Қаржы тәуекелін басқару туралы
Кіріспе
І.Қаржы тәуекелін басқару теориясы
1.1. Тәуекел мәні, мазмұны және түрлері
1.2. Косіпорынның қызметінің тәуекелін бағалау және талдау әдістері
1.3. Тәуекел менеджментінің мәні мен мазмүны
1.4. Қаржылық тәуекелді төмендету тәсілдері
2. «Қазақтелеком» АҚ филиалының қаржылық тәуекелін талдау
2.1.Кәсіпорын қызметін қаржылық талдау
2.2.Кәсіпорындағы қаржы тәуекелін басқару жүйесін талдау
3.Кәсіпорындағы қаржы тәуекелін басқару жүйесін жетілдіру
3.1 Тәуекелді басқару бағдарламаларын қаржыландыру
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер
І.Қаржы тәуекелін басқару теориясы
1.1. Тәуекел мәні, мазмұны және түрлері
1.2. Косіпорынның қызметінің тәуекелін бағалау және талдау әдістері
1.3. Тәуекел менеджментінің мәні мен мазмүны
1.4. Қаржылық тәуекелді төмендету тәсілдері
2. «Қазақтелеком» АҚ филиалының қаржылық тәуекелін талдау
2.1.Кәсіпорын қызметін қаржылық талдау
2.2.Кәсіпорындағы қаржы тәуекелін басқару жүйесін талдау
3.Кәсіпорындағы қаржы тәуекелін басқару жүйесін жетілдіру
3.1 Тәуекелді басқару бағдарламаларын қаржыландыру
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер
Нарықтық әкономика жағдайында тәуекел - бұл кәсіпкерліктің маңызды әлементі. Тәуекел адамдардың кабылдайтын шешімдерінің дұрыс нәтижелілігіне әсер ететін көптеген шарттар және факторлармен байланысты қызметтердің кез келген түрлеріне тән. Тарихи тәжірибе көзделген нәтижелерге жетпеу тәуекелі тауарлы-ақшалай қатынастар және шаруашылық айналым қатысушыларының бәсекелестігі жалпылылығында көрінетіндігін көрсетеді. Сондықтан капиталдық қатынастардың пайда болуы және дамуымен байланысты тәуекелдің түрлі теориялары пайда болады, ал әкономикалық теорияның классиктері шаруашылық қызметтегі тәуекел мәселелерін зерттеуге көп көңіл бөледі.
Тәуекелсіз кәсіпкерлік болмайды. Ең көп табысты жоғары тәуекелді нарықтық операциялар әкеледі. Алайда барлық жерде шек керек. Тәуекел міндетті түрде максималды жіберілетін шекке дейін есептелуі тиіс.
Өз нарықтық қызметте қате жіберуден қорықпау өте маңызды, өйткені олардан ешкім саі^тандырылмаған, ең маңыздысы - қателіктерді қайталамау. Менеджер міндеті нарықта тік бүрылыстарды ж.үмсарту үшін қосымша мүмкіндіктерді алдын ала ескеруге бағытталады. Менеджменттін басты мақсаты, әсіресе Қазақстанның бүгінгі жағдайында, ең қиын жағдайларда табыстың тек аз ғана төмендеуі болуы мүмкін, бірақ банкрот туралы сөз болмауы тиіс. Сондықтан әрқашан тәуекелді басқаруды әрқашан жетілдіруге ерекше назар аударылады, яғни тәуекел-менеджментін жетілдіру.
Нарътқтық әкономика жағдайында өндірушілер, сатушылар және сатып алушылар бәсекелестік жағдайында өздері, яғни өз үрей және тәуекел жағдайында қызмет етеді. Сондықтан олардың қаржылық болашағы көбінесе аз болжанады. Тәуекел-менеджменті тәуекелді бағалау, бизнесте пайда болатын қаржылық катынастар және тәуекелді баскару жүйесі болып табылады. Белгілі бір дәрежеде тәуекел жағдайы болуын болжамдауға және
тәуекел дәрежесін уақытылы төмендету шараларын қабылдауға мүмкіндік беретін түрлі тәсілдер қолдана отырып, тәуекелді басқаруға болады.
Тәуекел мөлшеріне және дәрежесіне стратегия және қаржылық менеджмент әдістерімен жүзеге асырылатын қаржылық механизм арқылы нақты әсер етуге болады. Бұл тәуекелді басқарудың өзіндік механизмі тәуекел-менеджменті болып табылады. Тәуекел-менеджментінің негізі тәуекелді анықтау және төмендету бойынша үйымдастырушылық жұмыстар больга табылады.
Бұл курстық жұмыстың негізгі мақсаты - қаржылық тәуекелдің мәнін толығырақ ашып, нақты кәсіпорын мысалында қаржы тәуекелін басқару жуйесін талдау және оның жетіспеушіліктері мен оны жетілдіру бойынша ұсыныстар беру. Курстық жұмыс үш бөлімнен тұрады. Бірінші бөлімінде каржы тәуекелін басқару теориясы, яғни тәуекел түрлері, оны бағалау әдістері, тәуекел-менеджментінің мазмүны, тәуекелді төмендету тәсілдері жазылған.
Екінші бөлімінде нарықтық әкономика жағдайыыда кәсіпорьш мысалы ретінде «Қазақтелеком» акционерлік қоғамының филиалы алынып, қаржылық жағдайы, қаржылық тәуекелді басқару жүйесі талданады.
Үшінші бөлімінде қаржылық тәуекелді басқару жүйесі жетілдіру туралы сөз болады.
Тәуекелсіз кәсіпкерлік болмайды. Ең көп табысты жоғары тәуекелді нарықтық операциялар әкеледі. Алайда барлық жерде шек керек. Тәуекел міндетті түрде максималды жіберілетін шекке дейін есептелуі тиіс.
Өз нарықтық қызметте қате жіберуден қорықпау өте маңызды, өйткені олардан ешкім саі^тандырылмаған, ең маңыздысы - қателіктерді қайталамау. Менеджер міндеті нарықта тік бүрылыстарды ж.үмсарту үшін қосымша мүмкіндіктерді алдын ала ескеруге бағытталады. Менеджменттін басты мақсаты, әсіресе Қазақстанның бүгінгі жағдайында, ең қиын жағдайларда табыстың тек аз ғана төмендеуі болуы мүмкін, бірақ банкрот туралы сөз болмауы тиіс. Сондықтан әрқашан тәуекелді басқаруды әрқашан жетілдіруге ерекше назар аударылады, яғни тәуекел-менеджментін жетілдіру.
Нарътқтық әкономика жағдайында өндірушілер, сатушылар және сатып алушылар бәсекелестік жағдайында өздері, яғни өз үрей және тәуекел жағдайында қызмет етеді. Сондықтан олардың қаржылық болашағы көбінесе аз болжанады. Тәуекел-менеджменті тәуекелді бағалау, бизнесте пайда болатын қаржылық катынастар және тәуекелді баскару жүйесі болып табылады. Белгілі бір дәрежеде тәуекел жағдайы болуын болжамдауға және
тәуекел дәрежесін уақытылы төмендету шараларын қабылдауға мүмкіндік беретін түрлі тәсілдер қолдана отырып, тәуекелді басқаруға болады.
Тәуекел мөлшеріне және дәрежесіне стратегия және қаржылық менеджмент әдістерімен жүзеге асырылатын қаржылық механизм арқылы нақты әсер етуге болады. Бұл тәуекелді басқарудың өзіндік механизмі тәуекел-менеджменті болып табылады. Тәуекел-менеджментінің негізі тәуекелді анықтау және төмендету бойынша үйымдастырушылық жұмыстар больга табылады.
Бұл курстық жұмыстың негізгі мақсаты - қаржылық тәуекелдің мәнін толығырақ ашып, нақты кәсіпорын мысалында қаржы тәуекелін басқару жуйесін талдау және оның жетіспеушіліктері мен оны жетілдіру бойынша ұсыныстар беру. Курстық жұмыс үш бөлімнен тұрады. Бірінші бөлімінде каржы тәуекелін басқару теориясы, яғни тәуекел түрлері, оны бағалау әдістері, тәуекел-менеджментінің мазмүны, тәуекелді төмендету тәсілдері жазылған.
Екінші бөлімінде нарықтық әкономика жағдайыыда кәсіпорьш мысалы ретінде «Қазақтелеком» акционерлік қоғамының филиалы алынып, қаржылық жағдайы, қаржылық тәуекелді басқару жүйесі талданады.
Үшінші бөлімінде қаржылық тәуекелді басқару жүйесі жетілдіру туралы сөз болады.
1. Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі
2. Балабанов И.Т. Риск-менеджмент. - М.: Финансы и статистика, 1996.
3. Бланк И.А. Стратегия и тактика управления финансами. - Киев:
ИТЕМлтд, АДЕФ-Украина, 1996.
4. Ван Хорн Дж.К. Основы управления финаысами. - М.: Финансы и
статистика, 1996.
5. Вишняков Я. Д., Колосов А. В., Шемякин В. Л. Оценка и анализ
финансовых рисков предприятия в условиях враждебной окружающей
среды бизнеса // Менеджмент в России и за рубежом - 2000 г. №3, с.
15-17.
6. Глухов В.В., Бахрамов Ю.М. Финансовый менеджмент. - С-
Петербург: Специальная литература, 1995.
7. Грабовой П. Г. . Риски в современном бизнесе. - М.: Аланс, 1994. -
240с
8. Градов А. П. и др. Стратегия и тактика антикризисного управления
фирмой. - Спб.: Специальная литература. -1996. -510с.
9. Лапуста М.Г., Шаршукова Л.Г. Риски в предпринимательской
деятельности. -М.: Финансы и статистика, 1998.
10.Станиславчик Е. Н. Риск-менеджмент на предприятии. Теория и
практика. М.: «Ось-89», 2002. - 80 с. П.Стоянова Е.С Фиыансовый менеджмент. Российская практика. - М.:
11 Перспектива, 1995. 12.Чернова Г. В. Практика управления рисками на уровне предприятия. -
12 СПб:Питер,2000.-176с ІЗ.Шеремет А.Д., Сайфулин Р.С. Методика финансового анализа М:
13 ИНФРА, 1995.
2. Балабанов И.Т. Риск-менеджмент. - М.: Финансы и статистика, 1996.
3. Бланк И.А. Стратегия и тактика управления финансами. - Киев:
ИТЕМлтд, АДЕФ-Украина, 1996.
4. Ван Хорн Дж.К. Основы управления финаысами. - М.: Финансы и
статистика, 1996.
5. Вишняков Я. Д., Колосов А. В., Шемякин В. Л. Оценка и анализ
финансовых рисков предприятия в условиях враждебной окружающей
среды бизнеса // Менеджмент в России и за рубежом - 2000 г. №3, с.
15-17.
6. Глухов В.В., Бахрамов Ю.М. Финансовый менеджмент. - С-
Петербург: Специальная литература, 1995.
7. Грабовой П. Г. . Риски в современном бизнесе. - М.: Аланс, 1994. -
240с
8. Градов А. П. и др. Стратегия и тактика антикризисного управления
фирмой. - Спб.: Специальная литература. -1996. -510с.
9. Лапуста М.Г., Шаршукова Л.Г. Риски в предпринимательской
деятельности. -М.: Финансы и статистика, 1998.
10.Станиславчик Е. Н. Риск-менеджмент на предприятии. Теория и
практика. М.: «Ось-89», 2002. - 80 с. П.Стоянова Е.С Фиыансовый менеджмент. Российская практика. - М.:
11 Перспектива, 1995. 12.Чернова Г. В. Практика управления рисками на уровне предприятия. -
12 СПб:Питер,2000.-176с ІЗ.Шеремет А.Д., Сайфулин Р.С. Методика финансового анализа М:
13 ИНФРА, 1995.
Мазмүны
Кіріспе
І.Қаржы тәуекелін басқару теориясы
1. Тәуекел мәні, мазмұны және түрлері
2. Косіпорынның қызметінің тәуекелін бағалау және талдау әдістері
3. Тәуекел менеджментінің мәні мен мазмүны
4. Қаржылық тәуекелді төмендету тәсілдері
2. Қазақтелеком АҚ филиалының қаржылық тәуекелін талдау
2.1.Кәсіпорын қызметін қаржылық талдау
2.2.Кәсіпорындағы қаржы тәуекелін басқару жүйесін талдау
3.Кәсіпорындағы қаржы тәуекелін басқару жүйесін жетілдіру
3.1 Тәуекелді басқару бағдарламаларын қаржыландыру
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер
Кіріспе
Нарықтық әкономика жағдайында тәуекел - бұл кәсіпкерліктің маңызды
әлементі. Тәуекел адамдардың кабылдайтын шешімдерінің дұрыс нәтижелілігіне
әсер ететін көптеген шарттар және факторлармен байланысты қызметтердің кез
келген түрлеріне тән. Тарихи тәжірибе көзделген нәтижелерге жетпеу тәуекелі
тауарлы-ақшалай қатынастар және шаруашылық айналым қатысушыларының
бәсекелестігі жалпылылығында көрінетіндігін көрсетеді. Сондықтан капиталдық
қатынастардың пайда болуы және дамуымен байланысты тәуекелдің түрлі
теориялары пайда болады, ал әкономикалық теорияның классиктері шаруашылық
қызметтегі тәуекел мәселелерін зерттеуге көп көңіл бөледі.
Тәуекелсіз кәсіпкерлік болмайды. Ең көп табысты жоғары тәуекелді
нарықтық операциялар әкеледі. Алайда барлық жерде шек керек. Тәуекел
міндетті түрде максималды жіберілетін шекке дейін есептелуі тиіс.
Өз нарықтық қызметте қате жіберуден қорықпау өте маңызды, өйткені олардан
ешкім саі^тандырылмаған, ең маңыздысы - қателіктерді қайталамау. Менеджер
міндеті нарықта тік бүрылыстарды ж.үмсарту үшін қосымша мүмкіндіктерді
алдын ала ескеруге бағытталады. Менеджменттін басты мақсаты, әсіресе
Қазақстанның бүгінгі жағдайында, ең қиын жағдайларда табыстың тек аз ғана
төмендеуі болуы мүмкін, бірақ банкрот туралы сөз болмауы тиіс. Сондықтан
әрқашан тәуекелді басқаруды әрқашан жетілдіруге ерекше назар аударылады,
яғни тәуекел-менеджментін жетілдіру.
Нарътқтық әкономика жағдайында өндірушілер, сатушылар және сатып алушылар
бәсекелестік жағдайында өздері, яғни өз үрей және тәуекел жағдайында қызмет
етеді. Сондықтан олардың қаржылық болашағы көбінесе аз болжанады. Тәуекел-
менеджменті тәуекелді бағалау, бизнесте пайда болатын қаржылық катынастар
және тәуекелді баскару жүйесі болып табылады. Белгілі бір дәрежеде тәуекел
жағдайы болуын болжамдауға және
тәуекел дәрежесін уақытылы төмендету шараларын қабылдауға мүмкіндік беретін
түрлі тәсілдер қолдана отырып, тәуекелді басқаруға болады.
Тәуекел мөлшеріне және дәрежесіне стратегия және қаржылық менеджмент
әдістерімен жүзеге асырылатын қаржылық механизм арқылы нақты әсер етуге
болады. Бұл тәуекелді басқарудың өзіндік механизмі тәуекел-менеджменті
болып табылады. Тәуекел-менеджментінің негізі тәуекелді анықтау және
төмендету бойынша үйымдастырушылық жұмыстар больга табылады.
Бұл курстық жұмыстың негізгі мақсаты - қаржылық тәуекелдің мәнін
толығырақ ашып, нақты кәсіпорын мысалында қаржы тәуекелін басқару жуйесін
талдау және оның жетіспеушіліктері мен оны жетілдіру бойынша ұсыныстар
беру. Курстық жұмыс үш бөлімнен тұрады. Бірінші бөлімінде каржы тәуекелін
басқару теориясы, яғни тәуекел түрлері, оны бағалау әдістері, тәуекел-
менеджментінің мазмүны, тәуекелді төмендету тәсілдері жазылған.
Екінші бөлімінде нарықтық әкономика жағдайыыда кәсіпорьш мысалы
ретінде Қазақтелеком акционерлік қоғамының филиалы алынып, қаржылық
жағдайы, қаржылық тәуекелді басқару жүйесі талданады.
Үшінші бөлімінде қаржылық тәуекелді басқару жүйесі жетілдіру туралы
сөз болады.
І.Қаржы тәуекелін басқару теориясы
І.І.Тәуекел мәні, мазмұны және түрлерІ
Тәуекел табиғаттың түрлі құбылыстары және қоғамның қызмет түрлерінің
ерекшелігінен туындайтын мүмкін болатын жоғалтулар қаупімен түсіндіріледі.
Әкономикалық категория ретінде тәуекел өзімен бірге болуы мүмкін
немесе болмауы да мүмкін жағдайларды ұсынады. Мүндай жағдайдың туындауы
салдарынан келесідей үш әкономикалык нәтиже болуы мүмкін: жағымсыз (ұтылыс,
зиян, шығын), нольдік, жағымды (ұтыс, пайда, табыс).
Тәуекелді басқаруға болады, яғни тәуекелдік жағдай туындауын белгілі
бір шекте болжамдау және тәуекел дәрежесін төмендету үшін шаралар
қабылдауға мүмкіндік беретін түрлі шаралар қолдануға болады.
Көбінесе тәуекелді басқаруды ұйымдастыру тиімділігі тәуекелдің
сьшыптамасына тәуелді.
Мүмкін болатын нәтижеге (тәуекелдік жағдайдың нәтижесіне) байланысты
тәуекелдер екі үлкеи топка бөлуге болады: таза және спекулятивтік.
Таза тәуекелдер жағымсыз немесе нольдік нәтиже алуға мүмкіндік береді.
Бүл тәуекел түрлеріне келесілер жатады: табиғи, әкологиялық, саясаттық,
транспорттық және коммерциялық тәуекелдер бөлімі (мүліктік, өндірістік,
саудалық).
Спекулятивтік тәуекелдер жағымды да, жағьғмсыз да нәтиже алу
мүмкіндігімен сипатталады. Бүл тәуекел түрлеріне коммерциялық тәуекелдер
бөлімі болып табылатын қаржы тәуекелдері жатады.
Курстық жұмыс тақырыбы қаржы тәуекелімен байланысты болғандықтан қаржы
тоуекеліне тереңірек тоқталамыз.
Қаржы тәуекелі кәсіпорын қаржылық институттармен (банктер, қаржылық,
инвестициялық, сақтандыру компаниялары, биржалар және т.б.)
қатынасы процесінде пайда болады.
Қаржы тәуекелінің туындау себептері - инфляциялық факторлар, банктің
есептік мөлшерлемелерінің өсуі, бағалы қағаздар кұиының төмендеуі және т.б.
Қаржы тәуекелдері екі түрге бөлінеді:
1) ақшаның сатып алу қабілеттілігімен байланысты тәуекелдер;
2) капитал салымдарымен байланысты тәуекелдер (инвестициялық
тәуекелдер).
Ақшаның сатып алу кабілеттілігімен байланысты тәуекелдерге
тәуекелдердің келесі түрлері жатады: инфляциялық және дефляциялық
тәуекелдер, валюталық тәуекелдер, өтімділік тоуекелі.
Инфляция ақшаның құнсыздануы болып табылады, бағалар өседі. Дефляция -
инфляцияға кері процесс, ол бағалардын төмендеуінен және соған сәйкес
ақшаның сатып алу қабілетінің жоғарылауынан көрінеді.
Инфляцыялъщ тәуекел - инфляция өсімі кезінде накты сатьга алу
қабілеттілігі көзқарасынан өсуден көрі алынатын ақшалай табыстар тез
қүнсыздануындағы тәуекел. Мұндай жағдайда кәсіпкер нақты шығыстарға тап
болады.
Дефляциялык тәуекел - дефляция өсімі кезінде бағалар деңгейі
төмеыдейді, кәсіпкерліктің әкономикалық жағдайы нашарлайды табыс
төмендейді.
Валюталыц тәуекелдер сыртқы әкономикалық, несиелік және басқа да
валюталық операцияларды жүргізу кезінде бір шетелдік валюта бағамының басқа
валюта бағамына қатынасының өзгеруімен байланысты валюталық жоғалту
қаупімен түсіндіріледі.
Өтімділік тәуекелі - тұтынушылық құнының және сапалық бағанын өзгерісі
себебінен бағалы қағаздар немесе баска да тауарларды өткізу кезіндегі
мүмкін болатын жоғалтулармен байланысты тәуекелдер.
Инвестициялық тәуекелдер келесі ішкі жүйелік тәуекелдерді қамтиды:
1) жіберіліп қойған пайда тәуекелі;
2) табыстылықтың төмендеу тәуекелі;
3) тікелей қаржылық жоғалтулар тәуекелі.
Жіберіліп цойган пайда тәуекелі — белгілі бір шараларды (мысалы,
сақтандыру, хеджирлеу, инвестициялау т.с.с.) іске асырмау нәтижесінде
жанама (қосымша) қаржылық зиянның (алынбаған табыс) туыыдау тәуекелі.
Табыстылъщтыц төмендеу тәуекелі портфельдік инвестициялар, салымдар
және несиелер бойынша дивидендтер және пайыздар мөлшерінің төмендеу
нәтижесінде туындауы мүмкін.
Портфельдік инвестициялар инвестициялық портфельдің пайда болуымен
байланысты және бағалы қағаздар және басқа активтерді сатып алумен
түсіндіріледі. Портфельдік термині итальян сөзінен Роііе &£Ііо шығып,
инвесторда бар бағалы қағаздардың жиынтығын білдіреді.
Табыстылвіқтың төмендеу тәуекелі келесідей тәуекел түрлерінен түрады:
пайыздық тәуекелдер және несиелік тәуекелдер.
Пайыздык тәуекелдерге тартылған қаражаттар бойынша төленетін пайыздық
мөлшерлемелер ұсынылған несиелер бойынша мөлшерлемелерден жоғары болып
кетуі нәтижесіндегі коммерциялық банктердің, несиелік мекемелердің,
инвестициялық институтардың жоғалту қауіптері жатады. Пайыздық тәуекелдерге
сонымен катар акциялар бойынша дивидендтердің, облигациялар, сертификаттар
және баска бағалы қағаздар нарығындағы пайыздық мөлшерлемелердің
өзгерісімен байланысты инвесторлар жоғалтулар тәуекелі жатады.
Пайыздың нарықтық мөлшерлемесінің өсімі бағалы қағаздардың бағамдық
құнының төмендеуіне алып келеді, әсіресе тұрақты пайызды облигацияларға
қатысты. Пайыздың жоғарылауы салдарынан төмен тұрақты пайыз бойынша
шығарылған және шығару шарттары бойынша әмитент жедел қайта қабылданатын
бағалы қағаздардың массалық алынып тасталуының басталуы мүмкін.
Тұрақтандырылған дәрежемен салыстырғанда орташа нарықтық пайыздың өсуі
кезінде түрақты пайыздық орта мерзімді және ұзақ мерзімді бағалы қағаздарға
өз қаражатын салған
инвестор пайыздық тәуекелге үшырауы мүмкін. Баскаша айтқанда, инвестор
пайыздың жоғарылауы есебінен табыстар өсімін ала алатын еді, бірақ жоғарыда
көрсетілгендерге салынғаы өз каражаттарын босата алмайды.
Түрақтандырылған деңгеймен салыстырғандағы орташа нарыктық пайыздың
төмеыдеуі кезінде түрақты пайызды орта мерзімді және үзақ мерзімді бағалы
қағаздарды айналысқа шығарған әмитент пайыздық тәуекелге үшырауы мүмкін.
Басқаша айтқанда, әмитент нарықтан төмен пайызды қаражаттар тарта алатын
еді, бірақ ол өзі шығарған бағалы қағаздармен байланысты.
Тәуекелдің бүл түрі инфляция жағдайында пайыздық мөлшерлемелердің тез
өсуі кезінде қысқа мерзімді бағалы қағаздар үшін де мән береді.
Несиелік тәуекел - қарыз алушьшың негізгі қарыз және несиегерге
жататын пайыздардың төленбей қалу қаупі. Несиелік тәуекелғе сонымен қатар
қарыздық бағалы қағаздар шығарғаы әмитент қағаздар бойынша пайыздар немесе
қарыздың негізгі сомасын төлей алмайтын жағдай да жатады.
Сонымен қатар несиелік тәуекел тікелей қаржылық жоғалтулар түрлілігі
болуы мүмкін.
Тікелей қаржылық жоғалтулар тәуекелі келесі түрлерін қамтиды: биржалық
тәуекел, селективтік тәуекел, банкроттық тәуекел, сонымен қатар несиелік
тәуекел.
Биржалъщ тәуекелдер өзімен бірге биржалық мәмілелерден жоғалту қаупін
үсынады. Бұл тәуекелдерге келесілер жатады: коммерциялық мәмілелер бойынша
төлемеу тәуекелі, брокерлік фирманың комиссиялық сыйақы төлемеу тәуекелі
және т.б.
Селектиетік тәуекелдер (латын тілінен зеіесгіо - таңдау, сұрыптау)
-инвестициялық портфель қальштастырудағы басқа бағалы кағаздармен
салыстырғанда инвестициялау үшін бағалы қағаздардың түрін, капитал
салымының әдісін дүрыс емес таңдау тәуекелі.
Банкроттыц тәуекелі өзімен бірге капитал салымыньщ әдісін дұрыс емес
таңдау, кәсіпкердің меншікті капиталын толық жоғалту және өзіне алған
міндеттемелер бойынша есептесе алмау нәтижесінде туындайтын қауіпті
үсынады. Нәтижесінде кәсіпкер банкротқа үшырайды.
Қаржы тәуекелі өзімен бірге уақыт функциясын үсынады. Берілген
қаржылық актив немесе капитал салымының түрі үшін тәуекел деңгейі уақыт
бойыыда жоғарылайды. Мысалы, импорттаушының шығыстары бүгінгі күнде
контрактіге отырған кезден, уақыттан мәміле бойынша төлем мерзіміне дейінгі
уақытқа байланысты, себебі үлттық валютаға шетел валютасының бағамыыыц
қатынасы өсуде 9,646..
Шетелдік тәжірибеде капитал салымы тәуекелін саналы анықтау әдісі
ретінде ықтималдық теориясы ұсынылады.
Бұл әдіс инвестициялық жобаыың өткен мерзімдегі нәтижелермен
байланысты ықтималды болашақтағы ақшалай ағымдарын нақты анықтауға
мүмкіндік береді. Егер капитал салымы жобасы бірінші мерзімде қабылданатын
болса, онда келесі мерзімдерде ол қабылдануы мүмкін.
Егер түрлі мерзімдердегі ақша ағымдары бір-бірінен тәуелсіз болатын
болса, оыда әр уақыт мерзімі үшін ақша ағымдарының нәтижелерін ықтималды
орналастыруды анықтау қажет.
Түрлі мерзімдердегі ақша ағымдары арасында байланыс болған жағдайда
бұл тәуелділікті қабылдап, оның негізінде келешектегі жағдай қалай
болатынын елестетіп көруге болады.
1.2. Кәсіпорынның қызметінің тәуекелін бағалау және талдау әдістері
Кез келген қаржылық немесе шаруашылык оперциялардың тиімділігі мен онымен
бірге болатын тәуекел деңгейі бір-бірімен байланысты. Тәуекел факторын
есептемей толық инвестициялық талдау жүргізу мүмкін емес. Сондықтан тәуекел
деңгейін бағалай және оның нақты операция табыстылының деңгейімен
байланыстылығын бағалай білу қажет.
Тәуекелдің мәні мен түріне тәуелсіз кәсіпкерліктің негізгі мақсатына
-салынған капиталдан табыс алуға - тәуекелді анықтау сәйкес келеді.
Төмен табыс табу немесе шығыстарға үшырау ықтималдылығы қаншалықты
жоғары болса, соншалықты жоба тәуекелді болатыны белгілі. Капиталды салу
мүмкін нұсқауларды таңдау кезінде жиі бұл жобаның тәуекелі төменірек
сияқты дегендей абстрактілік пайымдаулармен шектеледі. Алайда, көбінесе
тәуекел деңгейін нақты анықтауға болады, сонымен қатар осы тәуекелге сәйкес
келетін, ұсынылатын жобаның табыстылық деңгейін де анықтауға болады.
Алынған нәтижелерге сүйене отырып, салымшы оған тиімді ақша салымын таіщай
алады, сонымен қатар мүмкін болатын тәуекел деңгейін де төмендете алады.
Тәуекелдің жоғары, орташа немесе төмен деңгейлерін ажьфатады. Тәуекелдің
көлемін (не деңгейін) екі критерий арқылы өлшенеді (бағаланады): орташа
ауытқу мәнімен (дисперсия) және мүмкін болатын нәтижелерді өзғермелілігімен
(вариация).
Сонымен бірге тәуекелдің орташа күтілетін мәні мүмкін болатын
нәтижелерді де бағалайды. Ауытқу орташа күтілетін мәннің орташа көлемнеы
ауытқу өлшемі мен деңгейін көрсетеді.
Кәсіпорынның қаржылық тәуекелін бағалаудағы дисперсия өзімен бірге
тәуекелді салымдардың орташа күтілетін салымдардан нақты қаржылық
нәтижелердің квадраттық ауытқулардың орташа салмақты көлемін үсынады:
а2==(х-х2)п, мүндағы а2 - дисперсия;
х - қаржы ресурстарының салымының әр жағдайы үшін күтілетін мәні;
х - қаржылық тәуекелдің орташа болжамды мәні;
п - қаржы ресурстарының салымдарының саны(жиілік). Дисперсия
қаржылық тәуекелдің жиілігінің абсолютті тербелісіы сипаттайды, ал
тербелістің салыстырмалы дәрежесін вариация коәффициенті көрсетеді. Ол
келесі формуламен анықталады:
у=сғх-100, мұндағы V - вариация коәффициенті;
о - орташа квадраттық ауытқу;
х - қаржылық тәуекелдің орташа болжамды мәні.
Вариция коәффициенті 1-ден 100%-ға дейін өзгеруі мүмкін. Вариация
коәффициеыті қаншалықты жоғары болады, соншалықты тербеліс күшті. Вариация
коәффициентінің түрлі мәндеріые келесідей сапалы баға бекітілген: 10% -ға
дейін - салымдардың төмеы тербелісі; 10-25% - қаржылық тәуекелдің орташа
тербелісі; 25%-даы жоғары - қаржылық тәуекелдің жоғары тербелісі.
Дисперсия мен вариацияны қолданған кезде тәуекелдің қаржылық нәтижеыі
алудың математикалық ықтималдылығы бар екенін ескеру қажет. Бұл
ықтималдылық субъективті әксперттік жолмен немесе объективті қаржыльтқ
тәуекелдің деңгейін математикалық есептеу негізінде анықтауға болады.
Кәсіпорынның тәуекелдерін бағалаудың негізгі әдістері болып
статистикалық әдістер есептеледі. Олардың ішіндегі перспективалы әдіс
қаржылық тәуекелдерді факторлық талдау (факторлық жүйе моделін қолдану)
болып табылады. Мысалы, диверсификацияланған инвестициялық тәуекелді
инвестиция объектісінің даму перспективаларыыың бар-жоқтығы бойынша,
бәсекелестік деңгейі, тапсырыстар саыы, келісілген шарттар саны бойынша, ал
диверсификацияланбаған - несиелер бойынша пайыздық мөлшерлемелер,
инфляциялық күтілімдер, ел әкономикасының дамуының жалпы беталыстары
бойынша бағаланады.
Қаржылық тәуекелді бағалаудың баска да аналитикалық әдістері кеңінен
қолданылады. Іскерлік белсенділік, қаржылық тұрақтылық коәффициенттері
есептеледі, банкроттылыққа ұшырау ықтималдылығы анықталады, жалпы қаржылық
даму деңгейі талданады.
Тәуекел деңгейінің түрлі салыстырмалы сипаттамалары жасалып, рейтингтер
анықталады.
Тәуекелді бағалаудың перспективалы әдісі модельдеу болып табылады. Бұл
әдістің негізгі қиындағы нақты жағдайларға байланысты модельді дұрыс
таңдау. Модельдер қаржылық тәуекел ықтималдылығын бағалап, нақты жағдайды
болжамдауға мүмкіндік береді.
Тәжірибеде тәуекелдерді бағалауда аналогиялар әдісі қолданылады. Қаржы
менеджерлері, мамандар түрлі шығарылымдар немесе басқа кәсіпорындар
тәжірибесі негізінде белгілі бір жағдайлардың болуы, қаржылық нәтижелер алу
ықтималдылығын, каржылық тәуекел деңгейін анықтайды. Осы әдіс негізінде
көптеген кәсіпорындардың тактикасы мен стратегиясы құрылады. Бірақ әр
кәсіпорынның өзіндік кадрлік, шикізаттық және салалық сипаттағы
ерекшеліктері бар екенін ескеру қажет.
Тәуекелді бағалаудьщ негізгі әдісі кәсіпорынның каржылық жағдайын
кешенді талдау, оның қаржылық тұрақтылығы пен төлемқабілеттілігін талдау
болып табылады.
Кәсіпорынның қаржылық жағдайын әкспресс-талдау кеңінен тараған. Оның
мақсаты - кәсіпорынның балансы мен каржылық нәтижелер және оларды қолдану
туралы есебі негізінде жалпы қаржылық жағдайын және даму динамикасын
бағалау. Мұнда қаражаттарды (активтерді) орналастыру мен қолдануына,
олардьщ көздеріне (меншікті капитал мен міндеттемелер, яғни пассивтер)
назар аударылады.
Қаржылык жағдай тұрақтылығының баланстық моделі кеңінен танымал. Бұл
модель негізінде қаржылық тәуекел облысы анықталады және кәсіпорьшның
қаржылық тұрақтылық деңгейі талданады:
Ф + 3 + Дс - Ис + Кт + К + Р,
мұндағы Ф - негізгі қүралдар немесе басқа айналымнан тыс активтер; 3 -
запастар мен шығыстар;
Дс - ақшалай қаражаттар, қысқа мерзімді қаржылық салымдар, дебиторлық
қарыздар және басқа активтер; Ис - меншікті қаражаттар көздері;
Кт - орташа, ұзақ мерзімді несиелер және қарыздық қаражаттар; К -
қысқа мерзімді несиелер; Р - кредиторлық қарыздыр.
Қаржылық тәуекелді бағалау үшін қаржылық тәуекел ықтималдылығын
сипаттауға мүмкіндік беретін коәффициенттерді (мультипликаторлар) есептеуде
негізделетін мультипликативті әдісті қолдануға болады. Белгілі
көрсеткіштерді (коәффициенттерді) есептеу есеп берудің белгілі баптары
арасындағы қатынасын анықтауданегізделеді.
Кәсіпорыының қаржылық тәуекелін компыотерлік имитациясы перспективалы
болып табылады. Қазіргі кезде тәуекелді бағалау бойынша дайвш бағдарламалық
өнімдер жиынтығы жасалған. Әр кәсіпорынның қаржылық тәуекелді жекеше
модельдеу мүмкіндіктері бар.
Қаржылық жағдайды болжамдау каржылық тәуекел ықтималдылығын анықтауға,
болашақта кәсінорынның даму перспективасын айқындауға мүмкіндік береді.
Сонымен бірге болжамдау қаржылық талдау мен жоспарлауға сүйенеді.
Қаржы тәуекелніің сыртқы белгілері келсесілер: міндеттемелерді
орындамау, төлемдерді тоқтату, салвіқтарды төлеу мерзімдерінің
кешіктірілуі, өндірістік, коммерциялык дәстүрлі байланыстардың бүзылуы.
Ішкі белгілері: өндірістің тоқтап қалуы, өткізу колемінің төмендеуі,
жүмысшылардың қызметтен босатылуы, мерзімі өтіп кеткен кредиторлық қарыздың
жоғары үлесі, қаржы-шаруашылық қызмет нәтижелерінің төмен көрсеткіштері,
қаржыландыру көздері ретінде қарвіздық қаражаттарды қолдану үлесінің
жоғарылылығы.
Кәсіпорынның тәуекелін бағалау үшін рейтингілік әдіс қолданылуы мүмкін.
Оның мәні: негізгі көрсеткіштер корреляциялық-регрессиялық талдау көмегімен
топтастырылады. Кейін кәсіпорынның әксперттік өлшем бойынша белгілі
көрсеткіштердің орта салмақты рейтинг мәні (орны) ретінде есептелетін
интегралды рейтингі анықталады. Келесі кезеңде кәсіпорындардың талданатын
топтарындағы тәуекел деңгейі бойынша әр кәсіпорынның интегралды рейтинг
мәні есептеледі. Рейтингте бірінші орынды әкономикалық потенциалы жоғары
және төмен деңгейлі тәуекелді кәсіпорын алады.
Кәсіпорынның әкономикалық қызметінің тәуекелін сапалы бағалау
төмендегілерді қарастырады:
тәуекел факторларын анықтау;
тәуекел туындайтын жағдайларды талдау;
тәуекелдердің потенциалды облысын анықтау.
Әр кәсіпорында жіберілетін тәуекелдің облысын анықтау қажет. Тәуекел
облысы - жалпы жоғалтулар бекітілген тәуекелдің шекті мәнінен аспайтын
мүмкін болатын жоғалтулардың кейбір зонасы.
Тәуекел көлеміне (зона) салалар ерекшеліктері, халық шаруашылығының
қүрылымдық қайта күру жағдайында сала жағдайының өзгерісі, өндірістің
мерзімдік сипаты, капитал айналымдылығының жылдамдығы, өндірілетін өнім
диверсификация мүмкіндігі, клиенттер мен жабдықтаушылыр диверсификациясы,
әлемдік нарыққа шығу мүмкіндігі әсер етеді.
Саланың арыайы тәуекелдерін ескеру қажет. Тәуекелдің келесі облыстары
бар:
тәуекелсіз зона;
минималды тәуекел облысы;
жоғары тәуекел облысы;
критикалық тәуекел облысы;
жіберуге болмайтын тәуекел облысы.
І.З.Тәуекел менеджментінін мәні мен мазмүны.
Тәуекел менеджменті кәсіпкерлік қызметінің сферасы сақтандыру нарығы болып
табылады. Сақтандыру нарығы - сақтандыру бойынша әкономикалық қатынастардың
пайда болу сферасы. Сактандыру нарығы сақтандыру компанияларымен
(қоғамдары) және мемлекеттік емес зейнетақы қорларымен азаматтарға және
шаруашылық жүргізуші субъектілеріне ұсынылатын сактандыру қызметтері сауда-
саттық объектісі болып табылатын ақшалай қатыыастар сферасымеы
түсіндіріледі.
Тәуекел-менеджменті тәуекелді басқару және әкоыомикалық, иақтырақ
айтқаыда, осы басқару процессінде туындайтын қаржылық қатынастарды басқару
жүйесі болып табылады.
Тәуекел-менеджменті басқарудың стратегиясы мен тактикасынан түрады.
Басқару стратегиясы қойылған мақсаттарға жету үшін қаражаттарды
пайдалану әдістері және бағыттарымен түсіндіріледі. Бүл әдіске шешімді
қабылдау үшін белгілі бір ережелер мен шектеулер жиынтығы сәйкес келеді.
Тактика - нақты жағдайларда қойылған мақсаттарға жету үшін нақты
әдістер мен тәсілдер. Басқару тактикасының міндеті ең оптималды шешім және
берілген шаруашылық жағдайда оптималды басқару әдістері меы тәсілдерін
таңдау болып табылады.
Тәуекел менеджменті басқару жүйесі ретінде екі ішікіжүйеден тұрады:
басқарылатын ішкіжүйе (басқару объектісі) және басқаратын ішкіжүйе (басқару
субъектісі).
Тәуекел менеджментінде басқару объектісі болып капиталдың тәуекелді
салымы және тәуекелді өткізу процессінде шаруашылық жүргізуші субъектілері
арасындағы әкономикалық қатынастар табылады. Бұл әкономикалық қатынастарға
сақтанушы мен сақтандырушы арасындағы, несие алушы меы несие беруші,
кәсіпкерлер (серіктестер, бәсекелестер) арасындағы қатынастар жатады және
т.с.с.
Тәуекел менеджментіыің басқару субъектісі - түрлі басқарушылық істің
әдістері мен тәсілдері арқылы баскару объектінің мақсаттылық бағытты қызмет
етуін жүзеге асыратын арнайы адамдар тобьт (қаржы менеджері, сақтаыдыру
маманы, аквизитор, актуарнй, андеррайтер және т.б.)-
Субъектінің басқару объектісіне әсер еті процессі, яғни баскару
процессі басқаратьш және басқарылатын ішкіжүйе арасында белгілі бір
ақпаратты айналдыру жағдайында жүзеге асырылады. Басқару процессі оның
нақты мазмұнынан тәуелсіз ақпараттарды алу, беру және қолдануды үсынады.
Тәуекел менеджментінде белгілі жағдайларда сенімді және жеткілікті
ақпараттарды алу маңызды орын алады, себебі тәуекел жағдайында қызмет ету
бойынша нақты шешім қабылдауға мүмкіндік береді.
Тәуекел менеджментінің қызмет етуінде ақпараттык камтамасыз ету
ақпараттың түрлі типтерінеы түрады: статистикалық, әкоиомикалық,
коммерциялық, қаржылық және т.б.
Бұл ақпарат белгілі бір ықтималдылық туралы сақтық жағдайдың
тауарларға және капиталға сүраныстың бар-жоқтығы және сүраныс мөлшері,
өздерінің клиенттері, серіктестері, бәсекелестерінің қаржылық тұрақтылығы
және төлемқабілеттілігі,бағалар; бағамдар және тарифтер, сонымен қатар
сақтандырушьтлар шарттары жөнініде, дивидендтер және пайыздар туралы
мәліметтерден тұрады 3,786..
Кез келген шешім ақпаратқа негізделеді. Ақпараттың сапасы өте маңызды.
Ақпарат қаншалықты аутқыған болса, соншалықты шешім анықты емес болады.
Ақпарат сапасы оны алған кезде бағалануы тиіс. Ақпарат жылдам ескіреді,
сондықтан ол жедел қолданылуы қажет.
Тәуекел меиеджменті белгілі бір қызметтер атқарады.
Тәуекел менеджментінің қызметтерінің екі типі бар:
* басқару объектісінің қызметтері;
* басқару субъектісінің қызметтері.
Тәуекел менеджментінде басқару объектісінің қызметтеріне
келесілерді ұйымдастыру жатады:
- тәуекелді шешу;
* тәуекелді капитал салымдарын;
* тәуекел мөлшерін төмендету бойынша жүмыстарын;
* тәуекелді сақтандыруды; шаруашылық процесс субъектілері
арасында әкономикалық байланыстар мен қатьшастарды.
Тәуекел менеджментінің басқару субъектінің қызметтеріне келесілер
жатады:
* болжамдау;
* ұйымдастыру;
* координациялау;
* ынталандыру;
* бақылау.
Тәуекел менеджментіндегі болжамдау объектінің толықтай немесе оның
бөлшектерінің қаржылық жағдайын келешекте өзгерістерін калыптастырумен
түсіндіріледі. Болжамдау - белгілі жағдайды алдын ала көру.
Болжамдау жасалған болжамдарды тәжірибеде бұлжытпай жүзеге асыру
міндетті емес. Болжамдау ерекшелігі бағыталған беталыстар негізінде басқару
объектісінің қаржылық жағдайын дамуының түрлерін анықтайтын қаржылық
көрсеткіштерді құрудағы баламалылық (альтернативтілік) болып табылады.
Тәуекел динамикасында болжамдау өзгеріс беталысын әксперттік бағалау
есебімен өткенді болашаққа әкстраполяциялау негізінде де, өзгерісті тікелей
елестете көру негізінде де жүзеге асырылуы мүмкін. Бүл өзгерістер күтпеген
кезде болуы мүмкін. Бұл өзгерістерді алдын ала елестете көру негізінде
басқару менеджердің нарықтық механизм бойынша сезгіштік болуын және жедел
шешім қолдануды талап етеді.
Тәуекел менеджментінде үйымдастыру белгілі бір ережелер мен
процедуралардың негізінде тәуекелді капитал салымьшың бағдарламасын
өткізетін адамдардың бірігуімен түсіндіріледі. Бұл ережелер мен
процедураларға басқару органдарын құру, басқару аппаратының құрылымын
қалыптастыру, басқарушылық бөлімшелердің арасында арабайланысты бекіту,
нормалар, ыормативтер, әдістемелерді жасау және т.с.с.
Тәуекел менеджментінде реттеу арқылы берілген параметрлерден ауытқу
жағдайында басқару объектісінің түрақтылық жағдайына жету іске асырылады.
Реттеу ең алдымен туындаған ауытқуларды жою бойьшша жасалып жатқан
шараларды қамтиды.
Тәуекел менеджментінде координациялау тәуекелді басқару жүйесінің
барлық буындарының, басқару аппараты және мамаыдардың барлығының жүмысының
келусішілігімен түсіндіріледі.
Координациялау басқару объектісінің, басқару субъектісінің, басқару
аппаратының және бөлек жұмысшының бірлігін қамтамасыз етеді.
Тәуекел менеджментінде ынталандыру қаржы менеджерлерін, басқа
мамандарды өз еңбектерінің нәтижесіне қызығушылықиен түсіндіріледі.
Тәуекел менеджментіндегі бақылау тәуекел деңгейін төмендету бойынша
жұмысты үйымдастыруды тексерумен түсіндіріледі. Бақылау аркылы тәуекелді
кагштал салымының табыстылығы, пайда мен тәуекелдің арақатынасы туралы,
қътзмет етудің бағытталған бағдарламасьтн іске асыру деңгейі туралы ақпарат
жиналады. Осы ақпарат негізінде қаржылық бағдарламаларға, қаржылық жұмысты
ұйымдастыруда, тәуекел менеджментін үйымдастыруда өзгерістер енгізіледі.
Тәуекел деңгейін төмендету бойынша шаралар нәтижесін талдауды үсыыады.
ІАҚаржылық тәуекелді төмендету тәсілдері Қаржы тәуекелдері түрлі әдістер
мен тәсілдер көмегімен шешіледі. Қаржы тәуекелдерін шешу құралдары болып
олардан қашу, ұстап қалу, беріп жіберу, деңгейіы төмендету.
Тәуекелден қашу тәуекелмен байланысты шарадан жай ауытқумен
түсіндіріледі. Алайда кәсіпкер үшін көбінесе тәуекелден қашу пайда алу
мүмкіндігін қолданбауды білдіреді. Тәуекелді ұстап қалу - тәуекелді
инвестордың жауаптылығына қалтыру. Сонымен, инвестар венчурлік капиталды
сала отырып, вечурлік капиталдың мүмкін болатын жоғалтуларын меншікті
қаражаттары есебінен өтей алатынын алдын ала ескереді. Тәуекелді беріп
жіберу инвестор тәуекел жауаптылығьш басқа біреуге, мысалы сақтандыру
қоғамына, беріп жіберумен түсірдіріледі. Бүл жағдайда тәуекелді беріп
жіберу қаржы тәуекелін сақтандыру жолымен жасалды. Тәуекел деңгейін
төмендету - жоғалтулар ықтималдылығын және көлемін қысқарту.
Қаржы тәуекелін шешуде нақты қүралдарды таңдауда инвестор келесі
принциптерге сүйенуі тиіс:
* меншікті капитал мүмкіндігінше ғана тәуекел етуге болады;
* тәуекелдің соңын ойлау керек;
* аз нәрсе үшін көппен тәуекел етуге болмайды.
Бірінші принципке сүйенуде инвестор капитал салымын жасаудан бұрын
тиіс:
* берілген тәуекел бойынша мүмкін болатын шығыстар көлемін
максималды түрде анықтау;
* оларды (шығыстарды) капитал салымының көлемімен салыстыру;
* олрады (шығыстарды) барлық меншікті қаржы ресурстармен
салыстырып, инвесторды банкроттыққа әкелмей ме екенін анықтау.
Капитал салымы бойынша шығыстар көлемі капитал көлеміне тең, не одан
кіші, не үлкен болуы мүмкін.
Портфельді инвестиция кезінде, яғни екінші ретті нарықта сатуға болатын
бағалы қағаздарды сатып алған кезде шығыс көлемі әдетте шығыстанатын
капитал көлемінен аз. Инвестордың өзіндік қаржылық ресурстардың
қөлемі және максималды мүмкін болатын шығыстар көлемінің арақатынасы
банкроттыққа апаратын тәуекел деңгейі. Ол тәуекел
коәффициентімен өлшенеді: Кр = У С, мүндағы Кр - тәуекел коәффициенті;
У - максималды мүмкін болатын шығыс сомасы; С - нақты түскен қаражатттар
есебімен өзіндік қаржылық ресурстар көлемі.
Екінші принципке сүйену инвестор шығыстың максималды мүмкін болатын
көлемін біле отырьш, оның тәуекелдің ықтималдылылығы қандай екенін
анықтауды жоне тәуекелден (яғни шарадан) бас тарту, тәуекелді өз
жауаптылығына алу ыемесе тәуекелді басқа тұлғаның жауаптылығына беру
шешімін қабылдауды талап етеді
Үшінші принциптің қызмет етуі қаржы тәуекелін әсіресе беріп жіберуде
көрінеді. Бүл жағдайда инвестор сақтандыру сомасві мен сақтандыру сыйақы
өзіне жағымды арақатынасын анықтау тиіс. Сақтандыру сыйақысы немесе
сақтандыру жарнасы - бүл сақтанушының сақтандырушыға сақтандыру тәуекелі
үшін төлемі. Сақтандыру сомасы - материалдық қүндылықтар (немесе
сақтанушының азаматтық жауапкершілігі, өмірі жіне денсаулығы)
сақтандырылған ақша сомасы. Егер шығыс көлемі сақтандыру сыйақысын
үнемдеумен салыстырғанды үлкен болса, онда тәуекел үсталынып қалуы тиіс
емес, себебі иывестор тәуекелді өзіне алмау керек. Қаржы тәуекел деігейін
төмендеті үшін түрлі әдістер қолданылады:
* диверсификациялау;
* таңдау және нәтижелер туралы қосымша акпараттар алу;
* шектеу;
* сақтандыру;
* жабу;
* хеджирлеу және т.б.
Диверсификациялау өздерінің арасында тығыз байлаыысты түрлі салым
объектілері арасында инвестицияланатын қаражаттарды орналастыру процесін
білдіреді. Диверсификациялау принципінде клиенттерге өз акцияларын сататын,
ал алған қаражаттарды нарықтан сатьтп алынатын және түрақты орташа табыс
әкелетін түрлі бағалы қағаздарға салатын инвестициялык қорлардың қызметіне
негізделеді. Диверсификациялау түрлі қызметтер арасында капиталды
орналастыру кезінде тәуекелдің бөлімінен қашуға мүмкіндік береді. Сонымен,
инвестор бір акционерлік қоғам орнына бірнеше түрлі акционерлік қоғам N
акцияларын сатып алу табыс ықтималдылығын N есеге көбейтеді және сәйкесінше
тәуекел деігейін N есе төмендетеді.
Кейде инвестор нәтижелер аныкталмаған және шектелгеы ақпараттар
жағдайьшда шешім қабылдайды. Әрине, егер инвесторда толық ақпарат болса, ол
сапалы болжам жасап, тәуекел діңгейін төмендете алатын еді. Бұл жағдай
ақпаратты тауар ретінде көрсетеді. Ақпарат бағалы тауар болып табылады, ол
үшін инвестор үлкен ақша төлеуге дайын, олай болса, ақпаратқа капитал
салымы кәсіпкерліктің бір сферасы болып табылады. Толық ақпарат қүны толық
ақпарат бар кездегі бір нәрсеыің күтілетін сатып алу құны мен ақпарат толық
емес жағдайдағы күтілетін құн арасындағы қатынасы ретінде есептеледі. Егер
болжам нақты болып шықпаса да, қаражаттарды перспективаға өткізудің сапалы
болжамын қамтамасыз ететін сүраныс пен өткізу нарығын зеттеуге салған
тиімді.
Шектеу - шығыстар, сатулар, несиелер және тағы басқалардың шекті
сомасын бекіту. Шектеу тәуекел деңгейін тәмендетудің маңызды құралы болып
табылады және шектеуді банктер қарыз беруде, овердрафт келісімшартына
отырғанда; шаруашвшық жүргізуші субъектілер тауарлардві несиеге(несие
карточкасы бойынша), жол чектері және еврочектер бойынша
сату, инвесторлар капитал салымы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
І.Қаржы тәуекелін басқару теориясы
1. Тәуекел мәні, мазмұны және түрлері
2. Косіпорынның қызметінің тәуекелін бағалау және талдау әдістері
3. Тәуекел менеджментінің мәні мен мазмүны
4. Қаржылық тәуекелді төмендету тәсілдері
2. Қазақтелеком АҚ филиалының қаржылық тәуекелін талдау
2.1.Кәсіпорын қызметін қаржылық талдау
2.2.Кәсіпорындағы қаржы тәуекелін басқару жүйесін талдау
3.Кәсіпорындағы қаржы тәуекелін басқару жүйесін жетілдіру
3.1 Тәуекелді басқару бағдарламаларын қаржыландыру
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер
Кіріспе
Нарықтық әкономика жағдайында тәуекел - бұл кәсіпкерліктің маңызды
әлементі. Тәуекел адамдардың кабылдайтын шешімдерінің дұрыс нәтижелілігіне
әсер ететін көптеген шарттар және факторлармен байланысты қызметтердің кез
келген түрлеріне тән. Тарихи тәжірибе көзделген нәтижелерге жетпеу тәуекелі
тауарлы-ақшалай қатынастар және шаруашылық айналым қатысушыларының
бәсекелестігі жалпылылығында көрінетіндігін көрсетеді. Сондықтан капиталдық
қатынастардың пайда болуы және дамуымен байланысты тәуекелдің түрлі
теориялары пайда болады, ал әкономикалық теорияның классиктері шаруашылық
қызметтегі тәуекел мәселелерін зерттеуге көп көңіл бөледі.
Тәуекелсіз кәсіпкерлік болмайды. Ең көп табысты жоғары тәуекелді
нарықтық операциялар әкеледі. Алайда барлық жерде шек керек. Тәуекел
міндетті түрде максималды жіберілетін шекке дейін есептелуі тиіс.
Өз нарықтық қызметте қате жіберуден қорықпау өте маңызды, өйткені олардан
ешкім саі^тандырылмаған, ең маңыздысы - қателіктерді қайталамау. Менеджер
міндеті нарықта тік бүрылыстарды ж.үмсарту үшін қосымша мүмкіндіктерді
алдын ала ескеруге бағытталады. Менеджменттін басты мақсаты, әсіресе
Қазақстанның бүгінгі жағдайында, ең қиын жағдайларда табыстың тек аз ғана
төмендеуі болуы мүмкін, бірақ банкрот туралы сөз болмауы тиіс. Сондықтан
әрқашан тәуекелді басқаруды әрқашан жетілдіруге ерекше назар аударылады,
яғни тәуекел-менеджментін жетілдіру.
Нарътқтық әкономика жағдайында өндірушілер, сатушылар және сатып алушылар
бәсекелестік жағдайында өздері, яғни өз үрей және тәуекел жағдайында қызмет
етеді. Сондықтан олардың қаржылық болашағы көбінесе аз болжанады. Тәуекел-
менеджменті тәуекелді бағалау, бизнесте пайда болатын қаржылық катынастар
және тәуекелді баскару жүйесі болып табылады. Белгілі бір дәрежеде тәуекел
жағдайы болуын болжамдауға және
тәуекел дәрежесін уақытылы төмендету шараларын қабылдауға мүмкіндік беретін
түрлі тәсілдер қолдана отырып, тәуекелді басқаруға болады.
Тәуекел мөлшеріне және дәрежесіне стратегия және қаржылық менеджмент
әдістерімен жүзеге асырылатын қаржылық механизм арқылы нақты әсер етуге
болады. Бұл тәуекелді басқарудың өзіндік механизмі тәуекел-менеджменті
болып табылады. Тәуекел-менеджментінің негізі тәуекелді анықтау және
төмендету бойынша үйымдастырушылық жұмыстар больга табылады.
Бұл курстық жұмыстың негізгі мақсаты - қаржылық тәуекелдің мәнін
толығырақ ашып, нақты кәсіпорын мысалында қаржы тәуекелін басқару жуйесін
талдау және оның жетіспеушіліктері мен оны жетілдіру бойынша ұсыныстар
беру. Курстық жұмыс үш бөлімнен тұрады. Бірінші бөлімінде каржы тәуекелін
басқару теориясы, яғни тәуекел түрлері, оны бағалау әдістері, тәуекел-
менеджментінің мазмүны, тәуекелді төмендету тәсілдері жазылған.
Екінші бөлімінде нарықтық әкономика жағдайыыда кәсіпорьш мысалы
ретінде Қазақтелеком акционерлік қоғамының филиалы алынып, қаржылық
жағдайы, қаржылық тәуекелді басқару жүйесі талданады.
Үшінші бөлімінде қаржылық тәуекелді басқару жүйесі жетілдіру туралы
сөз болады.
І.Қаржы тәуекелін басқару теориясы
І.І.Тәуекел мәні, мазмұны және түрлерІ
Тәуекел табиғаттың түрлі құбылыстары және қоғамның қызмет түрлерінің
ерекшелігінен туындайтын мүмкін болатын жоғалтулар қаупімен түсіндіріледі.
Әкономикалық категория ретінде тәуекел өзімен бірге болуы мүмкін
немесе болмауы да мүмкін жағдайларды ұсынады. Мүндай жағдайдың туындауы
салдарынан келесідей үш әкономикалык нәтиже болуы мүмкін: жағымсыз (ұтылыс,
зиян, шығын), нольдік, жағымды (ұтыс, пайда, табыс).
Тәуекелді басқаруға болады, яғни тәуекелдік жағдай туындауын белгілі
бір шекте болжамдау және тәуекел дәрежесін төмендету үшін шаралар
қабылдауға мүмкіндік беретін түрлі шаралар қолдануға болады.
Көбінесе тәуекелді басқаруды ұйымдастыру тиімділігі тәуекелдің
сьшыптамасына тәуелді.
Мүмкін болатын нәтижеге (тәуекелдік жағдайдың нәтижесіне) байланысты
тәуекелдер екі үлкеи топка бөлуге болады: таза және спекулятивтік.
Таза тәуекелдер жағымсыз немесе нольдік нәтиже алуға мүмкіндік береді.
Бүл тәуекел түрлеріне келесілер жатады: табиғи, әкологиялық, саясаттық,
транспорттық және коммерциялық тәуекелдер бөлімі (мүліктік, өндірістік,
саудалық).
Спекулятивтік тәуекелдер жағымды да, жағьғмсыз да нәтиже алу
мүмкіндігімен сипатталады. Бүл тәуекел түрлеріне коммерциялық тәуекелдер
бөлімі болып табылатын қаржы тәуекелдері жатады.
Курстық жұмыс тақырыбы қаржы тәуекелімен байланысты болғандықтан қаржы
тоуекеліне тереңірек тоқталамыз.
Қаржы тәуекелі кәсіпорын қаржылық институттармен (банктер, қаржылық,
инвестициялық, сақтандыру компаниялары, биржалар және т.б.)
қатынасы процесінде пайда болады.
Қаржы тәуекелінің туындау себептері - инфляциялық факторлар, банктің
есептік мөлшерлемелерінің өсуі, бағалы қағаздар кұиының төмендеуі және т.б.
Қаржы тәуекелдері екі түрге бөлінеді:
1) ақшаның сатып алу қабілеттілігімен байланысты тәуекелдер;
2) капитал салымдарымен байланысты тәуекелдер (инвестициялық
тәуекелдер).
Ақшаның сатып алу кабілеттілігімен байланысты тәуекелдерге
тәуекелдердің келесі түрлері жатады: инфляциялық және дефляциялық
тәуекелдер, валюталық тәуекелдер, өтімділік тоуекелі.
Инфляция ақшаның құнсыздануы болып табылады, бағалар өседі. Дефляция -
инфляцияға кері процесс, ол бағалардын төмендеуінен және соған сәйкес
ақшаның сатып алу қабілетінің жоғарылауынан көрінеді.
Инфляцыялъщ тәуекел - инфляция өсімі кезінде накты сатьга алу
қабілеттілігі көзқарасынан өсуден көрі алынатын ақшалай табыстар тез
қүнсыздануындағы тәуекел. Мұндай жағдайда кәсіпкер нақты шығыстарға тап
болады.
Дефляциялык тәуекел - дефляция өсімі кезінде бағалар деңгейі
төмеыдейді, кәсіпкерліктің әкономикалық жағдайы нашарлайды табыс
төмендейді.
Валюталыц тәуекелдер сыртқы әкономикалық, несиелік және басқа да
валюталық операцияларды жүргізу кезінде бір шетелдік валюта бағамының басқа
валюта бағамына қатынасының өзгеруімен байланысты валюталық жоғалту
қаупімен түсіндіріледі.
Өтімділік тәуекелі - тұтынушылық құнының және сапалық бағанын өзгерісі
себебінен бағалы қағаздар немесе баска да тауарларды өткізу кезіндегі
мүмкін болатын жоғалтулармен байланысты тәуекелдер.
Инвестициялық тәуекелдер келесі ішкі жүйелік тәуекелдерді қамтиды:
1) жіберіліп қойған пайда тәуекелі;
2) табыстылықтың төмендеу тәуекелі;
3) тікелей қаржылық жоғалтулар тәуекелі.
Жіберіліп цойган пайда тәуекелі — белгілі бір шараларды (мысалы,
сақтандыру, хеджирлеу, инвестициялау т.с.с.) іске асырмау нәтижесінде
жанама (қосымша) қаржылық зиянның (алынбаған табыс) туыыдау тәуекелі.
Табыстылъщтыц төмендеу тәуекелі портфельдік инвестициялар, салымдар
және несиелер бойынша дивидендтер және пайыздар мөлшерінің төмендеу
нәтижесінде туындауы мүмкін.
Портфельдік инвестициялар инвестициялық портфельдің пайда болуымен
байланысты және бағалы қағаздар және басқа активтерді сатып алумен
түсіндіріледі. Портфельдік термині итальян сөзінен Роііе &£Ііо шығып,
инвесторда бар бағалы қағаздардың жиынтығын білдіреді.
Табыстылвіқтың төмендеу тәуекелі келесідей тәуекел түрлерінен түрады:
пайыздық тәуекелдер және несиелік тәуекелдер.
Пайыздык тәуекелдерге тартылған қаражаттар бойынша төленетін пайыздық
мөлшерлемелер ұсынылған несиелер бойынша мөлшерлемелерден жоғары болып
кетуі нәтижесіндегі коммерциялық банктердің, несиелік мекемелердің,
инвестициялық институтардың жоғалту қауіптері жатады. Пайыздық тәуекелдерге
сонымен катар акциялар бойынша дивидендтердің, облигациялар, сертификаттар
және баска бағалы қағаздар нарығындағы пайыздық мөлшерлемелердің
өзгерісімен байланысты инвесторлар жоғалтулар тәуекелі жатады.
Пайыздың нарықтық мөлшерлемесінің өсімі бағалы қағаздардың бағамдық
құнының төмендеуіне алып келеді, әсіресе тұрақты пайызды облигацияларға
қатысты. Пайыздың жоғарылауы салдарынан төмен тұрақты пайыз бойынша
шығарылған және шығару шарттары бойынша әмитент жедел қайта қабылданатын
бағалы қағаздардың массалық алынып тасталуының басталуы мүмкін.
Тұрақтандырылған дәрежемен салыстырғанда орташа нарықтық пайыздың өсуі
кезінде түрақты пайыздық орта мерзімді және ұзақ мерзімді бағалы қағаздарға
өз қаражатын салған
инвестор пайыздық тәуекелге үшырауы мүмкін. Баскаша айтқанда, инвестор
пайыздың жоғарылауы есебінен табыстар өсімін ала алатын еді, бірақ жоғарыда
көрсетілгендерге салынғаы өз каражаттарын босата алмайды.
Түрақтандырылған деңгеймен салыстырғандағы орташа нарыктық пайыздың
төмеыдеуі кезінде түрақты пайызды орта мерзімді және үзақ мерзімді бағалы
қағаздарды айналысқа шығарған әмитент пайыздық тәуекелге үшырауы мүмкін.
Басқаша айтқанда, әмитент нарықтан төмен пайызды қаражаттар тарта алатын
еді, бірақ ол өзі шығарған бағалы қағаздармен байланысты.
Тәуекелдің бүл түрі инфляция жағдайында пайыздық мөлшерлемелердің тез
өсуі кезінде қысқа мерзімді бағалы қағаздар үшін де мән береді.
Несиелік тәуекел - қарыз алушьшың негізгі қарыз және несиегерге
жататын пайыздардың төленбей қалу қаупі. Несиелік тәуекелғе сонымен қатар
қарыздық бағалы қағаздар шығарғаы әмитент қағаздар бойынша пайыздар немесе
қарыздың негізгі сомасын төлей алмайтын жағдай да жатады.
Сонымен қатар несиелік тәуекел тікелей қаржылық жоғалтулар түрлілігі
болуы мүмкін.
Тікелей қаржылық жоғалтулар тәуекелі келесі түрлерін қамтиды: биржалық
тәуекел, селективтік тәуекел, банкроттық тәуекел, сонымен қатар несиелік
тәуекел.
Биржалъщ тәуекелдер өзімен бірге биржалық мәмілелерден жоғалту қаупін
үсынады. Бұл тәуекелдерге келесілер жатады: коммерциялық мәмілелер бойынша
төлемеу тәуекелі, брокерлік фирманың комиссиялық сыйақы төлемеу тәуекелі
және т.б.
Селектиетік тәуекелдер (латын тілінен зеіесгіо - таңдау, сұрыптау)
-инвестициялық портфель қальштастырудағы басқа бағалы кағаздармен
салыстырғанда инвестициялау үшін бағалы қағаздардың түрін, капитал
салымының әдісін дүрыс емес таңдау тәуекелі.
Банкроттыц тәуекелі өзімен бірге капитал салымыньщ әдісін дұрыс емес
таңдау, кәсіпкердің меншікті капиталын толық жоғалту және өзіне алған
міндеттемелер бойынша есептесе алмау нәтижесінде туындайтын қауіпті
үсынады. Нәтижесінде кәсіпкер банкротқа үшырайды.
Қаржы тәуекелі өзімен бірге уақыт функциясын үсынады. Берілген
қаржылық актив немесе капитал салымының түрі үшін тәуекел деңгейі уақыт
бойыыда жоғарылайды. Мысалы, импорттаушының шығыстары бүгінгі күнде
контрактіге отырған кезден, уақыттан мәміле бойынша төлем мерзіміне дейінгі
уақытқа байланысты, себебі үлттық валютаға шетел валютасының бағамыыыц
қатынасы өсуде 9,646..
Шетелдік тәжірибеде капитал салымы тәуекелін саналы анықтау әдісі
ретінде ықтималдық теориясы ұсынылады.
Бұл әдіс инвестициялық жобаыың өткен мерзімдегі нәтижелермен
байланысты ықтималды болашақтағы ақшалай ағымдарын нақты анықтауға
мүмкіндік береді. Егер капитал салымы жобасы бірінші мерзімде қабылданатын
болса, онда келесі мерзімдерде ол қабылдануы мүмкін.
Егер түрлі мерзімдердегі ақша ағымдары бір-бірінен тәуелсіз болатын
болса, оыда әр уақыт мерзімі үшін ақша ағымдарының нәтижелерін ықтималды
орналастыруды анықтау қажет.
Түрлі мерзімдердегі ақша ағымдары арасында байланыс болған жағдайда
бұл тәуелділікті қабылдап, оның негізінде келешектегі жағдай қалай
болатынын елестетіп көруге болады.
1.2. Кәсіпорынның қызметінің тәуекелін бағалау және талдау әдістері
Кез келген қаржылық немесе шаруашылык оперциялардың тиімділігі мен онымен
бірге болатын тәуекел деңгейі бір-бірімен байланысты. Тәуекел факторын
есептемей толық инвестициялық талдау жүргізу мүмкін емес. Сондықтан тәуекел
деңгейін бағалай және оның нақты операция табыстылының деңгейімен
байланыстылығын бағалай білу қажет.
Тәуекелдің мәні мен түріне тәуелсіз кәсіпкерліктің негізгі мақсатына
-салынған капиталдан табыс алуға - тәуекелді анықтау сәйкес келеді.
Төмен табыс табу немесе шығыстарға үшырау ықтималдылығы қаншалықты
жоғары болса, соншалықты жоба тәуекелді болатыны белгілі. Капиталды салу
мүмкін нұсқауларды таңдау кезінде жиі бұл жобаның тәуекелі төменірек
сияқты дегендей абстрактілік пайымдаулармен шектеледі. Алайда, көбінесе
тәуекел деңгейін нақты анықтауға болады, сонымен қатар осы тәуекелге сәйкес
келетін, ұсынылатын жобаның табыстылық деңгейін де анықтауға болады.
Алынған нәтижелерге сүйене отырып, салымшы оған тиімді ақша салымын таіщай
алады, сонымен қатар мүмкін болатын тәуекел деңгейін де төмендете алады.
Тәуекелдің жоғары, орташа немесе төмен деңгейлерін ажьфатады. Тәуекелдің
көлемін (не деңгейін) екі критерий арқылы өлшенеді (бағаланады): орташа
ауытқу мәнімен (дисперсия) және мүмкін болатын нәтижелерді өзғермелілігімен
(вариация).
Сонымен бірге тәуекелдің орташа күтілетін мәні мүмкін болатын
нәтижелерді де бағалайды. Ауытқу орташа күтілетін мәннің орташа көлемнеы
ауытқу өлшемі мен деңгейін көрсетеді.
Кәсіпорынның қаржылық тәуекелін бағалаудағы дисперсия өзімен бірге
тәуекелді салымдардың орташа күтілетін салымдардан нақты қаржылық
нәтижелердің квадраттық ауытқулардың орташа салмақты көлемін үсынады:
а2==(х-х2)п, мүндағы а2 - дисперсия;
х - қаржы ресурстарының салымының әр жағдайы үшін күтілетін мәні;
х - қаржылық тәуекелдің орташа болжамды мәні;
п - қаржы ресурстарының салымдарының саны(жиілік). Дисперсия
қаржылық тәуекелдің жиілігінің абсолютті тербелісіы сипаттайды, ал
тербелістің салыстырмалы дәрежесін вариация коәффициенті көрсетеді. Ол
келесі формуламен анықталады:
у=сғх-100, мұндағы V - вариация коәффициенті;
о - орташа квадраттық ауытқу;
х - қаржылық тәуекелдің орташа болжамды мәні.
Вариция коәффициенті 1-ден 100%-ға дейін өзгеруі мүмкін. Вариация
коәффициеыті қаншалықты жоғары болады, соншалықты тербеліс күшті. Вариация
коәффициентінің түрлі мәндеріые келесідей сапалы баға бекітілген: 10% -ға
дейін - салымдардың төмеы тербелісі; 10-25% - қаржылық тәуекелдің орташа
тербелісі; 25%-даы жоғары - қаржылық тәуекелдің жоғары тербелісі.
Дисперсия мен вариацияны қолданған кезде тәуекелдің қаржылық нәтижеыі
алудың математикалық ықтималдылығы бар екенін ескеру қажет. Бұл
ықтималдылық субъективті әксперттік жолмен немесе объективті қаржыльтқ
тәуекелдің деңгейін математикалық есептеу негізінде анықтауға болады.
Кәсіпорынның тәуекелдерін бағалаудың негізгі әдістері болып
статистикалық әдістер есептеледі. Олардың ішіндегі перспективалы әдіс
қаржылық тәуекелдерді факторлық талдау (факторлық жүйе моделін қолдану)
болып табылады. Мысалы, диверсификацияланған инвестициялық тәуекелді
инвестиция объектісінің даму перспективаларыыың бар-жоқтығы бойынша,
бәсекелестік деңгейі, тапсырыстар саыы, келісілген шарттар саны бойынша, ал
диверсификацияланбаған - несиелер бойынша пайыздық мөлшерлемелер,
инфляциялық күтілімдер, ел әкономикасының дамуының жалпы беталыстары
бойынша бағаланады.
Қаржылық тәуекелді бағалаудың баска да аналитикалық әдістері кеңінен
қолданылады. Іскерлік белсенділік, қаржылық тұрақтылық коәффициенттері
есептеледі, банкроттылыққа ұшырау ықтималдылығы анықталады, жалпы қаржылық
даму деңгейі талданады.
Тәуекел деңгейінің түрлі салыстырмалы сипаттамалары жасалып, рейтингтер
анықталады.
Тәуекелді бағалаудың перспективалы әдісі модельдеу болып табылады. Бұл
әдістің негізгі қиындағы нақты жағдайларға байланысты модельді дұрыс
таңдау. Модельдер қаржылық тәуекел ықтималдылығын бағалап, нақты жағдайды
болжамдауға мүмкіндік береді.
Тәжірибеде тәуекелдерді бағалауда аналогиялар әдісі қолданылады. Қаржы
менеджерлері, мамандар түрлі шығарылымдар немесе басқа кәсіпорындар
тәжірибесі негізінде белгілі бір жағдайлардың болуы, қаржылық нәтижелер алу
ықтималдылығын, каржылық тәуекел деңгейін анықтайды. Осы әдіс негізінде
көптеген кәсіпорындардың тактикасы мен стратегиясы құрылады. Бірақ әр
кәсіпорынның өзіндік кадрлік, шикізаттық және салалық сипаттағы
ерекшеліктері бар екенін ескеру қажет.
Тәуекелді бағалаудьщ негізгі әдісі кәсіпорынның каржылық жағдайын
кешенді талдау, оның қаржылық тұрақтылығы пен төлемқабілеттілігін талдау
болып табылады.
Кәсіпорынның қаржылық жағдайын әкспресс-талдау кеңінен тараған. Оның
мақсаты - кәсіпорынның балансы мен каржылық нәтижелер және оларды қолдану
туралы есебі негізінде жалпы қаржылық жағдайын және даму динамикасын
бағалау. Мұнда қаражаттарды (активтерді) орналастыру мен қолдануына,
олардьщ көздеріне (меншікті капитал мен міндеттемелер, яғни пассивтер)
назар аударылады.
Қаржылык жағдай тұрақтылығының баланстық моделі кеңінен танымал. Бұл
модель негізінде қаржылық тәуекел облысы анықталады және кәсіпорьшның
қаржылық тұрақтылық деңгейі талданады:
Ф + 3 + Дс - Ис + Кт + К + Р,
мұндағы Ф - негізгі қүралдар немесе басқа айналымнан тыс активтер; 3 -
запастар мен шығыстар;
Дс - ақшалай қаражаттар, қысқа мерзімді қаржылық салымдар, дебиторлық
қарыздар және басқа активтер; Ис - меншікті қаражаттар көздері;
Кт - орташа, ұзақ мерзімді несиелер және қарыздық қаражаттар; К -
қысқа мерзімді несиелер; Р - кредиторлық қарыздыр.
Қаржылық тәуекелді бағалау үшін қаржылық тәуекел ықтималдылығын
сипаттауға мүмкіндік беретін коәффициенттерді (мультипликаторлар) есептеуде
негізделетін мультипликативті әдісті қолдануға болады. Белгілі
көрсеткіштерді (коәффициенттерді) есептеу есеп берудің белгілі баптары
арасындағы қатынасын анықтауданегізделеді.
Кәсіпорыының қаржылық тәуекелін компыотерлік имитациясы перспективалы
болып табылады. Қазіргі кезде тәуекелді бағалау бойынша дайвш бағдарламалық
өнімдер жиынтығы жасалған. Әр кәсіпорынның қаржылық тәуекелді жекеше
модельдеу мүмкіндіктері бар.
Қаржылық жағдайды болжамдау каржылық тәуекел ықтималдылығын анықтауға,
болашақта кәсінорынның даму перспективасын айқындауға мүмкіндік береді.
Сонымен бірге болжамдау қаржылық талдау мен жоспарлауға сүйенеді.
Қаржы тәуекелніің сыртқы белгілері келсесілер: міндеттемелерді
орындамау, төлемдерді тоқтату, салвіқтарды төлеу мерзімдерінің
кешіктірілуі, өндірістік, коммерциялык дәстүрлі байланыстардың бүзылуы.
Ішкі белгілері: өндірістің тоқтап қалуы, өткізу колемінің төмендеуі,
жүмысшылардың қызметтен босатылуы, мерзімі өтіп кеткен кредиторлық қарыздың
жоғары үлесі, қаржы-шаруашылық қызмет нәтижелерінің төмен көрсеткіштері,
қаржыландыру көздері ретінде қарвіздық қаражаттарды қолдану үлесінің
жоғарылылығы.
Кәсіпорынның тәуекелін бағалау үшін рейтингілік әдіс қолданылуы мүмкін.
Оның мәні: негізгі көрсеткіштер корреляциялық-регрессиялық талдау көмегімен
топтастырылады. Кейін кәсіпорынның әксперттік өлшем бойынша белгілі
көрсеткіштердің орта салмақты рейтинг мәні (орны) ретінде есептелетін
интегралды рейтингі анықталады. Келесі кезеңде кәсіпорындардың талданатын
топтарындағы тәуекел деңгейі бойынша әр кәсіпорынның интегралды рейтинг
мәні есептеледі. Рейтингте бірінші орынды әкономикалық потенциалы жоғары
және төмен деңгейлі тәуекелді кәсіпорын алады.
Кәсіпорынның әкономикалық қызметінің тәуекелін сапалы бағалау
төмендегілерді қарастырады:
тәуекел факторларын анықтау;
тәуекел туындайтын жағдайларды талдау;
тәуекелдердің потенциалды облысын анықтау.
Әр кәсіпорында жіберілетін тәуекелдің облысын анықтау қажет. Тәуекел
облысы - жалпы жоғалтулар бекітілген тәуекелдің шекті мәнінен аспайтын
мүмкін болатын жоғалтулардың кейбір зонасы.
Тәуекел көлеміне (зона) салалар ерекшеліктері, халық шаруашылығының
қүрылымдық қайта күру жағдайында сала жағдайының өзгерісі, өндірістің
мерзімдік сипаты, капитал айналымдылығының жылдамдығы, өндірілетін өнім
диверсификация мүмкіндігі, клиенттер мен жабдықтаушылыр диверсификациясы,
әлемдік нарыққа шығу мүмкіндігі әсер етеді.
Саланың арыайы тәуекелдерін ескеру қажет. Тәуекелдің келесі облыстары
бар:
тәуекелсіз зона;
минималды тәуекел облысы;
жоғары тәуекел облысы;
критикалық тәуекел облысы;
жіберуге болмайтын тәуекел облысы.
І.З.Тәуекел менеджментінін мәні мен мазмүны.
Тәуекел менеджменті кәсіпкерлік қызметінің сферасы сақтандыру нарығы болып
табылады. Сақтандыру нарығы - сақтандыру бойынша әкономикалық қатынастардың
пайда болу сферасы. Сактандыру нарығы сақтандыру компанияларымен
(қоғамдары) және мемлекеттік емес зейнетақы қорларымен азаматтарға және
шаруашылық жүргізуші субъектілеріне ұсынылатын сактандыру қызметтері сауда-
саттық объектісі болып табылатын ақшалай қатыыастар сферасымеы
түсіндіріледі.
Тәуекел-менеджменті тәуекелді басқару және әкоыомикалық, иақтырақ
айтқаыда, осы басқару процессінде туындайтын қаржылық қатынастарды басқару
жүйесі болып табылады.
Тәуекел-менеджменті басқарудың стратегиясы мен тактикасынан түрады.
Басқару стратегиясы қойылған мақсаттарға жету үшін қаражаттарды
пайдалану әдістері және бағыттарымен түсіндіріледі. Бүл әдіске шешімді
қабылдау үшін белгілі бір ережелер мен шектеулер жиынтығы сәйкес келеді.
Тактика - нақты жағдайларда қойылған мақсаттарға жету үшін нақты
әдістер мен тәсілдер. Басқару тактикасының міндеті ең оптималды шешім және
берілген шаруашылық жағдайда оптималды басқару әдістері меы тәсілдерін
таңдау болып табылады.
Тәуекел менеджменті басқару жүйесі ретінде екі ішікіжүйеден тұрады:
басқарылатын ішкіжүйе (басқару объектісі) және басқаратын ішкіжүйе (басқару
субъектісі).
Тәуекел менеджментінде басқару объектісі болып капиталдың тәуекелді
салымы және тәуекелді өткізу процессінде шаруашылық жүргізуші субъектілері
арасындағы әкономикалық қатынастар табылады. Бұл әкономикалық қатынастарға
сақтанушы мен сақтандырушы арасындағы, несие алушы меы несие беруші,
кәсіпкерлер (серіктестер, бәсекелестер) арасындағы қатынастар жатады және
т.с.с.
Тәуекел менеджментіыің басқару субъектісі - түрлі басқарушылық істің
әдістері мен тәсілдері арқылы баскару объектінің мақсаттылық бағытты қызмет
етуін жүзеге асыратын арнайы адамдар тобьт (қаржы менеджері, сақтаыдыру
маманы, аквизитор, актуарнй, андеррайтер және т.б.)-
Субъектінің басқару объектісіне әсер еті процессі, яғни баскару
процессі басқаратьш және басқарылатын ішкіжүйе арасында белгілі бір
ақпаратты айналдыру жағдайында жүзеге асырылады. Басқару процессі оның
нақты мазмұнынан тәуелсіз ақпараттарды алу, беру және қолдануды үсынады.
Тәуекел менеджментінде белгілі жағдайларда сенімді және жеткілікті
ақпараттарды алу маңызды орын алады, себебі тәуекел жағдайында қызмет ету
бойынша нақты шешім қабылдауға мүмкіндік береді.
Тәуекел менеджментінің қызмет етуінде ақпараттык камтамасыз ету
ақпараттың түрлі типтерінеы түрады: статистикалық, әкоиомикалық,
коммерциялық, қаржылық және т.б.
Бұл ақпарат белгілі бір ықтималдылық туралы сақтық жағдайдың
тауарларға және капиталға сүраныстың бар-жоқтығы және сүраныс мөлшері,
өздерінің клиенттері, серіктестері, бәсекелестерінің қаржылық тұрақтылығы
және төлемқабілеттілігі,бағалар; бағамдар және тарифтер, сонымен қатар
сақтандырушьтлар шарттары жөнініде, дивидендтер және пайыздар туралы
мәліметтерден тұрады 3,786..
Кез келген шешім ақпаратқа негізделеді. Ақпараттың сапасы өте маңызды.
Ақпарат қаншалықты аутқыған болса, соншалықты шешім анықты емес болады.
Ақпарат сапасы оны алған кезде бағалануы тиіс. Ақпарат жылдам ескіреді,
сондықтан ол жедел қолданылуы қажет.
Тәуекел меиеджменті белгілі бір қызметтер атқарады.
Тәуекел менеджментінің қызметтерінің екі типі бар:
* басқару объектісінің қызметтері;
* басқару субъектісінің қызметтері.
Тәуекел менеджментінде басқару объектісінің қызметтеріне
келесілерді ұйымдастыру жатады:
- тәуекелді шешу;
* тәуекелді капитал салымдарын;
* тәуекел мөлшерін төмендету бойынша жүмыстарын;
* тәуекелді сақтандыруды; шаруашылық процесс субъектілері
арасында әкономикалық байланыстар мен қатьшастарды.
Тәуекел менеджментінің басқару субъектінің қызметтеріне келесілер
жатады:
* болжамдау;
* ұйымдастыру;
* координациялау;
* ынталандыру;
* бақылау.
Тәуекел менеджментіндегі болжамдау объектінің толықтай немесе оның
бөлшектерінің қаржылық жағдайын келешекте өзгерістерін калыптастырумен
түсіндіріледі. Болжамдау - белгілі жағдайды алдын ала көру.
Болжамдау жасалған болжамдарды тәжірибеде бұлжытпай жүзеге асыру
міндетті емес. Болжамдау ерекшелігі бағыталған беталыстар негізінде басқару
объектісінің қаржылық жағдайын дамуының түрлерін анықтайтын қаржылық
көрсеткіштерді құрудағы баламалылық (альтернативтілік) болып табылады.
Тәуекел динамикасында болжамдау өзгеріс беталысын әксперттік бағалау
есебімен өткенді болашаққа әкстраполяциялау негізінде де, өзгерісті тікелей
елестете көру негізінде де жүзеге асырылуы мүмкін. Бүл өзгерістер күтпеген
кезде болуы мүмкін. Бұл өзгерістерді алдын ала елестете көру негізінде
басқару менеджердің нарықтық механизм бойынша сезгіштік болуын және жедел
шешім қолдануды талап етеді.
Тәуекел менеджментінде үйымдастыру белгілі бір ережелер мен
процедуралардың негізінде тәуекелді капитал салымьшың бағдарламасын
өткізетін адамдардың бірігуімен түсіндіріледі. Бұл ережелер мен
процедураларға басқару органдарын құру, басқару аппаратының құрылымын
қалыптастыру, басқарушылық бөлімшелердің арасында арабайланысты бекіту,
нормалар, ыормативтер, әдістемелерді жасау және т.с.с.
Тәуекел менеджментінде реттеу арқылы берілген параметрлерден ауытқу
жағдайында басқару объектісінің түрақтылық жағдайына жету іске асырылады.
Реттеу ең алдымен туындаған ауытқуларды жою бойьшша жасалып жатқан
шараларды қамтиды.
Тәуекел менеджментінде координациялау тәуекелді басқару жүйесінің
барлық буындарының, басқару аппараты және мамаыдардың барлығының жүмысының
келусішілігімен түсіндіріледі.
Координациялау басқару объектісінің, басқару субъектісінің, басқару
аппаратының және бөлек жұмысшының бірлігін қамтамасыз етеді.
Тәуекел менеджментінде ынталандыру қаржы менеджерлерін, басқа
мамандарды өз еңбектерінің нәтижесіне қызығушылықиен түсіндіріледі.
Тәуекел менеджментіндегі бақылау тәуекел деңгейін төмендету бойынша
жұмысты үйымдастыруды тексерумен түсіндіріледі. Бақылау аркылы тәуекелді
кагштал салымының табыстылығы, пайда мен тәуекелдің арақатынасы туралы,
қътзмет етудің бағытталған бағдарламасьтн іске асыру деңгейі туралы ақпарат
жиналады. Осы ақпарат негізінде қаржылық бағдарламаларға, қаржылық жұмысты
ұйымдастыруда, тәуекел менеджментін үйымдастыруда өзгерістер енгізіледі.
Тәуекел деңгейін төмендету бойынша шаралар нәтижесін талдауды үсыыады.
ІАҚаржылық тәуекелді төмендету тәсілдері Қаржы тәуекелдері түрлі әдістер
мен тәсілдер көмегімен шешіледі. Қаржы тәуекелдерін шешу құралдары болып
олардан қашу, ұстап қалу, беріп жіберу, деңгейіы төмендету.
Тәуекелден қашу тәуекелмен байланысты шарадан жай ауытқумен
түсіндіріледі. Алайда кәсіпкер үшін көбінесе тәуекелден қашу пайда алу
мүмкіндігін қолданбауды білдіреді. Тәуекелді ұстап қалу - тәуекелді
инвестордың жауаптылығына қалтыру. Сонымен, инвестар венчурлік капиталды
сала отырып, вечурлік капиталдың мүмкін болатын жоғалтуларын меншікті
қаражаттары есебінен өтей алатынын алдын ала ескереді. Тәуекелді беріп
жіберу инвестор тәуекел жауаптылығьш басқа біреуге, мысалы сақтандыру
қоғамына, беріп жіберумен түсірдіріледі. Бүл жағдайда тәуекелді беріп
жіберу қаржы тәуекелін сақтандыру жолымен жасалды. Тәуекел деңгейін
төмендету - жоғалтулар ықтималдылығын және көлемін қысқарту.
Қаржы тәуекелін шешуде нақты қүралдарды таңдауда инвестор келесі
принциптерге сүйенуі тиіс:
* меншікті капитал мүмкіндігінше ғана тәуекел етуге болады;
* тәуекелдің соңын ойлау керек;
* аз нәрсе үшін көппен тәуекел етуге болмайды.
Бірінші принципке сүйенуде инвестор капитал салымын жасаудан бұрын
тиіс:
* берілген тәуекел бойынша мүмкін болатын шығыстар көлемін
максималды түрде анықтау;
* оларды (шығыстарды) капитал салымының көлемімен салыстыру;
* олрады (шығыстарды) барлық меншікті қаржы ресурстармен
салыстырып, инвесторды банкроттыққа әкелмей ме екенін анықтау.
Капитал салымы бойынша шығыстар көлемі капитал көлеміне тең, не одан
кіші, не үлкен болуы мүмкін.
Портфельді инвестиция кезінде, яғни екінші ретті нарықта сатуға болатын
бағалы қағаздарды сатып алған кезде шығыс көлемі әдетте шығыстанатын
капитал көлемінен аз. Инвестордың өзіндік қаржылық ресурстардың
қөлемі және максималды мүмкін болатын шығыстар көлемінің арақатынасы
банкроттыққа апаратын тәуекел деңгейі. Ол тәуекел
коәффициентімен өлшенеді: Кр = У С, мүндағы Кр - тәуекел коәффициенті;
У - максималды мүмкін болатын шығыс сомасы; С - нақты түскен қаражатттар
есебімен өзіндік қаржылық ресурстар көлемі.
Екінші принципке сүйену инвестор шығыстың максималды мүмкін болатын
көлемін біле отырьш, оның тәуекелдің ықтималдылылығы қандай екенін
анықтауды жоне тәуекелден (яғни шарадан) бас тарту, тәуекелді өз
жауаптылығына алу ыемесе тәуекелді басқа тұлғаның жауаптылығына беру
шешімін қабылдауды талап етеді
Үшінші принциптің қызмет етуі қаржы тәуекелін әсіресе беріп жіберуде
көрінеді. Бүл жағдайда инвестор сақтандыру сомасві мен сақтандыру сыйақы
өзіне жағымды арақатынасын анықтау тиіс. Сақтандыру сыйақысы немесе
сақтандыру жарнасы - бүл сақтанушының сақтандырушыға сақтандыру тәуекелі
үшін төлемі. Сақтандыру сомасы - материалдық қүндылықтар (немесе
сақтанушының азаматтық жауапкершілігі, өмірі жіне денсаулығы)
сақтандырылған ақша сомасы. Егер шығыс көлемі сақтандыру сыйақысын
үнемдеумен салыстырғанды үлкен болса, онда тәуекел үсталынып қалуы тиіс
емес, себебі иывестор тәуекелді өзіне алмау керек. Қаржы тәуекел деігейін
төмендеті үшін түрлі әдістер қолданылады:
* диверсификациялау;
* таңдау және нәтижелер туралы қосымша акпараттар алу;
* шектеу;
* сақтандыру;
* жабу;
* хеджирлеу және т.б.
Диверсификациялау өздерінің арасында тығыз байлаыысты түрлі салым
объектілері арасында инвестицияланатын қаражаттарды орналастыру процесін
білдіреді. Диверсификациялау принципінде клиенттерге өз акцияларын сататын,
ал алған қаражаттарды нарықтан сатьтп алынатын және түрақты орташа табыс
әкелетін түрлі бағалы қағаздарға салатын инвестициялык қорлардың қызметіне
негізделеді. Диверсификациялау түрлі қызметтер арасында капиталды
орналастыру кезінде тәуекелдің бөлімінен қашуға мүмкіндік береді. Сонымен,
инвестор бір акционерлік қоғам орнына бірнеше түрлі акционерлік қоғам N
акцияларын сатып алу табыс ықтималдылығын N есеге көбейтеді және сәйкесінше
тәуекел деігейін N есе төмендетеді.
Кейде инвестор нәтижелер аныкталмаған және шектелгеы ақпараттар
жағдайьшда шешім қабылдайды. Әрине, егер инвесторда толық ақпарат болса, ол
сапалы болжам жасап, тәуекел діңгейін төмендете алатын еді. Бұл жағдай
ақпаратты тауар ретінде көрсетеді. Ақпарат бағалы тауар болып табылады, ол
үшін инвестор үлкен ақша төлеуге дайын, олай болса, ақпаратқа капитал
салымы кәсіпкерліктің бір сферасы болып табылады. Толық ақпарат қүны толық
ақпарат бар кездегі бір нәрсеыің күтілетін сатып алу құны мен ақпарат толық
емес жағдайдағы күтілетін құн арасындағы қатынасы ретінде есептеледі. Егер
болжам нақты болып шықпаса да, қаражаттарды перспективаға өткізудің сапалы
болжамын қамтамасыз ететін сүраныс пен өткізу нарығын зеттеуге салған
тиімді.
Шектеу - шығыстар, сатулар, несиелер және тағы басқалардың шекті
сомасын бекіту. Шектеу тәуекел деңгейін тәмендетудің маңызды құралы болып
табылады және шектеуді банктер қарыз беруде, овердрафт келісімшартына
отырғанда; шаруашвшық жүргізуші субъектілер тауарлардві несиеге(несие
карточкасы бойынша), жол чектері және еврочектер бойынша
сату, инвесторлар капитал салымы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz