Шыңғыс хан туралы
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3.6
1. Шыңғыс ханды сипаттаған тарихшылардың көзқарастары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7.9
2. Шыңғыс хан жорықтарының Моңғол үстіртіндегі тайпаларына ықпалы:
a. Керейлер тайпасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 10.13
b. Наймандар хандығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .14.15
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..16
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 17.18
ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..19.21
1. Шыңғыс ханды сипаттаған тарихшылардың көзқарастары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7.9
2. Шыңғыс хан жорықтарының Моңғол үстіртіндегі тайпаларына ықпалы:
a. Керейлер тайпасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 10.13
b. Наймандар хандығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .14.15
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..16
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 17.18
ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..19.21
Тақырыптың өзектілігі. Қазақстан егемендік алып, нарықтық экономикағы көшіп, азаматтық қоғам құрып жатқан тұста Отан тарихына деген қызығушылық арта түсті. Қазақ этносының тарихи тәжірибиесін ғылыми талдаудан өткізетін кез келді. Өзінің геополитикалық жағдайы жағынан Қазақстан Еуропа мен Азияның ортасында славяндар мен түркі халықтардың, оған қоса оларды қытай әлемімен қосып тұрған еді. Еуразияның осынау кіндігінде ғұндардың, түркілердің, түркі-моңғолдардың мемлекеттері өмір сүріп, қайталанбас дала өркениеті жасалынды . Онда көшпелі және отырықшы халықтардың басы қосылды. Қазіргі қазақ халқы осы өркениеттің тікелей мұрагері болып отыр. Осыған қарамастан, ХІХ-ХХ ғасырлардағы көшпелі халықтардың әлем мәдениетіндегі алатын орны туралы үнемі дау-дамай туып келді. Көптеген батыстық зерттеушілер күні бүгінге дейін көшпенділер «даланың құлы» болды, олар «тарихы жоқ қоғам» деген сияқты сәуегейліктер айтады .
Бүгінгі таңда отандық тарихнамадағы бірден-бір өзекті мәселенің бірі қазақты құрған көшпелі түркі тайпаларының басын бір орталыққа біріктіріп, қазақ халқының қалыптасу процесіне алғышарт болған тарихи оқиғада Шыңғыс ханның алатын орны мен рөлін зерттеп, зерделеу кезек күттірмес тақырыптың бірі болып отыр.
Әсіресе, кеңестік тарихнамада саяси-әлеуметтік қатынастар тар шеңберде бір ғана таптық көзқарас тұрғысынан зерттелінді .
Түркі-монғолдар жауын санмен емес, сапамен жеңген. өйткені оларда мықты тәртіп, ғажайып ұйымдастырушылық қасиет болды. Шыңғыс хан бастаған аз санды түркі-монголдардың Азия мен Еуропадағы табысты жорықтарының төмендегідей басты себептері болды:
1. Түркі-монғолдар бағындырған мемлекеттер /Цзинь империясы, Хорезм т.б./ халқы көп, жері кең, әскері күшіт елдер болды. Алайда олардағы мемлекет билігінің экономикалық бірлік негізі жоқ, діні, тілі, түрі жағынан бір-біріне мүлде ұқсамайтын ұлыстар мен әр түрлі тайпалардың әскери бірлетігі негізінде құралыды .
2. Шыңғыс хан империясының ішкі саяси жағдайы орнықты болды. әскерде қатаң тәртіп орнады. Ханның өзі мен қолбасшыларының әрқайсысы әскери тәжірибиелілігі мен қабілеттіліктерімен ерекшеленіп тұрды. Бұған қоса Шыңғыс хан мен оның серіктестері қарсы жақтың өз ішіндегі ала ауыздықтарын да шебер пайдаланып отырды. Мысалы, 1218 жылы Жебе бастаған жасақ Күшлікке /найман ханы/ шабуыл жасағанда, Жетісудағы діни қайшлықтарды пайдаланып, мұсылмандарды өз жағына шығарып алды.
Бүгінгі таңда отандық тарихнамадағы бірден-бір өзекті мәселенің бірі қазақты құрған көшпелі түркі тайпаларының басын бір орталыққа біріктіріп, қазақ халқының қалыптасу процесіне алғышарт болған тарихи оқиғада Шыңғыс ханның алатын орны мен рөлін зерттеп, зерделеу кезек күттірмес тақырыптың бірі болып отыр.
Әсіресе, кеңестік тарихнамада саяси-әлеуметтік қатынастар тар шеңберде бір ғана таптық көзқарас тұрғысынан зерттелінді .
Түркі-монғолдар жауын санмен емес, сапамен жеңген. өйткені оларда мықты тәртіп, ғажайып ұйымдастырушылық қасиет болды. Шыңғыс хан бастаған аз санды түркі-монголдардың Азия мен Еуропадағы табысты жорықтарының төмендегідей басты себептері болды:
1. Түркі-монғолдар бағындырған мемлекеттер /Цзинь империясы, Хорезм т.б./ халқы көп, жері кең, әскері күшіт елдер болды. Алайда олардағы мемлекет билігінің экономикалық бірлік негізі жоқ, діні, тілі, түрі жағынан бір-біріне мүлде ұқсамайтын ұлыстар мен әр түрлі тайпалардың әскери бірлетігі негізінде құралыды .
2. Шыңғыс хан империясының ішкі саяси жағдайы орнықты болды. әскерде қатаң тәртіп орнады. Ханның өзі мен қолбасшыларының әрқайсысы әскери тәжірибиелілігі мен қабілеттіліктерімен ерекшеленіп тұрды. Бұған қоса Шыңғыс хан мен оның серіктестері қарсы жақтың өз ішіндегі ала ауыздықтарын да шебер пайдаланып отырды. Мысалы, 1218 жылы Жебе бастаған жасақ Күшлікке /найман ханы/ шабуыл жасағанда, Жетісудағы діни қайшлықтарды пайдаланып, мұсылмандарды өз жағына шығарып алды.
1. Аманжолов К.Р. Түркі халықтарының тарихы. Алматы, 1996. Т.1.-171б.
2. Аманжолов С. Вопросы диалектологии и истории казахского языка. т.1. Алматы, 1959. 50-б.
3. Әбілғазы. Түрік шежіресі.- Алматы, 1992.
4. Бартольд В.В. Сочинения. Т.5. 128-б.
5. Грумм-Гржимайло. Западная монголия и уринхайский край. Л., 1926, т.ІІ .- 418 б.
6. Гумилев Л.Н. Поиски вымышленного царства. Москва, -1970. 152-б.
7. Хара-Двавн Э. Чингиз хан как полководец и его наследие. Алматы.-1998. 42-б.
8. Жанұзақ Қасымбаев. Исторический Атлас Казахстана.- Алматы, 2006, 48 с.
9. Иванин М.О. О военном искусстве при Чингиз хане и Тамерлане. Алматы, 1998.-252с.
10. Киселев С.В. Из истории китайской черепицы. “Советская археология”, 1959, №3. 173-177 б.
11. Козин С. Сокровенное сказание. 98-105 б.б.
12. Кычанов Е. Жизнь Тэмучжина, думавшего покарить мир. Алмты, 1992. – 128б
13. Қадырбаев А.Ш. Очерки истории средневековых уйгуров, джалаиров, найманов и кереитов. – Алматы, 1993. 46-б.
14. Қазақ Совет Энциклопедиясы. -Алматы, 1974.-т.8.- 76б.
15. Қазақ Совет Энциклопедиясы. -Алматы, 1974.-т.1.- 670б.
16. Қарасаев Ғ. Шыңғыс хан – қазақ хандығының негізін салушы // Ұлт тағылымы. – 2002. №4. – 153-160 бб.
17. Қинаятұлы З. Моңғол үстіртін мекен еткен соңғы түркі тайпалары: ІХ-ХІІ ғасыр.-Астана:Елорда, 2001.-208б.
18. Қинаятұлы З. Қазақ мемлекет іжәне Жошы хан. – Астана: Елорда, 2004.-339б.
19. Қинаятұлы З. Қазақ мемлекеттілігінің тарихы /ежелгі және ортағасырлық кезең/.-Астана: Адамар, 2007.-542б.
20. Қиянатұлы З. Тарих неге бұрмалана береді? // Қазақ тарихы. – 2004.№2.
21. Моңғолдың құпия шежіресі (ХІІ-ХІІІ ғасырлардағы көшпелілер шежіресі) Ауд. М.Сұлтанияұлы.-Алматы: Өнер, 1998.-224б.
22. Оспанова Ж.С. Моңғол шапқыншылығы қарсаңында Дешті қыпшақтағы этникалық процестердегі сандық өзгерістер // ҚазҰУ хабаршысы. Тарих сер.- 2003.№2.
23. Плано Карпини. Шығыс елдеріне саяхат//Парасат.-2005.№11(29-31).
24. Рашид ад-Дин. Сборник летописей. Т.1. кн.1., М.-Л., 1952, 136-б.
25. Т.Омарбеков. Шыңғыс ханның қазаққа қатысы қанша? // Алаш: тарихи-этнологиялық журнал. Алматы,2006№4/7/.
26. Левшин А.И. Описание киргиз-кайсацких или киргиз кайсакских орд и степей. Алматы, 1996.-656б
27. Позднеев А. Монголия и монголы. СПб., 1896.
28. Тынысбек Қ.Шыңғысхан туралы толғансақ // Түркістан.- 2002/ІХ.12.
29. Мауқара Е.А. Шыңғыс ханның қазаққа қатысы қанша? // Қазақстан Zaman. – 2005/ХІІ.9.
2. Аманжолов С. Вопросы диалектологии и истории казахского языка. т.1. Алматы, 1959. 50-б.
3. Әбілғазы. Түрік шежіресі.- Алматы, 1992.
4. Бартольд В.В. Сочинения. Т.5. 128-б.
5. Грумм-Гржимайло. Западная монголия и уринхайский край. Л., 1926, т.ІІ .- 418 б.
6. Гумилев Л.Н. Поиски вымышленного царства. Москва, -1970. 152-б.
7. Хара-Двавн Э. Чингиз хан как полководец и его наследие. Алматы.-1998. 42-б.
8. Жанұзақ Қасымбаев. Исторический Атлас Казахстана.- Алматы, 2006, 48 с.
9. Иванин М.О. О военном искусстве при Чингиз хане и Тамерлане. Алматы, 1998.-252с.
10. Киселев С.В. Из истории китайской черепицы. “Советская археология”, 1959, №3. 173-177 б.
11. Козин С. Сокровенное сказание. 98-105 б.б.
12. Кычанов Е. Жизнь Тэмучжина, думавшего покарить мир. Алмты, 1992. – 128б
13. Қадырбаев А.Ш. Очерки истории средневековых уйгуров, джалаиров, найманов и кереитов. – Алматы, 1993. 46-б.
14. Қазақ Совет Энциклопедиясы. -Алматы, 1974.-т.8.- 76б.
15. Қазақ Совет Энциклопедиясы. -Алматы, 1974.-т.1.- 670б.
16. Қарасаев Ғ. Шыңғыс хан – қазақ хандығының негізін салушы // Ұлт тағылымы. – 2002. №4. – 153-160 бб.
17. Қинаятұлы З. Моңғол үстіртін мекен еткен соңғы түркі тайпалары: ІХ-ХІІ ғасыр.-Астана:Елорда, 2001.-208б.
18. Қинаятұлы З. Қазақ мемлекет іжәне Жошы хан. – Астана: Елорда, 2004.-339б.
19. Қинаятұлы З. Қазақ мемлекеттілігінің тарихы /ежелгі және ортағасырлық кезең/.-Астана: Адамар, 2007.-542б.
20. Қиянатұлы З. Тарих неге бұрмалана береді? // Қазақ тарихы. – 2004.№2.
21. Моңғолдың құпия шежіресі (ХІІ-ХІІІ ғасырлардағы көшпелілер шежіресі) Ауд. М.Сұлтанияұлы.-Алматы: Өнер, 1998.-224б.
22. Оспанова Ж.С. Моңғол шапқыншылығы қарсаңында Дешті қыпшақтағы этникалық процестердегі сандық өзгерістер // ҚазҰУ хабаршысы. Тарих сер.- 2003.№2.
23. Плано Карпини. Шығыс елдеріне саяхат//Парасат.-2005.№11(29-31).
24. Рашид ад-Дин. Сборник летописей. Т.1. кн.1., М.-Л., 1952, 136-б.
25. Т.Омарбеков. Шыңғыс ханның қазаққа қатысы қанша? // Алаш: тарихи-этнологиялық журнал. Алматы,2006№4/7/.
26. Левшин А.И. Описание киргиз-кайсацких или киргиз кайсакских орд и степей. Алматы, 1996.-656б
27. Позднеев А. Монголия и монголы. СПб., 1896.
28. Тынысбек Қ.Шыңғысхан туралы толғансақ // Түркістан.- 2002/ІХ.12.
29. Мауқара Е.А. Шыңғыс ханның қазаққа қатысы қанша? // Қазақстан Zaman. – 2005/ХІІ.9.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3-6
1. Шыңғыс ханды сипаттаған тарихшылардың
көзқарастары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ..7-9
2. Шыңғыс хан жорықтарының Моңғол үстіртіндегі тайпаларына ықпалы:
a. Керейлер тайпасы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 10-13
b. Наймандар
хандығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .14-
15
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..16
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ..17-18
ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..19 -21
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Қазақстан егемендік алып, нарықтық экономикағы
көшіп, азаматтық қоғам құрып жатқан тұста Отан тарихына деген қызығушылық
арта түсті. Қазақ этносының тарихи тәжірибиесін ғылыми талдаудан өткізетін
кез келді. Өзінің геополитикалық жағдайы жағынан Қазақстан Еуропа мен
Азияның ортасында славяндар мен түркі халықтардың, оған қоса оларды қытай
әлемімен қосып тұрған еді. Еуразияның осынау кіндігінде ғұндардың,
түркілердің, түркі-моңғолдардың мемлекеттері өмір сүріп, қайталанбас дала
өркениеті жасалынды[1]. Онда көшпелі және отырықшы халықтардың басы
қосылды. Қазіргі қазақ халқы осы өркениеттің тікелей мұрагері болып отыр.
Осыған қарамастан, ХІХ-ХХ ғасырлардағы көшпелі халықтардың әлем
мәдениетіндегі алатын орны туралы үнемі дау-дамай туып келді. Көптеген
батыстық зерттеушілер күні бүгінге дейін көшпенділер даланың құлы болды,
олар тарихы жоқ қоғам деген сияқты сәуегейліктер айтады[2].
Бүгінгі таңда отандық тарихнамадағы бірден-бір өзекті мәселенің бірі
қазақты құрған көшпелі түркі тайпаларының басын бір орталыққа біріктіріп,
қазақ халқының қалыптасу процесіне алғышарт болған тарихи оқиғада Шыңғыс
ханның алатын орны мен рөлін зерттеп, зерделеу кезек күттірмес тақырыптың
бірі болып отыр.
Әсіресе, кеңестік тарихнамада саяси-әлеуметтік қатынастар тар шеңберде
бір ғана таптық көзқарас тұрғысынан зерттелінді[3].
Түркі-монғолдар жауын санмен емес, сапамен жеңген. өйткені оларда
мықты тәртіп, ғажайып ұйымдастырушылық қасиет болды. Шыңғыс хан бастаған аз
санды түркі-монголдардың Азия мен Еуропадағы табысты жорықтарының
төмендегідей басты себептері болды:
1. Түркі-монғолдар бағындырған мемлекеттер Цзинь империясы, Хорезм
т.б. халқы көп, жері кең, әскері күшіт елдер болды. Алайда олардағы
мемлекет билігінің экономикалық бірлік негізі жоқ, діні, тілі, түрі жағынан
бір-біріне мүлде ұқсамайтын ұлыстар мен әр түрлі тайпалардың әскери
бірлетігі негізінде құралыды[4].
2. Шыңғыс хан империясының ішкі саяси жағдайы орнықты болды. әскерде
қатаң тәртіп орнады. Ханның өзі мен қолбасшыларының әрқайсысы әскери
тәжірибиелілігі мен қабілеттіліктерімен ерекшеленіп тұрды. Бұған қоса
Шыңғыс хан мен оның серіктестері қарсы жақтың өз ішіндегі ала ауыздықтарын
да шебер пайдаланып отырды. Мысалы, 1218 жылы Жебе бастаған жасақ Күшлікке
найман ханы шабуыл жасағанда, Жетісудағы діни қайшлықтарды пайдаланып,
мұсылмандарды өз жағына шығарып алды.
3. Шыңғыс ханның әскері мен қолбасшыларына жорық кезінде сіңірген
еңбектеріне қарай соғыстан түскен олжалардан бөліп беру арқылы
жауынгерлерін ынталандырып отырда. Міне, осындай ерекшеліктер арқылы Шыңғыс
хан өз қарсыластарынан үнемі басым түсіп отырды.
Зерттелу деңгейі. Шыңғыс хан құрған мемлекет пен оның әулеті жайында
тарихи деректемелер өте көп. Шыңғыс хан заманында жазылған жылнамалар мен
саяхатшылардың жазбалары да көпетеп кездеседі. Бұл еңбектерді қолданған
кезде, жалпылама алғанда, бірнеше кезеңмен сипаттаған жөн. Бірінші кезеңге
ХІІІ-ХІV ғасырларды өмір сүрген Шығыс тарихшылары парсы, моңғол, қытай
т.б. еңбектері мен сол заманда Шыңғыс хан мен оның мұрагерлерінің
ордаларында болған батысеуропалық саяхатшылардың М.Поло, П.Карпини,
Г.Рубрук т.б. қолжазбаларын жатқызуға болады.
Енді жоғарыдағы тарихшыларға және олардың еңбектеріне жеке-жеке
тоқталайық:
Жувейни-Аль-ад-дин Ата Мәлік Мұхаммед 1226-1283 - парсы тарихшысы
әрі мемлекет қайраткері. Ол Аргун ханның хатшысы ретінде екі рет
Қарақорымға барып қайтты. Хулагу хан ильхандар мемлекетін құрған кезде 24
жылдай Бағдад қаласының билеушісі болды. Ол моңғол хандарының тапсырмасы
бойынша көп жыл еңбек етіп, “Тарих – и Жаһангушай” Әлемді жаулап алушының
тарихы атты Үш томдық зерттеу еңбегін жазды. Кітаптың алғашқы томында
Шыңғыс ханнан бастап 1248 жылға дейінгі моңғолдар тарихы баяндалады. Екінші
кітабында Хорезм, Иран, Қашқар, Қотан, Қарақытай мемлекеттері мен найман,
керей ұлыстарының Шыңғыс ханға дейінгі тарихы айтылады. Үшінші кітапта
Хулагу ханның Иранға жорығы баяндалады[5].
Келесі бір тарихшы Рашид-ад-Дин Фазлаллах ибн Абулхайр 1247-1318 -
тарихшы әрі мемлекет қайраткері. 1298-1318 жылдар аралығында Газан хан және
Ұлжайгу хандардың уәзірі болып, Хулагу мемлекетінде реформа жүргізуге ат
салысты. Оның “Жамиат-тауарих” жылнамалар жинағы атты парсы тілінде
жазылған шығармасы үш бөліктен тұратын құнды еңбек болып табылады. Еңбектің
алғашқы бөлімі “Тарихи Газани” Газан тарихы деп аталып, моңғолдар құрған
мемлекеттердің 1304 жылға дейінгі саяси-әлеуметтік тарихы баяндалады.
Кітаптың екінші бөлімінде моңғолдар жаулап алғанға дейінгі мұсылман
мемлекеттері, иуда, Батыс Еуропа елдері, Рим императорлары мен папалары,
Үндістан, Қытай, Шығыс Еуропа елдері жөнінде жан-жақты мәлімет береді.
Шыңғыс хан заманы туралы өте құнды көптеген мәліметтер қамтылған[6].
Карпини Джованни де Плано 1182-1252 Италиядан шыққан монах. Рим
папасы ІV Иннокентий 1245 жылы Лион соборының тапсыруымен Карпиниді
Монғолия жөнінде мәліметтер жинау үшін әдейі елшілікке жібереді. Ол Үгедей
ханның баласы Күйіктің ұлы хан тағына отыру салтанатына 1246 қатысады.
Қайтар сапарында 1247 Бату ханға жолығады. Еліне келгеннен кейін
моңғолдарға бағынатын халықтар мен қалалар жөнінде жан-жақты мәліметтер
жазып қалдырады.
“Моңғолдың құпия шежіресі” – ХІІІ ғасырда жазылған Шыңғыс хан
империясы тарихы жөнінде ең бір құнды дерек болып табылады. Бұл шежіре ХІІІ
–ХІV ғасырда моңғолдардың тілін, тарихын, әдебиетін түсінуге жол көрсететін
елеулі мұра емес, сонымен бірге сол кезде өмір сүрген түркі халықтарының
тілін, әдебиетін, тарихын салыстыра зерттеу үшін де аса құнда мұра. “Құпия
шежіреде” Шыңғыс ханның біртұтас ел орнатып, бүкіл көшпелі руларды
біріктіріп, билеуін мадақтаумен қатар, оның қатыгез мінезі де жасырылмаған.
Екінші кезеңде ХІХ-ХХ ғасырлардың бас кезіндегі жазылған шығармаларды
жатқызуға болады. ХІХ ғасырдың ортасынан бастап орыстың әскери тарихшылары
Шыңғыс хан мен оның әскер басыларының жорықтарын зерттеп, жан-жақты талдай
бастады. М.И.Иванин, И.Бичурин, С.М.Соловьев, И.И.Карамзин сынды тарихшылар
Шыңғыс хан мен оның қолбасыларының жасаған жорықтарын әскери тұрғыдан
талдап, өз көзқарастарын білдірді. В.Вилямин-Зернов, В.В.Радлов, И.И.Крофин
т.б. тарихшылар да қалам тартты.
Үшінші кезеңге кеңес үкіметі тұсындағы ғылыми зерттеулер жатады. Бұл
кезде түркі халықтары тарихына үлкен еңбек сіңірген көптеегн зерттеу
кітаптарын шығарған тарихшылар В.В.Бартольд, Л.Н.Гумилев т.б. көп болды.
Бартольд В.В., Владирмерцев Б.Я., Иванин М.И., Хара-Даван Э., Гумилев
Л.Н., т.б. авторлардың барлығы да түркі-монғол тарихына, халықтарына арнап
ірі-ірі зерттеу еңбектерін жазды. Сол еңбектерінде әрқайсысы өзінше
қорытынды шығарып отырды.
Төртінші ең соңғы кезеңге 1990 жылдардан бергі кезеңді жатқызуға
болады. Қазақстан тәуелсіздікке қол жеткізгеннен кейін бұрынғы
көзқарастарымыздың көпшілікке ұлттық мүдде тұрғысынан қарауды тарихтың өзі
алдымызға тартып отыр. Сондықтан осы тақырып кеңінен қамтылған қазақ
тарихшыларының еңбектеріне тоқталып өтейік. Осындай еңбектердің қатарына
Қытайдағы қазақ тарихшысы Н.Мыңжанның “Қазақтың қысқаша тарихы” атты еңбегі
мен қазақстандық тарихшылар Қ.Аманжолов пен К.Рахметов “Түркі халықтарының
тарихы” және А.Тасболатов пен Х.Аманжолов жазған “Қазақстанның әскери
тарихы” атты зерттеу кітаптарын жатқызуға болады. Атап айтқанда
Қазақстандағы тарихшы ғалымдар М.Қозыбев, М.Қойгелдиев, Т.Омарбеков,
С.Жолдасбаев, Ұ.Жұмағұлов, З.Қинаятұлы, Қ.Өскенбаев, С.Сыздықов,
К.Хафизова, А.Дулатова, Б.Көмеков, т.б. осы аталған кезеңдегі
көшпенділердің саяси құрылымы, өркениеті, мәдениеті, археологиялық және
тарихи ескерткіштері жөнінде толып жатқан ғылыми еңбектер жазды.
Жоғарыда атап өткен еңбектердің барлығында да Шыңғыс хан өз
заманындағы аса талантты ұйымдастырушы, әйгілі қолбасшы, ұлы саясаткер
болғандығы дәлелденген. Ол бытыраңқы көшпенділерді, яғни түркі тайпаларын
біртұтас мемлекетке шоғырландырып, өз заманындағы аса үлкен әрі күшті
империя құруға қол жеткізді. Бұған қоса, осы империяны мекендеген
халықтардың арасында тиянақты тәртіп орната білді.
Мақсаты мен міндеті. ХІІІ ғасырдың басында құрылған Шыңғыс хан
мемлекетіндегі түркі-монғол тайпалардың бір орталыққа бірігіп, Шыңғысханның
тықсыруымен қазіргі Қазақстан территориясына қоныс аударғын түркі тайпалыры
керей, найман, меркіт, қоңырат, т.б., қазақ ұлтының этно-саяси тұрғыдан
қалыптасуына әсер еткендігін және Еуразия даласында ұлы мемлекет
болғандығын тарихи деректер арқылы көрсету. Осы мақсатта баяндамада
төмендегідей нақты мәселелер шешу көзделді:
1. Моңғол үстіртын мекен еткен көшелі тайпалардң түокілер екендігін
деректер негізінде дәлелдеу;
2. Шыңғыс ханның жүргізген жорықтары нәтижиесінде көшпелі тайпалар
бір орталыққа біріккенін жаңа көзқарастар арқылы баяндау;
Жұмыс құрылымы: жұмыс кіріспеден, екі тараудан және қорытындыдан
тұрады. Соңынан пайдаланға әдебиеттер тізімі мен қосымша материалдар
берілген.
ШЫҢҒЫС ХАНДЫ СИПАТТАҒАН ТАРИХШЫЛАРДЫҢ КӨЗҚАРАСТАРЫ
Қазақ халқының қалыптасуы Қазақстан территориясындағы қола дәуірінен
бері үздіксіз болып жатқан этникалық процестердің нәтижиесі болып саналады.
Бұл этникалық процестердің бәрі қазақ халқының қалыптасуына әр түрлі
дәрежеде алғы шарт бола алады. ХІІІ-XV ғасырлар аралығындағы Қазақстан
аумағындағы этникалық процестердің дамуы Қазақ хандығының құрылу тарихында
және де қазақ халқының қалыптасуында салмағы басым, ерекше орын алады.
Монғол дәуірі мен одан кейінгі тарихи кезеңдегі, яғни моңғол үстемдігінен
кейінгі кезең, саяси оқиғалар мен жағдайлар қазақ халқының құрылуына өз
әсерін тигізбей қоймайды.
ХІІІ ғасырдың І жартысындағы этникалық өмірге әсерін тигізген
оқиғалардың біріне Шыңғыс хан және оның ұрпақтары жүргізген жорықтары
қарсаңында, яғни 1200-1218 жылдар аралығында Қазақстанның әр аймағына
Моңғолиядан найман, керейіт, меркіт, жалайыр тайпаларының жекелеген
топтарының Шыңғыс ханның тықсыруымен қоныс аударуы жатады. Бұл тайпалар
XIII-XV ғасырлар аралығында қазақ этносының қалыптасуында белсенді рөл
атқарды және олар қазіргі күнде өмір сүріп отырған көптеген түркі тілдес
халықтардың этногенезінде маңызды.
Белград университетінің профессоры Э.Хара-Даван Шыңғыс хан туралы өз
еңбегінде оның өз ұрпақтарын көшпелі өмір салтын сақтап қалуға шақырғанын
айтады[7]. Мұның өзі Шыңғыс – көшпелі елдерге тән жауыз деген бағаға негіз
бола алмайды. Шыңғыс ханның көшпелі тайпаларды жаулау саясатынан әлде қайда
жоғары мүдде ұсынғандығын Л.Н.Гумилев ... сам Чингиз никогда не стремился
к мировому господству. Его цель была совершенно очевидно и гораздо более
узка. Он стремился к обьединению под своей властью всех племен Великой
Степи, дабы добиться мира, порядка и уверенности в завтрашнем дне. Все
прочие войны носили вынужденный характер, - деп көрсеткен [8]. Шыңғыс
ханның басты мақсаты әлемді жаулау болмағандығы мына жолдардан да
аңғарылады: Даже в позднейшее время во всем обширном монгольском улусе
ильханы (т.е. ханы завоеванной страны) правили толко в Персии. Все
остальные страны считались не завоеванными, а присоединенными или союзными
[9].
Мысалы, Жошы әскері Сыр бойына келгенде қала қақпасын өз ықтиярымен
ашқан Баршыкент тұрғындары аман қалып, қарсылық көрсеткен Асанас, Жент
халқы қырғын тапқан. Шыңғыс әскерінің қарсылық көрсетпеген қала-қамалдарға
пәлендей қиянат жасамағанын Рашид ад-Дин де жазған [10].
Енді осы сөз болып отырған тайпалар жөнінде қысқаша айтып өтсек.
Қазақ халқының құрамындағы ірі тайпалардың бірі керей тайпасы.
Керейттер Толы өзенінің бойын, Орхон өзенінің орта ағысындағы жерлерді және
Оңғын өзенінің бойында қоныстанған. Шыңғыс ханың жаулауы қарсаңында
керейттер қазіргі Монғолия мен Алтай территорияларында билік еткен. Осы
кезде монғолдар керейттердің қол астында болған. Осыған байланысты Рашид ад-
Дин: Бұл кезде керейттердің өз тайпасынан белгілі билеушілері болған [11]
- дегенді айтады. Сонымен қатар, керейт ханы Ван ханның (Тоғрыл) аталары
Орта Баласағұнда, яғни Жетісуда, билік етуі жайлы мәліметтер бар. Бірақ
қарақытайлар керейт тайпасын талқандап, оларды шығысқа қарай ығыстырады.
Шыңғыс хан өзінің билігінің алғашқы кезінде керейлерге сүйене отырып,
өз майданында моңғолдарды біріктірді, татарлармен, меркіттермен соғыс
жүргізіп, наймандарға шабуыл жасады, оларды бағындырып, бүкіл моңғолдардың
билеушісіне айналды. ХІІ ғасырдың аяғына дейін Найман ұлысын Инанг Білгі
Бұқа басқарады. Ол өлген соң, Найман ұлысында екі ұлы Таян хан мен Бұйрық
хан арасында талас-тартыстар басталады. Бұл ішкі саяси дағдарысты
пайдаланған керейттердің ханы Ван хан және Шыңғыс хан бастаған әскери қол
1199 жылы Бұйрық ханның ұлысына басып кіреді. Қарсы тұруға шамасы келмеген
Бұйрық хан Енисей қырғыздарына қашып құтылады. Керей мен найман тайпалық
одақтары көшпелі моңғол және түркі тайпаларын біріктірген Шыңғыс хан
империясының құрылуына алғышарт жасады, сондай-ақ моңғол шапқыншылығынан
кейінгі уақытта қазақ пен қазіргі түркі халықтарының өзіндік тарихы
басталған кезде этникалық процестерде ерекше роль атқарды.
Рашид ад-Диннің хабарлауынша, керейт Күйкі батыр Шыңғыс ханға жүздеген
жауынгерімен қызмет етуге келеді [12]. Керейттен шыққан Құйду деген әмір
Шыңғыс ханға көшіп келіп, керейттер мен тункаиттерден мың жауынгер
жасақтады. Ал оның ұлы Құртаке осы мың жасақты басқарса, інісі Әбіш Шыңғыс
ханның басты және сенімді кеңесшілерінің брі болды.
Тағы бір ескеретініміз, Дешті Қыпшаққа келген Шыңғыс қолы жергілікті
елмен араласып, сіңіп кетті. Моңғол әскерімен келген найман, қоңыраттар
қазақ халқының этногенезін құраған тайпалардың біріне айналды. Кейін
ақсүйеск аталса да, Шыңғыс хан ұрпақтарының қазақ хандығының нығаюына
қызмет жасағаны да анық. Басқаша айтар болсақ, моңғолдар өздері жаулап
алып, көптеген қалаларды қиратқан аймақтағы көшпелі тайпалардың жаңа
мемлекетінің іргесін қалады.
1200 жылы Шыңғыс хан мен Ван хан меркіттердің әскерін толығымен
талқандайды. Шыңғысханның қатерінен қауыптенген көптеген тайпалар (найман,
меркіт, татар, ойрат, жаджират және т.б.) 1201 жылы Құрылтайға жиналады.
Орталық Азия территориясындағы күрес барысында 1190-1206 ж.ж.
Қазақстан территориясына көптеген жекелеген найман, керейт, меркіт
тайпаларының топтары келді. Күшлік хан бастаған аман қалған наймандар
Хангайдан Алтайға келіп, осында ертеде моңғолдар талқандаған керейттер мен
меркіттердің қалдықтарымен бірікті. 1206 жылы Бұқтарма өзенінің бойында
моңғолдар наймандарды талқандап, Бұйрық ханды өлтіреді. Осы жеңілістің
салдарынан Күшлік хан өзіне қараған ұлыстың халқымен бірге Алтайдан
Жетісуға шегінді, ал наймандар мен керейттердің бір бөлігі Шығыс
Қазақстанда қалып қойып, моңғолдарға бағынады.
Меркіт тайпасының бір бөлігі қазіргі Қазақстан территориясындағы
қыпшақтарға қашып құтылады. Бірақ меркіттердің соңына түскен моңғол әскері
1218 жылы Торғай облысында Ырғыз өзенінің маңында меркіттерді түгелдей
талқандайды [13]. Дәл осы жылы Шыңғысхан Жетісудағы Күшлікке қарсы жиырма
мыңдық әскермен Жебе ноянды жібереді. Моңғолдар наймандарды толығымен
шабуылдайды.
Моңғол мемлекетінің құрылуы, Шыңғыс бастаған моңғолдар дүйім дүниенің
тең жартысын жаулап алуы моңғолдардың атақ даңқын асырғаны соншалық
әсіресе Азия халықтарының орта ғасырлық тарихи процессі моңғолдардың ықпал-
билігі, Шыңғысханның аруақ даңқымен жазылатын ағын пайда болды. Осының
салдарынан онда өмір сүрген көптеген ұлыс тайпалар тарихта ескерусіз
қалды. ІХ-ХІІІ ғаысрларды аталған өлкеде өмір сүрген барлық тайпаларды
моңғол тегіне жатқызып қарау осынау біржақтылықтың салдары деп қараған
жөн сияқты[14]. Тарихта осылай бағы жанбай қалған тайпалардың қатарына
Керей, Найман, Меркіт, Жалайыр, Қоңырат, Уақ қатарлы заты түркі тайпаларын
жатқызуға болады.
Аталған тайпалардың негізгі бөлімі Қазақ мемлекетінің шаңырағын
көтеріп, қазақ ұлтының құрамына енді. Сөз болып отырған ертедегі
тайпалардың қазіргі қазақ этносын құраған екенін дәлелдеу үшін осы
тайпалардың шығу тегіне көнің бөліп көрейік.
КЕРЕЙ ТАЙПАСЫ
ІХ-ХІІ ғаысрларды Моңғол үстіртінде мекен еткен тайпалрдың бірі
Керейттер. Көне Ханзу жазбаларында керейттер 7-ІХ ғасырда Байкөлдің
солтүстігінде Орман елімен аралас-құралас тұрып ІХ ғасырдың соңында
басқадай көшпенділер қатарына моңғол даласына ойысқан деп көрсетеді.
Н.Аристов Керейт тайпасы ханзу жазбаларында ІХ ғасырдан белгілі болды[15]
деп жазады.
ХІ-ХІІ ғасыр аралығынад керейт тайпасы Яг Явган заг завх Сэлэнгэден
Моңғол шөліне дейінгі сайын далада, батысында Найман, солтүстігінде Меркіт,
оңтүстігінде ехелгі Моңғолдар, шығысында Таңғұттың Ся мемлекетімен іргелес
жатқан белгілі тайпа бірлігі болды. Керейт хандығы төмендегі сегіз
тайпадан құралған. Олар: кереіт, жөркін, қоңқайт, сақайт, тұмауыд, албат,
түнкайд және киркун деп аталатын [16] . Керейт атауы бір тайпаның
атауынан шыққан деген [17] Рашид-ад-диннің пікірінен туындацды. Бұл туралы
Рашид-ад-дин былай дейді: Ертеде бір ханның сегіз ұлы болыпты, сегізінің
өң-түсі қара-торы екен. Сондықтан оларды керейттер қара торылар деп
атайтын болған [18].
Керейттер Моңғол үстіртінде феодалдық биліктің алғашқы сатысындағы
хандық билікті құрды. Көшпенділер сияқты керейт ұлысында айшықты шекара
болмағанымен Орда тігер орны, қыс қыстау, жаз жайлауы белгілі болып отырды.
Бұл кезеңде Керейт ұлысын Маркуз Бұйрық[19] хан биледі. Ішкі рулар әскери
жүздік, тайпалар мыңдыққа бөлініп, оларды жүз басы, мың басылары басқарды.
Хан мұрагерлік жолмен сайланды, ал мың басы, жүз басы болып ру, тайпа
басылары немесе олардың әйгілі батырлары аталатын болған.
Керейттер Маркуз Бұйрықтың тұсынан ежелгі моңғол тайпаларымен етене
жақын достықта болды. Бірақ Цзинь Алтын мемлекетінің билігіндегі шығыс
көршісі татарлармен жайы жараспады. Екі тайпа көп дауласты. Ақыры татарлар
керейттің Бұйрық ханы Маркузды аңдаусызда қолға түсіріп, Цзинь елінің
қолына тапсынып, ақыры сонда ағаш есікке таңылып өлтіріледі [20]. Керейлер
татарлардан өш алуға бел байлайды да, Маркуз Бұйрықтың немересі Тоғрил
Темужинмен бірлесіп татардың Мәгжун – султ ханын өлтіріп, сол бір ерлігі
үшін шүршіттерден Ваңхан лауазымын алған. Тоғрилдың інісі таққа таласып,
керейт елінде қос билік пайда болады.
Бұл туралы:
Екі күн шықса аспанда
Құрлық құрғап қалмай ма?
Екі хан шықса тақтарға
Еліңнің бағы таймай ма?
- деп ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3-6
1. Шыңғыс ханды сипаттаған тарихшылардың
көзқарастары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ..7-9
2. Шыңғыс хан жорықтарының Моңғол үстіртіндегі тайпаларына ықпалы:
a. Керейлер тайпасы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 10-13
b. Наймандар
хандығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .14-
15
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..16
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ..17-18
ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..19 -21
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Қазақстан егемендік алып, нарықтық экономикағы
көшіп, азаматтық қоғам құрып жатқан тұста Отан тарихына деген қызығушылық
арта түсті. Қазақ этносының тарихи тәжірибиесін ғылыми талдаудан өткізетін
кез келді. Өзінің геополитикалық жағдайы жағынан Қазақстан Еуропа мен
Азияның ортасында славяндар мен түркі халықтардың, оған қоса оларды қытай
әлемімен қосып тұрған еді. Еуразияның осынау кіндігінде ғұндардың,
түркілердің, түркі-моңғолдардың мемлекеттері өмір сүріп, қайталанбас дала
өркениеті жасалынды[1]. Онда көшпелі және отырықшы халықтардың басы
қосылды. Қазіргі қазақ халқы осы өркениеттің тікелей мұрагері болып отыр.
Осыған қарамастан, ХІХ-ХХ ғасырлардағы көшпелі халықтардың әлем
мәдениетіндегі алатын орны туралы үнемі дау-дамай туып келді. Көптеген
батыстық зерттеушілер күні бүгінге дейін көшпенділер даланың құлы болды,
олар тарихы жоқ қоғам деген сияқты сәуегейліктер айтады[2].
Бүгінгі таңда отандық тарихнамадағы бірден-бір өзекті мәселенің бірі
қазақты құрған көшпелі түркі тайпаларының басын бір орталыққа біріктіріп,
қазақ халқының қалыптасу процесіне алғышарт болған тарихи оқиғада Шыңғыс
ханның алатын орны мен рөлін зерттеп, зерделеу кезек күттірмес тақырыптың
бірі болып отыр.
Әсіресе, кеңестік тарихнамада саяси-әлеуметтік қатынастар тар шеңберде
бір ғана таптық көзқарас тұрғысынан зерттелінді[3].
Түркі-монғолдар жауын санмен емес, сапамен жеңген. өйткені оларда
мықты тәртіп, ғажайып ұйымдастырушылық қасиет болды. Шыңғыс хан бастаған аз
санды түркі-монголдардың Азия мен Еуропадағы табысты жорықтарының
төмендегідей басты себептері болды:
1. Түркі-монғолдар бағындырған мемлекеттер Цзинь империясы, Хорезм
т.б. халқы көп, жері кең, әскері күшіт елдер болды. Алайда олардағы
мемлекет билігінің экономикалық бірлік негізі жоқ, діні, тілі, түрі жағынан
бір-біріне мүлде ұқсамайтын ұлыстар мен әр түрлі тайпалардың әскери
бірлетігі негізінде құралыды[4].
2. Шыңғыс хан империясының ішкі саяси жағдайы орнықты болды. әскерде
қатаң тәртіп орнады. Ханның өзі мен қолбасшыларының әрқайсысы әскери
тәжірибиелілігі мен қабілеттіліктерімен ерекшеленіп тұрды. Бұған қоса
Шыңғыс хан мен оның серіктестері қарсы жақтың өз ішіндегі ала ауыздықтарын
да шебер пайдаланып отырды. Мысалы, 1218 жылы Жебе бастаған жасақ Күшлікке
найман ханы шабуыл жасағанда, Жетісудағы діни қайшлықтарды пайдаланып,
мұсылмандарды өз жағына шығарып алды.
3. Шыңғыс ханның әскері мен қолбасшыларына жорық кезінде сіңірген
еңбектеріне қарай соғыстан түскен олжалардан бөліп беру арқылы
жауынгерлерін ынталандырып отырда. Міне, осындай ерекшеліктер арқылы Шыңғыс
хан өз қарсыластарынан үнемі басым түсіп отырды.
Зерттелу деңгейі. Шыңғыс хан құрған мемлекет пен оның әулеті жайында
тарихи деректемелер өте көп. Шыңғыс хан заманында жазылған жылнамалар мен
саяхатшылардың жазбалары да көпетеп кездеседі. Бұл еңбектерді қолданған
кезде, жалпылама алғанда, бірнеше кезеңмен сипаттаған жөн. Бірінші кезеңге
ХІІІ-ХІV ғасырларды өмір сүрген Шығыс тарихшылары парсы, моңғол, қытай
т.б. еңбектері мен сол заманда Шыңғыс хан мен оның мұрагерлерінің
ордаларында болған батысеуропалық саяхатшылардың М.Поло, П.Карпини,
Г.Рубрук т.б. қолжазбаларын жатқызуға болады.
Енді жоғарыдағы тарихшыларға және олардың еңбектеріне жеке-жеке
тоқталайық:
Жувейни-Аль-ад-дин Ата Мәлік Мұхаммед 1226-1283 - парсы тарихшысы
әрі мемлекет қайраткері. Ол Аргун ханның хатшысы ретінде екі рет
Қарақорымға барып қайтты. Хулагу хан ильхандар мемлекетін құрған кезде 24
жылдай Бағдад қаласының билеушісі болды. Ол моңғол хандарының тапсырмасы
бойынша көп жыл еңбек етіп, “Тарих – и Жаһангушай” Әлемді жаулап алушының
тарихы атты Үш томдық зерттеу еңбегін жазды. Кітаптың алғашқы томында
Шыңғыс ханнан бастап 1248 жылға дейінгі моңғолдар тарихы баяндалады. Екінші
кітабында Хорезм, Иран, Қашқар, Қотан, Қарақытай мемлекеттері мен найман,
керей ұлыстарының Шыңғыс ханға дейінгі тарихы айтылады. Үшінші кітапта
Хулагу ханның Иранға жорығы баяндалады[5].
Келесі бір тарихшы Рашид-ад-Дин Фазлаллах ибн Абулхайр 1247-1318 -
тарихшы әрі мемлекет қайраткері. 1298-1318 жылдар аралығында Газан хан және
Ұлжайгу хандардың уәзірі болып, Хулагу мемлекетінде реформа жүргізуге ат
салысты. Оның “Жамиат-тауарих” жылнамалар жинағы атты парсы тілінде
жазылған шығармасы үш бөліктен тұратын құнды еңбек болып табылады. Еңбектің
алғашқы бөлімі “Тарихи Газани” Газан тарихы деп аталып, моңғолдар құрған
мемлекеттердің 1304 жылға дейінгі саяси-әлеуметтік тарихы баяндалады.
Кітаптың екінші бөлімінде моңғолдар жаулап алғанға дейінгі мұсылман
мемлекеттері, иуда, Батыс Еуропа елдері, Рим императорлары мен папалары,
Үндістан, Қытай, Шығыс Еуропа елдері жөнінде жан-жақты мәлімет береді.
Шыңғыс хан заманы туралы өте құнды көптеген мәліметтер қамтылған[6].
Карпини Джованни де Плано 1182-1252 Италиядан шыққан монах. Рим
папасы ІV Иннокентий 1245 жылы Лион соборының тапсыруымен Карпиниді
Монғолия жөнінде мәліметтер жинау үшін әдейі елшілікке жібереді. Ол Үгедей
ханның баласы Күйіктің ұлы хан тағына отыру салтанатына 1246 қатысады.
Қайтар сапарында 1247 Бату ханға жолығады. Еліне келгеннен кейін
моңғолдарға бағынатын халықтар мен қалалар жөнінде жан-жақты мәліметтер
жазып қалдырады.
“Моңғолдың құпия шежіресі” – ХІІІ ғасырда жазылған Шыңғыс хан
империясы тарихы жөнінде ең бір құнды дерек болып табылады. Бұл шежіре ХІІІ
–ХІV ғасырда моңғолдардың тілін, тарихын, әдебиетін түсінуге жол көрсететін
елеулі мұра емес, сонымен бірге сол кезде өмір сүрген түркі халықтарының
тілін, әдебиетін, тарихын салыстыра зерттеу үшін де аса құнда мұра. “Құпия
шежіреде” Шыңғыс ханның біртұтас ел орнатып, бүкіл көшпелі руларды
біріктіріп, билеуін мадақтаумен қатар, оның қатыгез мінезі де жасырылмаған.
Екінші кезеңде ХІХ-ХХ ғасырлардың бас кезіндегі жазылған шығармаларды
жатқызуға болады. ХІХ ғасырдың ортасынан бастап орыстың әскери тарихшылары
Шыңғыс хан мен оның әскер басыларының жорықтарын зерттеп, жан-жақты талдай
бастады. М.И.Иванин, И.Бичурин, С.М.Соловьев, И.И.Карамзин сынды тарихшылар
Шыңғыс хан мен оның қолбасыларының жасаған жорықтарын әскери тұрғыдан
талдап, өз көзқарастарын білдірді. В.Вилямин-Зернов, В.В.Радлов, И.И.Крофин
т.б. тарихшылар да қалам тартты.
Үшінші кезеңге кеңес үкіметі тұсындағы ғылыми зерттеулер жатады. Бұл
кезде түркі халықтары тарихына үлкен еңбек сіңірген көптеегн зерттеу
кітаптарын шығарған тарихшылар В.В.Бартольд, Л.Н.Гумилев т.б. көп болды.
Бартольд В.В., Владирмерцев Б.Я., Иванин М.И., Хара-Даван Э., Гумилев
Л.Н., т.б. авторлардың барлығы да түркі-монғол тарихына, халықтарына арнап
ірі-ірі зерттеу еңбектерін жазды. Сол еңбектерінде әрқайсысы өзінше
қорытынды шығарып отырды.
Төртінші ең соңғы кезеңге 1990 жылдардан бергі кезеңді жатқызуға
болады. Қазақстан тәуелсіздікке қол жеткізгеннен кейін бұрынғы
көзқарастарымыздың көпшілікке ұлттық мүдде тұрғысынан қарауды тарихтың өзі
алдымызға тартып отыр. Сондықтан осы тақырып кеңінен қамтылған қазақ
тарихшыларының еңбектеріне тоқталып өтейік. Осындай еңбектердің қатарына
Қытайдағы қазақ тарихшысы Н.Мыңжанның “Қазақтың қысқаша тарихы” атты еңбегі
мен қазақстандық тарихшылар Қ.Аманжолов пен К.Рахметов “Түркі халықтарының
тарихы” және А.Тасболатов пен Х.Аманжолов жазған “Қазақстанның әскери
тарихы” атты зерттеу кітаптарын жатқызуға болады. Атап айтқанда
Қазақстандағы тарихшы ғалымдар М.Қозыбев, М.Қойгелдиев, Т.Омарбеков,
С.Жолдасбаев, Ұ.Жұмағұлов, З.Қинаятұлы, Қ.Өскенбаев, С.Сыздықов,
К.Хафизова, А.Дулатова, Б.Көмеков, т.б. осы аталған кезеңдегі
көшпенділердің саяси құрылымы, өркениеті, мәдениеті, археологиялық және
тарихи ескерткіштері жөнінде толып жатқан ғылыми еңбектер жазды.
Жоғарыда атап өткен еңбектердің барлығында да Шыңғыс хан өз
заманындағы аса талантты ұйымдастырушы, әйгілі қолбасшы, ұлы саясаткер
болғандығы дәлелденген. Ол бытыраңқы көшпенділерді, яғни түркі тайпаларын
біртұтас мемлекетке шоғырландырып, өз заманындағы аса үлкен әрі күшті
империя құруға қол жеткізді. Бұған қоса, осы империяны мекендеген
халықтардың арасында тиянақты тәртіп орната білді.
Мақсаты мен міндеті. ХІІІ ғасырдың басында құрылған Шыңғыс хан
мемлекетіндегі түркі-монғол тайпалардың бір орталыққа бірігіп, Шыңғысханның
тықсыруымен қазіргі Қазақстан территориясына қоныс аударғын түркі тайпалыры
керей, найман, меркіт, қоңырат, т.б., қазақ ұлтының этно-саяси тұрғыдан
қалыптасуына әсер еткендігін және Еуразия даласында ұлы мемлекет
болғандығын тарихи деректер арқылы көрсету. Осы мақсатта баяндамада
төмендегідей нақты мәселелер шешу көзделді:
1. Моңғол үстіртын мекен еткен көшелі тайпалардң түокілер екендігін
деректер негізінде дәлелдеу;
2. Шыңғыс ханның жүргізген жорықтары нәтижиесінде көшпелі тайпалар
бір орталыққа біріккенін жаңа көзқарастар арқылы баяндау;
Жұмыс құрылымы: жұмыс кіріспеден, екі тараудан және қорытындыдан
тұрады. Соңынан пайдаланға әдебиеттер тізімі мен қосымша материалдар
берілген.
ШЫҢҒЫС ХАНДЫ СИПАТТАҒАН ТАРИХШЫЛАРДЫҢ КӨЗҚАРАСТАРЫ
Қазақ халқының қалыптасуы Қазақстан территориясындағы қола дәуірінен
бері үздіксіз болып жатқан этникалық процестердің нәтижиесі болып саналады.
Бұл этникалық процестердің бәрі қазақ халқының қалыптасуына әр түрлі
дәрежеде алғы шарт бола алады. ХІІІ-XV ғасырлар аралығындағы Қазақстан
аумағындағы этникалық процестердің дамуы Қазақ хандығының құрылу тарихында
және де қазақ халқының қалыптасуында салмағы басым, ерекше орын алады.
Монғол дәуірі мен одан кейінгі тарихи кезеңдегі, яғни моңғол үстемдігінен
кейінгі кезең, саяси оқиғалар мен жағдайлар қазақ халқының құрылуына өз
әсерін тигізбей қоймайды.
ХІІІ ғасырдың І жартысындағы этникалық өмірге әсерін тигізген
оқиғалардың біріне Шыңғыс хан және оның ұрпақтары жүргізген жорықтары
қарсаңында, яғни 1200-1218 жылдар аралығында Қазақстанның әр аймағына
Моңғолиядан найман, керейіт, меркіт, жалайыр тайпаларының жекелеген
топтарының Шыңғыс ханның тықсыруымен қоныс аударуы жатады. Бұл тайпалар
XIII-XV ғасырлар аралығында қазақ этносының қалыптасуында белсенді рөл
атқарды және олар қазіргі күнде өмір сүріп отырған көптеген түркі тілдес
халықтардың этногенезінде маңызды.
Белград университетінің профессоры Э.Хара-Даван Шыңғыс хан туралы өз
еңбегінде оның өз ұрпақтарын көшпелі өмір салтын сақтап қалуға шақырғанын
айтады[7]. Мұның өзі Шыңғыс – көшпелі елдерге тән жауыз деген бағаға негіз
бола алмайды. Шыңғыс ханның көшпелі тайпаларды жаулау саясатынан әлде қайда
жоғары мүдде ұсынғандығын Л.Н.Гумилев ... сам Чингиз никогда не стремился
к мировому господству. Его цель была совершенно очевидно и гораздо более
узка. Он стремился к обьединению под своей властью всех племен Великой
Степи, дабы добиться мира, порядка и уверенности в завтрашнем дне. Все
прочие войны носили вынужденный характер, - деп көрсеткен [8]. Шыңғыс
ханның басты мақсаты әлемді жаулау болмағандығы мына жолдардан да
аңғарылады: Даже в позднейшее время во всем обширном монгольском улусе
ильханы (т.е. ханы завоеванной страны) правили толко в Персии. Все
остальные страны считались не завоеванными, а присоединенными или союзными
[9].
Мысалы, Жошы әскері Сыр бойына келгенде қала қақпасын өз ықтиярымен
ашқан Баршыкент тұрғындары аман қалып, қарсылық көрсеткен Асанас, Жент
халқы қырғын тапқан. Шыңғыс әскерінің қарсылық көрсетпеген қала-қамалдарға
пәлендей қиянат жасамағанын Рашид ад-Дин де жазған [10].
Енді осы сөз болып отырған тайпалар жөнінде қысқаша айтып өтсек.
Қазақ халқының құрамындағы ірі тайпалардың бірі керей тайпасы.
Керейттер Толы өзенінің бойын, Орхон өзенінің орта ағысындағы жерлерді және
Оңғын өзенінің бойында қоныстанған. Шыңғыс ханың жаулауы қарсаңында
керейттер қазіргі Монғолия мен Алтай территорияларында билік еткен. Осы
кезде монғолдар керейттердің қол астында болған. Осыған байланысты Рашид ад-
Дин: Бұл кезде керейттердің өз тайпасынан белгілі билеушілері болған [11]
- дегенді айтады. Сонымен қатар, керейт ханы Ван ханның (Тоғрыл) аталары
Орта Баласағұнда, яғни Жетісуда, билік етуі жайлы мәліметтер бар. Бірақ
қарақытайлар керейт тайпасын талқандап, оларды шығысқа қарай ығыстырады.
Шыңғыс хан өзінің билігінің алғашқы кезінде керейлерге сүйене отырып,
өз майданында моңғолдарды біріктірді, татарлармен, меркіттермен соғыс
жүргізіп, наймандарға шабуыл жасады, оларды бағындырып, бүкіл моңғолдардың
билеушісіне айналды. ХІІ ғасырдың аяғына дейін Найман ұлысын Инанг Білгі
Бұқа басқарады. Ол өлген соң, Найман ұлысында екі ұлы Таян хан мен Бұйрық
хан арасында талас-тартыстар басталады. Бұл ішкі саяси дағдарысты
пайдаланған керейттердің ханы Ван хан және Шыңғыс хан бастаған әскери қол
1199 жылы Бұйрық ханның ұлысына басып кіреді. Қарсы тұруға шамасы келмеген
Бұйрық хан Енисей қырғыздарына қашып құтылады. Керей мен найман тайпалық
одақтары көшпелі моңғол және түркі тайпаларын біріктірген Шыңғыс хан
империясының құрылуына алғышарт жасады, сондай-ақ моңғол шапқыншылығынан
кейінгі уақытта қазақ пен қазіргі түркі халықтарының өзіндік тарихы
басталған кезде этникалық процестерде ерекше роль атқарды.
Рашид ад-Диннің хабарлауынша, керейт Күйкі батыр Шыңғыс ханға жүздеген
жауынгерімен қызмет етуге келеді [12]. Керейттен шыққан Құйду деген әмір
Шыңғыс ханға көшіп келіп, керейттер мен тункаиттерден мың жауынгер
жасақтады. Ал оның ұлы Құртаке осы мың жасақты басқарса, інісі Әбіш Шыңғыс
ханның басты және сенімді кеңесшілерінің брі болды.
Тағы бір ескеретініміз, Дешті Қыпшаққа келген Шыңғыс қолы жергілікті
елмен араласып, сіңіп кетті. Моңғол әскерімен келген найман, қоңыраттар
қазақ халқының этногенезін құраған тайпалардың біріне айналды. Кейін
ақсүйеск аталса да, Шыңғыс хан ұрпақтарының қазақ хандығының нығаюына
қызмет жасағаны да анық. Басқаша айтар болсақ, моңғолдар өздері жаулап
алып, көптеген қалаларды қиратқан аймақтағы көшпелі тайпалардың жаңа
мемлекетінің іргесін қалады.
1200 жылы Шыңғыс хан мен Ван хан меркіттердің әскерін толығымен
талқандайды. Шыңғысханның қатерінен қауыптенген көптеген тайпалар (найман,
меркіт, татар, ойрат, жаджират және т.б.) 1201 жылы Құрылтайға жиналады.
Орталық Азия территориясындағы күрес барысында 1190-1206 ж.ж.
Қазақстан территориясына көптеген жекелеген найман, керейт, меркіт
тайпаларының топтары келді. Күшлік хан бастаған аман қалған наймандар
Хангайдан Алтайға келіп, осында ертеде моңғолдар талқандаған керейттер мен
меркіттердің қалдықтарымен бірікті. 1206 жылы Бұқтарма өзенінің бойында
моңғолдар наймандарды талқандап, Бұйрық ханды өлтіреді. Осы жеңілістің
салдарынан Күшлік хан өзіне қараған ұлыстың халқымен бірге Алтайдан
Жетісуға шегінді, ал наймандар мен керейттердің бір бөлігі Шығыс
Қазақстанда қалып қойып, моңғолдарға бағынады.
Меркіт тайпасының бір бөлігі қазіргі Қазақстан территориясындағы
қыпшақтарға қашып құтылады. Бірақ меркіттердің соңына түскен моңғол әскері
1218 жылы Торғай облысында Ырғыз өзенінің маңында меркіттерді түгелдей
талқандайды [13]. Дәл осы жылы Шыңғысхан Жетісудағы Күшлікке қарсы жиырма
мыңдық әскермен Жебе ноянды жібереді. Моңғолдар наймандарды толығымен
шабуылдайды.
Моңғол мемлекетінің құрылуы, Шыңғыс бастаған моңғолдар дүйім дүниенің
тең жартысын жаулап алуы моңғолдардың атақ даңқын асырғаны соншалық
әсіресе Азия халықтарының орта ғасырлық тарихи процессі моңғолдардың ықпал-
билігі, Шыңғысханның аруақ даңқымен жазылатын ағын пайда болды. Осының
салдарынан онда өмір сүрген көптеген ұлыс тайпалар тарихта ескерусіз
қалды. ІХ-ХІІІ ғаысрларды аталған өлкеде өмір сүрген барлық тайпаларды
моңғол тегіне жатқызып қарау осынау біржақтылықтың салдары деп қараған
жөн сияқты[14]. Тарихта осылай бағы жанбай қалған тайпалардың қатарына
Керей, Найман, Меркіт, Жалайыр, Қоңырат, Уақ қатарлы заты түркі тайпаларын
жатқызуға болады.
Аталған тайпалардың негізгі бөлімі Қазақ мемлекетінің шаңырағын
көтеріп, қазақ ұлтының құрамына енді. Сөз болып отырған ертедегі
тайпалардың қазіргі қазақ этносын құраған екенін дәлелдеу үшін осы
тайпалардың шығу тегіне көнің бөліп көрейік.
КЕРЕЙ ТАЙПАСЫ
ІХ-ХІІ ғаысрларды Моңғол үстіртінде мекен еткен тайпалрдың бірі
Керейттер. Көне Ханзу жазбаларында керейттер 7-ІХ ғасырда Байкөлдің
солтүстігінде Орман елімен аралас-құралас тұрып ІХ ғасырдың соңында
басқадай көшпенділер қатарына моңғол даласына ойысқан деп көрсетеді.
Н.Аристов Керейт тайпасы ханзу жазбаларында ІХ ғасырдан белгілі болды[15]
деп жазады.
ХІ-ХІІ ғасыр аралығынад керейт тайпасы Яг Явган заг завх Сэлэнгэден
Моңғол шөліне дейінгі сайын далада, батысында Найман, солтүстігінде Меркіт,
оңтүстігінде ехелгі Моңғолдар, шығысында Таңғұттың Ся мемлекетімен іргелес
жатқан белгілі тайпа бірлігі болды. Керейт хандығы төмендегі сегіз
тайпадан құралған. Олар: кереіт, жөркін, қоңқайт, сақайт, тұмауыд, албат,
түнкайд және киркун деп аталатын [16] . Керейт атауы бір тайпаның
атауынан шыққан деген [17] Рашид-ад-диннің пікірінен туындацды. Бұл туралы
Рашид-ад-дин былай дейді: Ертеде бір ханның сегіз ұлы болыпты, сегізінің
өң-түсі қара-торы екен. Сондықтан оларды керейттер қара торылар деп
атайтын болған [18].
Керейттер Моңғол үстіртінде феодалдық биліктің алғашқы сатысындағы
хандық билікті құрды. Көшпенділер сияқты керейт ұлысында айшықты шекара
болмағанымен Орда тігер орны, қыс қыстау, жаз жайлауы белгілі болып отырды.
Бұл кезеңде Керейт ұлысын Маркуз Бұйрық[19] хан биледі. Ішкі рулар әскери
жүздік, тайпалар мыңдыққа бөлініп, оларды жүз басы, мың басылары басқарды.
Хан мұрагерлік жолмен сайланды, ал мың басы, жүз басы болып ру, тайпа
басылары немесе олардың әйгілі батырлары аталатын болған.
Керейттер Маркуз Бұйрықтың тұсынан ежелгі моңғол тайпаларымен етене
жақын достықта болды. Бірақ Цзинь Алтын мемлекетінің билігіндегі шығыс
көршісі татарлармен жайы жараспады. Екі тайпа көп дауласты. Ақыры татарлар
керейттің Бұйрық ханы Маркузды аңдаусызда қолға түсіріп, Цзинь елінің
қолына тапсынып, ақыры сонда ағаш есікке таңылып өлтіріледі [20]. Керейлер
татарлардан өш алуға бел байлайды да, Маркуз Бұйрықтың немересі Тоғрил
Темужинмен бірлесіп татардың Мәгжун – султ ханын өлтіріп, сол бір ерлігі
үшін шүршіттерден Ваңхан лауазымын алған. Тоғрилдың інісі таққа таласып,
керейт елінде қос билік пайда болады.
Бұл туралы:
Екі күн шықса аспанда
Құрлық құрғап қалмай ма?
Екі хан шықса тақтарға
Еліңнің бағы таймай ма?
- деп ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz