық қытайлық зерттеушілер
арасында да, шетелдік зерттеушілер арасында әрқашан жоғары болған.
Фразеологизм бұл ең алдымен адамдардың ықшамдалған, көркем формада
қоршаған ортаның сан алуан құбылыстарын, тарихи, мәдени оқиғаларды,
адамдардың қарым-қатынастарында қалыптасқан дәстүрлерді бейнелеу
мүмкіндігіне деген қызығушылығы. Жоғарыда айтылғандай фразеологизм – бұл
ұлттық мәдениеттің, халық болмысының жарқын көрінісі. Жай ғана мақал-
мәтелдерді алып қарасақ, мақал дегеніміз халықтың ғасырлар бойғы
дүниетанымы, ғасырлар бойы жинақталған тәжірибиесі ғибрат, өсиет түрінде
берілетін, ізгі қасиеттерді уағыздайтын сөз орамдары.
Қытай тілінің фразеологизмдері – тарихтан, ғасырлар бойы Қытайды
билеген әулеттер өмірінен, ұлы шайқастар мен ұлы жеңістерден көркем
ақпарат береді. Сонымен қатар фразеологизм бұл халық даналығы, ой өрнегі.
Фразеологизмдерді орынды қолдана білу Қытай қоғамында әрқашан жоғары
бағаланған және өте білімді, сауатты адамның белгісі болған.
Қытай тілінінің фразеологиялық қоры өзіндік құрылымдық- семантикалық
және функционалдық-стилистикалық ерекшеліктермен сипатталатын
фразеологиялық бірліктердің әртүрлі класстарынан тұрады.
Ұзақ уақыт бойы қытай фразеологиясында қалыптасқан дәстүр бойынша
фразеологиялық бірліктердің барлық түрлерін ортақ чэнъюй терминімен
атаған. Көптеген қытай зерттеушілері мен шетелдік қытайтанушылардың
еңбектерінде чэнъюй термині көп мағынаға ие болған. Бұл термин тек қана
фразеологизмнің бір тармағы ретінде чэнъюйлерді атау үшін қолданылмаған
сонымен қатар, әртүрлі тұрақты тіркестердің, фразеологиялық тіркестердің,
мақал – мәтелдердің, афоризмдердің, кейде тіпті екі буынды сөздердің жалпы
терминдік атауы болған.
Қазір қытай фразеологиясында жалпы фразеологизмдер 熟 语 терминімен
аталады. Атақты қытай лигвисті Ма Гофань фразеологизмдердің бес негізгі
түрін бөліп көрсетеді: чэнъюй (成 语) – идиома; яньюй ( 谚语) – мақал;
сехоуюй (歇 后 语) – астарлы сөздер; гуаньюнъюй (惯 用语) – фразеологиялық
тіркес; суюй (俗语) – мәтел. Фразеологиядан жазылған соңғы еңбектерде мақал
мен мәтелді ортақ яньюй ( 谚语) терминімен атайды.
Қытай фразеологизмдерінде бірқатар стилистикалық әдістер қолданылады
және оларға өзіндік құрылымдық-семантикалық, құрылымдық-грамматикалық
ерекшеліктер тән. Бұл ерекшеліктер олардың шығу тегіне, күнделікті өмірде
қолданылуына байланысты сан алуан болып келеді. Олардың әрқайсысына жеке
тоқтау қажет.
Чэнъюй немесе тұрақты тіркестер қытай тіліндегі фразеологиялық
бірліктерге тән барлық негізгі қасиеттерге ие фразеологизм түрі. Ол сөйлеу
барысында жасалмайды, даяр күйінде қайталап айтылады, мағынасы тұтас,
құрылымы тұрақты, образдылыққа ие. Құрылымдық-семантикалық тұрғыдан
чэнъюйлер идиома болып табылады және өте сирек фразеологиялық бірлік.
Тұрақты тіркестерде қолданылатын басты стилистикалық әдістерді және оларға
тән грамматикалық қасиеттерді анықтайтын басты ерекшелігі – вэньянь жазба
тілінің қағидаларымен құрылуы.
Яньюй қытай тілінде мақал мен мәтелді білдіретін термин. Яньюйлерге
фразеологиялық бірлік ретінде тән қасиеттер – даяр түрде қайталанып
айтылуы, мағына тұтастығы, құрылым тұрақтылығы, көркемдік. Олардың шығу
көзі ауызекі тіл, көркем әдебиет, аңыз әңгімелер. Бірақ мақал-мәтелдер шығу
көзіне қарамастан, қазіргі тіл қағидаларымен құрылады. Қытай тіліндегі
мақал-мәтелдердің басты айырмашылығы – семантикалық екі жақтылық, яғни тура
мағынасында да, ауыспалы мағынасында да қолданылуы.
Сехоуюй немесе астарлы сөздер басқа тілдерді мүлде кездеспейтін,
Қытай лигвистикасындағы ерекше құбылыс. Фразеологиялық бірліктерге тән
барлық қасиеттерге ие, сонымен қатар айқын байқалатын ұлттық сипатқа ие.
Астарлы сөз толық формасында екі бөліктен құралады. Бірінші бөлігі –
астарлы сөз, екінші бөлігі – астарлы сөздің шешімі. Оның семантикалық
мағынасы дербес фразеологиялық бірлік түріндегі, екінші бөлігі арқылы
беріледі.
Гуаньюнъюй, дағды сөздер қазіргі ауызекі тіл негізінде пайда болған
фразеологизм түрі. Дағды сөздердің тұтас мағынасы оны құраушы
компоненттердің мағынасымен уәждемеленеді. Олардың басым көпшілігі үш
компонентті болып табылады. Ұйытқы сөздің сипаты бойынша, дағды сөздер
есімді және етістікті болып бөлінеді. Біріншілері сөз тіркесінің
копулятивті және атрибутивті үлгілерін құрайды, ал екіншілері – етістікті-
объектілі. Олардың көпшілігі метафораның бір түрі болып табылады. Дағды
сөздердің мәнерлігін, эмоционалдығын қамтамасыз етуде метонимия, ирония
сияқты троп түрлері қызмет атқарады.
Бұл жұмыстың өзектілігі қытай тілінде және басқа да тілдерде жазылған
зерттеу еңбектерін пайдаланып, қытай тіліндегі фразеологизмдерге тән
ерекшеліктер мен стилстикалық әдістерді ашу.
Себебі фразеологизм – бұл лингвистиканың ең қызықты салаларының
бірі. Ал, қытай фразеологизмдері қытай тілін меңгерудегі ең қиын, тылсым
сырға толы лингвистика бөлігінің бірі. Себебі фразеологизмдерде тек тілдің
мыңдаған жылдар бойындағы дамуы бейнеленбейді, сонымен қатар ұлт өмірі,
ұлттық сана-сезімнің көрінісі бейнеленеді. Фразеологизмдерді зерттеу арқылы
біз бір қадам болса да Қытай мәдениетіне жақындаймыз.
Жұмыстың мақсаты фразеологизмдердің тіл біліміндегі алатын рөлінің
маңыздылығын ашу, оларды қазіргі тіл қағидаларына сай топтастыру және
олардың құрылымдық-семантикалық, грамматикалық ерекшеліктерін және
фразеологизмдерде қолданылатын стилистикалық әдістерді ашу.
Жұмыстың міндеті қытай тіліндегі фразеологизмдерге фразеологиялық
бірлік ретінде тән лексикалық, грамматикалық ерекшеліктер мен стилистикалық
әдістерді зерттеу.
Бұл жұмыс барысында алға қойған мақсатымызға жету үшін ең алдымен
қытай тілінің фразеологизмдерін қазақ тіліндегі тұрақты тіркестердің
топтастырылуымен салыстыра отырып топтастырдық. Одан соң олардың
стилистикалық, грамматикалық тағы да басқа ерекшеліктерін ашу үшін
фразеологизмдердің шығу тегін, қолданылу аясын зерттедік. Сонымен қатар
жұмыс барысында көптеген қытай фразеологизмдерінің қазақша баламалары
келтірілді.
Жұмыс барысында көптеген әдебиеттер қолданылды. Олардың негізгілері:
И.В.Войцеховичтің Практическая фразеология современного китайского языка
еңбегі, М.Г.Прядохиннің Китайские недоговорки-иносказания еңбегі,
Ә.Болғанбаев, Ғ.Қалиевтің Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы мен
фразеологиясы, Г.Смағұлованың Мағыналас фразеологизмдердің ұлттық-мәдени
аспектілері еңбектері. Сонымен қатар көптеген сөздіктер қолданылды:
Китайско-русский словарь және И.Р.Кожевников Словарь привычных выражений
современного китайского языка, С.К.Кеңесбаев фразеологиялық сөздік,
Х.Қ.Қожақметова, Р.Е.Жайсакова Қазақша орысша фразеологиялық сөздік,
Қ.Бекетаев Үлкен қазақша-орысша, орысша-қазақша сөздік, Қазақ тілінің
түсіндірме сөздігі және т.б. дерек көздері мен зерттеу еңбектері
пайдаланылды.
Жұмыс құрылымы бойынша кіріспе, екі тараудан, қорытынды мен
пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады. Бірінші тарауда қытай тілінің
фразеологизмдері және олардың шығу тарихы, құрылымдық-семантикалық,
құрылымдық-грамматикалық ерекшеліктері қарастырылады. Екінші тарауда қытай
тіліндегі фразеологизмдерде қолданылатын стилистикалық әдістер талданады.
Екінші тарау өз ішінде төрт бөлімге бөлінген, олар: тұрақты тіркестерде
қолданылатын стилистикалық әдістер; мақал-мәтелдерде қолданылатын
стилистикалық әдістер; астарлы сөздерде қолданылатын стилистикалық әдістер;
дағды сөздерде қолданылатын стилистикалық әдістер.
I тарау Қытай тіліндегі фразеологизмдер және оның ерекшеліктері
1.1 Фразеологизмдер және оның шығу тарихы
Қытай тіліне әлемнің ең көне тілі ретінде өте үлкен фразеологиялық қор
тән. Көптеген фразеологизмдер ерте заманда пайда болып қазіргі уақытқа
дейін жеткен.
Фразеологизм (фразеологиялық бірлік, фразеологиялық орам) – бұл
сөйлемде қалыптасқан түрінде қолданылатын тұрақты тіркес. Фразеологияны
өзінің мазмұны, пәні, мәселесі бар дербес лингвистикалық дисциплина
ретінде қарастырсақ, ең бірінші оның көлемі мен шекарасын анықтап алу
керек. Бұл ең маңызды және ең қиын мәселелердің бірі, себебі қытай
фразеологизмдері генетикалық, құрылымдық, семантикалық, функционалдық әр
қилылығымен сипатталады. Қытай тілінің фразеологиялық бірліктерінде әртүрлі
құрылымдық – семантикалық, функционалдық – стилистикалық ерекшеліктер мен
қасиеттер ұштасады.
Қытай тілінің фразеологиялық қорын және сол қордағы фразеологизмдердің
сан алуандығы мен өзіндік-ұлттық ерекшеліктерін көрсету үшін барлық қытай
тіліндегі фразеологизмдердің әрқайсысына жеке тоқтау керек. Олар: тұрақты
тіркестер, чэнъюй; мақал-мәтелдер, яньюй; астарлы сөздер, сехоуюй; дағды
сөздер, гуаньюнъюй [9.57].
Ұзақ уақыт бойы қытай фразеологиясындағы қалыптасқан дәстүр бойынша
фразеологиялық бірліктердің барлық түрлерін ортақ чэнъюй терминімен атаған.
Көптеген қытай лингвистері мен шетелдік қытайтанушылардың еңбектерінде
чэнъюй термині көптеген мағыналарға ие болған. Бұл термин тек қана
фразеологизмнің бір тармағы ретінде тұрақты тіркестерді атау үшін
қолданылмаған сонымен қатар, әртүрлі тұрақты тіркестердің, фразеологиялық
тіркестердің, мақал–мәтелдердің, афоризмдердің, кейде тіпті екі буынды
сөздердің ( 矛 盾) жалпы терминдік атауы болған.
Қытай лингвисттері талай уақыттан бұрын фразеологияның зерттейтін
пәнін анықтаудың, фразеологизмдерді классификациалаудың, фразеологиялық
терминдерді жүйелеудің маңыздылығын атап өткен. 1950 ж. бері қытай тілінің
фразеологиялық бірліктерін жіктеуге бет алыс байқалған және чэнъюйлерді
фразеологизмдердің басқа түрлерінен шектей бастаған [9.60].
Әр тілде фразеологизмдерді топтастыруда әртүрлі пікірлер қалыптасқан.
Мысалы, қазақ тіл білімінде фразеологизмдерді топтастыруда екі түрлі пікір
қалыптасқан.Бірішісі –І.Кеңесбаевтың топтастыруы, екіншісі – В.В.Виноградов
пен Н.М.Шанскийдің үлгісі бойынша жасалған топтастыру.
І.Кеңесбаев фразеологизмдердің мағыналық тұтастығы мен құрылымының
тұтастығына қарап, оларды екі топқа, бөледі: фразеологиялық түйдек және
фразеологиялық тіркес, бұлардың алғашқысы идиома, кейінгісі фраза деп
аталады [5.591].
1970 жылдан бастап В.В.Виноградов пен Н.М.Шанскийдің үлгісі бойынша,
яғни фразеологизмдердің біртұтас мағынасы мен құрастырушы сыңарларының
мағыналарының арақатынасы тұрғысынан қазақ тіліндегі фразеологизмдерді төрт
топқа бөлу тәжірбиесі қалыптасты. Олар: фразеологиялық тұтастық,
фразеологиялық бірлік, фразеологиялық тіркес, фразеологиялық сөйлемше
[6.214-215].
Қазіргі уақытта ортақ 熟 语（shu yu）терминімен аталатын қытай
фразеологиясында фразеологизмдердің төрт–бес тармағын бөліп көрсетуге
болады. Фразеологизмдер құрылымдық–семантикалық қасиеттеріне қарағанда,
көбірек шығу тегі мен стилистикалық қатыстылығы бойынша топтастырылады.
Осылай, Ма Гофань фразеологиялық бірліктердің бес негізгі тармақтарын атап
көрсеткен. Олар: чэнъюй (成 语) – идиома, яньюй ( 谚语) – мақал, сехоуюй
(歇 后 语) – астарлы сөздер, гуагьюнъюй (惯 用语) – фразеологиялық тіркес,
суюй (俗语) – мәтел. Ма Гофанның алғашқы еңбектер谚语 термині мақал-
мәтелдерді білдірген. Ал 俗 语термині мақал-мәтелдер, астарлы сөздер,
тұрақты тіркестер жалпы халықтық қарапайым тіл негізінде пайда болған
фразеологизмдердің терминдік атауы болған.
Студенттер мен талапкерлерге арналған оқу құралдары ретінде ұсынылатын
фразеологиядан жазылған ең соңғы еңбектерде Ма Гофань классификациясы
қолданылады, бірақ яньюй термині түсінігіне мақал да, мәтел де кіреді.
Чэнъюй (成 语) қытай фразеологиясындағы құрылымдық – семантикалық
қасиеттерімен, стилистикалық әдістермен сипатталатын бірқатар типологиялық
ерекшеліктер мен қасиеттерге ие көрініс. Толығырақ айтсақ: чэнъюй – бұл
тұрақты фразеологиялық тіркес, ежелгі қытай тілінің қағидалары бойынша
құралған, мәнерлілік қасиеті бар жалпы ауыспалы мағынаға ие, сөйлем
мүшесінің қызметін атқара алады.
Ал олардың шығу тарихына келсек: Чэнъюйлердің көпшілігінің шыққан
тегінің қайнар көзі қытай классикалық әдебиеті. Классикалық әдебиетке
философиялық трактаттар, тарихи шежірелер, көркем әдебиет жатады. Қытай
зерттеушілері чэньюйлердің шығу көзіне тарихи және философиялық өсиет
әңгімелерді, аңыздарды, мақалдарды жатқызады. Осылайша, мысалы: 图 穷 匕 见
tu qiong bi xian карта ашылды, қанжар көрініп қалды тұрақты тіркесі
Чжанго дәуірінің (453-221ж. б.д.д.) жазба ескерткішіне жатады. Сыма Цяннің
Соғысушы патшалықтар жоспары (战 国 策) және Тарихи жазбалар (史
记) еңбегінен алынған.
Соғысушы патшалықтар жоспары еңбегінде атақты дипломат Цзин Кэ Янь
бектігінің билеушісінің әмірімен б.д.д. 227 жылы көп ұзамай Қытайдың ең
бірінші императоры болған Цинь бектігінің билеушісі Цинь Шихуанға қастандық
жасайды.
Дипломатия Қытайда мамандық ретінде Чжаньго дәуірінде пайда болғаны
белгілі. Сол кезде жергілікті билеушілердің сарайларында биньке деген
ерекше шенеуніктер қызмет атқарған. Олардың қызметтік міндеттеріне
дипломатиялық қызмет те кірген. Атап айтсақ, көршілес бектіктерге сапар
жасау, олардың басшыларымен келіссөздер жүргізу, бектіктер арасындағы
шиеленістерді шешу, әртүрлі келіссөздер жүргізу.
Цзин Кэ елші ретінде шекара мәселесі бойынша туындаған шиеленісті шешу
үшін өзімен карта алып Цинь бектігінің билеушісіне барады. Картаға қанжар
орап алады. Цинь бектігінің билеушісі картаны ашып, қанжарды көріп қалады.
Цзин Кэ оны қанжармен өлтірмекші болады, бірақ бұл жоспары сәтсіз аяқталып,
ол өзі дарға асылып өлтіріледі.
Кейін Сыма Цянь Тарихи жазбаларда 奏 王 发 图，图 穷 而 匕 -
Цинь билеуші картаны ашқанда кезде қанжарды көрді - деген сөз орамын
жазып кеткен. Кейін осы сөз орамы төрт сөзге дейін қысқарып, тілде чэнъюй
ретінде қалыптасты. Чэнъюйдің ауыспалы мағынасы – құпия жоспар ашылды;
жасыру мүмкін емес; жасырын нәрсе ашылып қалды.
Көптеген қалыптасқан сөздер негізінде философиялық өсиет әңгімелер
жатыр. Мысалы: 拔 苗 助 长 ba miao zhu zhang Өсуге көмектесу үшін,
өскіндерді тарту.
Сун бектігінде бір адам өмір сүрген екен. Оның мінезінің бір
ерекшелігі – ол өте шыдамсыз адам болған. Ол өз алқабындағы өскіндердің
өсуін күтіп, күні-түні соны бақылаумен болады. Бірақ өскіндер өте баяу
өседі. Күндердің бір күні ол бір әдіс ойлап табады, барлық өскіндерді
жоғары тарта бастайды. Оған өскіндер біраз өсіп қалған сияқты болып
көрінеді. Ол үйіне келіп жаңа әдісі туралы баласына айтады. Баласы әкесінің
айтқанын ести сала, алқапқа барып қараса, барлық өскіндер солып қалыпты.
Бұл чэнъюйде 拔 苗 助 长 ba miao zhu zhang берілген өсиеттің мәні –
артық қылам деп тыртық қылу; жөнсіз тырысу.
Қытай классикалық әдебиеті, әуелде жалпы Қытай әдебиеті бастау алатын
Шицзин ( 诗 经) чэнъюйлердің қалыптасуының аса маңызды қайнар көзі.
Мысалы: 巧 訁如 簧 qiao yan ru huang ағып тұрған; тілге жүйрік; сөздің
майын тамызады және 明 哲 保 身 ming zhe bao shen ақылды өзін
сақтайды, сақтансаң сақтайды. Бұл тұрақты тіркестердің барлығы Шицзиннің
өлең жолдарынан алынған.
Кун Цзының Сы шу 四 书 еңбегіне кірген Мэнцзының әйгілі сөздерінің
бірінде, парыз туралы пайымдау бар: 生 亦 所 欲 也; 义，亦 我 所 欲 也。二
者 不 可 得 Өмір – бұл менің қалауым, парыз –бұл менің қалауым. Екеуіне
бір уақытта қол жеткізу мүмкін емес, олай болса мен өмірден бас тартып
парызды таңдаймын. Мэнцзының осы сөзінен 舍 生 取 义 she sheng qu yi
тұрақты тіркесі қалыптасқан. Сөзбе-сөз аудармасы: парыз үшін өмірін
құрбан ету; идея үшін өмірін қию.
Көптеген чэнъюйлер бұл әдеби шығармаларда сақталаған немесе ауызша
ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып берілген, ежелгі Қытайдағы ауызекі тіл үлгілері.
Мысалы: 井 水 不 犯 河 水 jing shui bu fan he shui (сөзбе-сөз:
құдықтың суы өзен суына қастандық жасамайды) – бұл тұрақты тіркес Қызыл
сарайдағы түс еңбегінен алынған. Ауыспалы мағынасында – әркім өзімен-
өзі; ешкім ешкімнің жолын қимайды; ешкім ешкімнің ала жібін аттамайды
дегенді білдіреді. Өзен иірімдері еңбегінен алынған 指 手 画 脚 zhi
shou hua jiao (сөзбе-сөз: қолымен көрсетіп, аяғымен суретеу) тұрақты
тіркесі халық арасында кең тараған. Қызу ымдау, бұйрықтарды оңды-солды
тарату – дегенді білдіреді.
Кей жағдайларда чэнъюйлердің қалыптасуының қайнар көзі мақалдар да
бола алады. Мысалы: 本 性 难 移 ben xing nan yi өз мінезіңді өзгерту
қиын. Бұл чэнъюй 江 山 易 改，本 性 难 移 jiang shan yi gai, ben xing nan
yi Сүтпен келген мінез сүйекпен түзеледі мақалының қысқартылған
түрі.
Жоғарыда айтылғандай Қытай зерттеушілері арасында халықтық сөздерді
классификациялау мәселесі бойынша қалыптасқан ортақ көзқарас жоқ. Осыған
орай халықтық сөздердің барлық түрлерін білдіретін бірыңғайландырылған
терминология жоқ.
Қытай зерттеушілері әдетте халықтық сөздерді ортақ 俗 语 суюй
терминімен белгілейді (сөзбе-сөз: қарапайым сөз, халықтық сөз). Атақты
Қытай зерттеушісі Вэнь Дуанжэн суюй категориясына халықтық сөздердің мына
түрлерін жатқызады: мақалдар – пайымдау түрінде болатын, тәрбиелік мәні
бар, тілдің мәнерлік құралдарына жататын фразеологизм түрі. Дағды сөздер
- қалыптасқан фразеологиялық тіркес, тілдің көркемдік құралдарына жатады.
Астарлы сөздер – екі бөліктен тұратын астарлы тіркестер, тілдің көркемдік-
мәнерлеу құралы.
Кейбір жағдайда суюй терминін тек мәтелдерді белгілеу үшін
қолданады. Бірақ бұл жағдайда тілдердің барлығында дерлік кездесетін мәселе
туындайды. Бұл мақал мен мәтелді бір-бірінен ажырату белгілері.
Тіл білімінде бүгінгі күнге дейін, мақал-мәтел жайлы қалыптасқан ортақ
көзқарас жоқ. Фразеологизмдер мен мақал-мәтелдердің арақатынасы өте күрделі
мәселе. Кең мағынада мақал-мәтелдер және оларға жақын қанатты сөздер
фразеологияға жатқызылып жүр [5.598-599].
Мақал мен мәтелдің ара жігін ашу үшін олардың әрқайсысына жеке тоқтау
қажет. Себебі мақал мен мәтел бір-біріне ұқсас болғанымен де, құрылымы,
білдіретін мағынасы жағынан бірдей емес.
Мақал дегеніміз – халықтың ғасырлар бойғы дүниетанымы, тәжірбиесі
жинақталып берілген, мазмұны жағынан ғибрат, өсиет сияқты, ізгі қасиеттерді
уағыздайтын, құрылымы жағынан әрі көркем, әрі ырғақты нақыл сөз. Формасы
жағынан аяқталған сөйлем іспеттес.
Ал мәтелге жоғарыда берілген анықтаманы беруге болады. Мәтел де халық
даналығынан туған, мағынасы уағыз, өсиетке негізделген, құрылымы көркем,
ырғақты, әрі ықшам сөз үлгісі.
Мақал-мәтелдерді бір-бірінен шектейтін қалыптасқан нақ шекара жоқ.
Сондықтан оларды көп жағдайда бір-бірінен бөлмей бірге қарастырады. Дәл осы
жағдай қытай тіліндегі мақал-мәтелдерге де тән. Сол себепті қытай тіліндегі
халықтық сөздердің бұл түрін ортақ 谚 语 яньюй термині негізінде
қарастырамыз.
Вэнь Дуаньчжэн яньюй терминін кең және шектелген мағынасында
қолдануды ұсынады.
Кең мағынадағы яньюй терминіне халық арасында тараған, қарапайым
ауызекі тілдегі, құрылымының тұрақтылығымен және ықшамдылығымен
сипатталатын халықтық сөздердің барлық түрлері жатады. Осы қасиеттер
халықтық сөздерді өлеңдерден, чэнъюйден ерекшелейді.
Ал шектелген яньюй түсінігіне тек мақал-мәтел кіреді. Мақал-мәтел
құрылымдық жағынан және мағынасы жағынан ерекшеленеді. Сонымен қатар басты
айырмашылығы бұл мағынасы жағынан, өйткені мақалдарға өсиеттік,
дидактикалық қасиет тән.
Қытай тіліндегі мақал-мәтелдердің бірнеше мың жыл тарихы бар. Олар
адамдар бір-бірімен тіл арқылы араласуды үйренгенде пайда бола бастады.
Жазудың пайда болуымен олар қағаз бетіне түскен. Ицзин, Мэнцзы,
Цзочжуань, Гоюй, Шицзи сияқты әдеби мұраларда халықтық сөздер туралы
айтып кеткен. Сун дәуірінде алғашқы мақалдар жинағы пайда болады, қазіргі
күнге дейін ең толық мақалдар сөздігі – бұл Цин дәуірінде Вэнлан
құрастырған Ежелгі халықтық өлеңдер мен сөздер сөздігі болып
есептелінеді. Бұл сөздікке ежелгі дәуірден бастап, Мин дәуіріне дейінгі
әдеби мұраларда кездесетін халықтық сөздер кірген.
Мақал-мәтелдің пайда болуын айта отырып, олардың шығу көзіне ауызекі
тілді, адамдардың өмірлік тәжірбиесі негізінде пайда болған білімдерін
жатқызбауға болмайды.
Көп жағдайда мақалдар әдеби шығармалардан алынады. Бірақ әдеби
шығармалардан алынған сөздер мақал болу үшін, олардың әдеби шығармамен
байланысы үзіліп, адамдар арасында халықтық сөздер ретінде қабылдануы
керек. Бірақ әдеби шығармалардағы мақал-мәтелдер де ауызекі тілден алынуы
мүмкін және керісінше кейбір халықтық сөздердің қайнар көзі ұмытылып кеткен
әдеби шығармалар болуы мүмкін.
Мысалы: 入 境 问 禁，入 国 问 俗 ru jing wen jin, ru guo wen su
шекарадан өткенде заңдары туралы сұра, мемлекетке кіргенде, дәстүрлер
туралы сұра
Бұл мақалдың шығу көзі – Салт-жоралар кітабы (礼 记).
上 有 天 堂，下 有 苏 杭 shang you tiantang, xia you su hang Көкте
жұмақ, жерде Сучжоу мен Ханчжоу бұл мақал халық аузынан тараған.
Қытай тілінде қанатты сөздер көбіне мақал-мәтелдермен бірге
сөздіктерге енгізіледі, өйткені олар да аяқталған грамматикалық пайымдау
түрінде болады, қысқа әрі нұсқа және өсиеттік, дидактикалық мәні болуы
мүмкін.
Мысалы: Әйгілі Ду Фудың өлең жолы:
朱 门 酒 肉 臭，路 有 冻 死 骨 zhu men jiu rou chou, lu you dongsi gu
бай үйдің қақпасында ет пен шараптың иісі, ал жолда үсіп қалғандардың
сүйектері. Қазақ тіліндегі аш бала тоқ баламен ойнамайды сөзімен
салыстыруға болады.
Әйгілі ойшыл Кун Цзының Луньюй еңбегінен алынған келесідей мақал
бар: 三 人 必 有 我 师 san ren you wo shi Басқалардан әрқашан
үйренетін нәрсе бар (Бірге кетіп бара жатқан үш адамның ішінде, менің
ұстазым бола алатыны бар).
Көптеген мақалдар алғашында ежелгі өсиет әңгімелер құрамына кірген.
Осы жағынан олар чэнъюйлерге ұқсайды, себебі көптеген чэнъюйлердің қайнар
көзі өсиет әңгімелер мен аңыздар. Сонымен қатар өсиет әңгімелерден алынған
мақалдардың өзі көп жағдайда чэньюйлердің пайда болу көзіне айналған.
Қытай тілінің мақал-мәтелдері басқа тілдегі мақал-мәтелдер сияқты,
халық даналығының және оның өмірлік тәжірбиесінің көрінісі болып табылады.
Мақал-мәтелдер қысқа түрде әртүрлі құбылыстардың мәнін ашады. Мақал-
мәтелдерде сол мақал-мәтелдерді қалыптастырған халықтың өмірі жан-жақты
бейнеленеді деуге болады. Олар әртүрлі жағдайлар мен құбылыстарға
байланысты ақпаратты тасымалдушылар. Мысалы: тарихи жағдайлар, ежелгі
тұрмыс салты, діни наным-сенімдер, адамдар арасындағы қарым-қатынас,
адамның табиғатқа деген көзқарасы.
Мысалы:
大 意 失 荆 州 dayi shi jingshou ұқыпсыздықтың салдарынан үлкен шығынға
ұшырау, (сөзбе-сөз аудармасы: ұқыпсыздық салдарынан Цзинчжоу жоғалту).
远 亲 不 如 近 邻 yuan qin bu ru jin lin жақындағы көршің алыстағы
туғаннан артық.
秋 菊 春 桃，物 各 有 时 qiu ju chun tao, wu ge you shi әр нәрсе өз
уақытында жақсы, (сөзбе-сөз: күзде хризантема, көктемде шабдалы –
әрқайсысына өз уақыты).
不 受 磨 练 不 成 佛 bu shou molian bu cheng fo сыннан өтпей, әйгілі
болмайсын, (сөзбе-сөз: сыннан өтпей, Будда болмайсын.)
专 把 別 人 棺 材 抬 在 自家 家 里 哭 zhuan ba bieren guancai taizai zijia
jiali ku басқалардың тауқыметтерінен қиналу; сау басына сақина тілеу,
(сөзбе-сөз: Өз үйіне бөтен табытты қойып, жылау).
Қытай тіліндегі мақалдардың арасында шаруалық деп атайтын мақалдар
ерекше орын алады. Бұл мақалдар қарапайым халықтың тұрмысының қыр-сырын
ашатын мақалдар. Мысалы:
农 是 百 行 本 nong shi bai hang ben шаруалардың еңбегі – бар нәрсенің
негізі, (сөзбе-сөз: шаруаның еңбегі – жүз мамандыққа негіз).
人 不 欺 地 皮，地 不 欺 肚 皮 ren bu qi dipi,di bu qi dupi адам жерді
ренжітпейді, жер адамды ренжітпейді.
白 米 细 面，土 中 提 炼 baimi ximian, tu zhong tilian күріштің ақтығы
мен кеспенің жұқалығы – жерден.
Табиғат пен қоғам дамуының бейнелі көрінісі болғандықтан, кейбір мақал
– мәтелдердің мазмұны жағымсыз сипатта болуы мүмкін. Осындай мақалдар көп
жағдайда әлемге, адамдар арасындағы қарым-қатынасқа, әйел адамның қоғамдағы
орнына қатысты қалыптасқан ескі көзқарастарды білдіреді. Мысалы:
内 要 聪 明，外 要 痴 呆 nei yao congming, wai yao chidai қырық қалта
болу.
各 人 自 扫 门 前 雪，莫 管 他 人 瓦 上 霜 geren zi sao menqianxue, mo
guan taren washang shuang өз қотырын өзі қасу; балапан басына, тұрымтай
тұсына, (сөзбе-сөз: әркім өз үйінің алдындағы қарды күреп, көршінің
шатырындағы қарға мән бермейді).
Мақал-мәтелдер сол мақал-мәтелдерді жасаған халықтың өмірінде маңызды
роль атқарады. Олар адамдардың әртүрлі жасаған істеріне негіз болады. Мақал-
мәтелдер арқылы өнеге көрсетуге, кеңес беруге, әртүрлі жағымсыз
жағдайлардан сақтауға болады. Олардың маңыздылығы осы мақал-мәтелдердің
өздері жайлы жазылған мақалдарда көрініс тапқан. Мысалы:
十 句 谚 语，十 句 真 shi ju yanyu, shi ju zhen он мақал – он ақиқат.
牡 丹 是 百 花 之 王，谚 语 是 智 慧 的 闪 光 mudan shi bai hua zhi wang,
yanyu shi zhihuide shanguang пион – гүлдердің патшасы, мақал –
кемеңгерліктің бейнесі.
Қазіргі қытай тілінде мақал-мәтелдермен қатар халықтық сөздердің ерекше
түрі астарлы сөз – 歇 后 语 xie hou yu де кең тараған. Сехоуюй термині
соңғы бөлігі қысқартылған сөз дегенді білдіреді. Тек қана қытай тіліндегі
лингвистикалық еңбектерде ғана емес сонымен қатар, шетелдік тіл
мамандарының арасында да бұл терминнің түсіндірмесі көп талас тудырған.
Өткен ғасырдың 50-60-70 жылдардағы ғылыми зерттеулерде сехоуюй термині
екі түрлі түсіндіріледі:
Белгілі бір фразеологиялық бірлікті қиып алып тастау нәтижесінде пайда
болған тіркестер. Көбіне төрт сөзді чэнъюй түсіп қалады. Осылайша пайда
болған жаңа фразеологиялық бірлік тілде түсіп қалған бөлігінің мағынасында
қызмет атқарады. Мысалы: 独 占 鳌du zhan ao басшы , 独 占 鳌 头 du zhan
ao tou бірінші болу, озық болу,басшылық ету тұрақты тіркесін қысқарту
арқылы пайда болған. Осындай астарлы сөздерді кейде нағыз астарлы сөздер
деп атайды. Астарлы сөз – бұл екі бөлімнен тұратын тіркес, бірінші бөлігі
астарлы сөз болса, екінші бөлігі сол астарлы сөзді әшкерлеу (бұл
фразеологиялық бірліктердің атауы да осыдан алынады). Бұл тіркестер толық
формасында да (екі бөлігі бірге), қысқартылған формасында да (тек бірінші
бөлігі) қолданыла алады. Сонымен қатар қысқартылған формасы толық
формасының мағынасында қолданыла береді, жаңа фразеологиялық бірлікті құру
жүрмейді. Мысалы: 瞌 睡 碰 到 枕 头 – 凑 巧 得 很 keshui pengdao zhentou
– couqiaodehen өте сәтті; өте орынды, (сөзбе-сөз: ұйқың келгенде,
жастыққа тап болу – өте орынды).
Астарлы сөз бұл фразеологизмнің ерекше түрі. Сехоуюй сөзін тікелей
аударғанда соңы қысқартылған тіркес дегенді білдіреді [2.8].
И.М.Ошаниннің Китайско-русский словарь еңбегінде бұл сөзге келесідей
аудармалар беріледі: бүкпе сөз, тұспал сөз, аяғына дейін айтылмаған тіркес
(мысалы, мақалдың немесе мәтелдің жартысы). Бұл аудармалар төмендегідей
себептер бойынша толықтай сәйкес келмейді.
Бүкпе сөз де, тұспал сөз де даяр күйінде қолданылмайды. Олар сөйлеу
барысында құралады және сол сөйлеу процессінде белгілі қызмет атқарады. Ал
қытай тіліндегі сехоуюй сөйлеу барысында құралмайды, мақал-мәтелдер сияқты
тұрақты бірлік ретінде қолданылады. Сөздікте ұсынылатын аяғына дейін
айтылмаған тіркес деген аудармасы да сәйкес келмейді. Сехоуюй мақал-
мәтелдер сияқты халықтық сөз түріне жатады, бірақ мағыналық құрылымы
бойынша және басқа да белгілері бойынша халықтық сөздердің ерекше жанры
деуге болады.
Астарлы сөз, яғни сехоуюй – бұл тек қана қытай тіліне ғана тән ерекше
құбылыс. Фразеологизмдердің бұл түрі шығыс тілдерінде де, үнді-европа
тілдерінде де кездеспейді.Астарлы сөздер туралы жазылған қытай тіліндегі
зерттеу еңбектерін атасақ, ең алдымен Ван Си-пэннің Исследования
недоговорки деген мақаласына тоқтау керек.
Өз зертеуінде, Ван Си-пэн ең алдымен астарлы сөзді халықтық сөздердің
өзге жанрларынан шектейді. Астарлы сөздер өз атауын тандық сехоу жанрындағы
өлеңдерден алатынын көрсетеді. Ол өз мақаласын астралы сөздің сехоудан
айырмашылығын қарастырудан бастайды. Олардың арасындағы басты айырмашылықты
осылай тұжырымдайды: сехоу өлеңдерінде тіркесті әдеп сақтау үшін
қысқартады, ал астарлы сөзде – қысқартылатын бөліктің мәнерлігін күшейтуге
ұмтылады. Сонымен қатар өлеңдерде қысқартылатын бөлік жеке сөз түрінде
болады, әдетте бір буынды, ал астарлы сөзде қысқартылатын бөлік көбіне екі
не одан да көп сөзден құралатын тіркес түрінде болады. Астарлы сөзбен
сехоудың түпкі айырмашылығын Ван Си-пэн олардың шығу көзінен тапқан.
Астарлы сөз халық шығармашылығының жемісі, ал өлең – бұл жеке адамның
шығармашылық табысы, оның авторы әрқашан белгілі [2.15].
Ван Си-пэн мақаласының біраз бөлігі астралы сөздің мақалдар мен
жұмбақтардан айырмашылығын анықтауға арналған. Астарлы сөздің мақалдардан
айырмашылығын ол төрт қасиеті бойынша келтіреді.
Мақалдарға тән қасиеттер мыналар: тура мағынаға ие сөйлем түрінде
болуы; бірінші бөлігі екіншісінен үтір арқылы бөлінеді; тұтас мағынасы сол
тіркестің құрамы бойынша анықталады; ырғақ тән болады.
Астарлы сөздерге тән қасиеттер: бейнелеу түріндегі тіркес; бірінші
бөлігі екіншісінен сызықша арқылы бөлінеді; тұтас мағына, тіркестің екінші
бөлігі бойынша ғана құралады; бөліктер арасында ырғақ болмайды.
Ван Си-пэн сонымен қатар астарлы сөз бен жұмбақтардың айырмашылығына
тоқтаған. Жұмбақ пен астарлы сөздер арасында көп ұқсастықтар бар екенін
көрсеткен. Жұмбақтар сияқты астарлы сөздер де функционалдық тұрғыдан ұқсас
екі бөліктен құралады: біріншісі(астарлы сөз) - жұмбақпен ұқсас, екінші
бөлік(шешім) – жұмбақтың шешімімен ұқсас. Бірақ Ван Си-пэннің байқағаны бұл
тіркестер, тек құрылымы бойынша және функционалдық тұрғыдан ұқсайды.
Олардың міндеттері әртүрлі. Ол жұмбақтың мақсаты оның шешімімен анықталады
деп жазған. Астарлы сөздің мақсаты және оның мәні сөйлеушінің ойын жеткізу.
Жұмбақтың шешімі, сол жұмбақ айтылған адамнан талап етілетін басты ақпарат.
Ал астарлы сөзде екінші бөлік, яғни астарлы сөздің шешімі – бұл сөйлеуші
өзі хабарлайтын ақпарат.
Қазіргі қытай тілінде фразеологиялық бірліктердің тағы бір түрі -
қазіргі ауызекі тіл қағидаларымен құрылған дағды сөздер гуаньюнъюй(惯
用语) кең тараған. Бұл фразеологиялық бірліктер тұтас ауыспалы мағынадағы,
эмоционалды-мәнерлік сипаты бар тұрақты сөз тіркес күйінде болады. Дағды
сөздер тілде кеңінен қолданылады және қолданысы жағынан қалыптасқан
сөздерге ғана жол береді. 1949жылға дейін Қытайда дағды сөздер бойынша
бірде-бір арнайы зерттеу болған жоқ. Сонымен қатар 惯 用语 деген термин
де болған жоқ. Бұл термин тек 60 жылдарда пайда болды. Алғашында дағды
сөздерді халықтық сөздер категориясына жатқызып, фразеологизмдердің бір
жеке түрі ретінде қарастырмаған.
Көптеген Қытай зерттеушілерінің ойынша гуаньюнъюй категориясына ең
алдымен үш буынды етістікті-объектілі, семантикалық жағынан қос мағыналы,
тура мағынасында да, ауыспалы мағынасында да қолданылатын тіркестер
жатады. Дағды сөздердің категориялық ерекшеліктері көп талас тудырады. Вэнь
Дуаньчжэннің ойынша: гуаньюнъюй басқа халықтық сөздерден және
чэнъюйлерден бірқатар қасиеттермен ерекшеленетін фразеологизмдердің өзіндік
бір түрі. Грамматикалық құрылымы тұрғысынан дағды сөздер екі типке
бөлінеді: аяқталған пайымдауды білдірмейтін, сөз тіркес құрылымды және бір
аяқталған пайымдауды білдіретін сөйлем құрылымды. Дағды сөздердің екі
түрінің құрылымдық айырмашылықтары фразеологизмдердің мазмұнына әсер
етпейді. Бұл фразеологизмдерде дидактикалық сипаты жоқ, тілдің көркемдік
құралы ретінде адамдарға, оқиғаларға, құбылыстарға тән ерекшеліктерді
көрсетеді.
Дағды сөздердің шығуының негізгі көзі – ауызекі тіл. Бірақ олардың
көпшілігі сонау ежелгі заманнан бастау алады. Олар туралы ежелгі тарихи
және әдеби мұраларда айтылған. Дағды сөздердің тарихы туралы айта отырып,
біз олардың пайда болған кезеңін нақ атай алмаймыз, тек олардың кең
қолданысқа түскен кездерін атап өте аламыз.
Дағды сөздердің шығу тарихы қытай фразеологиясының ең қызық
мәселелерінің бірі. Қытай зерттеушілері мен шетелдік тіл мамандары бір
ауыздан дағды сөздердің негізгі шығу көзі ауызекі тіл дейді. Сонымен қатар
шығу көзіне аңыз әңгімелер, әдеби шығармалар, поэзия, қанатты сөздер,
диалектілер және әртүрлі терминдік жүйелер жатқызылады. Дағды сөздердің
құрылуының тағы бір көзіне фразеологизмдердің басқа разрядтары жатады,
әдетте халықтық сөздер – мақал-мәтелдер, астарлы сөздер.
Қарапайым халықтың өмірі, олардың бақылаулары мен тәжірбиесі әртүрлі
оқиғалар жайлы сөз орамадар туғызады. Бұл сөз орамдары тек қана бір адамға
байланысты болмайды, сонымен қатар қоғамдағы әртүрлі құбылыстарды,
қалыптасқан дәстүрлерді қамтиды. Уақыт өте келе сөйлеу кезінде
қолданылатын, қалыптасқан, тұрақты тіркестерге айналған, халықтық
белгілерге ие фразалар гуаньюнъюй болған. Мысалы:
吃 现 成 饭 chi xian cheng fan бүкіл дайынды қолданып өмір сүру;
біреудің еңбегін пайдалану, (сөзбе-сөз: дайын тамақты ішу).
拉 老 婆 舌 头 la laopo shetou өсек айту; әйелдердің өсегі, (сөзбе-сөз:
кемпірді тілінен тарту).
下 软 蛋 xia ruandan жігерсіз; қорқақ, (сөзбе-сөз: жұмсақ жұмыртқа
басу).
Ұрпақтан-ұрпаққа беріліп келе жатқан әртүрлі аңыздар, дәстүрлер мен
әдеп-ғұрыптар фразеологизмдердің құрылуының сарқылмас көзі болып табылады.
Төменде келтірілген гуаньюнъюйдің шығуының үш түрлі болжамы бар:
敲 竹 杠 qiao zhu gang бопсалау; қиянаттықпен ақша алу, (сөзбе-сөз
бамбук бақанды қағу).
1) Жиырмасыншы ғасырда Цин дәуірінің соңында шетелдік сауда кемелері
қытайлық порттарға кіріп, апиын тасыған. Линь Цзесюй шенеунік үкіметке
апиынға тиым салу туралы үндеу жолдайды. Гуанчжоу портында үкіметтік
кемелер, портқа кірген кемелерді апиынға тексереді. Бір жолы үкімет
қызметкерлері бұқпа саудагерлердің кемесін ұстайды. Бұл кемені тексерген
шенеунік шылым тартады екен. Ол шылымның күлін түсіру үшін кемедегі бамбук
бақанға қағады. Бұл кеменің иесін қатты қорқытады. Жанағы бамбук бақанның
ішіне апиын тығып қойған екен, кеме иесі шенеунік оның қулығын біліп қойды
деп ойлайды. Ол ешкімге байқатпай шенеунікке, ақша береді. Шенеунік параны
алып кемені жібере салады.
2) Сычуан провинциясының таулы аймақтарының бай адамдары ғибадатханаларға
барғанда, бамбук таяқтардан жасалған зембілдерге отырады екен. Зембілдерді
таситын адамдар жарты жолға жеткенде, қосымша төлем алу үшін, зембілдерді
қоя салып бамбук таяқты қағады екен. Отырған адамға ақша төлеуден басқа еш
амал болмаған, себебі төлемеген жағдайда ары қарай апармайды.
3) Цин дәуірінің соңғы кезеңінде қолданыста мыс тиындар жүрген. Кішігірім
сауда үйлерінің иелері түскен ақшаны бамбуктан жасалған арнайы қораптарға
салып отырған. Сол заманда Шанхайдағы бір сауда үйінің иесі өтірікші адам
болған. Оның сауда үйіне таныс емес адам кіргенде, ол сол жағдайды
пайдаланып, бағаны көтеріп жібереді екен. Сол сауда үйінің иесі бамбук
қорапты қағып, сатушыларға бағаны көтеріндер деген белгі берген. Сонымен
қатар қазіргі кезде қолданылытын дағды сөздердің көпшілігі әртүрлі
терминологиялық жүйелерден пайда болған.
1.2 Фразеологизмдердің құрылымдық-семантикалық ерекшеліктері
Фразеологизмдердің құрылымдық-семантикалық ерекшелігіне келсек, әрбір
фразеологизм өзінің шығу тегіне байланысты, семантикалық мағынасының
тереңдігіне байланысты бірқатар ерекшеліктерге ие болады.
Қытай тіліндегі тұрақты тіркестер, яғни чэнъюйлер (成语) фразеологиялық
бірлік ретінде барлық қажетті белгілерге ие. Атап өтсек олар – тұтас
мағына, даяр күйінде қайта дыбысталуы, образдылық және т.б. қасиеттер.
Чэнъюй құрылымы жағынан бір сөзге тең емес. Тіркес немесе сөйлем түрінде
болатын күрделі құрылым. Сонымен қатар сөйлемдегі қызметі бойынша, чэнъюй
сөзбен тең келеді, қазіргі тілде де сөз ретінде, жеке сөйлем мүшесі ретінде
қызмет атқарады.
Чэнъюйлерге тән, оларды еркін сөз тіркестерінен айыратын және сөзбен
жақындастыратын ең маңызды қасиеттерінің бірі – дайын күйінде дыбысталуы.
Чэнъюй сөйлеу барысында құрылмайды, ол дайын мазмұны, құрылымы, құрамы
алдын-ала белгіленген тұтас бірлік ретінде айтылады.
Чэнъюйлердің ең маңызды қасиеттерінің бірі – мағынасының тұтастығы
болып табылады. Чэнъюй дегеніміз фразеологиялық тұтастық немесе идиома және
осы фразеологиялық тұтастықтың жалпы мағынасы оны құрайтын компоненттердің
мағынасынан құралмайды. Бұл фразеологиялық бірліктің тұтас мағынасы,
белгілі бір дәрежеде ғана оны құрайтын компоненттердің мағынасына
негізделуі мүмкін.
Чэнъюйлердің жоғары семантикалық тұтастығы бірқатар факторлармен
түсіндіріледі.
Ең біріншіден, идиомалар үшін олардың семантикасына айтарлықтай әсер
ететін, мағынасындағы образдық құраушының болуы тән. Фразеологиялық
мағынасы лексикалық мағынасынан семантикалық тереңдігімен ерекшеленеді,
себебі оның мағыналық құрылымында коннотациялар айтарлықтай орын алады.
Коннотация дегеніміз эмоционалды-экспрессивті немесе бағалау сипатын
білдіретін қосымша семантикалық немесе стилистикалық реңк пен қосымша
мағыналар. Коннотация құрамына кіретін образды компонент фразеологиялық
мағынаның құрастырушы негізі болып табылады.
Екіншіден чэнъюйлердің мағынасын уәждемлеу ашық және тұйық болуы
мүмкін. Төмендегідей фразеологизмдердің мағынасын түсіну қиын емес: 人 死
留 名 өз артынан жақсы ат қалдыру, 天 涯 海 角 ит өлген жер; ит арқасы
қиянда (сөзбе-сөз: аспанның ұшы, теңіздің бұрышы), 大 海 捞 针 түнде
қарсақ ізін іздегендей, (сөзбе-сөз: теңізден ине аулау). Өйткені бұл
чэнъюйлердің ауыспалы мағынасы оңай талданады. Бұл мағынасының уәждемелеуі
ашық чэнъюйлер.
Мағынасының уәждемелеуі тұйық чэнъюйлердің мағынасын олардың шығу
тарихын біле отырып, белгілі контекстке сүйеніп қана талдауға болады.
Мысалы: 青 出 于 篮 шәкірті ұстазынан асты; өзінен бұрынғылардан асып
түсу (сөзбе-сөз: көк көгілдірден туады). Бұл чэнъюй Сюньцзы
трактатынан (313-238ж. б.з.д.) алынған фразаны қысқарту арқылы пайда
болған: 青， 取 之 于 篮， 而 青于 篮 Көкті көгілдірден алады, бірақ ол
көгілдірге қарағанда қою.
Көк бұл өсімдіктерден алынатын көк түсті бояғыш зат және ол өсімдікке
қарағанда түсі қоюлау болған.
望 梅 止 渴 құрғақ қиялға сену; құрғақ қиял, (сөзбе-сөз: қара
өрікті аңсап шөлін қандыру) бұл чэнъюй негізінде бір әңгіме жатыр. Атақты
қолбасшы Цао Цао бір үлкен қолды басқарып жорыққа аттанады. Жолда әскер
шөлден қатты қиналады. Бірақ Цао Цао амалын табады – ол әскерлеріне алдыда
қара өрік өсетін тоғай бар, соған жетсек шөлімізді қара өріктің жемісімен
қандыра аламыз дейді. Әскерлер осыны естігенде шөлдегендері біраз болса да
басылғандай болады.
入 木 三 分 терең пайымдаулар; терең көзқарастар; нағыз түйінін
айту, (сөзбе-сөз: ағашқа үш фэнге сіңу) . Бұл чэнъюйдің этимологиясы
мынандай: Цзинь дәуірінде өмір сүрген өнері мен шеберлігі қазіргі күнге
дейін үлкен құрметке ие болатын атақты каллиграф Ван Сичжи, бір күні ағаш
тақтайларға жазбалар жазыпты. Кейін бұл тақтайларды пышақпен кескен
қолөнерші тушь ағашқа үш фэн тереңдікке сіңгенін байқаған (бір фэн 0,33 см.
тең). Әйгілі каллиграфтың қылқаламының күші осындай болған.
Алғашында бұл термин тек каллиграфтардың шеберлігіне жоғары баға беру
үшін ғана қолданылған, кейін едәуір абстрактылы ауыспалы-бейнелі мағынаға
ие болады.
瓜 田 李 下 gua tian li xia күдіктенуге себеп тудыру; күдіктенуге
болады, (сөзбе-сөз: асқабақ өсетін алқаптан өту, қара өрік ағашының
астынан өту) . Бұл чэнъюйдің шығу көзі Хань дәуірі кезеңіндегі ежелгі
қытай халық өлеңдері (юэфу). Парасатты ер өз-өзін ұстау ережелері
бойынша, асқабақ алқабынан өткенде аяқ киімін түзеу үшін еңкеймеу керек, ал
қара өрік ағашының астынан өткенде, қолын көтеріп бас киімін түзетпеу
керек. Олай болмаған жағдайда басқалар ол бөтен алқаптан асқабақ, бөтен
ағаштан қара өрік ұрлаған екен деп ойлауы мүмкін.
Тан дәуірінің ақыны Ли Шанъиннің өлең жолы 心 有 灵 犀 一 点 通 xin you
ling xi yi dian tong жүрекетер ғажайып мүйізтұмсықпен қосылған 心 有灵
犀 xin you ling xi чэнъюйінің пайда болуына негіз болды. Ежелде мүйізтұмсық
ғажайып жануар болып саналған. Аңыз бойынша, оның мүйізінде ақ жолақ
болған, өте сезімтал, бұл жолақ мүйіздің ұшынан тура жануардың миына дейін
жеткен. Осы жерден чэнъюйдің беретін мағыналары шығады. Олар: ғашықтардың
ойы бір жерден шығады; бір –бірін сөзсіз түсіну.
Фразеологизмдердің мағынасын уәждемелеу бірқатар жағдайларда көп
мағыналықпен күрделенеді. Фразеологияда полисемия лексикологияға қарағанда
сирек кездеседі. Фразеологизмдердің негізгі бөлігі бір мағыналы болып
келеді. Н.М.Шанскидің ойынша, фразеологиялық жүйеде бір мағыналықтың басым
болуы фразеологизмдерге тән қасиеттермен, құрылымының күрделілігімен
байланысты: фразеологизмде ауыспалы мағынаның пайда болуына оны құрайтын
белгілі мағынасы бар сөздер кедергі келтіреді. Фразеологизмдердің жеке
компоненттерінің семантикалық сипаты күшті болған сайын, оның көп мағыналы
болуға мүмкіндігі төмендейді [10.15].
Семантикалық тұтастылық пен тұрақтылық дәрежесі лексикалық
компоненттердің сипатымен қамтамасыз етіледі. Ауыспалы-бейнелі мағынаның
қолданылуымен қатар, көнерген сөздерді қолдану өз септігін тигізеді.
Архаизм – бұл қазіргі кездегі заттардың, құбылыстардың, ұғымдардың
ескірген көне атауы. Архаизмдердің қазіргі тілде синонимдері болады.
Көне лексиканы қолдану бұл – вэньянь қағидаларымен құрылған чэнъюйлердің
басты белгісі.
Көптеген чэнъюйлерді құрайтын сөздер қазіргі тілде жеке сөз
қасиеттерін жоғалтқан, сөз құраушы морфемалар рөлін атқарады және тек
фразеологизм құрамында ғана жеке сөз ретінде қолданылады. Мысалы: 精 益
求 精 jing yi qiu jing үнемі өзін жетілдіріп отыру; жеткен жетістікпен
тоқтамау. Бұл фразеологизмдегі төрт компоненттердің үшеуі тек морфема
ретінде ғана қолданылады (求 етістігі жеке сөз ретінде қолданылады).
卖 官鬻 爵 mai guan yu jue шендер мен қызметтерді сату
фразеологизмінде 鬻 сату сөзі кітаби көнерген сөз және қазіргі тілде
тіпті қолданысқа түспейді деп айтуға болады.
Чэнъюйдің компоненттері фразеологизм құрамында қазіргі тілде
қолданылмайтын, ескірген мағынаны сақтауы мүмкін. Мысалы: 感 激 涕 零 gan
ji ti ling шын жүректен алғыс айту, шын жүректен риза болу (әдетте
мысқылдап айтылады) - фразеологизмінде涕 сөзі жас мағынасында; 含 辛 茹
苦 han xin ru ku жоқшылық пен бейнеттен қиналу; өлшемсіз ауыртпалықтар 茹
сөзі жеу мағынасында қолданылады.
Кейде чэнъюйлерде жеке иероглифтердің ескірген оқу формалары
сақталады, мысалы: ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұлттық фразеологиялық қор дегеніміз – бұл ұлттың мәдени өмірінің
көрінісі. Фразеологизмдер – халық өмірінің айнасы. Бұл айнада ұлт
болымысының көрінісі қамтылады десе артық болмайды. Әр фразеологизм
қалыптасқан дүниетаным, ұлт ерекшелігінен хабардар етеді. Ұлт ерекшелігін
тұтастай тану үшін оның тілдік, танымдық қасиеттерін зерттеп білмейінше бір
ой-пікір түюге болмайды. Тіл – дүниенің ұлттық мәдени айшықтарын бейнелеуде
адамдардың когнитивтік (танымдық) әрекетін қоршаған ортаның ықпалымен
ұштастырады. Халықтың күн-көрісі, тұрмыстық мазмұнды белгілері жинақталған
фразеологизмдердің тұлғасын түсініп талдау арқылы ұлттық дүниетаным,
әртүрлі құбылыстарды қабылдаудағы көркемдік ақыл, ой деңгейін байқауға
болады.
Тілдің лексикасында қаралатын лексикалық бірліктерден (жеке
сөздерден) басқа тіл бірліктерінің тұрақты сөз тіркесі деп аталатын
неғұрлым күрделі ерекше түрі қалыптасқан. Бұларды тіл білімінің фразеология
саласы зерттейді. Фразеология термині қазіргі тіл білімінде екі мағынада
қолданылады. Біріншісі тілдің фразеологиялық қорын зерттейтін саласы,
екіншісі белгілі бір тілдегі фразеологизмдердің жиынтығы дегенді білдіреді.
Осы күнгі тіл білімінде фразеологизм деген ұғым кең мағынада
қолданылады. 1990 жылы шыққан Лингвистикалық энциклопедиялық сөздікте
фразеологизмдерге мынандай анықтама берілген: фразеологизм дегеніміз
формасы жағынан синтаксистік құрылымдармен ұқсас, бірақ олардай жалпы
заңдылыққа сай сөйлеу кезінде жасалмай, даяр қалпында қайталап
қолданылатын, семантикалық және лексика-грамматикалық құрамы тұрақты сөз
тіркестері мен сөйлемшелер [4.559]. Осы анықтамаға қарағанда
фразеологизмдерге кең мағынада тілдегі мағына бірлігін сақтаған тұрақты сөз
тіркестерінің барлық түрлері де жатады. Олар тұрақты сөз тіркестерінің
түрлері мен сөйлемшелер, коммуникативтік тұрақты қолданыстағы әртүрлі
бірліктер, қос сөздер мен қосарлы тіркестер, ресми іс-құжаттардағы даяр сөз
орамдары т.б. түрінде болуы мүмкін.
Фразеология туралы еңбектерде фразеологизмдердің негізгі үш белгісі
болатыны көрсетіліп жүр: мағына тұтастылығы, құрылымының тұрақтылығы,
қолданылу тиянақтылығы. Бұл белгілердің қатарында фразеологизмдердің
бейнелілігі көрсетілмеген. Фразеологизмнің тұтастығы дегеніміз жай ғана
тұтастық емес, бейнелі, мәнерлі тұтастық. Мәнерлілік пен көркемдік
фразеологизмдердің басқа да белгілері сияқты маңызды белгілері болып
табылады. Сөйтіп фразеологизмдер басқа тіл бірліктерінен төрт түрлі белгі-
қасиеттерімен ерекшеленеді: құрылым тұрақтылығы, мағына тұтастығы, даяр
қалпында қолданылу тиянақтылығы, бейнелігі, мәнерлігі.
Қытай тілінің фразеологиясына қызығушылық қытайлық зерттеушілер
арасында да, шетелдік зерттеушілер арасында әрқашан жоғары болған.
Фразеологизм бұл ең алдымен адамдардың ықшамдалған, көркем формада
қоршаған ортаның сан алуан құбылыстарын, тарихи, мәдени оқиғаларды,
адамдардың қарым-қатынастарында қалыптасқан дәстүрлерді бейнелеу
мүмкіндігіне деген қызығушылығы. Жоғарыда айтылғандай фразеологизм – бұл
ұлттық мәдениеттің, халық болмысының жарқын көрінісі. Жай ғана мақал-
мәтелдерді алып қарасақ, мақал дегеніміз халықтың ғасырлар бойғы
дүниетанымы, ғасырлар бойы жинақталған тәжірибиесі ғибрат, өсиет түрінде
берілетін, ізгі қасиеттерді уағыздайтын сөз орамдары.
Қытай тілінің фразеологизмдері – тарихтан, ғасырлар бойы Қытайды
билеген әулеттер өмірінен, ұлы шайқастар мен ұлы жеңістерден көркем
ақпарат береді. Сонымен қатар фразеологизм бұл халық даналығы, ой өрнегі.
Фразеологизмдерді орынды қолдана білу Қытай қоғамында әрқашан жоғары
бағаланған және өте білімді, сауатты адамның белгісі болған.
Қытай тілінінің фразеологиялық қоры өзіндік құрылымдық- семантикалық
және функционалдық-стилистикалық ерекшеліктермен сипатталатын
фразеологиялық бірліктердің әртүрлі класстарынан тұрады.
Ұзақ уақыт бойы қытай фразеологиясында қалыптасқан дәстүр бойынша
фразеологиялық бірліктердің барлық түрлерін ортақ чэнъюй терминімен
атаған. Көптеген қытай зерттеушілері мен шетелдік қытайтанушылардың
еңбектерінде чэнъюй термині көп мағынаға ие болған. Бұл термин тек қана
фразеологизмнің бір тармағы ретінде чэнъюйлерді атау үшін қолданылмаған
сонымен қатар, әртүрлі тұрақты тіркестердің, фразеологиялық тіркестердің,
мақал – мәтелдердің, афоризмдердің, кейде тіпті екі буынды сөздердің жалпы
терминдік атауы болған.
Қазір қытай фразеологиясында жалпы фразеологизмдер 熟 语 терминімен
аталады. Атақты қытай лигвисті Ма Гофань фразеологизмдердің бес негізгі
түрін бөліп көрсетеді: чэнъюй (成 语) – идиома; яньюй ( 谚语) – мақал;
сехоуюй (歇 后 语) – астарлы сөздер; гуаньюнъюй (惯 用语) – фразеологиялық
тіркес; суюй (俗语) – мәтел. Фразеологиядан жазылған соңғы еңбектерде мақал
мен мәтелді ортақ яньюй ( 谚语) терминімен атайды.
Қытай фразеологизмдерінде бірқатар стилистикалық әдістер қолданылады
және оларға өзіндік құрылымдық-семантикалық, құрылымдық-грамматикалық
ерекшеліктер тән. Бұл ерекшеліктер олардың шығу тегіне, күнделікті өмірде
қолданылуына байланысты сан алуан болып келеді. Олардың әрқайсысына жеке
тоқтау қажет.
Чэнъюй немесе тұрақты тіркестер қытай тіліндегі фразеологиялық
бірліктерге тән барлық негізгі қасиеттерге ие фразеологизм түрі. Ол сөйлеу
барысында жасалмайды, даяр күйінде қайталап айтылады, мағынасы тұтас,
құрылымы тұрақты, образдылыққа ие. Құрылымдық-семантикалық тұрғыдан
чэнъюйлер идиома болып табылады және өте сирек фразеологиялық бірлік.
Тұрақты тіркестерде қолданылатын басты стилистикалық әдістерді және оларға
тән грамматикалық қасиеттерді анықтайтын басты ерекшелігі – вэньянь жазба
тілінің қағидаларымен құрылуы.
Яньюй қытай тілінде мақал мен мәтелді білдіретін термин. Яньюйлерге
фразеологиялық бірлік ретінде тән қасиеттер – даяр түрде қайталанып
айтылуы, мағына тұтастығы, құрылым тұрақтылығы, көркемдік. Олардың шығу
көзі ауызекі тіл, көркем әдебиет, аңыз әңгімелер. Бірақ мақал-мәтелдер шығу
көзіне қарамастан, қазіргі тіл қағидаларымен құрылады. Қытай тіліндегі
мақал-мәтелдердің басты айырмашылығы – семантикалық екі жақтылық, яғни тура
мағынасында да, ауыспалы мағынасында да қолданылуы.
Сехоуюй немесе астарлы сөздер басқа тілдерді мүлде кездеспейтін,
Қытай лигвистикасындағы ерекше құбылыс. Фразеологиялық бірліктерге тән
барлық қасиеттерге ие, сонымен қатар айқын байқалатын ұлттық сипатқа ие.
Астарлы сөз толық формасында екі бөліктен құралады. Бірінші бөлігі –
астарлы сөз, екінші бөлігі – астарлы сөздің шешімі. Оның семантикалық
мағынасы дербес фразеологиялық бірлік түріндегі, екінші бөлігі арқылы
беріледі.
Гуаньюнъюй, дағды сөздер қазіргі ауызекі тіл негізінде пайда болған
фразеологизм түрі. Дағды сөздердің тұтас мағынасы оны құраушы
компоненттердің мағынасымен уәждемеленеді. Олардың басым көпшілігі үш
компонентті болып табылады. Ұйытқы сөздің сипаты бойынша, дағды сөздер
есімді және етістікті болып бөлінеді. Біріншілері сөз тіркесінің
копулятивті және атрибутивті үлгілерін құрайды, ал екіншілері – етістікті-
объектілі. Олардың көпшілігі метафораның бір түрі болып табылады. Дағды
сөздердің мәнерлігін, эмоционалдығын қамтамасыз етуде метонимия, ирония
сияқты троп түрлері қызмет атқарады.
Бұл жұмыстың өзектілігі қытай тілінде және басқа да тілдерде жазылған
зерттеу еңбектерін пайдаланып, қытай тіліндегі фразеологизмдерге тән
ерекшеліктер мен стилстикалық әдістерді ашу.
Себебі фразеологизм – бұл лингвистиканың ең қызықты салаларының
бірі. Ал, қытай фразеологизмдері қытай тілін меңгерудегі ең қиын, тылсым
сырға толы лингвистика бөлігінің бірі. Себебі фразеологизмдерде тек тілдің
мыңдаған жылдар бойындағы дамуы бейнеленбейді, сонымен қатар ұлт өмірі,
ұлттық сана-сезімнің көрінісі бейнеленеді. Фразеологизмдерді зерттеу арқылы
біз бір қадам болса да Қытай мәдениетіне жақындаймыз.
Жұмыстың мақсаты фразеологизмдердің тіл біліміндегі алатын рөлінің
маңыздылығын ашу, оларды қазіргі тіл қағидаларына сай топтастыру және
олардың құрылымдық-семантикалық, грамматикалық ерекшеліктерін және
фразеологизмдерде қолданылатын стилистикалық әдістерді ашу.
Жұмыстың міндеті қытай тіліндегі фразеологизмдерге фразеологиялық
бірлік ретінде тән лексикалық, грамматикалық ерекшеліктер мен стилистикалық
әдістерді зерттеу.
Бұл жұмыс барысында алға қойған мақсатымызға жету үшін ең алдымен
қытай тілінің фразеологизмдерін қазақ тіліндегі тұрақты тіркестердің
топтастырылуымен салыстыра отырып топтастырдық. Одан соң олардың
стилистикалық, грамматикалық тағы да басқа ерекшеліктерін ашу үшін
фразеологизмдердің шығу тегін, қолданылу аясын зерттедік. Сонымен қатар
жұмыс барысында көптеген қытай фразеологизмдерінің қазақша баламалары
келтірілді.
Жұмыс барысында көптеген әдебиеттер қолданылды. Олардың негізгілері:
И.В.Войцеховичтің Практическая фразеология современного китайского языка
еңбегі, М.Г.Прядохиннің Китайские недоговорки-иносказания еңбегі,
Ә.Болғанбаев, Ғ.Қалиевтің Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы мен
фразеологиясы, Г.Смағұлованың Мағыналас фразеологизмдердің ұлттық-мәдени
аспектілері еңбектері. Сонымен қатар көптеген сөздіктер қолданылды:
Китайско-русский словарь және И.Р.Кожевников Словарь привычных выражений
современного китайского языка, С.К.Кеңесбаев фразеологиялық сөздік,
Х.Қ.Қожақметова, Р.Е.Жайсакова Қазақша орысша фразеологиялық сөздік,
Қ.Бекетаев Үлкен қазақша-орысша, орысша-қазақша сөздік, Қазақ тілінің
түсіндірме сөздігі және т.б. дерек көздері мен зерттеу еңбектері
пайдаланылды.
Жұмыс құрылымы бойынша кіріспе, екі тараудан, қорытынды мен
пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады. Бірінші тарауда қытай тілінің
фразеологизмдері және олардың шығу тарихы, құрылымдық-семантикалық,
құрылымдық-грамматикалық ерекшеліктері қарастырылады. Екінші тарауда қытай
тіліндегі фразеологизмдерде қолданылатын стилистикалық әдістер талданады.
Екінші тарау өз ішінде төрт бөлімге бөлінген, олар: тұрақты тіркестерде
қолданылатын стилистикалық әдістер; мақал-мәтелдерде қолданылатын
стилистикалық әдістер; астарлы сөздерде қолданылатын стилистикалық әдістер;
дағды сөздерде қолданылатын стилистикалық әдістер.
I тарау Қытай тіліндегі фразеологизмдер және оның ерекшеліктері
1.1 Фразеологизмдер және оның шығу тарихы
Қытай тіліне әлемнің ең көне тілі ретінде өте үлкен фразеологиялық қор
тән. Көптеген фразеологизмдер ерте заманда пайда болып қазіргі уақытқа
дейін жеткен.
Фразеологизм (фразеологиялық бірлік, фразеологиялық орам) – бұл
сөйлемде қалыптасқан түрінде қолданылатын тұрақты тіркес. Фразеологияны
өзінің мазмұны, пәні, мәселесі бар дербес лингвистикалық дисциплина
ретінде қарастырсақ, ең бірінші оның көлемі мен шекарасын анықтап алу
керек. Бұл ең маңызды және ең қиын мәселелердің бірі, себебі қытай
фразеологизмдері генетикалық, құрылымдық, семантикалық, функционалдық әр
қилылығымен сипатталады. Қытай тілінің фразеологиялық бірліктерінде әртүрлі
құрылымдық – семантикалық, функционалдық – стилистикалық ерекшеліктер мен
қасиеттер ұштасады.
Қытай тілінің фразеологиялық қорын және сол қордағы фразеологизмдердің
сан алуандығы мен өзіндік-ұлттық ерекшеліктерін көрсету үшін барлық қытай
тіліндегі фразеологизмдердің әрқайсысына жеке тоқтау керек. Олар: тұрақты
тіркестер, чэнъюй; мақал-мәтелдер, яньюй; астарлы сөздер, сехоуюй; дағды
сөздер, гуаньюнъюй [9.57].
Ұзақ уақыт бойы қытай фразеологиясындағы қалыптасқан дәстүр бойынша
фразеологиялық бірліктердің барлық түрлерін ортақ чэнъюй терминімен атаған.
Көптеген қытай лингвистері мен шетелдік қытайтанушылардың еңбектерінде
чэнъюй термині көптеген мағыналарға ие болған. Бұл термин тек қана
фразеологизмнің бір тармағы ретінде тұрақты тіркестерді атау үшін
қолданылмаған сонымен қатар, әртүрлі тұрақты тіркестердің, фразеологиялық
тіркестердің, мақал–мәтелдердің, афоризмдердің, кейде тіпті екі буынды
сөздердің ( 矛 盾) жалпы терминдік атауы болған.
Қытай лингвисттері талай уақыттан бұрын фразеологияның зерттейтін
пәнін анықтаудың, фразеологизмдерді классификациалаудың, фразеологиялық
терминдерді жүйелеудің маңыздылығын атап өткен. 1950 ж. бері қытай тілінің
фразеологиялық бірліктерін жіктеуге бет алыс байқалған және чэнъюйлерді
фразеологизмдердің басқа түрлерінен шектей бастаған [9.60].
Әр тілде фразеологизмдерді топтастыруда әртүрлі пікірлер қалыптасқан.
Мысалы, қазақ тіл білімінде фразеологизмдерді топтастыруда екі түрлі пікір
қалыптасқан.Бірішісі –І.Кеңесбаевтың топтастыруы, екіншісі – В.В.Виноградов
пен Н.М.Шанскийдің үлгісі бойынша жасалған топтастыру.
І.Кеңесбаев фразеологизмдердің мағыналық тұтастығы мен құрылымының
тұтастығына қарап, оларды екі топқа, бөледі: фразеологиялық түйдек және
фразеологиялық тіркес, бұлардың алғашқысы идиома, кейінгісі фраза деп
аталады [5.591].
1970 жылдан бастап В.В.Виноградов пен Н.М.Шанскийдің үлгісі бойынша,
яғни фразеологизмдердің біртұтас мағынасы мен құрастырушы сыңарларының
мағыналарының арақатынасы тұрғысынан қазақ тіліндегі фразеологизмдерді төрт
топқа бөлу тәжірбиесі қалыптасты. Олар: фразеологиялық тұтастық,
фразеологиялық бірлік, фразеологиялық тіркес, фразеологиялық сөйлемше
[6.214-215].
Қазіргі уақытта ортақ 熟 语（shu yu）терминімен аталатын қытай
фразеологиясында фразеологизмдердің төрт–бес тармағын бөліп көрсетуге
болады. Фразеологизмдер құрылымдық–семантикалық қасиеттеріне қарағанда,
көбірек шығу тегі мен стилистикалық қатыстылығы бойынша топтастырылады.
Осылай, Ма Гофань фразеологиялық бірліктердің бес негізгі тармақтарын атап
көрсеткен. Олар: чэнъюй (成 语) – идиома, яньюй ( 谚语) – мақал, сехоуюй
(歇 后 语) – астарлы сөздер, гуагьюнъюй (惯 用语) – фразеологиялық тіркес,
суюй (俗语) – мәтел. Ма Гофанның алғашқы еңбектер谚语 термині мақал-
мәтелдерді білдірген. Ал 俗 语термині мақал-мәтелдер, астарлы сөздер,
тұрақты тіркестер жалпы халықтық қарапайым тіл негізінде пайда болған
фразеологизмдердің терминдік атауы болған.
Студенттер мен талапкерлерге арналған оқу құралдары ретінде ұсынылатын
фразеологиядан жазылған ең соңғы еңбектерде Ма Гофань классификациясы
қолданылады, бірақ яньюй термині түсінігіне мақал да, мәтел де кіреді.
Чэнъюй (成 语) қытай фразеологиясындағы құрылымдық – семантикалық
қасиеттерімен, стилистикалық әдістермен сипатталатын бірқатар типологиялық
ерекшеліктер мен қасиеттерге ие көрініс. Толығырақ айтсақ: чэнъюй – бұл
тұрақты фразеологиялық тіркес, ежелгі қытай тілінің қағидалары бойынша
құралған, мәнерлілік қасиеті бар жалпы ауыспалы мағынаға ие, сөйлем
мүшесінің қызметін атқара алады.
Ал олардың шығу тарихына келсек: Чэнъюйлердің көпшілігінің шыққан
тегінің қайнар көзі қытай классикалық әдебиеті. Классикалық әдебиетке
философиялық трактаттар, тарихи шежірелер, көркем әдебиет жатады. Қытай
зерттеушілері чэньюйлердің шығу көзіне тарихи және философиялық өсиет
әңгімелерді, аңыздарды, мақалдарды жатқызады. Осылайша, мысалы: 图 穷 匕 见
tu qiong bi xian карта ашылды, қанжар көрініп қалды тұрақты тіркесі
Чжанго дәуірінің (453-221ж. б.д.д.) жазба ескерткішіне жатады. Сыма Цяннің
Соғысушы патшалықтар жоспары (战 国 策) және Тарихи жазбалар (史
记) еңбегінен алынған.
Соғысушы патшалықтар жоспары еңбегінде атақты дипломат Цзин Кэ Янь
бектігінің билеушісінің әмірімен б.д.д. 227 жылы көп ұзамай Қытайдың ең
бірінші императоры болған Цинь бектігінің билеушісі Цинь Шихуанға қастандық
жасайды.
Дипломатия Қытайда мамандық ретінде Чжаньго дәуірінде пайда болғаны
белгілі. Сол кезде жергілікті билеушілердің сарайларында биньке деген
ерекше шенеуніктер қызмет атқарған. Олардың қызметтік міндеттеріне
дипломатиялық қызмет те кірген. Атап айтсақ, көршілес бектіктерге сапар
жасау, олардың басшыларымен келіссөздер жүргізу, бектіктер арасындағы
шиеленістерді шешу, әртүрлі келіссөздер жүргізу.
Цзин Кэ елші ретінде шекара мәселесі бойынша туындаған шиеленісті шешу
үшін өзімен карта алып Цинь бектігінің билеушісіне барады. Картаға қанжар
орап алады. Цинь бектігінің билеушісі картаны ашып, қанжарды көріп қалады.
Цзин Кэ оны қанжармен өлтірмекші болады, бірақ бұл жоспары сәтсіз аяқталып,
ол өзі дарға асылып өлтіріледі.
Кейін Сыма Цянь Тарихи жазбаларда 奏 王 发 图，图 穷 而 匕 -
Цинь билеуші картаны ашқанда кезде қанжарды көрді - деген сөз орамын
жазып кеткен. Кейін осы сөз орамы төрт сөзге дейін қысқарып, тілде чэнъюй
ретінде қалыптасты. Чэнъюйдің ауыспалы мағынасы – құпия жоспар ашылды;
жасыру мүмкін емес; жасырын нәрсе ашылып қалды.
Көптеген қалыптасқан сөздер негізінде философиялық өсиет әңгімелер
жатыр. Мысалы: 拔 苗 助 长 ba miao zhu zhang Өсуге көмектесу үшін,
өскіндерді тарту.
Сун бектігінде бір адам өмір сүрген екен. Оның мінезінің бір
ерекшелігі – ол өте шыдамсыз адам болған. Ол өз алқабындағы өскіндердің
өсуін күтіп, күні-түні соны бақылаумен болады. Бірақ өскіндер өте баяу
өседі. Күндердің бір күні ол бір әдіс ойлап табады, барлық өскіндерді
жоғары тарта бастайды. Оған өскіндер біраз өсіп қалған сияқты болып
көрінеді. Ол үйіне келіп жаңа әдісі туралы баласына айтады. Баласы әкесінің
айтқанын ести сала, алқапқа барып қараса, барлық өскіндер солып қалыпты.
Бұл чэнъюйде 拔 苗 助 长 ba miao zhu zhang берілген өсиеттің мәні –
артық қылам деп тыртық қылу; жөнсіз тырысу.
Қытай классикалық әдебиеті, әуелде жалпы Қытай әдебиеті бастау алатын
Шицзин ( 诗 经) чэнъюйлердің қалыптасуының аса маңызды қайнар көзі.
Мысалы: 巧 訁如 簧 qiao yan ru huang ағып тұрған; тілге жүйрік; сөздің
майын тамызады және 明 哲 保 身 ming zhe bao shen ақылды өзін
сақтайды, сақтансаң сақтайды. Бұл тұрақты тіркестердің барлығы Шицзиннің
өлең жолдарынан алынған.
Кун Цзының Сы шу 四 书 еңбегіне кірген Мэнцзының әйгілі сөздерінің
бірінде, парыз туралы пайымдау бар: 生 亦 所 欲 也; 义，亦 我 所 欲 也。二
者 不 可 得 Өмір – бұл менің қалауым, парыз –бұл менің қалауым. Екеуіне
бір уақытта қол жеткізу мүмкін емес, олай болса мен өмірден бас тартып
парызды таңдаймын. Мэнцзының осы сөзінен 舍 生 取 义 she sheng qu yi
тұрақты тіркесі қалыптасқан. Сөзбе-сөз аудармасы: парыз үшін өмірін
құрбан ету; идея үшін өмірін қию.
Көптеген чэнъюйлер бұл әдеби шығармаларда сақталаған немесе ауызша
ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып берілген, ежелгі Қытайдағы ауызекі тіл үлгілері.
Мысалы: 井 水 不 犯 河 水 jing shui bu fan he shui (сөзбе-сөз:
құдықтың суы өзен суына қастандық жасамайды) – бұл тұрақты тіркес Қызыл
сарайдағы түс еңбегінен алынған. Ауыспалы мағынасында – әркім өзімен-
өзі; ешкім ешкімнің жолын қимайды; ешкім ешкімнің ала жібін аттамайды
дегенді білдіреді. Өзен иірімдері еңбегінен алынған 指 手 画 脚 zhi
shou hua jiao (сөзбе-сөз: қолымен көрсетіп, аяғымен суретеу) тұрақты
тіркесі халық арасында кең тараған. Қызу ымдау, бұйрықтарды оңды-солды
тарату – дегенді білдіреді.
Кей жағдайларда чэнъюйлердің қалыптасуының қайнар көзі мақалдар да
бола алады. Мысалы: 本 性 难 移 ben xing nan yi өз мінезіңді өзгерту
қиын. Бұл чэнъюй 江 山 易 改，本 性 难 移 jiang shan yi gai, ben xing nan
yi Сүтпен келген мінез сүйекпен түзеледі мақалының қысқартылған
түрі.
Жоғарыда айтылғандай Қытай зерттеушілері арасында халықтық сөздерді
классификациялау мәселесі бойынша қалыптасқан ортақ көзқарас жоқ. Осыған
орай халықтық сөздердің барлық түрлерін білдіретін бірыңғайландырылған
терминология жоқ.
Қытай зерттеушілері әдетте халықтық сөздерді ортақ 俗 语 суюй
терминімен белгілейді (сөзбе-сөз: қарапайым сөз, халықтық сөз). Атақты
Қытай зерттеушісі Вэнь Дуанжэн суюй категориясына халықтық сөздердің мына
түрлерін жатқызады: мақалдар – пайымдау түрінде болатын, тәрбиелік мәні
бар, тілдің мәнерлік құралдарына жататын фразеологизм түрі. Дағды сөздер
- қалыптасқан фразеологиялық тіркес, тілдің көркемдік құралдарына жатады.
Астарлы сөздер – екі бөліктен тұратын астарлы тіркестер, тілдің көркемдік-
мәнерлеу құралы.
Кейбір жағдайда суюй терминін тек мәтелдерді белгілеу үшін
қолданады. Бірақ бұл жағдайда тілдердің барлығында дерлік кездесетін мәселе
туындайды. Бұл мақал мен мәтелді бір-бірінен ажырату белгілері.
Тіл білімінде бүгінгі күнге дейін, мақал-мәтел жайлы қалыптасқан ортақ
көзқарас жоқ. Фразеологизмдер мен мақал-мәтелдердің арақатынасы өте күрделі
мәселе. Кең мағынада мақал-мәтелдер және оларға жақын қанатты сөздер
фразеологияға жатқызылып жүр [5.598-599].
Мақал мен мәтелдің ара жігін ашу үшін олардың әрқайсысына жеке тоқтау
қажет. Себебі мақал мен мәтел бір-біріне ұқсас болғанымен де, құрылымы,
білдіретін мағынасы жағынан бірдей емес.
Мақал дегеніміз – халықтың ғасырлар бойғы дүниетанымы, тәжірбиесі
жинақталып берілген, мазмұны жағынан ғибрат, өсиет сияқты, ізгі қасиеттерді
уағыздайтын, құрылымы жағынан әрі көркем, әрі ырғақты нақыл сөз. Формасы
жағынан аяқталған сөйлем іспеттес.
Ал мәтелге жоғарыда берілген анықтаманы беруге болады. Мәтел де халық
даналығынан туған, мағынасы уағыз, өсиетке негізделген, құрылымы көркем,
ырғақты, әрі ықшам сөз үлгісі.
Мақал-мәтелдерді бір-бірінен шектейтін қалыптасқан нақ шекара жоқ.
Сондықтан оларды көп жағдайда бір-бірінен бөлмей бірге қарастырады. Дәл осы
жағдай қытай тіліндегі мақал-мәтелдерге де тән. Сол себепті қытай тіліндегі
халықтық сөздердің бұл түрін ортақ 谚 语 яньюй термині негізінде
қарастырамыз.
Вэнь Дуаньчжэн яньюй терминін кең және шектелген мағынасында
қолдануды ұсынады.
Кең мағынадағы яньюй терминіне халық арасында тараған, қарапайым
ауызекі тілдегі, құрылымының тұрақтылығымен және ықшамдылығымен
сипатталатын халықтық сөздердің барлық түрлері жатады. Осы қасиеттер
халықтық сөздерді өлеңдерден, чэнъюйден ерекшелейді.
Ал шектелген яньюй түсінігіне тек мақал-мәтел кіреді. Мақал-мәтел
құрылымдық жағынан және мағынасы жағынан ерекшеленеді. Сонымен қатар басты
айырмашылығы бұл мағынасы жағынан, өйткені мақалдарға өсиеттік,
дидактикалық қасиет тән.
Қытай тіліндегі мақал-мәтелдердің бірнеше мың жыл тарихы бар. Олар
адамдар бір-бірімен тіл арқылы араласуды үйренгенде пайда бола бастады.
Жазудың пайда болуымен олар қағаз бетіне түскен. Ицзин, Мэнцзы,
Цзочжуань, Гоюй, Шицзи сияқты әдеби мұраларда халықтық сөздер туралы
айтып кеткен. Сун дәуірінде алғашқы мақалдар жинағы пайда болады, қазіргі
күнге дейін ең толық мақалдар сөздігі – бұл Цин дәуірінде Вэнлан
құрастырған Ежелгі халықтық өлеңдер мен сөздер сөздігі болып
есептелінеді. Бұл сөздікке ежелгі дәуірден бастап, Мин дәуіріне дейінгі
әдеби мұраларда кездесетін халықтық сөздер кірген.
Мақал-мәтелдің пайда болуын айта отырып, олардың шығу көзіне ауызекі
тілді, адамдардың өмірлік тәжірбиесі негізінде пайда болған білімдерін
жатқызбауға болмайды.
Көп жағдайда мақалдар әдеби шығармалардан алынады. Бірақ әдеби
шығармалардан алынған сөздер мақал болу үшін, олардың әдеби шығармамен
байланысы үзіліп, адамдар арасында халықтық сөздер ретінде қабылдануы
керек. Бірақ әдеби шығармалардағы мақал-мәтелдер де ауызекі тілден алынуы
мүмкін және керісінше кейбір халықтық сөздердің қайнар көзі ұмытылып кеткен
әдеби шығармалар болуы мүмкін.
Мысалы: 入 境 问 禁，入 国 问 俗 ru jing wen jin, ru guo wen su
шекарадан өткенде заңдары туралы сұра, мемлекетке кіргенде, дәстүрлер
туралы сұра
Бұл мақалдың шығу көзі – Салт-жоралар кітабы (礼 记).
上 有 天 堂，下 有 苏 杭 shang you tiantang, xia you su hang Көкте
жұмақ, жерде Сучжоу мен Ханчжоу бұл мақал халық аузынан тараған.
Қытай тілінде қанатты сөздер көбіне мақал-мәтелдермен бірге
сөздіктерге енгізіледі, өйткені олар да аяқталған грамматикалық пайымдау
түрінде болады, қысқа әрі нұсқа және өсиеттік, дидактикалық мәні болуы
мүмкін.
Мысалы: Әйгілі Ду Фудың өлең жолы:
朱 门 酒 肉 臭，路 有 冻 死 骨 zhu men jiu rou chou, lu you dongsi gu
бай үйдің қақпасында ет пен шараптың иісі, ал жолда үсіп қалғандардың
сүйектері. Қазақ тіліндегі аш бала тоқ баламен ойнамайды сөзімен
салыстыруға болады.
Әйгілі ойшыл Кун Цзының Луньюй еңбегінен алынған келесідей мақал
бар: 三 人 必 有 我 师 san ren you wo shi Басқалардан әрқашан
үйренетін нәрсе бар (Бірге кетіп бара жатқан үш адамның ішінде, менің
ұстазым бола алатыны бар).
Көптеген мақалдар алғашында ежелгі өсиет әңгімелер құрамына кірген.
Осы жағынан олар чэнъюйлерге ұқсайды, себебі көптеген чэнъюйлердің қайнар
көзі өсиет әңгімелер мен аңыздар. Сонымен қатар өсиет әңгімелерден алынған
мақалдардың өзі көп жағдайда чэньюйлердің пайда болу көзіне айналған.
Қытай тілінің мақал-мәтелдері басқа тілдегі мақал-мәтелдер сияқты,
халық даналығының және оның өмірлік тәжірбиесінің көрінісі болып табылады.
Мақал-мәтелдер қысқа түрде әртүрлі құбылыстардың мәнін ашады. Мақал-
мәтелдерде сол мақал-мәтелдерді қалыптастырған халықтың өмірі жан-жақты
бейнеленеді деуге болады. Олар әртүрлі жағдайлар мен құбылыстарға
байланысты ақпаратты тасымалдушылар. Мысалы: тарихи жағдайлар, ежелгі
тұрмыс салты, діни наным-сенімдер, адамдар арасындағы қарым-қатынас,
адамның табиғатқа деген көзқарасы.
Мысалы:
大 意 失 荆 州 dayi shi jingshou ұқыпсыздықтың салдарынан үлкен шығынға
ұшырау, (сөзбе-сөз аудармасы: ұқыпсыздық салдарынан Цзинчжоу жоғалту).
远 亲 不 如 近 邻 yuan qin bu ru jin lin жақындағы көршің алыстағы
туғаннан артық.
秋 菊 春 桃，物 各 有 时 qiu ju chun tao, wu ge you shi әр нәрсе өз
уақытында жақсы, (сөзбе-сөз: күзде хризантема, көктемде шабдалы –
әрқайсысына өз уақыты).
不 受 磨 练 不 成 佛 bu shou molian bu cheng fo сыннан өтпей, әйгілі
болмайсын, (сөзбе-сөз: сыннан өтпей, Будда болмайсын.)
专 把 別 人 棺 材 抬 在 自家 家 里 哭 zhuan ba bieren guancai taizai zijia
jiali ku басқалардың тауқыметтерінен қиналу; сау басына сақина тілеу,
(сөзбе-сөз: Өз үйіне бөтен табытты қойып, жылау).
Қытай тіліндегі мақалдардың арасында шаруалық деп атайтын мақалдар
ерекше орын алады. Бұл мақалдар қарапайым халықтың тұрмысының қыр-сырын
ашатын мақалдар. Мысалы:
农 是 百 行 本 nong shi bai hang ben шаруалардың еңбегі – бар нәрсенің
негізі, (сөзбе-сөз: шаруаның еңбегі – жүз мамандыққа негіз).
人 不 欺 地 皮，地 不 欺 肚 皮 ren bu qi dipi,di bu qi dupi адам жерді
ренжітпейді, жер адамды ренжітпейді.
白 米 细 面，土 中 提 炼 baimi ximian, tu zhong tilian күріштің ақтығы
мен кеспенің жұқалығы – жерден.
Табиғат пен қоғам дамуының бейнелі көрінісі болғандықтан, кейбір мақал
– мәтелдердің мазмұны жағымсыз сипатта болуы мүмкін. Осындай мақалдар көп
жағдайда әлемге, адамдар арасындағы қарым-қатынасқа, әйел адамның қоғамдағы
орнына қатысты қалыптасқан ескі көзқарастарды білдіреді. Мысалы:
内 要 聪 明，外 要 痴 呆 nei yao congming, wai yao chidai қырық қалта
болу.
各 人 自 扫 门 前 雪，莫 管 他 人 瓦 上 霜 geren zi sao menqianxue, mo
guan taren washang shuang өз қотырын өзі қасу; балапан басына, тұрымтай
тұсына, (сөзбе-сөз: әркім өз үйінің алдындағы қарды күреп, көршінің
шатырындағы қарға мән бермейді).
Мақал-мәтелдер сол мақал-мәтелдерді жасаған халықтың өмірінде маңызды
роль атқарады. Олар адамдардың әртүрлі жасаған істеріне негіз болады. Мақал-
мәтелдер арқылы өнеге көрсетуге, кеңес беруге, әртүрлі жағымсыз
жағдайлардан сақтауға болады. Олардың маңыздылығы осы мақал-мәтелдердің
өздері жайлы жазылған мақалдарда көрініс тапқан. Мысалы:
十 句 谚 语，十 句 真 shi ju yanyu, shi ju zhen он мақал – он ақиқат.
牡 丹 是 百 花 之 王，谚 语 是 智 慧 的 闪 光 mudan shi bai hua zhi wang,
yanyu shi zhihuide shanguang пион – гүлдердің патшасы, мақал –
кемеңгерліктің бейнесі.
Қазіргі қытай тілінде мақал-мәтелдермен қатар халықтық сөздердің ерекше
түрі астарлы сөз – 歇 后 语 xie hou yu де кең тараған. Сехоуюй термині
соңғы бөлігі қысқартылған сөз дегенді білдіреді. Тек қана қытай тіліндегі
лингвистикалық еңбектерде ғана емес сонымен қатар, шетелдік тіл
мамандарының арасында да бұл терминнің түсіндірмесі көп талас тудырған.
Өткен ғасырдың 50-60-70 жылдардағы ғылыми зерттеулерде сехоуюй термині
екі түрлі түсіндіріледі:
Белгілі бір фразеологиялық бірлікті қиып алып тастау нәтижесінде пайда
болған тіркестер. Көбіне төрт сөзді чэнъюй түсіп қалады. Осылайша пайда
болған жаңа фразеологиялық бірлік тілде түсіп қалған бөлігінің мағынасында
қызмет атқарады. Мысалы: 独 占 鳌du zhan ao басшы , 独 占 鳌 头 du zhan
ao tou бірінші болу, озық болу,басшылық ету тұрақты тіркесін қысқарту
арқылы пайда болған. Осындай астарлы сөздерді кейде нағыз астарлы сөздер
деп атайды. Астарлы сөз – бұл екі бөлімнен тұратын тіркес, бірінші бөлігі
астарлы сөз болса, екінші бөлігі сол астарлы сөзді әшкерлеу (бұл
фразеологиялық бірліктердің атауы да осыдан алынады). Бұл тіркестер толық
формасында да (екі бөлігі бірге), қысқартылған формасында да (тек бірінші
бөлігі) қолданыла алады. Сонымен қатар қысқартылған формасы толық
формасының мағынасында қолданыла береді, жаңа фразеологиялық бірлікті құру
жүрмейді. Мысалы: 瞌 睡 碰 到 枕 头 – 凑 巧 得 很 keshui pengdao zhentou
– couqiaodehen өте сәтті; өте орынды, (сөзбе-сөз: ұйқың келгенде,
жастыққа тап болу – өте орынды).
Астарлы сөз бұл фразеологизмнің ерекше түрі. Сехоуюй сөзін тікелей
аударғанда соңы қысқартылған тіркес дегенді білдіреді [2.8].
И.М.Ошаниннің Китайско-русский словарь еңбегінде бұл сөзге келесідей
аудармалар беріледі: бүкпе сөз, тұспал сөз, аяғына дейін айтылмаған тіркес
(мысалы, мақалдың немесе мәтелдің жартысы). Бұл аудармалар төмендегідей
себептер бойынша толықтай сәйкес келмейді.
Бүкпе сөз де, тұспал сөз де даяр күйінде қолданылмайды. Олар сөйлеу
барысында құралады және сол сөйлеу процессінде белгілі қызмет атқарады. Ал
қытай тіліндегі сехоуюй сөйлеу барысында құралмайды, мақал-мәтелдер сияқты
тұрақты бірлік ретінде қолданылады. Сөздікте ұсынылатын аяғына дейін
айтылмаған тіркес деген аудармасы да сәйкес келмейді. Сехоуюй мақал-
мәтелдер сияқты халықтық сөз түріне жатады, бірақ мағыналық құрылымы
бойынша және басқа да белгілері бойынша халықтық сөздердің ерекше жанры
деуге болады.
Астарлы сөз, яғни сехоуюй – бұл тек қана қытай тіліне ғана тән ерекше
құбылыс. Фразеологизмдердің бұл түрі шығыс тілдерінде де, үнді-европа
тілдерінде де кездеспейді.Астарлы сөздер туралы жазылған қытай тіліндегі
зерттеу еңбектерін атасақ, ең алдымен Ван Си-пэннің Исследования
недоговорки деген мақаласына тоқтау керек.
Өз зертеуінде, Ван Си-пэн ең алдымен астарлы сөзді халықтық сөздердің
өзге жанрларынан шектейді. Астарлы сөздер өз атауын тандық сехоу жанрындағы
өлеңдерден алатынын көрсетеді. Ол өз мақаласын астралы сөздің сехоудан
айырмашылығын қарастырудан бастайды. Олардың арасындағы басты айырмашылықты
осылай тұжырымдайды: сехоу өлеңдерінде тіркесті әдеп сақтау үшін
қысқартады, ал астарлы сөзде – қысқартылатын бөліктің мәнерлігін күшейтуге
ұмтылады. Сонымен қатар өлеңдерде қысқартылатын бөлік жеке сөз түрінде
болады, әдетте бір буынды, ал астарлы сөзде қысқартылатын бөлік көбіне екі
не одан да көп сөзден құралатын тіркес түрінде болады. Астарлы сөзбен
сехоудың түпкі айырмашылығын Ван Си-пэн олардың шығу көзінен тапқан.
Астарлы сөз халық шығармашылығының жемісі, ал өлең – бұл жеке адамның
шығармашылық табысы, оның авторы әрқашан белгілі [2.15].
Ван Си-пэн мақаласының біраз бөлігі астралы сөздің мақалдар мен
жұмбақтардан айырмашылығын анықтауға арналған. Астарлы сөздің мақалдардан
айырмашылығын ол төрт қасиеті бойынша келтіреді.
Мақалдарға тән қасиеттер мыналар: тура мағынаға ие сөйлем түрінде
болуы; бірінші бөлігі екіншісінен үтір арқылы бөлінеді; тұтас мағынасы сол
тіркестің құрамы бойынша анықталады; ырғақ тән болады.
Астарлы сөздерге тән қасиеттер: бейнелеу түріндегі тіркес; бірінші
бөлігі екіншісінен сызықша арқылы бөлінеді; тұтас мағына, тіркестің екінші
бөлігі бойынша ғана құралады; бөліктер арасында ырғақ болмайды.
Ван Си-пэн сонымен қатар астарлы сөз бен жұмбақтардың айырмашылығына
тоқтаған. Жұмбақ пен астарлы сөздер арасында көп ұқсастықтар бар екенін
көрсеткен. Жұмбақтар сияқты астарлы сөздер де функционалдық тұрғыдан ұқсас
екі бөліктен құралады: біріншісі(астарлы сөз) - жұмбақпен ұқсас, екінші
бөлік(шешім) – жұмбақтың шешімімен ұқсас. Бірақ Ван Си-пэннің байқағаны бұл
тіркестер, тек құрылымы бойынша және функционалдық тұрғыдан ұқсайды.
Олардың міндеттері әртүрлі. Ол жұмбақтың мақсаты оның шешімімен анықталады
деп жазған. Астарлы сөздің мақсаты және оның мәні сөйлеушінің ойын жеткізу.
Жұмбақтың шешімі, сол жұмбақ айтылған адамнан талап етілетін басты ақпарат.
Ал астарлы сөзде екінші бөлік, яғни астарлы сөздің шешімі – бұл сөйлеуші
өзі хабарлайтын ақпарат.
Қазіргі қытай тілінде фразеологиялық бірліктердің тағы бір түрі -
қазіргі ауызекі тіл қағидаларымен құрылған дағды сөздер гуаньюнъюй(惯
用语) кең тараған. Бұл фразеологиялық бірліктер тұтас ауыспалы мағынадағы,
эмоционалды-мәнерлік сипаты бар тұрақты сөз тіркес күйінде болады. Дағды
сөздер тілде кеңінен қолданылады және қолданысы жағынан қалыптасқан
сөздерге ғана жол береді. 1949жылға дейін Қытайда дағды сөздер бойынша
бірде-бір арнайы зерттеу болған жоқ. Сонымен қатар 惯 用语 деген термин
де болған жоқ. Бұл термин тек 60 жылдарда пайда болды. Алғашында дағды
сөздерді халықтық сөздер категориясына жатқызып, фразеологизмдердің бір
жеке түрі ретінде қарастырмаған.
Көптеген Қытай зерттеушілерінің ойынша гуаньюнъюй категориясына ең
алдымен үш буынды етістікті-объектілі, семантикалық жағынан қос мағыналы,
тура мағынасында да, ауыспалы мағынасында да қолданылатын тіркестер
жатады. Дағды сөздердің категориялық ерекшеліктері көп талас тудырады. Вэнь
Дуаньчжэннің ойынша: гуаньюнъюй басқа халықтық сөздерден және
чэнъюйлерден бірқатар қасиеттермен ерекшеленетін фразеологизмдердің өзіндік
бір түрі. Грамматикалық құрылымы тұрғысынан дағды сөздер екі типке
бөлінеді: аяқталған пайымдауды білдірмейтін, сөз тіркес құрылымды және бір
аяқталған пайымдауды білдіретін сөйлем құрылымды. Дағды сөздердің екі
түрінің құрылымдық айырмашылықтары фразеологизмдердің мазмұнына әсер
етпейді. Бұл фразеологизмдерде дидактикалық сипаты жоқ, тілдің көркемдік
құралы ретінде адамдарға, оқиғаларға, құбылыстарға тән ерекшеліктерді
көрсетеді.
Дағды сөздердің шығуының негізгі көзі – ауызекі тіл. Бірақ олардың
көпшілігі сонау ежелгі заманнан бастау алады. Олар туралы ежелгі тарихи
және әдеби мұраларда айтылған. Дағды сөздердің тарихы туралы айта отырып,
біз олардың пайда болған кезеңін нақ атай алмаймыз, тек олардың кең
қолданысқа түскен кездерін атап өте аламыз.
Дағды сөздердің шығу тарихы қытай фразеологиясының ең қызық
мәселелерінің бірі. Қытай зерттеушілері мен шетелдік тіл мамандары бір
ауыздан дағды сөздердің негізгі шығу көзі ауызекі тіл дейді. Сонымен қатар
шығу көзіне аңыз әңгімелер, әдеби шығармалар, поэзия, қанатты сөздер,
диалектілер және әртүрлі терминдік жүйелер жатқызылады. Дағды сөздердің
құрылуының тағы бір көзіне фразеологизмдердің басқа разрядтары жатады,
әдетте халықтық сөздер – мақал-мәтелдер, астарлы сөздер.
Қарапайым халықтың өмірі, олардың бақылаулары мен тәжірбиесі әртүрлі
оқиғалар жайлы сөз орамадар туғызады. Бұл сөз орамдары тек қана бір адамға
байланысты болмайды, сонымен қатар қоғамдағы әртүрлі құбылыстарды,
қалыптасқан дәстүрлерді қамтиды. Уақыт өте келе сөйлеу кезінде
қолданылатын, қалыптасқан, тұрақты тіркестерге айналған, халықтық
белгілерге ие фразалар гуаньюнъюй болған. Мысалы:
吃 现 成 饭 chi xian cheng fan бүкіл дайынды қолданып өмір сүру;
біреудің еңбегін пайдалану, (сөзбе-сөз: дайын тамақты ішу).
拉 老 婆 舌 头 la laopo shetou өсек айту; әйелдердің өсегі, (сөзбе-сөз:
кемпірді тілінен тарту).
下 软 蛋 xia ruandan жігерсіз; қорқақ, (сөзбе-сөз: жұмсақ жұмыртқа
басу).
Ұрпақтан-ұрпаққа беріліп келе жатқан әртүрлі аңыздар, дәстүрлер мен
әдеп-ғұрыптар фразеологизмдердің құрылуының сарқылмас көзі болып табылады.
Төменде келтірілген гуаньюнъюйдің шығуының үш түрлі болжамы бар:
敲 竹 杠 qiao zhu gang бопсалау; қиянаттықпен ақша алу, (сөзбе-сөз
бамбук бақанды қағу).
1) Жиырмасыншы ғасырда Цин дәуірінің соңында шетелдік сауда кемелері
қытайлық порттарға кіріп, апиын тасыған. Линь Цзесюй шенеунік үкіметке
апиынға тиым салу туралы үндеу жолдайды. Гуанчжоу портында үкіметтік
кемелер, портқа кірген кемелерді апиынға тексереді. Бір жолы үкімет
қызметкерлері бұқпа саудагерлердің кемесін ұстайды. Бұл кемені тексерген
шенеунік шылым тартады екен. Ол шылымның күлін түсіру үшін кемедегі бамбук
бақанға қағады. Бұл кеменің иесін қатты қорқытады. Жанағы бамбук бақанның
ішіне апиын тығып қойған екен, кеме иесі шенеунік оның қулығын біліп қойды
деп ойлайды. Ол ешкімге байқатпай шенеунікке, ақша береді. Шенеунік параны
алып кемені жібере салады.
2) Сычуан провинциясының таулы аймақтарының бай адамдары ғибадатханаларға
барғанда, бамбук таяқтардан жасалған зембілдерге отырады екен. Зембілдерді
таситын адамдар жарты жолға жеткенде, қосымша төлем алу үшін, зембілдерді
қоя салып бамбук таяқты қағады екен. Отырған адамға ақша төлеуден басқа еш
амал болмаған, себебі төлемеген жағдайда ары қарай апармайды.
3) Цин дәуірінің соңғы кезеңінде қолданыста мыс тиындар жүрген. Кішігірім
сауда үйлерінің иелері түскен ақшаны бамбуктан жасалған арнайы қораптарға
салып отырған. Сол заманда Шанхайдағы бір сауда үйінің иесі өтірікші адам
болған. Оның сауда үйіне таныс емес адам кіргенде, ол сол жағдайды
пайдаланып, бағаны көтеріп жібереді екен. Сол сауда үйінің иесі бамбук
қорапты қағып, сатушыларға бағаны көтеріндер деген белгі берген. Сонымен
қатар қазіргі кезде қолданылытын дағды сөздердің көпшілігі әртүрлі
терминологиялық жүйелерден пайда болған.
1.2 Фразеологизмдердің құрылымдық-семантикалық ерекшеліктері
Фразеологизмдердің құрылымдық-семантикалық ерекшелігіне келсек, әрбір
фразеологизм өзінің шығу тегіне байланысты, семантикалық мағынасының
тереңдігіне байланысты бірқатар ерекшеліктерге ие болады.
Қытай тіліндегі тұрақты тіркестер, яғни чэнъюйлер (成语) фразеологиялық
бірлік ретінде барлық қажетті белгілерге ие. Атап өтсек олар – тұтас
мағына, даяр күйінде қайта дыбысталуы, образдылық және т.б. қасиеттер.
Чэнъюй құрылымы жағынан бір сөзге тең емес. Тіркес немесе сөйлем түрінде
болатын күрделі құрылым. Сонымен қатар сөйлемдегі қызметі бойынша, чэнъюй
сөзбен тең келеді, қазіргі тілде де сөз ретінде, жеке сөйлем мүшесі ретінде
қызмет атқарады.
Чэнъюйлерге тән, оларды еркін сөз тіркестерінен айыратын және сөзбен
жақындастыратын ең маңызды қасиеттерінің бірі – дайын күйінде дыбысталуы.
Чэнъюй сөйлеу барысында құрылмайды, ол дайын мазмұны, құрылымы, құрамы
алдын-ала белгіленген тұтас бірлік ретінде айтылады.
Чэнъюйлердің ең маңызды қасиеттерінің бірі – мағынасының тұтастығы
болып табылады. Чэнъюй дегеніміз фразеологиялық тұтастық немесе идиома және
осы фразеологиялық тұтастықтың жалпы мағынасы оны құрайтын компоненттердің
мағынасынан құралмайды. Бұл фразеологиялық бірліктің тұтас мағынасы,
белгілі бір дәрежеде ғана оны құрайтын компоненттердің мағынасына
негізделуі мүмкін.
Чэнъюйлердің жоғары семантикалық тұтастығы бірқатар факторлармен
түсіндіріледі.
Ең біріншіден, идиомалар үшін олардың семантикасына айтарлықтай әсер
ететін, мағынасындағы образдық құраушының болуы тән. Фразеологиялық
мағынасы лексикалық мағынасынан семантикалық тереңдігімен ерекшеленеді,
себебі оның мағыналық құрылымында коннотациялар айтарлықтай орын алады.
Коннотация дегеніміз эмоционалды-экспрессивті немесе бағалау сипатын
білдіретін қосымша семантикалық немесе стилистикалық реңк пен қосымша
мағыналар. Коннотация құрамына кіретін образды компонент фразеологиялық
мағынаның құрастырушы негізі болып табылады.
Екіншіден чэнъюйлердің мағынасын уәждемлеу ашық және тұйық болуы
мүмкін. Төмендегідей фразеологизмдердің мағынасын түсіну қиын емес: 人 死
留 名 өз артынан жақсы ат қалдыру, 天 涯 海 角 ит өлген жер; ит арқасы
қиянда (сөзбе-сөз: аспанның ұшы, теңіздің бұрышы), 大 海 捞 针 түнде
қарсақ ізін іздегендей, (сөзбе-сөз: теңізден ине аулау). Өйткені бұл
чэнъюйлердің ауыспалы мағынасы оңай талданады. Бұл мағынасының уәждемелеуі
ашық чэнъюйлер.
Мағынасының уәждемелеуі тұйық чэнъюйлердің мағынасын олардың шығу
тарихын біле отырып, белгілі контекстке сүйеніп қана талдауға болады.
Мысалы: 青 出 于 篮 шәкірті ұстазынан асты; өзінен бұрынғылардан асып
түсу (сөзбе-сөз: көк көгілдірден туады). Бұл чэнъюй Сюньцзы
трактатынан (313-238ж. б.з.д.) алынған фразаны қысқарту арқылы пайда
болған: 青， 取 之 于 篮， 而 青于 篮 Көкті көгілдірден алады, бірақ ол
көгілдірге қарағанда қою.
Көк бұл өсімдіктерден алынатын көк түсті бояғыш зат және ол өсімдікке
қарағанда түсі қоюлау болған.
望 梅 止 渴 құрғақ қиялға сену; құрғақ қиял, (сөзбе-сөз: қара
өрікті аңсап шөлін қандыру) бұл чэнъюй негізінде бір әңгіме жатыр. Атақты
қолбасшы Цао Цао бір үлкен қолды басқарып жорыққа аттанады. Жолда әскер
шөлден қатты қиналады. Бірақ Цао Цао амалын табады – ол әскерлеріне алдыда
қара өрік өсетін тоғай бар, соған жетсек шөлімізді қара өріктің жемісімен
қандыра аламыз дейді. Әскерлер осыны естігенде шөлдегендері біраз болса да
басылғандай болады.
入 木 三 分 терең пайымдаулар; терең көзқарастар; нағыз түйінін
айту, (сөзбе-сөз: ағашқа үш фэнге сіңу) . Бұл чэнъюйдің этимологиясы
мынандай: Цзинь дәуірінде өмір сүрген өнері мен шеберлігі қазіргі күнге
дейін үлкен құрметке ие болатын атақты каллиграф Ван Сичжи, бір күні ағаш
тақтайларға жазбалар жазыпты. Кейін бұл тақтайларды пышақпен кескен
қолөнерші тушь ағашқа үш фэн тереңдікке сіңгенін байқаған (бір фэн 0,33 см.
тең). Әйгілі каллиграфтың қылқаламының күші осындай болған.
Алғашында бұл термин тек каллиграфтардың шеберлігіне жоғары баға беру
үшін ғана қолданылған, кейін едәуір абстрактылы ауыспалы-бейнелі мағынаға
ие болады.
瓜 田 李 下 gua tian li xia күдіктенуге себеп тудыру; күдіктенуге
болады, (сөзбе-сөз: асқабақ өсетін алқаптан өту, қара өрік ағашының
астынан өту) . Бұл чэнъюйдің шығу көзі Хань дәуірі кезеңіндегі ежелгі
қытай халық өлеңдері (юэфу). Парасатты ер өз-өзін ұстау ережелері
бойынша, асқабақ алқабынан өткенде аяқ киімін түзеу үшін еңкеймеу керек, ал
қара өрік ағашының астынан өткенде, қолын көтеріп бас киімін түзетпеу
керек. Олай болмаған жағдайда басқалар ол бөтен алқаптан асқабақ, бөтен
ағаштан қара өрік ұрлаған екен деп ойлауы мүмкін.
Тан дәуірінің ақыны Ли Шанъиннің өлең жолы 心 有 灵 犀 一 点 通 xin you
ling xi yi dian tong жүрекетер ғажайып мүйізтұмсықпен қосылған 心 有灵
犀 xin you ling xi чэнъюйінің пайда болуына негіз болды. Ежелде мүйізтұмсық
ғажайып жануар болып саналған. Аңыз бойынша, оның мүйізінде ақ жолақ
болған, өте сезімтал, бұл жолақ мүйіздің ұшынан тура жануардың миына дейін
жеткен. Осы жерден чэнъюйдің беретін мағыналары шығады. Олар: ғашықтардың
ойы бір жерден шығады; бір –бірін сөзсіз түсіну.
Фразеологизмдердің мағынасын уәждемелеу бірқатар жағдайларда көп
мағыналықпен күрделенеді. Фразеологияда полисемия лексикологияға қарағанда
сирек кездеседі. Фразеологизмдердің негізгі бөлігі бір мағыналы болып
келеді. Н.М.Шанскидің ойынша, фразеологиялық жүйеде бір мағыналықтың басым
болуы фразеологизмдерге тән қасиеттермен, құрылымының күрделілігімен
байланысты: фразеологизмде ауыспалы мағынаның пайда болуына оны құрайтын
белгілі мағынасы бар сөздер кедергі келтіреді. Фразеологизмдердің жеке
компоненттерінің семантикалық сипаты күшті болған сайын, оның көп мағыналы
болуға мүмкіндігі төмендейді [10.15].
Семантикалық тұтастылық пен тұрақтылық дәрежесі лексикалық
компоненттердің сипатымен қамтамасыз етіледі. Ауыспалы-бейнелі мағынаның
қолданылуымен қатар, көнерген сөздерді қолдану өз септігін тигізеді.
Архаизм – бұл қазіргі кездегі заттардың, құбылыстардың, ұғымдардың
ескірген көне атауы. Архаизмдердің қазіргі тілде синонимдері болады.
Көне лексиканы қолдану бұл – вэньянь қағидаларымен құрылған чэнъюйлердің
басты белгісі.
Көптеген чэнъюйлерді құрайтын сөздер қазіргі тілде жеке сөз
қасиеттерін жоғалтқан, сөз құраушы морфемалар рөлін атқарады және тек
фразеологизм құрамында ғана жеке сөз ретінде қолданылады. Мысалы: 精 益
求 精 jing yi qiu jing үнемі өзін жетілдіріп отыру; жеткен жетістікпен
тоқтамау. Бұл фразеологизмдегі төрт компоненттердің үшеуі тек морфема
ретінде ғана қолданылады (求 етістігі жеке сөз ретінде қолданылады).
卖 官鬻 爵 mai guan yu jue шендер мен қызметтерді сату
фразеологизмінде 鬻 сату сөзі кітаби көнерген сөз және қазіргі тілде
тіпті қолданысқа түспейді деп айтуға болады.
Чэнъюйдің компоненттері фразеологизм құрамында қазіргі тілде
қолданылмайтын, ескірген мағынаны сақтауы мүмкін. Мысалы: 感 激 涕 零 gan
ji ti ling шын жүректен алғыс айту, шын жүректен риза болу (әдетте
мысқылдап айтылады) - фразеологизмінде涕 сөзі жас мағынасында; 含 辛 茹
苦 han xin ru ku жоқшылық пен бейнеттен қиналу; өлшемсіз ауыртпалықтар 茹
сөзі жеу мағынасында қолданылады.
Кейде чэнъюйлерде жеке иероглифтердің ескірген оқу формалары
сақталады, мысалы: ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz