Инвестициялық жобаларды талдау
КІРІСПЕ
1. ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ ЖОБАЛАРДЫ ТАЛДАУ ЖӘНЕ БАҒАЛАУ
1.1. Инвестициялық жобаның экономикалық мәні және оның мәселеле
1.2. Инвестициялық жоспардың экономикалық мәнін талдау
2.ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ ЖОБАЛАРДЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ТИІМДІЛІГІН БАҒАЛАУ ӘДІСТЕРІ
2.1. Таза келтірілген құнның критерийлері
2.2. Инвестициялық жобаны бағалаудың критерийлерінің жіктемесі
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1. ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ ЖОБАЛАРДЫ ТАЛДАУ ЖӘНЕ БАҒАЛАУ
1.1. Инвестициялық жобаның экономикалық мәні және оның мәселеле
1.2. Инвестициялық жоспардың экономикалық мәнін талдау
2.ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ ЖОБАЛАРДЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ТИІМДІЛІГІН БАҒАЛАУ ӘДІСТЕРІ
2.1. Таза келтірілген құнның критерийлері
2.2. Инвестициялық жобаны бағалаудың критерийлерінің жіктемесі
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Қазіргі заманғы экономика жүйесін ауыстыру кеңінде, ішкі қаржыландырудың мүмкіндіктерінң шектеулі жағдайында үкіметтің іс-әрекет бағдарламасы негізінде құрылымдық қайта қалыптастыруды қамтамасыз ету үшін, сыртқы капиталды тарту және пайдалану өте маңызды орын алады. Республика экономикасының дағдарысын жеңу тек мемлекеттендірумен (мемлекет гимнінен ашу) ғана емес, сонымен қатар құрылымдық – инвестициялық өзгерістерімен де тығыз байланысты, оның ірі және маңызды субъектісі мемлекет болып табылады. Осыған байланысты үкімет органдары алдында рыноктың экономика заңдарына сәйкес макроэкономикалық тепе-теңдікке жетуге бағытталған ұзақ мерзімдік инвестициялық бағдарлама жасау мәселесі туындайды.
Макроэкономикалық реттеудің монетаристік тәсілдерге сүйенген жолдары көрнекті эффект бермеді, қатаң қаржылық шектеулер, бағаның төмендеуіне ғана емес, өндірістің құлдырауына, өзара төлем қабілетсіздігі жүйесінен туындайтын коммерциялық несие берудің ұлғаюына әкеліп соқтырады. Мемлекеттік кәсіпорындар тарапынан бөлінген қаржыны өндіріс қуатын күшейтуге емес, ең әуелі тұтынуға жұмсау орын алды. Өндірісті құлдырау қарқынына қатысты жұмыссыздықтың біртіндеп өсуі бой көрсетті, ал бұл өз кезеңінде информацияны қолданады.
Монетаристік тәсілдердің тиімділік аясының тарлығына байланысты, оған альтернатива ретінде инфляциялық көздерге чек артатын құрылымдық өзгерістерге бағытталған мемлекеттік инвестициялық бағдарламасы болып табылады.
Инвестициялық құрылымдардың барынша шектелуі жағдайына байланысты, оны жүзеге асыруда ұлттық приоритетерді таңдаудың дәстүрлі мәселесі туындайды.
Сондықтан, инвестициялық ресурстардың белгіленген приоритеттері буындарға дұрыс жетуін және олардың тиімді пайдалануына жауапкершілікті қамтамасыз ететін механизм қажет. Қазақстан Республикасының Ұлттық банкісі орталықтандырылған ресурстар көзінен үкімет бекіткен приоритетті мемлекеттік бағдарламаларды қаржыландыру үшін жеңілдік процентпен несиелер ел аумағының ішінде бөлімшелері кең таралған ірі коммерциялық банктерге беріледі. Өз кезегінде, осы банктер (мәселен 3%) тиісті өткізе отырып, шаруашылық субъектілеріне бағытталған. Коммерциялық банктер берілген несиелердің орынды жұмсалуы мен уақтылы қайтарылуына тікелей жауапкершілік алады.
Макроэкономикалық реттеудің монетаристік тәсілдерге сүйенген жолдары көрнекті эффект бермеді, қатаң қаржылық шектеулер, бағаның төмендеуіне ғана емес, өндірістің құлдырауына, өзара төлем қабілетсіздігі жүйесінен туындайтын коммерциялық несие берудің ұлғаюына әкеліп соқтырады. Мемлекеттік кәсіпорындар тарапынан бөлінген қаржыны өндіріс қуатын күшейтуге емес, ең әуелі тұтынуға жұмсау орын алды. Өндірісті құлдырау қарқынына қатысты жұмыссыздықтың біртіндеп өсуі бой көрсетті, ал бұл өз кезеңінде информацияны қолданады.
Монетаристік тәсілдердің тиімділік аясының тарлығына байланысты, оған альтернатива ретінде инфляциялық көздерге чек артатын құрылымдық өзгерістерге бағытталған мемлекеттік инвестициялық бағдарламасы болып табылады.
Инвестициялық құрылымдардың барынша шектелуі жағдайына байланысты, оны жүзеге асыруда ұлттық приоритетерді таңдаудың дәстүрлі мәселесі туындайды.
Сондықтан, инвестициялық ресурстардың белгіленген приоритеттері буындарға дұрыс жетуін және олардың тиімді пайдалануына жауапкершілікті қамтамасыз ететін механизм қажет. Қазақстан Республикасының Ұлттық банкісі орталықтандырылған ресурстар көзінен үкімет бекіткен приоритетті мемлекеттік бағдарламаларды қаржыландыру үшін жеңілдік процентпен несиелер ел аумағының ішінде бөлімшелері кең таралған ірі коммерциялық банктерге беріледі. Өз кезегінде, осы банктер (мәселен 3%) тиісті өткізе отырып, шаруашылық субъектілеріне бағытталған. Коммерциялық банктер берілген несиелердің орынды жұмсалуы мен уақтылы қайтарылуына тікелей жауапкершілік алады.
1. Даулбаев Қ.Б. Қазақстан Республикасының шетел инвестицияларының іс-әрекеті. – Алматы, 1996. – 260б.
2. Золотогоров В.Г. Инвестиционное проектирование. Учебное пособие. – Минск, ЧП “Экоперспектива”, 1998. – 463с.
3. Тасмағанбетов Т. Басқарушы есеп, стратегиялық жоспарлау, талдау. – А., Дәуір, 2002. – 359 б.
4. Бирман Т., Шмидт С. Экономический анализ инвестиционных проектов. Пер. с англ. / П.р. Белых Л.П. – М. Банки и биржи, ЮНИТИ, 1997.
5. Лпсиц И.В., Коссов В.В. Инвестиционный проект: методы подготовки и анализа. Учебно – справочное пособие. – М.: Издательство БЕК, 1996.
2. Золотогоров В.Г. Инвестиционное проектирование. Учебное пособие. – Минск, ЧП “Экоперспектива”, 1998. – 463с.
3. Тасмағанбетов Т. Басқарушы есеп, стратегиялық жоспарлау, талдау. – А., Дәуір, 2002. – 359 б.
4. Бирман Т., Шмидт С. Экономический анализ инвестиционных проектов. Пер. с англ. / П.р. Белых Л.П. – М. Банки и биржи, ЮНИТИ, 1997.
5. Лпсиц И.В., Коссов В.В. Инвестиционный проект: методы подготовки и анализа. Учебно – справочное пособие. – М.: Издательство БЕК, 1996.
ЖОСПАР
КІРІСПЕ
1. ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ ЖОБАЛАРДЫ ТАЛДАУ ЖӘНЕ БАҒАЛАУ
1.1. Инвестициялық жобаның экономикалық мәні және оның мәселеле
1.2. Инвестициялық жоспардың экономикалық мәнін талдау
2.ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ ЖОБАЛАРДЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ТИІМДІЛІГІН БАҒАЛАУ ӘДІСТЕРІ
2.1. Таза келтірілген құнның критерийлері
2.2. Инвестициялық жобаны бағалаудың критерийлерінің жіктемесі
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
Қазіргі заманғы экономика жүйесін ауыстыру кеңінде, ішкі
қаржыландырудың мүмкіндіктерінң шектеулі жағдайында үкіметтің іс-әрекет
бағдарламасы негізінде құрылымдық қайта қалыптастыруды қамтамасыз ету үшін,
сыртқы капиталды тарту және пайдалану өте маңызды орын алады. Республика
экономикасының дағдарысын жеңу тек мемлекеттендірумен (мемлекет гимнінен
ашу) ғана емес, сонымен қатар құрылымдық – инвестициялық өзгерістерімен де
тығыз байланысты, оның ірі және маңызды субъектісі мемлекет болып табылады.
Осыған байланысты үкімет органдары алдында рыноктың экономика заңдарына
сәйкес макроэкономикалық тепе-теңдікке жетуге бағытталған ұзақ мерзімдік
инвестициялық бағдарлама жасау мәселесі туындайды.
Макроэкономикалық реттеудің монетаристік тәсілдерге сүйенген жолдары
көрнекті эффект бермеді, қатаң қаржылық шектеулер, бағаның төмендеуіне ғана
емес, өндірістің құлдырауына, өзара төлем қабілетсіздігі жүйесінен
туындайтын коммерциялық несие берудің ұлғаюына әкеліп соқтырады.
Мемлекеттік кәсіпорындар тарапынан бөлінген қаржыны өндіріс қуатын
күшейтуге емес, ең әуелі тұтынуға жұмсау орын алды. Өндірісті құлдырау
қарқынына қатысты жұмыссыздықтың біртіндеп өсуі бой көрсетті, ал бұл өз
кезеңінде информацияны қолданады.
Монетаристік тәсілдердің тиімділік аясының тарлығына байланысты, оған
альтернатива ретінде инфляциялық көздерге чек артатын құрылымдық
өзгерістерге бағытталған мемлекеттік инвестициялық бағдарламасы болып
табылады.
Инвестициялық құрылымдардың барынша шектелуі жағдайына байланысты,
оны жүзеге асыруда ұлттық приоритетерді таңдаудың дәстүрлі мәселесі
туындайды.
Сондықтан, инвестициялық ресурстардың белгіленген приоритеттері
буындарға дұрыс жетуін және олардың тиімді пайдалануына жауапкершілікті
қамтамасыз ететін механизм қажет. Қазақстан Республикасының Ұлттық банкісі
орталықтандырылған ресурстар көзінен үкімет бекіткен приоритетті
мемлекеттік бағдарламаларды қаржыландыру үшін жеңілдік процентпен несиелер
ел аумағының ішінде бөлімшелері кең таралған ірі коммерциялық банктерге
беріледі. Өз кезегінде, осы банктер (мәселен 3%) тиісті өткізе отырып,
шаруашылық субъектілеріне бағытталған. Коммерциялық банктер берілген
несиелердің орынды жұмсалуы мен уақтылы қайтарылуына тікелей жауапкершілік
алады.
Сондықтан, халық шаруашылығын қаржыландыруға қажетті
орталықтандырылған несие ресурстарының бөліну қарқынын төмендету
инвестициялық бағдарламаларды жүзеге асыруға орасан зор нұсқан келтірмек.
Құырылымдық - инвестициялық өзгеріс – орасан зор күш пен ауқымды
қаржылай т.б. ресурстарды талап ететін аса күрделі де маңызды міндет,
сондықтан оның шешілуі де елеулі уақыт мөлшерін қамтиды.
Алайда, макроэкономикалық тепе-теңдікті орнатуға бағытталған
мемлекеттік инвестициялық бағдарламаны жасау мен жүзеге асыруды кейінге
қалдыра бермеу қажет.
Экономика ғылымында әлі күнге дейін түпкілікті шетелдік инвестициялық
капиталды тиімді пайдалану және оны тарту туралы әлемдік тәжірибеде жүйелі
талдау жасалмаған, бұл жүйеде мемлекеттік саяси принципі мемлекеттік
реттеудің жүйелі механизмі қалыптастпаған. Шетелдік капиталды ел игілігі
үшін пайдалану принциптері, алатын орнын табиғатын ғылыми тұрғыдан дәлелдеу
өте қажет.
Қандай да болмасын жағдайларда, бүгінгі уақыттағы шикізат алу
салаларын дамытуға назар – ғылыми сыйымды өндірісті жандандыруға қажетті
экспорттық ресурстарды қорландырудың тек уақытша құралы екендігін естен
шығармаған жөн.
1. Инвестициялық жобаларды талдау және бағалау
Елімізде болып жатқан ғаламдық өзгерістер біздің қоғамдық өміріміздің
әр түрлі жақтарына әсер етуде. Осы тұрғыда біз жаңа нарықтық
категориялармен ойлауға бейімделеміз. Өзіміздің практикада әлемдік
бизнестің құралдарын пайдалануға ұмтыламыз. Бірте-бірте бізге шектеулі
ресурстарды пайдалана отырып, оларды қалай тиімді және пайдалы етуге
ұмтыламыз, жоғарғы табысты және капиталдың құнсыздануын сақтап қалуды
зерттейтін құралдармен танысамыз. Көптеген экономистер капиталды
орналастырудан бұрын олардың альтернативті әдістерін қарастырамыз. Демек,
біздің іс-әрекетімізде рационалды іс-әрекет пайда болады. Нарықтық
экономиканың негізгі принциптері, біріншіден, барлық іс-әрекетті рационалды
жасау және ресурстарды пайдаланған кезде альтернативті тәсілдерді іздеу.
Шектеулі ресурстарды пайдаланудың кез-келген тәсілі белгілі бір жобаны
асырумен байланысты нақты өмірде көптеген жобалар кездеседі. Оларды
инвестициялық және коммерциялық деп 2 түрге бөледі. Коммерциялық жобаларда
қоғамдық немесе жеке кәсіпкерлердің ресурстарын белгілі бір тауарлармен
қызмет көрсетулерді сату арқылы түскен пайданы қарастырамыз. Қазіргі таңда
Қазақстан Республиксында 30% осындай жобаларды жүзеге асыруға бейімделген.
1.1. Инвестициялық жобаның экономикалық мәні және оның мәселелері
Инвестициялық жоба –бұл экономикалық пайда табу мақсатымен ұзақ
мерзімге жұмсалатын ақшалай және басқа да ресурстар.
Бұл пайданы есептеп шығару мен бағалау үшін басқарушы есептің
пайдалатын экономикалық есептеулер жүйесінің біршама элементтері қолданады.
Демек, инвестициядағы басқарушы алға қойылған мақсаттарға қол жеткізу
үшін және соның негізінде басқарушылық шешімдерді қабылдау үшін, бірқатар
инвестициялық жобаларды талдауға және оларды бағалауға тура келеді.
Тап осыған байланысты жаңа экономикалық шындыққа сәйкес ұзақ мерзімді
инвестицияларының тиімділігін бағалау мен талдау жүйесі ең бір өзекті
мәселеге айналып отыр.
Бүгінгі таңда, өмірлік маңызы бар шаруашылық саласында дұрыс және
оптималды басқарушылық шешімдерін қабылдауға мүмкіндік беретін, шынайы
дәрежеде экономикалық белсенділік деңгейін көтеретін және оны сапалы
әдістемелік тәсілмен қамтамасыз ететін есептеулердің қажеттілігі пісіп
жетілді. Ұзақ мерзімді инвестицияларды талдау және есептеулердің жүргізудің
(көкейкестілігі) барлық бағыттары бойынша зерттеулер жүргізудің
көкейкестілігі, көптеген қаржылық ұйымдардың да (банктер, сақтандыру
компаниялары, инвестициялық және зейнетақы қорлары және т.б.), және
бірқатар жекелеген инвесторлардың да, алдында тұрған тауқыметті мәселесі
болып тұр. Ал бұдан алынған зерттеулерді одан әрі іске асыру, одан да қиық
мәселе болып отыр.
Жақын уақыттан беру ұзақ мерзімді инвестицияларды талдау мен
есептеуге, яғни Қазақстанның экономикасына батыс компанияларының
қаражаттарын тартуға байланысты, инвестицияның мәнісін ашуға біршама
талпыныстар жасалып жатыр.
Осы кезге дейін инвестициялық есеп пен талдау бойынша жүргізілген
зерттеулер кешенді сипатта болған жоқ, өйткені ол жөніндегі әдістемелік
зерттеулер қажет деңгейінде нығайтылмады. Қазіргі кезде Қазақстанның
экономикасына тартылатын ұзақ мерзімді инвестицияларды тиімді бағалау,
талдау және шаруашылық субъектісінің қаржылық қызметін басқару барысында,
әлі де болса есептің кейбір жекелеген әдістері жете зерттелмеген.
Осы күнге дейін негізгі қорларды жаңғыртуда инвестициялаудың
қажеттілігін бағалау, осы шараларды қаржыландырудың оптималды көздерін
таңдау, күрделі қаражаттардың тиімділігін бағалау, тәуекелділіктің
сезімталдығын және дағдарыстың әсерін жаңаша принципте дисконттау, „икемді”
мөлшерлемені табу және оны талдау мәселелері өз шешімдерін толығымен тапқан
жоқ.
Тәжірибеде, инвестициялық таңдаудың екі әдісі бар, онда мөлшерлеменің
ең төменгі шегін капиталдардың орташа құны бойынша анықтаса, ал екінші
әдісінде тәуекелділіктің ең жоғарғы сатысы бойынша есептелінеді. Бұл арада,
капиталдардың орташа құнын дисконттау мөлшерлемесін оның түпкілікті
варианты деп есептеуге болмайды, өйткені ол нақты жағдайды толық көрсетілуі
мүмкін, сондықтан да оған жиі түзетулер енгізіледі. Бүгінге дейін әлемдік
дәрежеде инвестициялық жобаларды бағалау мен есептеудің „қолайлы” әдісі
табылған жоқ.
Бірақта, қазіргі нарықтық экономика жағдайларында ұзақ мерзімді
инвестицияларды есептеу қажеттілігі және оған тиісті күнге артып келеді.
Сондықтан, осы мәселелер туралы экономикалық әдебиеттерде әртүрлі
пікірлер бар:
Енді сол пікірлерді, біз үш жаққа біріктіреміз:
1) Күрделі қаржыны бөлу концепциясын бухгалтерияда пайдаланатын
түсінігі қолданғанды қалайды, яғни бухгалтерлік баланс
мәліметтері бойынша;
2) Күрделі қаржыны бөлу концепциясы кезінде, қажет түзетулерден
кейін, танылуы керек деп санайды.
3) Инвестиция элементі ретінде активтің кез келген элементтерін
қарастырған - ұлғайтылған тұжырымдаманы пайдаланғанды қалайды.
Бірінші топтағы ұғым бойынша таза инвестициясы болып, негізгі
құралдарға жұмсалатын (жұмсалған) және баланстың активінде көрініс тапқан
(материалдық, материалдық емес, қаржылық) күрделі қаржының өзгерісі бойынша
анықталады. Оның басымдылығы, тек пайдаланыуында ғана, бірақ осыған
қарамастан осы бойынша инвестицияны санайды.
Ал түзетулерден кейін қолданатын күрделі қаржы тұжырымдамасының,
басты 2 кемшіліктері бар, атап айтсақ:
- біріншіден, бухгалтерия есебінде тек ГИС-нің меншігіндегі
инвестицияларды ескереді;
- екіншіден, бухгалтерия есебінде материалдық емес активтерді
инвестиция ретінде ескерілмейді, себебі оның есебінде көптеген
дүдәмалдылықтың бар екендігі анық.
Мұндай жағдайда, талдаушылар күрделі қаржы қатарына жалға алынған
негізгі құралдарды (лизинг бойынша) және материалдық емес активтердің
амортизцияланбаған шығындарын активтерге қосу арқылы түзетулер енгізеді.
Тек осындай түзетулерден кейін таза инвестициялар деңгейі анықталады.
Талжаушылардың аз ғана тобы ұлғайтылған тұжырымдаманы пайдаланады,
бұл тұжырымдамаға сәйкес активтің (капиталдың) барлық элементтері (кейде
пассивтері де) субъектінің табыстылығын анықтау үшін инвестиция ретінде
қарастырылады.
Бұл анықтама негізінен шағын кәсіпорын үшін сәйкес келетін сияқты,
өйткені инвестицияны бұндай кең мағынада қарау кәсіпорындардың мақсатына
сай келе бермейді. Олар инвестицияға салынған қаржының түрлеріне (яғни,
өздерінікі немесе қарызға алынғанына), қарамастан күрделі қаржыны бөліп
қарауды мақсат тұтпайды, ондағы салымдар, тек жалпы салымдар бойынша
өлшенеді. Инвестицияларды, негізінен барлық инвестицияланған капиталдардың
жиынтығы ретінде қарастырады. Демек, инвестицияның бухгалтерлік
тұжырымдамасы тек күрделі қаржыны бөлу ғана емес, сондай-ақ, барлық
активтердің жиынтығын береді. Егер бухгалтерияда әр түрлі себептер бойынша
есеп мәліметтері бұрмаланбайтын болса, онда („тыңшы” ретінде немесе
коммерциялық құпия ретінде), инвестицияны бағалауға бухгалтерлік есептің
мәліметтерін қолдануға болар еді.
Ұлғайтын тұжырымдаманы қолдай отырып: инвестиция ретінде танылмаған
материалдық емес активтер мен жалға алынған құралдарды есепке алмай, тек
баланста көрсетілген активтер бойынша санауға болар еді. Көптеген
экономистер капиталдардың шығындарын инвестиция ретінде қарастырады.
Инвестиция динамикасы (қозғалысы) активтің белгілі бір баптарыныңөзгерісіне
тең болады.
Бұл арада „инвестицияланған капитал” деген ұғым екі мағана береді:
біріншіден, кез келген капитал: акцияға, облигацияға, басқа кәсіпорынның
жарнасына (пайына) айналған түрінде, демек ұзақ мерзімді қаржы активі
ретінде әрекет ететін, басқа кәсіпорынның пайдасынан өзіне қатысты үлестік
салмағын (дивиденттің) өз кәсіпорынына әкелетін бағалы қағаз тобы жатады.
Инвестицияның бұл тобы оның тар мағанада қарастырылғанын көрсетеді. Яғни,
оның өнім өндірумен тікелей байланысты еместігін білдіреді.
Қазақстанның бухгалтерлік балансында инвестицияланған капиталды екі
жарып көрсетеді, оның бір бөлігі ағымдық актив құрамында болса, ал екіншісі
ұзақ мерзімді активтер қатарында болады. Олай болса, инвестицияланған
капитал өз құрамына „Аяқталмаған құрылыс”, „Ұзақ мерзімді қаржы бөлу”
(еншілес, тәуелді кәсіпорындарының пакет акцияларын, жарна үлесін алу,
техниканы бөлу, ұзақ мерзімге қарыз беру және т.б.) жағдайлары жатады. Тап
осы тұрғысынан инвестицияны кең көлемдегі мағанасын білдіретін сияқты.
Батыс елдерінде инвестицияның бұл түрін екіге бөледі, тікелей
инвестициялау, инвестицияланған кәсіпорындарды, олар өз басқаруына және
бақылауына алғандығын көрсетеді (кейде оларды майнорити деп те атайды). Ал
екінші түрі, портфельдік инвестициялау, оның көлемі бүкіл акционерлік
капиталдың 10%-тей құрамын құрайды, бірақ ол басқару мен бақылау құқығын
бермейді.
Ал енді біз инвестицияны қаржылық – экономикалық талдау тұрғысынан
қарастыратын болсақ, онда ГИС қаржылық тұрақтылығын талдау үшін,
инвестицияны негізгі және айнымалы капиталымен заттар, қаржылық және
қаржылық емес етіп, екіге бөлудің керектігін ұсынамыз.
Енді осы айтылғандарды басқарушы есеп тұрғысынан қарастыратын болсақ,
онда оның сындарлы кезеңі болып, мыналар жатады:
- инвестицияның есебін жүргізу, яғни есебін (жүргізу) шығары;
- инвестицияның бюджетін құрастыру;
- жылдар бойынша ақша – қаражаттарының ағымдарын бағалау;
- қолданыс таба алатын капиталдың шын мәніндегі бағасын анықтау, яғни
оны дисконттау коэффициенті ретінде пайдалануға болатындығын
көрсету;
- инвестицияның тиімділігін баяндайтын критерийлерін талдау.
Жобаны бағалау мен талдаудың бүгінгі дейін танымал 2 әдістері бар:
а) дисконттық (динамикалық) бағалау.
б) есептік (статикалық жай) бағалау.
Аталған бағалаудың екі категориясы да бір-бірімен тығыз байланысты.
Мәселен, статикалық категориясы (кейде әдебиеттерде оны мәселелер немесе
міндеттер деп те атайды) шаруашылық субъектісінің табыстылығын (қолма-қол
ақша түрінде) құрайтын қабілеттелігін көрсетсе, ал динамикалық міндеттер
шаруашылық субъектісінің өз ресурстарын табыстылыққа (қолма-қол ақшаға)
қаншалықты жақсы айналдыра алатындығын көрсетеді.
Статистикалық мәселесі (немесе міндеті) динамикалық (өсіңкілік)
мәселелерге (міндеттерге) қарағанда, біршама үстемдігі бар және ол тұрақты
қалыпта қызмет етеді: егер ГИС ұзақ уақыт бойында статикалық деңгейде
табыстылық (қолма-қол ақша, рентабельділік) мәселесін шеше алмаса, онда
ондай шаруашылықтың қызмет етуі екіталай. Егер ГИС қолма-қол ақша түрінде
жеткілікті түрде табыс алуға қабілетсіз болса, онда олардың қолма-қол
ақшалары ГИС ұзақ уақытқа арналған мерзімдік міндеттемелерін
қаржыландыруғажеткіліксіз болады. Тіптен операциялық пен құрылымдық
деңгейде статистикалық мәселелерін шешкенімен, бірақ қажетті қолма-қол ақша
ағымын ұстай алмаса, онда олар өздерінің қаржылық тұрақтылығын сақтап қалу
мүмкіндігінен айырылады. Сонымен, шаруашылық субъектісіне болатын қолма-қол
ақша қозғалысының тетігі (механизмі) 1-суретте бейнеленген. Қолма-қол
ақшалар шаруашылық субъектісіне табыс әкелетін операциялардың
(капиталдардың) жүргізілуімен байланысты болып келеді, яғни басқаша
айтқанда, кез келген табыс ондағы жасалатын операциялардың тиімділігіне,
мазмұнына және олардың нәтижесіне тәуелді.
Табыстың негізгі екі қайнар көздері бар;
Біріншісі: иемденушілер – М(а)К; екіншісі қарыз берушілер – банктер
және тағы басқа мекемелер (реципиенттер), сондай-ақ жеке тұлғалар. Ал
шығындар негізінен үш топқа бөлінеді: жабдықтаушылар; персонал және салық
қызметі. Одан басқа, шаруашылық субъектілері қолма-қол ақшаның артығын
инвестициялық қажеттіліктері үшін қайта пайдалануына немесе оны
резервтеріне орналастыруына немесе оны резервтеріне орналастыруына болады.
Басқарушы есеп инвестициялық жобаны жұғып емес, стратегиялық мақсаттарға
жету процесінде, олар біршама тексерілген өзара әрекеттерімен қамтамасыз
етілген жағдайда ғана қабылданады.
Жобаны бағалаудаң оны толық жүзеге асыруға дейінгі тұтас процесі
(немесе, „тіршілік циклы”) тексеріледі және инвестицияның тиімді болуын
қамтамасыз ететін тиісті есептеулер жүргізіледі. (2 сурет).
1-сурет. Шаруашылық субъектісі арқылы өтетін ақша қаражаттарының
қозғалыс тетігі (механизмі)
Есептеулер тек біржолы емес, сондай-ақ ағымды сипатқа ие болады.
Нәтижесінде, бір жағынан, жобаның ... жалғасы
КІРІСПЕ
1. ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ ЖОБАЛАРДЫ ТАЛДАУ ЖӘНЕ БАҒАЛАУ
1.1. Инвестициялық жобаның экономикалық мәні және оның мәселеле
1.2. Инвестициялық жоспардың экономикалық мәнін талдау
2.ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ ЖОБАЛАРДЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ТИІМДІЛІГІН БАҒАЛАУ ӘДІСТЕРІ
2.1. Таза келтірілген құнның критерийлері
2.2. Инвестициялық жобаны бағалаудың критерийлерінің жіктемесі
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
Қазіргі заманғы экономика жүйесін ауыстыру кеңінде, ішкі
қаржыландырудың мүмкіндіктерінң шектеулі жағдайында үкіметтің іс-әрекет
бағдарламасы негізінде құрылымдық қайта қалыптастыруды қамтамасыз ету үшін,
сыртқы капиталды тарту және пайдалану өте маңызды орын алады. Республика
экономикасының дағдарысын жеңу тек мемлекеттендірумен (мемлекет гимнінен
ашу) ғана емес, сонымен қатар құрылымдық – инвестициялық өзгерістерімен де
тығыз байланысты, оның ірі және маңызды субъектісі мемлекет болып табылады.
Осыған байланысты үкімет органдары алдында рыноктың экономика заңдарына
сәйкес макроэкономикалық тепе-теңдікке жетуге бағытталған ұзақ мерзімдік
инвестициялық бағдарлама жасау мәселесі туындайды.
Макроэкономикалық реттеудің монетаристік тәсілдерге сүйенген жолдары
көрнекті эффект бермеді, қатаң қаржылық шектеулер, бағаның төмендеуіне ғана
емес, өндірістің құлдырауына, өзара төлем қабілетсіздігі жүйесінен
туындайтын коммерциялық несие берудің ұлғаюына әкеліп соқтырады.
Мемлекеттік кәсіпорындар тарапынан бөлінген қаржыны өндіріс қуатын
күшейтуге емес, ең әуелі тұтынуға жұмсау орын алды. Өндірісті құлдырау
қарқынына қатысты жұмыссыздықтың біртіндеп өсуі бой көрсетті, ал бұл өз
кезеңінде информацияны қолданады.
Монетаристік тәсілдердің тиімділік аясының тарлығына байланысты, оған
альтернатива ретінде инфляциялық көздерге чек артатын құрылымдық
өзгерістерге бағытталған мемлекеттік инвестициялық бағдарламасы болып
табылады.
Инвестициялық құрылымдардың барынша шектелуі жағдайына байланысты,
оны жүзеге асыруда ұлттық приоритетерді таңдаудың дәстүрлі мәселесі
туындайды.
Сондықтан, инвестициялық ресурстардың белгіленген приоритеттері
буындарға дұрыс жетуін және олардың тиімді пайдалануына жауапкершілікті
қамтамасыз ететін механизм қажет. Қазақстан Республикасының Ұлттық банкісі
орталықтандырылған ресурстар көзінен үкімет бекіткен приоритетті
мемлекеттік бағдарламаларды қаржыландыру үшін жеңілдік процентпен несиелер
ел аумағының ішінде бөлімшелері кең таралған ірі коммерциялық банктерге
беріледі. Өз кезегінде, осы банктер (мәселен 3%) тиісті өткізе отырып,
шаруашылық субъектілеріне бағытталған. Коммерциялық банктер берілген
несиелердің орынды жұмсалуы мен уақтылы қайтарылуына тікелей жауапкершілік
алады.
Сондықтан, халық шаруашылығын қаржыландыруға қажетті
орталықтандырылған несие ресурстарының бөліну қарқынын төмендету
инвестициялық бағдарламаларды жүзеге асыруға орасан зор нұсқан келтірмек.
Құырылымдық - инвестициялық өзгеріс – орасан зор күш пен ауқымды
қаржылай т.б. ресурстарды талап ететін аса күрделі де маңызды міндет,
сондықтан оның шешілуі де елеулі уақыт мөлшерін қамтиды.
Алайда, макроэкономикалық тепе-теңдікті орнатуға бағытталған
мемлекеттік инвестициялық бағдарламаны жасау мен жүзеге асыруды кейінге
қалдыра бермеу қажет.
Экономика ғылымында әлі күнге дейін түпкілікті шетелдік инвестициялық
капиталды тиімді пайдалану және оны тарту туралы әлемдік тәжірибеде жүйелі
талдау жасалмаған, бұл жүйеде мемлекеттік саяси принципі мемлекеттік
реттеудің жүйелі механизмі қалыптастпаған. Шетелдік капиталды ел игілігі
үшін пайдалану принциптері, алатын орнын табиғатын ғылыми тұрғыдан дәлелдеу
өте қажет.
Қандай да болмасын жағдайларда, бүгінгі уақыттағы шикізат алу
салаларын дамытуға назар – ғылыми сыйымды өндірісті жандандыруға қажетті
экспорттық ресурстарды қорландырудың тек уақытша құралы екендігін естен
шығармаған жөн.
1. Инвестициялық жобаларды талдау және бағалау
Елімізде болып жатқан ғаламдық өзгерістер біздің қоғамдық өміріміздің
әр түрлі жақтарына әсер етуде. Осы тұрғыда біз жаңа нарықтық
категориялармен ойлауға бейімделеміз. Өзіміздің практикада әлемдік
бизнестің құралдарын пайдалануға ұмтыламыз. Бірте-бірте бізге шектеулі
ресурстарды пайдалана отырып, оларды қалай тиімді және пайдалы етуге
ұмтыламыз, жоғарғы табысты және капиталдың құнсыздануын сақтап қалуды
зерттейтін құралдармен танысамыз. Көптеген экономистер капиталды
орналастырудан бұрын олардың альтернативті әдістерін қарастырамыз. Демек,
біздің іс-әрекетімізде рационалды іс-әрекет пайда болады. Нарықтық
экономиканың негізгі принциптері, біріншіден, барлық іс-әрекетті рационалды
жасау және ресурстарды пайдаланған кезде альтернативті тәсілдерді іздеу.
Шектеулі ресурстарды пайдаланудың кез-келген тәсілі белгілі бір жобаны
асырумен байланысты нақты өмірде көптеген жобалар кездеседі. Оларды
инвестициялық және коммерциялық деп 2 түрге бөледі. Коммерциялық жобаларда
қоғамдық немесе жеке кәсіпкерлердің ресурстарын белгілі бір тауарлармен
қызмет көрсетулерді сату арқылы түскен пайданы қарастырамыз. Қазіргі таңда
Қазақстан Республиксында 30% осындай жобаларды жүзеге асыруға бейімделген.
1.1. Инвестициялық жобаның экономикалық мәні және оның мәселелері
Инвестициялық жоба –бұл экономикалық пайда табу мақсатымен ұзақ
мерзімге жұмсалатын ақшалай және басқа да ресурстар.
Бұл пайданы есептеп шығару мен бағалау үшін басқарушы есептің
пайдалатын экономикалық есептеулер жүйесінің біршама элементтері қолданады.
Демек, инвестициядағы басқарушы алға қойылған мақсаттарға қол жеткізу
үшін және соның негізінде басқарушылық шешімдерді қабылдау үшін, бірқатар
инвестициялық жобаларды талдауға және оларды бағалауға тура келеді.
Тап осыған байланысты жаңа экономикалық шындыққа сәйкес ұзақ мерзімді
инвестицияларының тиімділігін бағалау мен талдау жүйесі ең бір өзекті
мәселеге айналып отыр.
Бүгінгі таңда, өмірлік маңызы бар шаруашылық саласында дұрыс және
оптималды басқарушылық шешімдерін қабылдауға мүмкіндік беретін, шынайы
дәрежеде экономикалық белсенділік деңгейін көтеретін және оны сапалы
әдістемелік тәсілмен қамтамасыз ететін есептеулердің қажеттілігі пісіп
жетілді. Ұзақ мерзімді инвестицияларды талдау және есептеулердің жүргізудің
(көкейкестілігі) барлық бағыттары бойынша зерттеулер жүргізудің
көкейкестілігі, көптеген қаржылық ұйымдардың да (банктер, сақтандыру
компаниялары, инвестициялық және зейнетақы қорлары және т.б.), және
бірқатар жекелеген инвесторлардың да, алдында тұрған тауқыметті мәселесі
болып тұр. Ал бұдан алынған зерттеулерді одан әрі іске асыру, одан да қиық
мәселе болып отыр.
Жақын уақыттан беру ұзақ мерзімді инвестицияларды талдау мен
есептеуге, яғни Қазақстанның экономикасына батыс компанияларының
қаражаттарын тартуға байланысты, инвестицияның мәнісін ашуға біршама
талпыныстар жасалып жатыр.
Осы кезге дейін инвестициялық есеп пен талдау бойынша жүргізілген
зерттеулер кешенді сипатта болған жоқ, өйткені ол жөніндегі әдістемелік
зерттеулер қажет деңгейінде нығайтылмады. Қазіргі кезде Қазақстанның
экономикасына тартылатын ұзақ мерзімді инвестицияларды тиімді бағалау,
талдау және шаруашылық субъектісінің қаржылық қызметін басқару барысында,
әлі де болса есептің кейбір жекелеген әдістері жете зерттелмеген.
Осы күнге дейін негізгі қорларды жаңғыртуда инвестициялаудың
қажеттілігін бағалау, осы шараларды қаржыландырудың оптималды көздерін
таңдау, күрделі қаражаттардың тиімділігін бағалау, тәуекелділіктің
сезімталдығын және дағдарыстың әсерін жаңаша принципте дисконттау, „икемді”
мөлшерлемені табу және оны талдау мәселелері өз шешімдерін толығымен тапқан
жоқ.
Тәжірибеде, инвестициялық таңдаудың екі әдісі бар, онда мөлшерлеменің
ең төменгі шегін капиталдардың орташа құны бойынша анықтаса, ал екінші
әдісінде тәуекелділіктің ең жоғарғы сатысы бойынша есептелінеді. Бұл арада,
капиталдардың орташа құнын дисконттау мөлшерлемесін оның түпкілікті
варианты деп есептеуге болмайды, өйткені ол нақты жағдайды толық көрсетілуі
мүмкін, сондықтан да оған жиі түзетулер енгізіледі. Бүгінге дейін әлемдік
дәрежеде инвестициялық жобаларды бағалау мен есептеудің „қолайлы” әдісі
табылған жоқ.
Бірақта, қазіргі нарықтық экономика жағдайларында ұзақ мерзімді
инвестицияларды есептеу қажеттілігі және оған тиісті күнге артып келеді.
Сондықтан, осы мәселелер туралы экономикалық әдебиеттерде әртүрлі
пікірлер бар:
Енді сол пікірлерді, біз үш жаққа біріктіреміз:
1) Күрделі қаржыны бөлу концепциясын бухгалтерияда пайдаланатын
түсінігі қолданғанды қалайды, яғни бухгалтерлік баланс
мәліметтері бойынша;
2) Күрделі қаржыны бөлу концепциясы кезінде, қажет түзетулерден
кейін, танылуы керек деп санайды.
3) Инвестиция элементі ретінде активтің кез келген элементтерін
қарастырған - ұлғайтылған тұжырымдаманы пайдаланғанды қалайды.
Бірінші топтағы ұғым бойынша таза инвестициясы болып, негізгі
құралдарға жұмсалатын (жұмсалған) және баланстың активінде көрініс тапқан
(материалдық, материалдық емес, қаржылық) күрделі қаржының өзгерісі бойынша
анықталады. Оның басымдылығы, тек пайдаланыуында ғана, бірақ осыған
қарамастан осы бойынша инвестицияны санайды.
Ал түзетулерден кейін қолданатын күрделі қаржы тұжырымдамасының,
басты 2 кемшіліктері бар, атап айтсақ:
- біріншіден, бухгалтерия есебінде тек ГИС-нің меншігіндегі
инвестицияларды ескереді;
- екіншіден, бухгалтерия есебінде материалдық емес активтерді
инвестиция ретінде ескерілмейді, себебі оның есебінде көптеген
дүдәмалдылықтың бар екендігі анық.
Мұндай жағдайда, талдаушылар күрделі қаржы қатарына жалға алынған
негізгі құралдарды (лизинг бойынша) және материалдық емес активтердің
амортизцияланбаған шығындарын активтерге қосу арқылы түзетулер енгізеді.
Тек осындай түзетулерден кейін таза инвестициялар деңгейі анықталады.
Талжаушылардың аз ғана тобы ұлғайтылған тұжырымдаманы пайдаланады,
бұл тұжырымдамаға сәйкес активтің (капиталдың) барлық элементтері (кейде
пассивтері де) субъектінің табыстылығын анықтау үшін инвестиция ретінде
қарастырылады.
Бұл анықтама негізінен шағын кәсіпорын үшін сәйкес келетін сияқты,
өйткені инвестицияны бұндай кең мағынада қарау кәсіпорындардың мақсатына
сай келе бермейді. Олар инвестицияға салынған қаржының түрлеріне (яғни,
өздерінікі немесе қарызға алынғанына), қарамастан күрделі қаржыны бөліп
қарауды мақсат тұтпайды, ондағы салымдар, тек жалпы салымдар бойынша
өлшенеді. Инвестицияларды, негізінен барлық инвестицияланған капиталдардың
жиынтығы ретінде қарастырады. Демек, инвестицияның бухгалтерлік
тұжырымдамасы тек күрделі қаржыны бөлу ғана емес, сондай-ақ, барлық
активтердің жиынтығын береді. Егер бухгалтерияда әр түрлі себептер бойынша
есеп мәліметтері бұрмаланбайтын болса, онда („тыңшы” ретінде немесе
коммерциялық құпия ретінде), инвестицияны бағалауға бухгалтерлік есептің
мәліметтерін қолдануға болар еді.
Ұлғайтын тұжырымдаманы қолдай отырып: инвестиция ретінде танылмаған
материалдық емес активтер мен жалға алынған құралдарды есепке алмай, тек
баланста көрсетілген активтер бойынша санауға болар еді. Көптеген
экономистер капиталдардың шығындарын инвестиция ретінде қарастырады.
Инвестиция динамикасы (қозғалысы) активтің белгілі бір баптарыныңөзгерісіне
тең болады.
Бұл арада „инвестицияланған капитал” деген ұғым екі мағана береді:
біріншіден, кез келген капитал: акцияға, облигацияға, басқа кәсіпорынның
жарнасына (пайына) айналған түрінде, демек ұзақ мерзімді қаржы активі
ретінде әрекет ететін, басқа кәсіпорынның пайдасынан өзіне қатысты үлестік
салмағын (дивиденттің) өз кәсіпорынына әкелетін бағалы қағаз тобы жатады.
Инвестицияның бұл тобы оның тар мағанада қарастырылғанын көрсетеді. Яғни,
оның өнім өндірумен тікелей байланысты еместігін білдіреді.
Қазақстанның бухгалтерлік балансында инвестицияланған капиталды екі
жарып көрсетеді, оның бір бөлігі ағымдық актив құрамында болса, ал екіншісі
ұзақ мерзімді активтер қатарында болады. Олай болса, инвестицияланған
капитал өз құрамына „Аяқталмаған құрылыс”, „Ұзақ мерзімді қаржы бөлу”
(еншілес, тәуелді кәсіпорындарының пакет акцияларын, жарна үлесін алу,
техниканы бөлу, ұзақ мерзімге қарыз беру және т.б.) жағдайлары жатады. Тап
осы тұрғысынан инвестицияны кең көлемдегі мағанасын білдіретін сияқты.
Батыс елдерінде инвестицияның бұл түрін екіге бөледі, тікелей
инвестициялау, инвестицияланған кәсіпорындарды, олар өз басқаруына және
бақылауына алғандығын көрсетеді (кейде оларды майнорити деп те атайды). Ал
екінші түрі, портфельдік инвестициялау, оның көлемі бүкіл акционерлік
капиталдың 10%-тей құрамын құрайды, бірақ ол басқару мен бақылау құқығын
бермейді.
Ал енді біз инвестицияны қаржылық – экономикалық талдау тұрғысынан
қарастыратын болсақ, онда ГИС қаржылық тұрақтылығын талдау үшін,
инвестицияны негізгі және айнымалы капиталымен заттар, қаржылық және
қаржылық емес етіп, екіге бөлудің керектігін ұсынамыз.
Енді осы айтылғандарды басқарушы есеп тұрғысынан қарастыратын болсақ,
онда оның сындарлы кезеңі болып, мыналар жатады:
- инвестицияның есебін жүргізу, яғни есебін (жүргізу) шығары;
- инвестицияның бюджетін құрастыру;
- жылдар бойынша ақша – қаражаттарының ағымдарын бағалау;
- қолданыс таба алатын капиталдың шын мәніндегі бағасын анықтау, яғни
оны дисконттау коэффициенті ретінде пайдалануға болатындығын
көрсету;
- инвестицияның тиімділігін баяндайтын критерийлерін талдау.
Жобаны бағалау мен талдаудың бүгінгі дейін танымал 2 әдістері бар:
а) дисконттық (динамикалық) бағалау.
б) есептік (статикалық жай) бағалау.
Аталған бағалаудың екі категориясы да бір-бірімен тығыз байланысты.
Мәселен, статикалық категориясы (кейде әдебиеттерде оны мәселелер немесе
міндеттер деп те атайды) шаруашылық субъектісінің табыстылығын (қолма-қол
ақша түрінде) құрайтын қабілеттелігін көрсетсе, ал динамикалық міндеттер
шаруашылық субъектісінің өз ресурстарын табыстылыққа (қолма-қол ақшаға)
қаншалықты жақсы айналдыра алатындығын көрсетеді.
Статистикалық мәселесі (немесе міндеті) динамикалық (өсіңкілік)
мәселелерге (міндеттерге) қарағанда, біршама үстемдігі бар және ол тұрақты
қалыпта қызмет етеді: егер ГИС ұзақ уақыт бойында статикалық деңгейде
табыстылық (қолма-қол ақша, рентабельділік) мәселесін шеше алмаса, онда
ондай шаруашылықтың қызмет етуі екіталай. Егер ГИС қолма-қол ақша түрінде
жеткілікті түрде табыс алуға қабілетсіз болса, онда олардың қолма-қол
ақшалары ГИС ұзақ уақытқа арналған мерзімдік міндеттемелерін
қаржыландыруғажеткіліксіз болады. Тіптен операциялық пен құрылымдық
деңгейде статистикалық мәселелерін шешкенімен, бірақ қажетті қолма-қол ақша
ағымын ұстай алмаса, онда олар өздерінің қаржылық тұрақтылығын сақтап қалу
мүмкіндігінен айырылады. Сонымен, шаруашылық субъектісіне болатын қолма-қол
ақша қозғалысының тетігі (механизмі) 1-суретте бейнеленген. Қолма-қол
ақшалар шаруашылық субъектісіне табыс әкелетін операциялардың
(капиталдардың) жүргізілуімен байланысты болып келеді, яғни басқаша
айтқанда, кез келген табыс ондағы жасалатын операциялардың тиімділігіне,
мазмұнына және олардың нәтижесіне тәуелді.
Табыстың негізгі екі қайнар көздері бар;
Біріншісі: иемденушілер – М(а)К; екіншісі қарыз берушілер – банктер
және тағы басқа мекемелер (реципиенттер), сондай-ақ жеке тұлғалар. Ал
шығындар негізінен үш топқа бөлінеді: жабдықтаушылар; персонал және салық
қызметі. Одан басқа, шаруашылық субъектілері қолма-қол ақшаның артығын
инвестициялық қажеттіліктері үшін қайта пайдалануына немесе оны
резервтеріне орналастыруына немесе оны резервтеріне орналастыруына болады.
Басқарушы есеп инвестициялық жобаны жұғып емес, стратегиялық мақсаттарға
жету процесінде, олар біршама тексерілген өзара әрекеттерімен қамтамасыз
етілген жағдайда ғана қабылданады.
Жобаны бағалаудаң оны толық жүзеге асыруға дейінгі тұтас процесі
(немесе, „тіршілік циклы”) тексеріледі және инвестицияның тиімді болуын
қамтамасыз ететін тиісті есептеулер жүргізіледі. (2 сурет).
1-сурет. Шаруашылық субъектісі арқылы өтетін ақша қаражаттарының
қозғалыс тетігі (механизмі)
Есептеулер тек біржолы емес, сондай-ақ ағымды сипатқа ие болады.
Нәтижесінде, бір жағынан, жобаның ... жалғасы
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz