Түйе сүтінің поллютанттары
КІРІСПЕ 5
1 ӘДЕБИЕТТЕРГЕ ШОЛУ 6
1.1 Қазақстандағы түйе шаруашылығы (таралуы, саны, маңызы) 6
1.2 Қазақстанның экологиялық жағдайы 9
1.2.1 Алматы және Оңтүстік Қазақстан облысы 12
1.2.2 Батыс Қазақстан облысы 15
1.3 Сүт және сүт өнімдерінің ауыр металдармен ластануы 15
1.4 Ауыр металдар 17
1.4.1 Мырыш 17
1.4.2 Кадмий 18
1.4.3 Қорғасын 18
2 ЗЕРТТЕУ МАТЕРИАЛДАРЫ ЖӘНЕ ӘДІСТЕРІ 20
2.1 Зерттеу объектілері 20
2.2 Зерттеу әдісі 20
3 ЗЕРТТЕУ НӘТИЖЕЛЕРІ ЖӘНЕ ОЛАРДЫ ТАЛДАУ 22
3.1 Түйе сүтіндегі қорғасын мен мырыштың микроорганизмдермен өзара әрекеттесу нәтижесінде сүт фазаларындағы таралуы 22
3.1.1 Түйе сүтіндегі микроорганизмдердің сүт фазаларындағы таралуы 23
3.2 Шұбаттағы қорғасын мен мырыштың микроорганизмдермен өзара әрекеттесу нәтижесінде сүт фазаларындағы таралуы 24
3.2.1 Шұбаттағы микроорганизмдердің сүт фазаларындағы таралуы 28
ҚОРЫТЫНДЫ 31
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 32
1 ӘДЕБИЕТТЕРГЕ ШОЛУ 6
1.1 Қазақстандағы түйе шаруашылығы (таралуы, саны, маңызы) 6
1.2 Қазақстанның экологиялық жағдайы 9
1.2.1 Алматы және Оңтүстік Қазақстан облысы 12
1.2.2 Батыс Қазақстан облысы 15
1.3 Сүт және сүт өнімдерінің ауыр металдармен ластануы 15
1.4 Ауыр металдар 17
1.4.1 Мырыш 17
1.4.2 Кадмий 18
1.4.3 Қорғасын 18
2 ЗЕРТТЕУ МАТЕРИАЛДАРЫ ЖӘНЕ ӘДІСТЕРІ 20
2.1 Зерттеу объектілері 20
2.2 Зерттеу әдісі 20
3 ЗЕРТТЕУ НӘТИЖЕЛЕРІ ЖӘНЕ ОЛАРДЫ ТАЛДАУ 22
3.1 Түйе сүтіндегі қорғасын мен мырыштың микроорганизмдермен өзара әрекеттесу нәтижесінде сүт фазаларындағы таралуы 22
3.1.1 Түйе сүтіндегі микроорганизмдердің сүт фазаларындағы таралуы 23
3.2 Шұбаттағы қорғасын мен мырыштың микроорганизмдермен өзара әрекеттесу нәтижесінде сүт фазаларындағы таралуы 24
3.2.1 Шұбаттағы микроорганизмдердің сүт фазаларындағы таралуы 28
ҚОРЫТЫНДЫ 31
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 32
Түйе ― төрт түлік малдың бірі, бұл түлікті өсіру қазақ халқы өмірінде дәстүрлі және ертеден қалыптасқан сала. Түйе шаруашылығының дамуына Қазақстанның шөл және шөлейт аймақтарында өсетін, басқа түлік түрлеріне азық бола алмайтын тікенек шөптерді түйе малы қорек ете беретіні, климаты қолайлы жағдай туғызады.
Қазақстан территориясында өткен ғасырдан бастап кен орындары ашылып, өндірістік өнеркәсіп жұмыс істей бастаған. Қазақстан бүгінгі күнде аграрлық елден түрлі өнеркәсібі дамыған елге айналды.
Өндірістің дамуы химиялық заттардың қолдану аясының кеңеюіне тығыз байланысты [1]. Поллютанттардың қолданылу мөлшерінің көбеюі мал шаруашылығы процесстеріне, оның ішінде түйе шаруашылығына да әсер етеді.
Бұдан ондаған жылдар бұрын өндірістің химиялық қалдықтары қоршаған ортаға жай шығарыла салатын, ал пестицидтер мен тыңайтқыштар үлкен аумақтарды өңдеу үшін көп мөлшерде қолданылды. Ал пестицидтер мен тыңайтқыштарды қолдану — олардың келтіретін зиянымен салыстырғанда ауыл және орман шаруашылығында еселеген эканомикалық эффект береді.
1962 жылдың өзінде жазушы Рашель Карсон “Молчаливая весна” кітабында пестицидтерді бақылаусыз қолданудан құстар мен балықтардың жаппай қырылуы суреттеледі [1].
Қазақстан Республикасының Алматы, Жамбыл, Оңтүстік Қазақстан, Қызылорда, Ақтөбе, Маңғыстау, Атырау, Батыс Қазақстан облыстарында түйе түлігі өсіріледі, бұл аймақтарда экологиялық жағдай нашар.
Қоршаған ортаның ластануы табиғи заттармен (мұнай, ауыр металдар, радионуклидтермен т.б.) қатар, синтетикалық қосындылармен (ксенобиотиктермен, пестицидтермен, химиялық реагенттермен (өндірістік), әр түрлі пластиктермен қатар) жүреді. Ластану жылдан – жылға тіршілік үшін қауіпті болып барады [1].
Биология факультетінің биотехнология, биохимия, өсімдіктер физиологиясы кафедрасында түйе сүті мен шұбатындағы ауыр металдар мөлшерін анықтау жұмысы орындалуда. Оның ішінде Алматы облысы мен Атырау облысындағы түйе шаруашылықтарынан алынған түйе сүті мен шұбаты құрамындағы қорғасынның, мырыштың және сүтқышқылды бактериялардың сарысу және кказеин комплекстеріндегі мөлшерін анықтау мақсатында зерттеу жұмыстары жүргізілді.
Қазақстан территориясында өткен ғасырдан бастап кен орындары ашылып, өндірістік өнеркәсіп жұмыс істей бастаған. Қазақстан бүгінгі күнде аграрлық елден түрлі өнеркәсібі дамыған елге айналды.
Өндірістің дамуы химиялық заттардың қолдану аясының кеңеюіне тығыз байланысты [1]. Поллютанттардың қолданылу мөлшерінің көбеюі мал шаруашылығы процесстеріне, оның ішінде түйе шаруашылығына да әсер етеді.
Бұдан ондаған жылдар бұрын өндірістің химиялық қалдықтары қоршаған ортаға жай шығарыла салатын, ал пестицидтер мен тыңайтқыштар үлкен аумақтарды өңдеу үшін көп мөлшерде қолданылды. Ал пестицидтер мен тыңайтқыштарды қолдану — олардың келтіретін зиянымен салыстырғанда ауыл және орман шаруашылығында еселеген эканомикалық эффект береді.
1962 жылдың өзінде жазушы Рашель Карсон “Молчаливая весна” кітабында пестицидтерді бақылаусыз қолданудан құстар мен балықтардың жаппай қырылуы суреттеледі [1].
Қазақстан Республикасының Алматы, Жамбыл, Оңтүстік Қазақстан, Қызылорда, Ақтөбе, Маңғыстау, Атырау, Батыс Қазақстан облыстарында түйе түлігі өсіріледі, бұл аймақтарда экологиялық жағдай нашар.
Қоршаған ортаның ластануы табиғи заттармен (мұнай, ауыр металдар, радионуклидтермен т.б.) қатар, синтетикалық қосындылармен (ксенобиотиктермен, пестицидтермен, химиялық реагенттермен (өндірістік), әр түрлі пластиктермен қатар) жүреді. Ластану жылдан – жылға тіршілік үшін қауіпті болып барады [1].
Биология факультетінің биотехнология, биохимия, өсімдіктер физиологиясы кафедрасында түйе сүті мен шұбатындағы ауыр металдар мөлшерін анықтау жұмысы орындалуда. Оның ішінде Алматы облысы мен Атырау облысындағы түйе шаруашылықтарынан алынған түйе сүті мен шұбаты құрамындағы қорғасынның, мырыштың және сүтқышқылды бактериялардың сарысу және кказеин комплекстеріндегі мөлшерін анықтау мақсатында зерттеу жұмыстары жүргізілді.
1 Обсуждая характеристики природных и антропогенных источников токсикантов http://works.tarefer.ru/27.10.09.
2 Панин.М.С. Химическая экология. – Семипалатинск: СГУ,2002. - 852
3 Мырзаханов Н.М.“Экология және денсаулық.” III Халықаралық ғыл.прак.конф.Экологияның өзекті мәселелері. – Қарағанды, 2004. – б.53-56
4 Сеитов.З. “ Кумыс и шубат ” 2003г
5 З.И.Намазбаева, М.А. Мукашева, С.С. Шорин «Құрамында сынабы бар химиялық тозаңдармен қоршаған ортаның ластануының ағзаға тигізетін әсері» Гигиена труда и медицинская экология. №1(6), 2005 г.
6 «Окружающая среда и устойчивое развитие Казахстана».Центр мониторинга загрязнения ОС, РГП «казгидромет», Алматы, 2001-2002г.г.
7 Мусабеков Б., Жанбеков Х.Н., Сейтжанов А.Ф., Жетписбай Д.Ш. 2000 г «Техногенное загрязнение тяжелыми металлами реки Сырдарьи в пределах Южно – Казахстанской области». В естник КазГУ. Серия экологическая №1,2 (6,7), стр 10
8 Мелдебекова А.А., Конуспаева Г.С., Қалдыбекова Н.Б., Faye B. /Түйе сүтіндегі поллютанттардың мөлшері.// ҚазҰУ ХАБАРШЫСЫ, экология сериясы, - 2008. - №1. - 97 – 103 б.
9 К.Б. Мусабеков, Х.Н. Жанбеков, А.Ф. Сейтжанов, Д.Ш. Жетписбай «Токсилогическое воздействие тяжелых металлов на окружающую среду» Раздел 3. Экологические проблемы Аральского бассейна. Вестник КазГУ. Серия экологическая, №1 (8) 2001 г.
10 Амрин М.К. Оценка степени накопления полютантов в биосредах в регионе ядерного полигона “Азгыр” http://www.rusnauka.com/27.010.09.
11 Зимаков И.Е. Загрязнение окружающей среды промышленных районов. Ветеринария, 1997, N7, с.32 – 35.
12 СанПин 2.3.2.560-96. Гигиенические требования качеству и безопасности продовольственного сырья и пищевых продуктов
13 СанПин 2.3.2.1078-01. Гигиенические требования качеству и безопасности продовольственного сырья и пищевых продуктов
14 Шарипова А.А./ Содержание соединений свинца и кадмия в молоке.// ИССЛЕДОВАНИЯ, РЕЗУЛЬТАТЫ. - 2009. - №3. - 27 – 31 б.
15 Konuspaeva G., Faye B., Serikbaeva A., 2003. Les produits traditionnels à base de lait de chamelle en Asie Centrale. Atelier Int. sur le lait de chamelle en Afrique. FAO-CIRADKARKARA, Niamey (Niger), 5:71-82.
16 Serikbaeva A., Konuspaeva G., Faye B., Loiseau G., Narmuratova M., 2005. Probiotic properties of a sour-milk shubat from the camel milk. In: “Desertification Combat and Food Safety. The Added Value of Camel producers”, Ashkabad (Turkmeniatan), NATO Science Series, Life and Behavioural Sciences. Vol. 362. Faye B., Esenov P. (Eds), IOS Press, Amsterdam (Pays-Bas): 187-191.
17 Баранников В.Д., Кириллов Н.К. Экологическая безопасность сельскохозяйственной продукции.-М.: Колосс. 352 с.
18 Anonyme l : http://www.anciela.info/img/cartes/artoff549.jpg (14. 06. 08)
19 Giles J., 2005. Study links sickness to Russian launch site Baikonur Cosmodrome may cause disease in Siberia. J. Nature. 433 (7022): 91-95.
20 Konuspaeva G., 2007.Variabilité physic-chimique et biochimique du lait des grands camélidés (Camelus bactrianus, Camelus dromedaries et hybrids) au Kazakhstan. Thèse de Doctorat, Université de Montpellier ΙΙ, France, 208 p.
21 Anonyme l : http://www.senat.fr/rap/100-261/100-2610.html (consulté le 5/05/2008)
22 IARC, 1994. Beryllium, cadmium, mercury, and exposures in the glass manufacturing industry. IARC Monographs on the Evaluation of Carcinogenic Risks to Humans 58, 1-444.
23 IARC, 2006. Inorganic and organic lead compounds. IARC Monographs on the Evaluation of Carcinogenic Risks to Humans 87, 1-519.
24 WHO, 1995. Environmental Health Criteria 165: Inorganic Lead. World Health Organization, Geneva.
25 Satarug S., Moore M.R., 2004. Adverse health effects of chronic exposure to low-level cadmium in foodstuffs and cigarette smoke. Environmental Health Perspectives. 112: 1099-1103.
26 Diacono E., 2007. Métaux lourds et radionucléides dans le lait de chamelle cru et fermenté, au Kazakhstan. Master Biologie Géosciences Agroressources et Environnement, spécialité Production Animales en Régions Chaudes, Université Montpellier ΙΙ, France, 37 p.
27 Konuspaeva G., Faye B., Loiseau G., Diacono E., Akhmetsadykova S., 2008. Pollution of camel milk by heavy metals in Kazakhstan. Proceeding of the 1 st interntional symposium on minerals and dairy products. Saint-malo, France, 1-3 october, 3p.
28 Fandi I., Halttunen T., Tahvonen R., and Salminen S., 2006. Probiotic bacteria as potential detoxification tools: assessing their heavy metal binding isotherms. Can. J. Microbiol. 52(9): 877-885.
29 Halttunen T., Salminen S., Tahvonen R., 2006. Rapid removal of lead and cadmium from water by specific lactic acid bacteria. Internationnal Journal of Food Microbiology. 114 (1): 30-35.
30 Halttunen T., Finell M., Salminen S., 2007. Arsenic removal by native and chemically modified lactic acid bacteria. Internationnal Journal of Food Microbiology. 120 (1-2): 173-178.
31 Ахметсадыкова Ш.Н., Конуспаева Г.С., Баубекова А.С., Loiseau G., Faye B. / Разработка метода определения способности молочнокислых бактерий связывать ионы свинца и кадмия по качественной реакции.// ИССЛЕДОВАНИЯ, РЕЗУЛЬТАТЫ. - 2009. - №3. - 27 – 31 с.
32 Чужеродные вещества - ксенобиотик http://www.revolution.allbest.ru/25.10.09.
33 Горбунов А. В. и др. «Оценка поступления микроэлементов в организм человека с продуктами питания в центральных регионах Росии». С 14-16. http://www1.jinr.ru/Preprints/2004/089(D14-2004-89)_r.pdf/24.03.10.
34 Грузинов Е.В. Пища с точки зрения химии: Ртуть и другие... http://www.molod.eduhmao.ru/info/1/3783/24171/12.03.10.
35 Образцов Н. Кругооборот свинца в природе "Российская Охотничья газета № 17 - 2008 г." http://www.kaliningrad-fishing.ru/rog/pr-08-1/rog-0141. html/12.03.10.
36 Нарушение липидного обмена в организме человека. http://ipchepurnoy.narod.ru/ivanp1.htm/24.03.10.
37 Практикум по микробиологии: Учеб.пособие для студ. высш. учеб. заведеий / А. И. Нетрусов, М. А. Егорова, Л. М. Захарчук и др.; Под ред. А.И. Нетрусова. – М.: Издательский центр «Академия», 2005. – 608 с.
2 Панин.М.С. Химическая экология. – Семипалатинск: СГУ,2002. - 852
3 Мырзаханов Н.М.“Экология және денсаулық.” III Халықаралық ғыл.прак.конф.Экологияның өзекті мәселелері. – Қарағанды, 2004. – б.53-56
4 Сеитов.З. “ Кумыс и шубат ” 2003г
5 З.И.Намазбаева, М.А. Мукашева, С.С. Шорин «Құрамында сынабы бар химиялық тозаңдармен қоршаған ортаның ластануының ағзаға тигізетін әсері» Гигиена труда и медицинская экология. №1(6), 2005 г.
6 «Окружающая среда и устойчивое развитие Казахстана».Центр мониторинга загрязнения ОС, РГП «казгидромет», Алматы, 2001-2002г.г.
7 Мусабеков Б., Жанбеков Х.Н., Сейтжанов А.Ф., Жетписбай Д.Ш. 2000 г «Техногенное загрязнение тяжелыми металлами реки Сырдарьи в пределах Южно – Казахстанской области». В естник КазГУ. Серия экологическая №1,2 (6,7), стр 10
8 Мелдебекова А.А., Конуспаева Г.С., Қалдыбекова Н.Б., Faye B. /Түйе сүтіндегі поллютанттардың мөлшері.// ҚазҰУ ХАБАРШЫСЫ, экология сериясы, - 2008. - №1. - 97 – 103 б.
9 К.Б. Мусабеков, Х.Н. Жанбеков, А.Ф. Сейтжанов, Д.Ш. Жетписбай «Токсилогическое воздействие тяжелых металлов на окружающую среду» Раздел 3. Экологические проблемы Аральского бассейна. Вестник КазГУ. Серия экологическая, №1 (8) 2001 г.
10 Амрин М.К. Оценка степени накопления полютантов в биосредах в регионе ядерного полигона “Азгыр” http://www.rusnauka.com/27.010.09.
11 Зимаков И.Е. Загрязнение окружающей среды промышленных районов. Ветеринария, 1997, N7, с.32 – 35.
12 СанПин 2.3.2.560-96. Гигиенические требования качеству и безопасности продовольственного сырья и пищевых продуктов
13 СанПин 2.3.2.1078-01. Гигиенические требования качеству и безопасности продовольственного сырья и пищевых продуктов
14 Шарипова А.А./ Содержание соединений свинца и кадмия в молоке.// ИССЛЕДОВАНИЯ, РЕЗУЛЬТАТЫ. - 2009. - №3. - 27 – 31 б.
15 Konuspaeva G., Faye B., Serikbaeva A., 2003. Les produits traditionnels à base de lait de chamelle en Asie Centrale. Atelier Int. sur le lait de chamelle en Afrique. FAO-CIRADKARKARA, Niamey (Niger), 5:71-82.
16 Serikbaeva A., Konuspaeva G., Faye B., Loiseau G., Narmuratova M., 2005. Probiotic properties of a sour-milk shubat from the camel milk. In: “Desertification Combat and Food Safety. The Added Value of Camel producers”, Ashkabad (Turkmeniatan), NATO Science Series, Life and Behavioural Sciences. Vol. 362. Faye B., Esenov P. (Eds), IOS Press, Amsterdam (Pays-Bas): 187-191.
17 Баранников В.Д., Кириллов Н.К. Экологическая безопасность сельскохозяйственной продукции.-М.: Колосс. 352 с.
18 Anonyme l : http://www.anciela.info/img/cartes/artoff549.jpg (14. 06. 08)
19 Giles J., 2005. Study links sickness to Russian launch site Baikonur Cosmodrome may cause disease in Siberia. J. Nature. 433 (7022): 91-95.
20 Konuspaeva G., 2007.Variabilité physic-chimique et biochimique du lait des grands camélidés (Camelus bactrianus, Camelus dromedaries et hybrids) au Kazakhstan. Thèse de Doctorat, Université de Montpellier ΙΙ, France, 208 p.
21 Anonyme l : http://www.senat.fr/rap/100-261/100-2610.html (consulté le 5/05/2008)
22 IARC, 1994. Beryllium, cadmium, mercury, and exposures in the glass manufacturing industry. IARC Monographs on the Evaluation of Carcinogenic Risks to Humans 58, 1-444.
23 IARC, 2006. Inorganic and organic lead compounds. IARC Monographs on the Evaluation of Carcinogenic Risks to Humans 87, 1-519.
24 WHO, 1995. Environmental Health Criteria 165: Inorganic Lead. World Health Organization, Geneva.
25 Satarug S., Moore M.R., 2004. Adverse health effects of chronic exposure to low-level cadmium in foodstuffs and cigarette smoke. Environmental Health Perspectives. 112: 1099-1103.
26 Diacono E., 2007. Métaux lourds et radionucléides dans le lait de chamelle cru et fermenté, au Kazakhstan. Master Biologie Géosciences Agroressources et Environnement, spécialité Production Animales en Régions Chaudes, Université Montpellier ΙΙ, France, 37 p.
27 Konuspaeva G., Faye B., Loiseau G., Diacono E., Akhmetsadykova S., 2008. Pollution of camel milk by heavy metals in Kazakhstan. Proceeding of the 1 st interntional symposium on minerals and dairy products. Saint-malo, France, 1-3 october, 3p.
28 Fandi I., Halttunen T., Tahvonen R., and Salminen S., 2006. Probiotic bacteria as potential detoxification tools: assessing their heavy metal binding isotherms. Can. J. Microbiol. 52(9): 877-885.
29 Halttunen T., Salminen S., Tahvonen R., 2006. Rapid removal of lead and cadmium from water by specific lactic acid bacteria. Internationnal Journal of Food Microbiology. 114 (1): 30-35.
30 Halttunen T., Finell M., Salminen S., 2007. Arsenic removal by native and chemically modified lactic acid bacteria. Internationnal Journal of Food Microbiology. 120 (1-2): 173-178.
31 Ахметсадыкова Ш.Н., Конуспаева Г.С., Баубекова А.С., Loiseau G., Faye B. / Разработка метода определения способности молочнокислых бактерий связывать ионы свинца и кадмия по качественной реакции.// ИССЛЕДОВАНИЯ, РЕЗУЛЬТАТЫ. - 2009. - №3. - 27 – 31 с.
32 Чужеродные вещества - ксенобиотик http://www.revolution.allbest.ru/25.10.09.
33 Горбунов А. В. и др. «Оценка поступления микроэлементов в организм человека с продуктами питания в центральных регионах Росии». С 14-16. http://www1.jinr.ru/Preprints/2004/089(D14-2004-89)_r.pdf/24.03.10.
34 Грузинов Е.В. Пища с точки зрения химии: Ртуть и другие... http://www.molod.eduhmao.ru/info/1/3783/24171/12.03.10.
35 Образцов Н. Кругооборот свинца в природе "Российская Охотничья газета № 17 - 2008 г." http://www.kaliningrad-fishing.ru/rog/pr-08-1/rog-0141. html/12.03.10.
36 Нарушение липидного обмена в организме человека. http://ipchepurnoy.narod.ru/ivanp1.htm/24.03.10.
37 Практикум по микробиологии: Учеб.пособие для студ. высш. учеб. заведеий / А. И. Нетрусов, М. А. Егорова, Л. М. Захарчук и др.; Под ред. А.И. Нетрусова. – М.: Издательский центр «Академия», 2005. – 608 с.
әл–Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті
Биология факультеті
Биотехнология, биохимия, өсімдіктер физиологиясы кафедрасы
БІТІРУ ЖҰМЫСЫ
Түйе сүтінің поллютанттары
Орындаған:
4 курс студенті __________________________ Абайлдаев Ә.О.
(қолы,
күні)
Ғылыми жетекші:
PhD ___________________________ Конуспаева
Г.С.
(қолы,
күні)
Норма бақылаушы
ассистент ___________________________ Оразова С.Б.
(қолы, күні)
Кафедра меңгеруші ___________________________ Карпенюк Т.А.
б.ғ.д., профессор (қолы, күні)
Алматы, 2010
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 5
1 ӘДЕБИЕТТЕРГЕ ШОЛУ 6
1.1 Қазақстандағы түйе шаруашылығы (таралуы, саны, маңызы) 6
1.2 Қазақстанның экологиялық жағдайы 9
1.2.1Алматы және Оңтүстік Қазақстан облысы 12
1.2.2Батыс Қазақстан облысы 15
1.3 Сүт және сүт өнімдерінің ауыр металдармен ластануы 15
1.4 Ауыр металдар 17
1.4.1Мырыш 17
1.4.2Кадмий 18
1.4.3Қорғасын 18
2 ЗЕРТТЕУ МАТЕРИАЛДАРЫ ЖӘНЕ ӘДІСТЕРІ 20
2.1 Зерттеу объектілері 20
2.2 Зерттеу әдісі 20
3 Зерттеу НӘТИЖЕЛЕРі ЖӘНЕ ОЛАРДЫ ТАЛДАУ 22
3.1 Түйе сүтіндегі қорғасын мен мырыштың микроорганизмдермен өзара22
әрекеттесу нәтижесінде сүт фазаларындағы таралуы
3.1.1Түйе сүтіндегі микроорганизмдердің сүт фазаларындағы таралуы 23
3.2 Шұбаттағы қорғасын мен мырыштың микроорганизмдермен өзара 24
әрекеттесу нәтижесінде сүт фазаларындағы таралуы
3.2.1Шұбаттағы микроорганизмдердің сүт фазаларындағы таралуы 28
ҚОРЫТЫНДЫ 31
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 32
РЕФЕРАТ
Есеп 35 беттен, 24 кестеден, 37 әдеби көзден тұрады.
Кілтті сөздер: қорғасын, мырыш, түйе сүті, шұбат.
Жұмыстың мақсаты:
Түйе сүті мен шұбатта, субфракцияларында қорғасын мен мырыштың
сүтқышқылды бактериялармен өзара әрекеттесуін зерттеу.
Жұмыстың міндеті:
1 Түйе сүтіндегі микроорганизмдердің сүт фазаларындағы таралуы
2 Түйе сүтіндегі қорғасын мен мырыштың микроорганизмдермен өзара
әрекеттесу нәтижесінде сүт фазаларындағы таралуы
3 Шұбаттағы микроорганизмдердің сүт фазаларындағы таралуы
4 Шұбаттағы қорғасын мен мырыштың микроорганизмдермен өзара әрекеттесу
нәтижесінде сүт фазаларындағы таралуы
Қысқартылған сөздер
АЛИ – атмосфераның ластану индексі
ПДК – шекті контентрация мөлшері
ЖШС – жауапкершілігі шектеулі серіктестік
ДСП – тәуліктік тұтыну шегі
ДСД –тәуліктік мөлшер шегі
FAO - Азық-түлік және ауылшаруашылық ұйымы
WHO - Бүкіләлемдік Денсаулық сақтау ұйымы
АҚШ – Америка құрама штаттары
СТ – стандартты технология
ТУ –техникалық жағдайы
КІРІСПЕ
Түйе ― төрт түлік малдың бірі, бұл түлікті өсіру қазақ халқы өмірінде
дәстүрлі және ертеден қалыптасқан сала. Түйе шаруашылығының дамуына
Қазақстанның шөл және шөлейт аймақтарында өсетін, басқа түлік түрлеріне
азық бола алмайтын тікенек шөптерді түйе малы қорек ете беретіні, климаты
қолайлы жағдай туғызады.
Қазақстан территориясында өткен ғасырдан бастап кен орындары ашылып,
өндірістік өнеркәсіп жұмыс істей бастаған. Қазақстан бүгінгі күнде аграрлық
елден түрлі өнеркәсібі дамыған елге айналды.
Өндірістің дамуы химиялық заттардың қолдану аясының кеңеюіне тығыз
байланысты [1]. Поллютанттардың қолданылу мөлшерінің көбеюі мал
шаруашылығы процесстеріне, оның ішінде түйе шаруашылығына да әсер етеді.
Бұдан ондаған жылдар бұрын өндірістің химиялық қалдықтары қоршаған
ортаға жай шығарыла салатын, ал пестицидтер мен тыңайтқыштар үлкен
аумақтарды өңдеу үшін көп мөлшерде қолданылды. Ал пестицидтер мен
тыңайтқыштарды қолдану — олардың келтіретін зиянымен салыстырғанда ауыл
және орман шаруашылығында еселеген эканомикалық эффект береді.
1962 жылдың өзінде жазушы Рашель Карсон “Молчаливая весна” кітабында
пестицидтерді бақылаусыз қолданудан құстар мен балықтардың жаппай қырылуы
суреттеледі [1].
Қазақстан Республикасының Алматы, Жамбыл, Оңтүстік Қазақстан,
Қызылорда, Ақтөбе, Маңғыстау, Атырау, Батыс Қазақстан облыстарында түйе
түлігі өсіріледі, бұл аймақтарда экологиялық жағдай нашар.
Қоршаған ортаның ластануы табиғи заттармен (мұнай, ауыр металдар,
радионуклидтермен т.б.) қатар, синтетикалық қосындылармен
(ксенобиотиктермен, пестицидтермен, химиялық реагенттермен (өндірістік), әр
түрлі пластиктермен қатар) жүреді. Ластану жылдан – жылға тіршілік үшін
қауіпті болып барады [1].
Биология факультетінің биотехнология, биохимия, өсімдіктер физиологиясы
кафедрасында түйе сүті мен шұбатындағы ауыр металдар мөлшерін анықтау
жұмысы орындалуда. Оның ішінде Алматы облысы мен Атырау облысындағы түйе
шаруашылықтарынан алынған түйе сүті мен шұбаты құрамындағы қорғасынның,
мырыштың және сүтқышқылды бактериялардың сарысу және кказеин
комплекстеріндегі мөлшерін анықтау мақсатында зерттеу жұмыстары жүргізілді.
1 ӘДЕБИЕТТЕРГЕ ШОЛУ
Қазақстанда Семей қаласының өндірістік орындарға жақын жердегі
топырақтағы ауыр металл концентрациялары қалыпты жағдайдағы топырақпен
салыстырғанда мырыш – 7,4; қорғасын – 9,9; мыс – 3,8; кадмий – 13,3;
марганец – 1,3; кобальт – 2,4 есеге жоғарылаған. Ауыр металдардың
топырақтағы мөлшері тақау маңындағы өсірілетін ауылшаруашылық өсімдіктері
мен бау – бақша өсімдіктерін бақылағанда 2 – 2,5 есе жоғарылаған [2].
Осындай жолмен түскен ауыр металл иондары адам ағзасында әртүрлі
аурулардың қозуы мен пайда болуының басты себебі. Техногенді ластанған
аудандарда асқазан ауруы бірінші орында, тыныс алу жүйелерінің аурулары
екінші орында, ал қан айналу жүйелерінің аурулары үшінші орында тұр [3].
Жалпы ластаушы заттардың адам организміне қоректік тізбек арқылы жүзеге
асады, яғни атмосферадан → өсімдікке → жануарға → адамға.
Қазіргі таңда түйе шаруашылығына көп көңіл бөлуде. Себебі түйе сүті
өзінің құрамы жағынан шипалық әрі пайдалы екені белгілі [4].
1.1 Қазақстандағы түйе шаруашылығы
Түйе шөлейт пен жартылай шөлейттерге төзімді жануардың бірі. Үй
жануарларының ішінде түйе ғана ет, сүт, жүн беріп және көлік ретінде
қолданылады.Түйе шаруашылығының өркендеуіне республикадағы жайылымдық
жерлердің ерекшелігі де септігін тигізеді.Республиканың 179,8 млн.га
жайылымдық жерінің 80 млн гектары шөл, 36 млн гектары шөлейт жер.Ол жалпы
жайылымдық жердің 64,5% - ын құрайды.Өнімділігі нашар осындай жайылымдық
жерлерді толығырақ және тиімді пайдалану үшін қой, жылқы шаруашылығымен
қатар түйе шаруашылығын да дамыту қажет.
Өткен ғасырдың 30 – жылдарында республиканың барлық шаруашылықтарында 1
миллион 200 мың түйе болса, қазіргі кезде бар болғаны 120 мыңдай мал
қалған, не болмаса 10 есе, ал 1991 жылмен салыстырғанда 22,8 % кеміген.
Қазіргі уақытта түйе санының өсуіне, оның ары қарай өсіп – жетілуіне
баса назар аударып, одан алынатын өнімдердің саны мен сапасын жақсарту
қажеттілігі туындап отыр.
Республикамыздың түйе шаруашылықтары жақсы жұмыс істеген кезінде 5 – 6
мың тонна түйе еті, 5 мың тонна шұбат және 700 – 800 тонна түйе жүнін
өткізіліп келді. Ендігі уақытта да осы көрсеткішпен де мол өнім алу жөнінде
жұмыстар жүргізілуі қажет. Түйенің еті мен майының құнарлылығы өзге малдың
еті мен майынан кем түспейді. Әрбір қоңды түйе 61 – 65 пайызға дейін таза
ет береді. Түйе сүтінен алынатын шұбат әрі тағам, әрі сусын екендігі
ежелден мәлім. Оның бұл қасиеттерімен қатар кейбір дертке шипа, әсіресе
тубекулез, асқазан ауруына қарсы емдік қасиеті бар екендігі анықталған.
Түйенің еті мен сүтінен басқа, жүні де өте сапалы екендігі белгілі, өйткені
ол технологиялық қасиеті жағынан әрі жеңіл, әрі жылы, әрі мықты келеді.[4].
Түйенiң систематикасы
Тип Chordata - Хордалылар
Тип тармағы Vertebrata - Бас сүйектілер
Бөлім Gnatostomata - Жақтылар
Класс үсті Tetrapoda - Төрт аяқтылар
Класс Mammalia - Сүтқоректілер
Отряд Artiodactyla - Жұп тұяқтылар
Тобы Ruminantia - Күйіс қайтаратындартіс, ай
тәрізділер
Тұқымдас Camelidae - Түйелер
Түйелердің түрлері
Дүние жүзіндегі түйелердің 12 миллионы Африкада, ал қалған 4,9 миллионы
Азияда шоғырланған. Сол түйелердің бір өркешті – дромедар, қос өркешті –
бактриан түрлері және олардың гибридтері, жабайы түрлерi таралған.
- Дромедарлар
Дромедарлар Солтүстік Африкада, Аравияда, Иран, Иракта, Ауғаныстанда,
Үндістанда, Пакистанда, Түркменiстанда таралған.
Орта Азия шөлейттерінде дромедарлардың аруана типі таралған. Бұл
Түркменiстанда және Қазақстан жерлерінде кең тараған, сонымен қатар
Өзбекстанның Арал аймақтарында кездеседi [5]. Қазақстанда бір өркешті
түйелерден – Түркмен Аруанасы таралған. Бұлардың сүт өнімділігі
бактриандарға қарағанда бірнеше рет жоғары болып келеді. Бірақ бұлардың
ұстау жағдайлары мен жемге деген сұранысы жоғары. Осыған орай, түйелердің
сүттілігін көтеру және олардың жемге деген сұранысын есте сақтай отырып,
селекциялық жұмыстар жүргізілуде [5].
- Бактриандар
Бактриандар – Алтайда, Монголияда, Қытайда, Ресейдiң Оңтүстiгiнде
таралған. Бактриандардың қалмақ, қазақ, моңғол және қытай тұқымы бар.
Бұлардың ішіндегі ең ірісі және өнімділік қасиеттері бойынша ең жақсысы
қалмақ тұқымы сонымен қатар осы тұқымдағы түйелер құрғақ және
континентальды шөлейт аймақтарға өте жақсы бейімделген; орташасы – қазақ,
ал моңғол – ең кіші болып табылады. Бактриандардың ірілігінің кішірейюі
климаттық және қоректену жағдайларына байланысты. Орта Азияның ішкі
аймақтарына қарай, яғни батыстан шығысқа қарай осы жағдайлар қатая түседі
[5]. Қазақстан Республикасындағы бактриандар өзара үш типіне бөлiнедi -
Оңтүстік Қазақстан типі, Қызылорда типі және Орал - Бөкей типі. Орал –
Бөкей типі Батыс Қазақстан облысының далалалық аймағы мен Атырау облысының
құмды аудандарында шоғырланған.Ал Қызылорда типтегі түйелер Қызылорда және
Ақтөбе облыстарының шаруашылықтарында шоғырланған. Оңтүстік Қазақстан типті
қазақы түйелер Оңтүстік Қазақстан, Жамбыл және Алматы облыстарының
шаруашылықтарында өсіріледі.
- Гибридтер
Көне заманнан Орта Азияда екi түрлi түйелердi өзара шағылыстырған.
Гетерозис негiзiнде бактриан және дромедарлардың сүт, ет және жүн
өнiмдiлiгiн көбейту үшiн F1, F2, F3 гибридтерiн шығарады. Гибридтердi атау
үшiн Лакозаның ұсынған терминалогиясын қолданылады.
Бiрiншi ұрпақтағы гибридтердi өзара шығылыстыру нәтижесiнде алынған Ғ2
гибридтердi жарбай деп атайды.
Схема 1. Кез-нар және Күрт-нар түйелерінің гибридтерін алу жолдары.
Р ♀ Ғ1 х ♂ бактриан Р ♀Ғ1 х ♂ дромедар
Ғ2 ♀Қоспақ х ♂ дромедар Ғ2 ♀ Күрт х ♂бактриан
Ғ3 Кез-нар Ғ3
Күрт-нар
Басқа дүние жүзiндегi елдермен салыстырғанда тек біздің елімізде ғана
бактриандар, дромедарлар және олардың әртүрлi гибридтері бiр
шаруашылықтарда бiрге өсiрiледi [5].
Қазақстан түйе шаруашылығы шөлейтті және жартылай шөлейтті аймақтардың
экономикасында маңызы зор.Технологияның дамуына байланысты түйелердің көлiк
ретінде пайдалануы төмендеп, сәйкесінше түйелердің өндірістік бағытта
қолдануы біршама жоғарылады.
Осы саланың дамуы бір қатар факторларға байланысты: қысқы мезгілде
биік емес қар жабыны бар ауданы үлкен табиғи жайылымдар (құрғақ далалы,
шөлейтті және жартылай шөлейтті), шөлейтті жерлерде өсетін өсімдіктерді
талғамай жеуіне байланысты және ауыл шаруашылықтағы жануарлардың басқа
түрлеріне зақым келтірмей, жыл бойы түйелердің жайылуын қамтамасыз етеді
[5].
Қазақстанда 2005 жылы 26 асылды түйе тұқымды шаруашылықтар, яғни 8458
мал басы негізгі таза генофонтты құрайды.
Түйе шаруашылығы деген программаға сай, қой шаруашылығының Ғылыми
Зерттеу Институтының ғалымдары қазақ тұқымымен түркімен Аруанасының
селекциясы бойынша зерттеулер жүргізіледі. Бұл жұмыс еліміздегі ірі асыл
тұқымды шаруашылықтарда олардың өнімділігін көтеруге, сонымен қатар, сауын
машиналары, жерге құлатпай қырқу технологиялық процесстердің элементтері
енгізілуде. Қызылорда облысы, Арал ауданындағы ААҚ Құланды
шаруашылығындағы 250 бастық селекциялық топта аналық түйелердің орташа тірі
салмағы 670 кг, 6 ай лактация ішінде 650 – 700 литр сүт, жүні – 6,3 – 6,5
кг-ға дейін өсті.
Болашақта түйе шаруашылығының өнімділігінің дамуы ірі ауылшаруашылық
құрылымдардың құрылуыменен байланысты, бұған республиканың әртүрлі
аймақтарында орналасқан ірі агроқұрылымдардың сәтті жұмыстары дәлел бола
алады. Олар: Қызылорда облысындағы ААҚ Құланды, Маңғыстау облысындағы ЖШС
Таушық ауыл шаруашылығы және Алматы облысындағы Агромеркур шаруашылығы.
Қазіргі кезде технологияның дамуына байланысты түйе шаруашылығындағы
алынатын әртүрлі сүт өнімдерінің маңызы зор.
1.2 Қазақстанның экологиялық жағдайы
Атмосфераның ластануы антропогенді факторлардың әсерінен болады.
Қазақстанда атмосфераның ластануы 1 кестеде келтірілген.
Кесте 1 - Қазақстан Республикасының қалаларындағы атмосферасының
ластану индексі (АЛИ) 1997-2001 жылдары [6].
Қала аттары АЛИ Ауа атмосферасын ластаушы өндіріс
орындары
1997 2000 2001
1 2 3 4 5
Ақтау 6,6 4,6 4,4 Химия.
Ақтөбе 12,8 10,0 8,5 Қара металлургия,химия.
Атырау 2,7 2,5 1,8 Мұнай өндіру.
Алматы 11,6 9,9 13,1 Энергетика, автокөлік транспорты.
Астана 1,5 2,7 1,3 Энергетика, автокөлік транспорты.
Балқаш 3,0 3,3 2,2 Түрлі-түсті металлургия,
энергетика.
Глубокое аудан 14,4 10,2 Түрлі-түсті металлургия.
(Маңғыстау обл)
Жезқазған 4,4 7,5 7,9 Түрлі-түсті металлургия,
энергетика.
Қарағанды 1,3 4,6 4,6 Энергетика, көмір өндіру,
автокөлік транспорты.
Қостанай 3,8 2,9 3,2 Энергетика.
Лениногорск 9,2 10,0 10,3 Түрлі-түсті металлургия,
энергетика.
Орал 2,2 1,4 1,2 Энергетика.
Өскемен 14,3 17,8 14,2 Түрлі-түсті металлургия,
энергетика.
Павлодар 2,3 2,3 Мұнай өндіру, энергетика.
1 2 3 4 5
Петропавловск 5,7 6,8 5,1 Энергетика, приборостроение.
Семей 5,5 4,0 3,3 Энергетика, құрылыстық
материалдар.
Тараз 6,6 7,8 6,7 Химия.
Шымкент 6,9 10,0 11,8 Түрлі-түсті металлургия, химия,
мұнай өндіру
Экібастұз 1,1 1,7 1,4 Энергетика, көмір өндіру.
Қалалар бойынша 5,78 6,53 `6,1
орташа мөлшері
Қазақстанда атмосфераның жоғары мөлшерде ластану деңгейі Өскеменде (АЛИ-
17.8), Лениногорск, Шымкент, Ақтөбе (АЛИ-10,0), Алматыда (АЛИ-9,9)
құрайды. Ал 2003 жылғы зерттеулер бойынша атмосфераның ластану деңгейі
Шымкентте 13,6; Қарағанды – 11,8; Алматы - 11,3; Ақтөбе – 9; Өскеменде -
8,9; Теміртау - 7,3 және Таразда - 7,2. Атмосферадағы шаңның жоғары
концентрациялары мына қалаларда Жезқазғанда – 4,7 ПДК, Шымкент – 2,7 ПДК
және Ақтауда – 2,7 ПДК, ал Атырау, Алматы, Балқаш, Семей, Теміртау және
Өскемен қалаларында орташа концентрацияны – 1-2 ПДК-ны құрайды.
Кесте 2 - 2000 – ші жылы Қазақстан қалаларының ауа бассейіннің ластануы [6]
Қала аттарыАЛИ Ластаушы Орташа концетр. Жоғары концетр.
заттар
Мгм3 Пдк Мгм3 Пдк
көтерілу көтерілу
1 2 3 4 5 6 7
Ақтау 4,6 Шаң 0,4 2,7 2,2 4,4
Азот диоксиді 0,05 1,2 0,12 1,4
Ақтөбе 10,0 Азот диоксиді 0,05 1,2 0,12 1,4
Формальдегид 0,014 4,7 0,024 -
Алматы 9,9 Шаң 0,3 1,3 1,3 2,6
Көміртегі 2,0 - 26 5,2
оксиді
Азот диоксиді 0,06 1,5 0,24 2,8
Фенол 0,002 - 0,018 1,8
Формальдегид 0,011 3,7 0,059 1,7
Астана 2,7 Азот диоксиді 0,02 - 0,19 2,2
Фторсутек 0,007 1,4 0,082 4,1
Атырау 2,5 Шаң 0,3 2,0 1,5 3,0
Азот диоксиді 0,02 - 0,15 1,8
Балқаш 3,3 Шаң 0,02 1,3 1,0 2,0
Күкірт 0,056 1,1 1,658 3,3
диоксиді
Азот диоксиді 0,04 1,0 0,81 9,5
Жезқазған 7,5 Шаң 0,7 4,7 3,2 6,4
Азот диоксиді 0,03 - 0,17 2,0
Фенол 0,004 1,3 0,021 2,1
Қарағанды 4,6 Шаң 0,1 - 1,1 2,2
Көміртегі 1,0 - 11 2,2
оксиді
Азот диоксиді 0,03 - 0,39 4,6
Фенол 0,002 - 0,055 5,5
Формальдегид 0,006 2,0 0,048 1,4
Қостанай 2,9 Көміртегі 2 - 9 1,8
оксиді
Азот диоксиді 0,05 1,2 0,13 1,5
Лениногорск10,0 Күкірт 0,091 1,8 0,215 -
диоксиді
Азот диоксиді 0,07 1,8 0,22 2,6
Фенол 0,01 3,3 0,02 2,0
Павлодар 2,3 Шаң 0,1 - 1,6 3,2
Көміртегі 1,0 - 21 4,2
оксиді
Азот диоксиді 0,02 - 0,26 3,1
Күкіртсутек 0,001 - 0,016 2,0
Фенол 0,001 - 0,020 2,0
Хлорлы сутек 0,06 - 0,99 5,0
Петропавлов6,8 Көміртегі 2,0 - 28 5,6
ск оксиді
Азот диоксиді 0,05 1,2 0,27 3,2
Фенол 0,004 1,3 0,018 1,8
Формальдегид 0,006 2,0 0,024 -
1 2 3 4 5 6 7
Семей 4,0 Шаң 0,3 2,0 1,2 2,4
Көміртегі 3,0 1,0 8,0 1,6
оксиді
Азот диоксиді 0,04 1,0 0,19 2,2
Тараз 7,8 Көміртегі 2,0 - 13 2,8
оксиді
Азот диоксиді 0,05 1,2 0,17 2,0
Аммиак 0,02 - 022 1,1
Формальдегид 0,01 3,3 0,061 1,7
Теміртау 6,9 Шаң 0,2 1,2 1,1 2,2
Азот диоксиді 0,02 - 0,40 4,7
Күкіртсутек 0,002 - 0,037 4,6
Фенол 0,008 2,7 0,047 4,7
Аммиак 0,08 2,0 0,46 2,3
Өскемен 17,8 Шаң 0,2 1,3 2,4 4,8
Күкірт 0,172 3,4 3,172 6,3
диоксиді
Көміртегі 2,0 - 19,0 3,8
оксиді
Азот диоксиді 0,08 2,0 0,42 4,9
Фенол 0,014 4,6 0,049 4,9
Хлор 0,02 - 0,13 1,3
Формальдегид 0,008 2,7 0,033 -
Орал 1,4 Азот диоксиді 0,04 1,0 0,15 1,8
Шымкент 10,0 Шаң 0,4 2,7 1,7 16,0
Көміртегі 4,0 1,3 18,0 12,0
оксиді
Азот диоксиді 0,04 1,0 0,40 8,0
Күкіртсутек 0,002 - 0,012 0,9
Аммиак 0,03 - 0,33 0,1
Формальдегид 0,009 3,0 0,069 0,7
Екібастұз 1,7 Көміртегі 2,0 - 9,0 1,8
оксиді
Азот диоксиді 0,03 - 0,11 1,3
Сонымен қатар Ақтөбе (4,7 ПДК) формальдегидпен жоғары мөлшерде
ластанған, ал Алматы, Тараз, Өскемен, Шымкент – 3-4 ПДК, Петропавл және
Қарағанды қалалары – 2 ПДК концентрацияда ластанған. Атмосфераның көміртегі
оксидімен ластану деңгейі Петропавл және Алматы қалаларында - 5 ПДК – ны
құрайды, Павлодар, Өскемен, Шымкентте – 3 ПДК – ны құрайды. Ал азот
диоксидінің жоғары концентрациясы Балқаш қаласында – 9,5 ПДК болса,
Өскемен, Шымкент, Теміртау, Қарағанды қалаларында – 5 ПДК, Алматы,
Петропавл, Павлодар қалаларында – 3 ПДК
Атмосфераның автокөлік түтінінен ластану жағынан бірінші орында Алматы
75%, Ақтөбе 47,1%; Семей 46,6 %; Тараз 43,1%; Өскемен 41,4%. Ал ең төменгі
деңгей Жезқазғанда 14,8%; Петропавл 26,3% және Лениногорскіде 27,6%.
Сонымен қатар автоколік түтінінінен және тас - көмір жағу барысында көп
мөлшерде қорғасын бөлінеді [6].
Батыс Қазақстан территориясында мұнай өндірісінің қарқынды дамуынан осы
аймақтың топырағы мұнай өнімдері және металл тұздарымен ластануда.
Маңғыстау аймағы мұнай өнімдері және радиоактивті заттардың
қалдықтарымен ластанған.
Шығыс Қазақстан облысы негізінен қорғасынмен, мыс, мырыш, кадмиймен
ластануда.
Тау – кен өндірісі жұмыстарына байланысты Қарағанды өңірі мыс, мырыш,
кобальт, кадмий, қорғасынмен ластанған.
Жамбыл облысында фосфор өндірісі қызметінен топырақ фтормен, бормен
былғанса, Қызылорда облысында топырақты ластаушы көздер болып мұнай газ
өндірісі және табиғи радиоактивті кен өндірісі болып табылады.
Солтүстік Қазақстан және Павлодар аймақтарында топырақ ауыр металдармен
және өндірістік зауттардың, мұнай өндірісінің қалдықтарымен ластанған [6].
1.2.1 Алматы және Оңтүстік Қазақстан облыстары
Алматы қаласының қарқанды өсуіне байланысты экологиялық жағдай
құлдырап наршалады. 2000 жылғы экологиялық мониторнг зерттеу нәтижесінде
автокөліктің жылына 148,7 тонна көміргазын, 40 тонна қорғасын, 730 тонна
күкірт оксидін, 27,300 тонна көмірсутектер 8,400 тонна азот оксиді және 200
тонна күйе бөледі (3 кесте) [6].
Кесте 3 – Алматы қаласындағы 2000 жылдағы автокөлік транспорттарынан
пайда болатын ластаушы заттардың мөлшері [6]
Ластаушы заттар Ластаушы 1 машинадан 250 000 Жылына 250 000
заттарға пайда машинадан машинадан
сипаттама болатын пайда пайда болатын
орташа болатын жалпы мөлшері
тәуліктік орташа [тоннажыл]
кг-ға шаққантәуліктік
мөлшері кг-ға шаққан
мөлшері
СО көмір газы Аз конц-сы 1,63 407,500 148,700
тіршілік
үшін
қауіпті
Көмір-сутектер Аз 0,3 75,000 27,300
(бензол, ксилол, концен-сы
т.б.) денсаулық
үшін
қауіпті
Азот оксиді Сумен 0,0926 23,200 8,400
араласқанда
қышқыл
түзіледі
Күкірт оксиді Сумен 0,0074 2000 730
араласқанда
күкірт
қышқылды
тұман
түзіледі
1 2 3 4 5
Қорғасын Қанда, 0,00045 110 40
сүйекте,
мида
жиналады,
лейкемияны
тудырады
және есте
сақтау
қабілеті
төмендейді
Күйе өкпелерде 0,0022 550 200
түзіледі,си
ликозды
тудырады
Барлығы 2,03 508,360 185,370
кгтәулігінетоннжыл
Оңтүстік Қазақстан облысының энергетика, мұнай химия, тыңайтқыш өндіру
және металлургия өнеркәсіптерінен 2003 жылғы зерттеулер бойынша 6,2 мың
тоннадан 248,5 мың тоннаға дейін зиянды қалдықтардың мөлшері шығады [7].
Шымкенттегі металлургия кәсіпорны ең көп мөлшерде зиянды заттарды
шығарады, әсіресе ауа қабаттарына Оңтүстік Қазақстан облысында 1995 жылы
1985 жылмен салыстырғанда өнеркәсіп өнімдері 26% артса, шығаратын зиянды
қалдықтардың мөлшері 20% болды. 1995 жылы Республика территориясы бойынша
ауа кеңістігіне таратылған зиянды қалдықтар мөлшері 5 062,1 мың.т болса,
соның ішінде 44,4 мың.т Алматы қаласы бойынша, 99,2 мың.т Жамбыл, ал 1 08,7
мың.т Шымкент қаласының үлесіне тиді. Жазық далалы жерлерде зиянды
қалдықтар әртүрлі қашықтықтарға дейін ұшып барса, қарастырып отырған
ауданда негізінен таулы, жазықты, ойысты болып келгендіктен зиянды
қалдықтар өнеркәсіп төңірегінде не болмаса жақын аудандарға түседі. Мысалы,
Шымкент қорғасын, мырыш, фосфор, мышьяк т.б. зиянды қалдықтарды 1,2 метр
тереңдікке дейін топырақ жамылғысына сіңгені байқалса, 100 шақырымдай
жердегі топырақ жамылғысына жоғарыда келтірілген зиянды қалдықтар 20 – 30
см-ге дейін сіңген. Оңтүстік Қазақстан облысы тек қана ауыр металдармен
ластанып қоймай, сонымен қатар, ауыл шаруашылығының егіншіліктің дамуына
байланысты органикалық қышқылдар қатарына жататын пестицидтермен (ГХЦГ,
ДДТ) ластанғаны белгілі [7].
Алматы және Оңтүстік - Қазақстан облыстарының мал шаруашылықтарынан
алынған түйе сүттеріндегі ауыр металдар мөлшері (4-кесте) [8].
Екі облыстың түйе сүттерінде кадмий және сынап анықталмады. Оңтүстік
Қазақстан облысының сүт үлгісінде бір рет қана мышьяк анықталған сондықтан
оның ауытқуы келтірілмеген [8].
Кесте 4 - Алматы және Оңтүстік - Қазақстан облыстарының түйе
шаруашылықтарынан алынған түйе сүтіндегі ауыр металдардың мөлшері [8]
Элементтер Алматы облысы. Оңтүстік-Қазақстан
облысы.
n Орташа мәні және n Орташа мәні
ауытқуы және ауытқуы
Pb 4 0,069±0,014 2 0,044±0,012
Cd 4 * 2 *
As 4 0,0223±0,0068 2 0,0200
Hg 3 * 2 *
*табылмаған.
Екі облыстың нәтижелерін салыстырғанда, қорғасынның мөлшері Алматы
облысында аздап жоғары. Сонымен, қорғасынның мөлшері көбінесе ластаушы
заттардың шығарылуына байланысты ғана өзгереді, ал жыл мезгілдеріне
байланысты өзгеру сезімталдығы өте төмен. Ал, ‹‹Дәулет-Бекет›› фермасы үшін
залалды заттардың көзі тек Алматы-Астана көлік жолы ғана болып табылады.
Осы жолдың қолдану қарқындылығы жыл бойы біркелкі болып келеді [8].
Қазақстанның оңтүстік өңірінен ағып өтетін Сырдария өзенінің ластануы
мұнай химия және жеңіл өндіріс салаларынан бөлініп шығатын және мақта,
күріш егін шаруашылықтарында қолданылатын зиянды қалдықтарына байланысты
(Кесте 5) [9].
Кесте 5 - Оңтүстік Қазақстан облысы бойынша 1997 – 2002 жылдардағы
Сырдария өзеніндегі ауыр металлдардың құрамы [9]
№ Сынақ Элементтердің құрамы мгл
алынған
орын
қорғасын кадмий қорғасын кадмий
сүрлем 6,2±0,02 0,37±0,03 5,0±0,02 0,03±0,04
құрама жем1,22±0,02 0,015±0,01 3,0±0,02 0,03±0,04
жасыл азық5,70±0,01 0,41±0,04 5,0±0,02 0,03±0,04
су 0,020±0,002 іздері 0,03±0,001 0,001±0,00001
Құрамында кадмий бар заттар мал азығында рұқсат етілген жоғарғы
деңгейден көп болғанына қарамастан сүтпен аз мөлшерде бөлінеді. Бұл мал
азығындағы кадмиі бар заттардың 10% шамасында асқазан – ішек жолында
сіңірілетіндігіне байланысты және кадмийі бар заттар судан анықталған жоқ
(6 – ші кесте).
Солтүстік Қазақстан облысы, Қызылжар ауданы агрофирмасының сүтінің
сапасын бағалай отырып, бұл сүтті тағамға 2,5 – 3,5 жастағы сиырлар сүтімен
араластырып қана қолдануға болады. Табында жас малдар саны көп болуы керек.
Бұл шаруашылықтан жиналған сүтті балалар тағамын дайындайтын сүт
комбинаттарына жіберуге болмайды, өйткені бұндай өнімдер үшін таза сүтте
қорғасын мөлшері 0,05 мгл – ден және кадмий мөлшері 0,02 мгл – ден аспауы
керек [14].
Қазақстанда түйе сүті мен шұбатты дәстүрлі өндіріп қолданады [15, 16].
Бірақ Қазақстанның жеке облыстарында айтарлыықтай экологиялық ластану
байқалады мысалы, қара және түсті металлургия, тыңайтқыштар, пестицидтер,
радионуклидтер өндірісінің өнімдерімен және т.б. Ауыр металдар жоғарғы,
яғни топырақтың ең құнарлы қабатында (0 – 10 см) концентрацияланады. Cd
және Pb ластанған топырақ табиғи процессте өте баяу тазаратын
лизиметрикалық тәжірибелермен анықталған [17].
Шаруашылықты тиімсіз жүргізу жел эрозиясы, топырақтың тұздануы мен
деградациясы, шөлейттену сияқты экологиялық қолайсыз процестерге әкеледі
[18, 19, 20].
Экологиялық қолайсыз факторлар Қазақстандағы мал шаруашылығының түйе
өсіру саласында еліміздің далалы, жартылай шөлейтті және шөлді бөліктеріне
тән.
Тағам тізбегі бойынша тағам өнімдеріне түсетін кадмий және қорғасын
иондарының сүт өнімдерін ластауы тұтынушылардың денсаулығы үшін қауіпті
(сүттегі қорғасынның ең жоғарғы концентрация шегі – 0,1 ppm, кадмидікі –
0,03 ppm) [21-25].
Сүтқышқылды ашу нәтижесінде сүттің сүтқышқылды өнімге өту процессінде
адамның асқазан – ішек жолында ауыр метал иондарының сіңімділігі төмендеуі
мүмкін, сүтқышқылды бактериялармен олардың адсорбциясынан ауыр металдарды
бекіткен бактериялардың ағзадан элиминациясы жүруі мүмкін [26-30].
Сүтқышқылды бактериялардың ауыр металдармен әрекеттесуінде қорғасын мен
кадмий иондарын түйе сүтінен бөлінген SH1, SH5, SH6 штамдары активті
сорбциялаған [31].
1.4 Ауыр металдар
1.4.3 Мырыш
Жер қабығында 65 мгкг, теңіз суында – 9-21 мкгкг, ересек адам
ағзасында – 1,4-2,3 гкг.
Мырыш 80 ферменттер құрамына кіреді және көптеген зат алмасу процесіне
қатысады.
Мырыштың жетіспеушілігінен бала бойы баяу өседі, жасөспірімдерде
бойкүйездік, дәм мен иіс сезудің бұзылуы т.б. белгілер байқалады.
Ересек адамның мырышқа тәуліктік қажеттілігі 15 мг. Өсімдік тектес
тағам өнімдеріндегі мырышты ағза көп ала алмайды. Жануар тектес тағамдардан
мырыш 40% мөлшерінде адам ағзасында сіңіріледі. Етте – 20-40 мгкг, балық
өнімдерінде 15-30 мгкг, жұмыртқада – 15-20 мгкг, жеміс және көкөністерде
– 5 мгкг, картоп, сәбізде – 10 мгкг шамасында, жаңғақ, дәнді дақылдарда –
25-30 мгкг, жоғарғы сұрыпты ұнда – 5-8 мгкг, сүтте – 2-6 мгкг
мөлшерлерінде мырыш болады. Адам үшін мырыштың судағы концентрациясы 40
мгл қауіпсіз деп есептелінеді.
Осымен бірге, пестицидтерді қолдану ережесі бұзылғанда, мырыш
препаратын орынсыз қолдануда мырыштан улану болады. Улану белгілері жүрек
айну, құсу, іш ауру, диарея.
Мырышталған темір ыдыстатрдағы тамақ немесе сусындардан улану
жағдайлары кездеседі. Мырыштың ең жоғарғы концентрация шегі: ауыз суда – 5
мгл, балық өсіретін су қоймаларында – 0,01 мгл [32].
Мырыштың уытты әсері тәулігіне 300 – 600 мг түскенде байқалады [33].
1.4.1 Кадмий
Табиғатта таза күйінде кездеспейді. Жер қабығында 0,05 мгкг
мөлшерінде, теңіз суында-0,3 мкгкг мөлшерінде бар. Кадмий пластмасса,
жартылай өткізгіштер өндірісінде кеңінен қолданылады. Фосфаттық
тыңайтқыштар мен мал қиында кадмий бар, бірқатар елдерде кадмий тұзы
ветеринарияда қолданылады. Салыстырмалы түрде қалыпты экалогиялық
геохимиялық региондарда өсімдік текті тағамдардағы кадмий мөлшері мкгкг
есебімен: астық дақылдарында-28-95; бұршақ-15-19; фасоль-5-12; картоп-
12-50; капуста-2-26; қызанақ-10-30; салат-17-23; жемістер-9-42; өсімдік
майы-10-50; қант-5-31; саңырауқұлақ-100-500. Жануар тектес өнімдердегі
орташа мөлшері мкгкг есебімен сүтте 2,4; ірімшікте-6; жұмыртқада 23-250
мөлшерінде болады.
Кадмиидің 80% адам ағзасына тамақпен, 20%-ы өкпе арқылы атмосферадан
және темекі шекеннен түседі.
Кадмийдің 92-94% адам ағзасынан кіші, үлкен дәреттер арқылы және өтпен
шығарылады. Басқа бөліктері адам ағзасында ионды түрде немесе белок
молекулаларымен комплексті түрде болады. Бұл қосылыста кадмий улы емес.
Адамның сау ағзасында 50мг кадмий бар. Кадмий қорғасын сияқты
сүтқоректілердің ағзасына керекті элемент емес.
Организмге көп мөлшерде түскен кезде кадмий күшті улану әсерін берді.
Кадмиидің ең жоғарғы концентрация шегі, 0,1 мгл-ден аспауы керек,
тәуліктік мөлшер шегі (ДСД)-1 мкгкг-нан, тәуліктік тұтыну шегі (ДСП)-70
мкгтәулік аспауы керек. Кадмийдің тәуліктік тұтыну шегі 1 кг тағам
түрлерінде 30-35 мкг-дан аспауы тиіс [32].
Кадмийдің уытты әсері тәулігіне 3 – 5 мг мөлшерінде адам ағзасына
түскенде байқалады [33].
FAO және WHO кадмидің шекті қауіпсіз мөлшерін 6,7 – 8,3 мкгкг
белгілеген [34].
1.4.2 Қорғасын
Қорғасын-токсиканттарың ең кең таралған және қауіпті түрі. Атмосфераға
өңделген және уақ дисперсиялы (тозаң) түрінде 4,5-105 тонна мөлшерінде
жылына шығып отырады.
Қорғасын тағамның жеке топтарында: жемістерде-0,1, көкөністерде-0,19,
жармаларда-0,21, нан өнімдерінде-0,16, ет және балықта-0,16, сүтте-0,027
мгкг орташа мөлшерде болады.
Ауыз су құбырындағы суда қорғасынның ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Биология факультеті
Биотехнология, биохимия, өсімдіктер физиологиясы кафедрасы
БІТІРУ ЖҰМЫСЫ
Түйе сүтінің поллютанттары
Орындаған:
4 курс студенті __________________________ Абайлдаев Ә.О.
(қолы,
күні)
Ғылыми жетекші:
PhD ___________________________ Конуспаева
Г.С.
(қолы,
күні)
Норма бақылаушы
ассистент ___________________________ Оразова С.Б.
(қолы, күні)
Кафедра меңгеруші ___________________________ Карпенюк Т.А.
б.ғ.д., профессор (қолы, күні)
Алматы, 2010
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 5
1 ӘДЕБИЕТТЕРГЕ ШОЛУ 6
1.1 Қазақстандағы түйе шаруашылығы (таралуы, саны, маңызы) 6
1.2 Қазақстанның экологиялық жағдайы 9
1.2.1Алматы және Оңтүстік Қазақстан облысы 12
1.2.2Батыс Қазақстан облысы 15
1.3 Сүт және сүт өнімдерінің ауыр металдармен ластануы 15
1.4 Ауыр металдар 17
1.4.1Мырыш 17
1.4.2Кадмий 18
1.4.3Қорғасын 18
2 ЗЕРТТЕУ МАТЕРИАЛДАРЫ ЖӘНЕ ӘДІСТЕРІ 20
2.1 Зерттеу объектілері 20
2.2 Зерттеу әдісі 20
3 Зерттеу НӘТИЖЕЛЕРі ЖӘНЕ ОЛАРДЫ ТАЛДАУ 22
3.1 Түйе сүтіндегі қорғасын мен мырыштың микроорганизмдермен өзара22
әрекеттесу нәтижесінде сүт фазаларындағы таралуы
3.1.1Түйе сүтіндегі микроорганизмдердің сүт фазаларындағы таралуы 23
3.2 Шұбаттағы қорғасын мен мырыштың микроорганизмдермен өзара 24
әрекеттесу нәтижесінде сүт фазаларындағы таралуы
3.2.1Шұбаттағы микроорганизмдердің сүт фазаларындағы таралуы 28
ҚОРЫТЫНДЫ 31
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 32
РЕФЕРАТ
Есеп 35 беттен, 24 кестеден, 37 әдеби көзден тұрады.
Кілтті сөздер: қорғасын, мырыш, түйе сүті, шұбат.
Жұмыстың мақсаты:
Түйе сүті мен шұбатта, субфракцияларында қорғасын мен мырыштың
сүтқышқылды бактериялармен өзара әрекеттесуін зерттеу.
Жұмыстың міндеті:
1 Түйе сүтіндегі микроорганизмдердің сүт фазаларындағы таралуы
2 Түйе сүтіндегі қорғасын мен мырыштың микроорганизмдермен өзара
әрекеттесу нәтижесінде сүт фазаларындағы таралуы
3 Шұбаттағы микроорганизмдердің сүт фазаларындағы таралуы
4 Шұбаттағы қорғасын мен мырыштың микроорганизмдермен өзара әрекеттесу
нәтижесінде сүт фазаларындағы таралуы
Қысқартылған сөздер
АЛИ – атмосфераның ластану индексі
ПДК – шекті контентрация мөлшері
ЖШС – жауапкершілігі шектеулі серіктестік
ДСП – тәуліктік тұтыну шегі
ДСД –тәуліктік мөлшер шегі
FAO - Азық-түлік және ауылшаруашылық ұйымы
WHO - Бүкіләлемдік Денсаулық сақтау ұйымы
АҚШ – Америка құрама штаттары
СТ – стандартты технология
ТУ –техникалық жағдайы
КІРІСПЕ
Түйе ― төрт түлік малдың бірі, бұл түлікті өсіру қазақ халқы өмірінде
дәстүрлі және ертеден қалыптасқан сала. Түйе шаруашылығының дамуына
Қазақстанның шөл және шөлейт аймақтарында өсетін, басқа түлік түрлеріне
азық бола алмайтын тікенек шөптерді түйе малы қорек ете беретіні, климаты
қолайлы жағдай туғызады.
Қазақстан территориясында өткен ғасырдан бастап кен орындары ашылып,
өндірістік өнеркәсіп жұмыс істей бастаған. Қазақстан бүгінгі күнде аграрлық
елден түрлі өнеркәсібі дамыған елге айналды.
Өндірістің дамуы химиялық заттардың қолдану аясының кеңеюіне тығыз
байланысты [1]. Поллютанттардың қолданылу мөлшерінің көбеюі мал
шаруашылығы процесстеріне, оның ішінде түйе шаруашылығына да әсер етеді.
Бұдан ондаған жылдар бұрын өндірістің химиялық қалдықтары қоршаған
ортаға жай шығарыла салатын, ал пестицидтер мен тыңайтқыштар үлкен
аумақтарды өңдеу үшін көп мөлшерде қолданылды. Ал пестицидтер мен
тыңайтқыштарды қолдану — олардың келтіретін зиянымен салыстырғанда ауыл
және орман шаруашылығында еселеген эканомикалық эффект береді.
1962 жылдың өзінде жазушы Рашель Карсон “Молчаливая весна” кітабында
пестицидтерді бақылаусыз қолданудан құстар мен балықтардың жаппай қырылуы
суреттеледі [1].
Қазақстан Республикасының Алматы, Жамбыл, Оңтүстік Қазақстан,
Қызылорда, Ақтөбе, Маңғыстау, Атырау, Батыс Қазақстан облыстарында түйе
түлігі өсіріледі, бұл аймақтарда экологиялық жағдай нашар.
Қоршаған ортаның ластануы табиғи заттармен (мұнай, ауыр металдар,
радионуклидтермен т.б.) қатар, синтетикалық қосындылармен
(ксенобиотиктермен, пестицидтермен, химиялық реагенттермен (өндірістік), әр
түрлі пластиктермен қатар) жүреді. Ластану жылдан – жылға тіршілік үшін
қауіпті болып барады [1].
Биология факультетінің биотехнология, биохимия, өсімдіктер физиологиясы
кафедрасында түйе сүті мен шұбатындағы ауыр металдар мөлшерін анықтау
жұмысы орындалуда. Оның ішінде Алматы облысы мен Атырау облысындағы түйе
шаруашылықтарынан алынған түйе сүті мен шұбаты құрамындағы қорғасынның,
мырыштың және сүтқышқылды бактериялардың сарысу және кказеин
комплекстеріндегі мөлшерін анықтау мақсатында зерттеу жұмыстары жүргізілді.
1 ӘДЕБИЕТТЕРГЕ ШОЛУ
Қазақстанда Семей қаласының өндірістік орындарға жақын жердегі
топырақтағы ауыр металл концентрациялары қалыпты жағдайдағы топырақпен
салыстырғанда мырыш – 7,4; қорғасын – 9,9; мыс – 3,8; кадмий – 13,3;
марганец – 1,3; кобальт – 2,4 есеге жоғарылаған. Ауыр металдардың
топырақтағы мөлшері тақау маңындағы өсірілетін ауылшаруашылық өсімдіктері
мен бау – бақша өсімдіктерін бақылағанда 2 – 2,5 есе жоғарылаған [2].
Осындай жолмен түскен ауыр металл иондары адам ағзасында әртүрлі
аурулардың қозуы мен пайда болуының басты себебі. Техногенді ластанған
аудандарда асқазан ауруы бірінші орында, тыныс алу жүйелерінің аурулары
екінші орында, ал қан айналу жүйелерінің аурулары үшінші орында тұр [3].
Жалпы ластаушы заттардың адам организміне қоректік тізбек арқылы жүзеге
асады, яғни атмосферадан → өсімдікке → жануарға → адамға.
Қазіргі таңда түйе шаруашылығына көп көңіл бөлуде. Себебі түйе сүті
өзінің құрамы жағынан шипалық әрі пайдалы екені белгілі [4].
1.1 Қазақстандағы түйе шаруашылығы
Түйе шөлейт пен жартылай шөлейттерге төзімді жануардың бірі. Үй
жануарларының ішінде түйе ғана ет, сүт, жүн беріп және көлік ретінде
қолданылады.Түйе шаруашылығының өркендеуіне республикадағы жайылымдық
жерлердің ерекшелігі де септігін тигізеді.Республиканың 179,8 млн.га
жайылымдық жерінің 80 млн гектары шөл, 36 млн гектары шөлейт жер.Ол жалпы
жайылымдық жердің 64,5% - ын құрайды.Өнімділігі нашар осындай жайылымдық
жерлерді толығырақ және тиімді пайдалану үшін қой, жылқы шаруашылығымен
қатар түйе шаруашылығын да дамыту қажет.
Өткен ғасырдың 30 – жылдарында республиканың барлық шаруашылықтарында 1
миллион 200 мың түйе болса, қазіргі кезде бар болғаны 120 мыңдай мал
қалған, не болмаса 10 есе, ал 1991 жылмен салыстырғанда 22,8 % кеміген.
Қазіргі уақытта түйе санының өсуіне, оның ары қарай өсіп – жетілуіне
баса назар аударып, одан алынатын өнімдердің саны мен сапасын жақсарту
қажеттілігі туындап отыр.
Республикамыздың түйе шаруашылықтары жақсы жұмыс істеген кезінде 5 – 6
мың тонна түйе еті, 5 мың тонна шұбат және 700 – 800 тонна түйе жүнін
өткізіліп келді. Ендігі уақытта да осы көрсеткішпен де мол өнім алу жөнінде
жұмыстар жүргізілуі қажет. Түйенің еті мен майының құнарлылығы өзге малдың
еті мен майынан кем түспейді. Әрбір қоңды түйе 61 – 65 пайызға дейін таза
ет береді. Түйе сүтінен алынатын шұбат әрі тағам, әрі сусын екендігі
ежелден мәлім. Оның бұл қасиеттерімен қатар кейбір дертке шипа, әсіресе
тубекулез, асқазан ауруына қарсы емдік қасиеті бар екендігі анықталған.
Түйенің еті мен сүтінен басқа, жүні де өте сапалы екендігі белгілі, өйткені
ол технологиялық қасиеті жағынан әрі жеңіл, әрі жылы, әрі мықты келеді.[4].
Түйенiң систематикасы
Тип Chordata - Хордалылар
Тип тармағы Vertebrata - Бас сүйектілер
Бөлім Gnatostomata - Жақтылар
Класс үсті Tetrapoda - Төрт аяқтылар
Класс Mammalia - Сүтқоректілер
Отряд Artiodactyla - Жұп тұяқтылар
Тобы Ruminantia - Күйіс қайтаратындартіс, ай
тәрізділер
Тұқымдас Camelidae - Түйелер
Түйелердің түрлері
Дүние жүзіндегі түйелердің 12 миллионы Африкада, ал қалған 4,9 миллионы
Азияда шоғырланған. Сол түйелердің бір өркешті – дромедар, қос өркешті –
бактриан түрлері және олардың гибридтері, жабайы түрлерi таралған.
- Дромедарлар
Дромедарлар Солтүстік Африкада, Аравияда, Иран, Иракта, Ауғаныстанда,
Үндістанда, Пакистанда, Түркменiстанда таралған.
Орта Азия шөлейттерінде дромедарлардың аруана типі таралған. Бұл
Түркменiстанда және Қазақстан жерлерінде кең тараған, сонымен қатар
Өзбекстанның Арал аймақтарында кездеседi [5]. Қазақстанда бір өркешті
түйелерден – Түркмен Аруанасы таралған. Бұлардың сүт өнімділігі
бактриандарға қарағанда бірнеше рет жоғары болып келеді. Бірақ бұлардың
ұстау жағдайлары мен жемге деген сұранысы жоғары. Осыған орай, түйелердің
сүттілігін көтеру және олардың жемге деген сұранысын есте сақтай отырып,
селекциялық жұмыстар жүргізілуде [5].
- Бактриандар
Бактриандар – Алтайда, Монголияда, Қытайда, Ресейдiң Оңтүстiгiнде
таралған. Бактриандардың қалмақ, қазақ, моңғол және қытай тұқымы бар.
Бұлардың ішіндегі ең ірісі және өнімділік қасиеттері бойынша ең жақсысы
қалмақ тұқымы сонымен қатар осы тұқымдағы түйелер құрғақ және
континентальды шөлейт аймақтарға өте жақсы бейімделген; орташасы – қазақ,
ал моңғол – ең кіші болып табылады. Бактриандардың ірілігінің кішірейюі
климаттық және қоректену жағдайларына байланысты. Орта Азияның ішкі
аймақтарына қарай, яғни батыстан шығысқа қарай осы жағдайлар қатая түседі
[5]. Қазақстан Республикасындағы бактриандар өзара үш типіне бөлiнедi -
Оңтүстік Қазақстан типі, Қызылорда типі және Орал - Бөкей типі. Орал –
Бөкей типі Батыс Қазақстан облысының далалалық аймағы мен Атырау облысының
құмды аудандарында шоғырланған.Ал Қызылорда типтегі түйелер Қызылорда және
Ақтөбе облыстарының шаруашылықтарында шоғырланған. Оңтүстік Қазақстан типті
қазақы түйелер Оңтүстік Қазақстан, Жамбыл және Алматы облыстарының
шаруашылықтарында өсіріледі.
- Гибридтер
Көне заманнан Орта Азияда екi түрлi түйелердi өзара шағылыстырған.
Гетерозис негiзiнде бактриан және дромедарлардың сүт, ет және жүн
өнiмдiлiгiн көбейту үшiн F1, F2, F3 гибридтерiн шығарады. Гибридтердi атау
үшiн Лакозаның ұсынған терминалогиясын қолданылады.
Бiрiншi ұрпақтағы гибридтердi өзара шығылыстыру нәтижесiнде алынған Ғ2
гибридтердi жарбай деп атайды.
Схема 1. Кез-нар және Күрт-нар түйелерінің гибридтерін алу жолдары.
Р ♀ Ғ1 х ♂ бактриан Р ♀Ғ1 х ♂ дромедар
Ғ2 ♀Қоспақ х ♂ дромедар Ғ2 ♀ Күрт х ♂бактриан
Ғ3 Кез-нар Ғ3
Күрт-нар
Басқа дүние жүзiндегi елдермен салыстырғанда тек біздің елімізде ғана
бактриандар, дромедарлар және олардың әртүрлi гибридтері бiр
шаруашылықтарда бiрге өсiрiледi [5].
Қазақстан түйе шаруашылығы шөлейтті және жартылай шөлейтті аймақтардың
экономикасында маңызы зор.Технологияның дамуына байланысты түйелердің көлiк
ретінде пайдалануы төмендеп, сәйкесінше түйелердің өндірістік бағытта
қолдануы біршама жоғарылады.
Осы саланың дамуы бір қатар факторларға байланысты: қысқы мезгілде
биік емес қар жабыны бар ауданы үлкен табиғи жайылымдар (құрғақ далалы,
шөлейтті және жартылай шөлейтті), шөлейтті жерлерде өсетін өсімдіктерді
талғамай жеуіне байланысты және ауыл шаруашылықтағы жануарлардың басқа
түрлеріне зақым келтірмей, жыл бойы түйелердің жайылуын қамтамасыз етеді
[5].
Қазақстанда 2005 жылы 26 асылды түйе тұқымды шаруашылықтар, яғни 8458
мал басы негізгі таза генофонтты құрайды.
Түйе шаруашылығы деген программаға сай, қой шаруашылығының Ғылыми
Зерттеу Институтының ғалымдары қазақ тұқымымен түркімен Аруанасының
селекциясы бойынша зерттеулер жүргізіледі. Бұл жұмыс еліміздегі ірі асыл
тұқымды шаруашылықтарда олардың өнімділігін көтеруге, сонымен қатар, сауын
машиналары, жерге құлатпай қырқу технологиялық процесстердің элементтері
енгізілуде. Қызылорда облысы, Арал ауданындағы ААҚ Құланды
шаруашылығындағы 250 бастық селекциялық топта аналық түйелердің орташа тірі
салмағы 670 кг, 6 ай лактация ішінде 650 – 700 литр сүт, жүні – 6,3 – 6,5
кг-ға дейін өсті.
Болашақта түйе шаруашылығының өнімділігінің дамуы ірі ауылшаруашылық
құрылымдардың құрылуыменен байланысты, бұған республиканың әртүрлі
аймақтарында орналасқан ірі агроқұрылымдардың сәтті жұмыстары дәлел бола
алады. Олар: Қызылорда облысындағы ААҚ Құланды, Маңғыстау облысындағы ЖШС
Таушық ауыл шаруашылығы және Алматы облысындағы Агромеркур шаруашылығы.
Қазіргі кезде технологияның дамуына байланысты түйе шаруашылығындағы
алынатын әртүрлі сүт өнімдерінің маңызы зор.
1.2 Қазақстанның экологиялық жағдайы
Атмосфераның ластануы антропогенді факторлардың әсерінен болады.
Қазақстанда атмосфераның ластануы 1 кестеде келтірілген.
Кесте 1 - Қазақстан Республикасының қалаларындағы атмосферасының
ластану индексі (АЛИ) 1997-2001 жылдары [6].
Қала аттары АЛИ Ауа атмосферасын ластаушы өндіріс
орындары
1997 2000 2001
1 2 3 4 5
Ақтау 6,6 4,6 4,4 Химия.
Ақтөбе 12,8 10,0 8,5 Қара металлургия,химия.
Атырау 2,7 2,5 1,8 Мұнай өндіру.
Алматы 11,6 9,9 13,1 Энергетика, автокөлік транспорты.
Астана 1,5 2,7 1,3 Энергетика, автокөлік транспорты.
Балқаш 3,0 3,3 2,2 Түрлі-түсті металлургия,
энергетика.
Глубокое аудан 14,4 10,2 Түрлі-түсті металлургия.
(Маңғыстау обл)
Жезқазған 4,4 7,5 7,9 Түрлі-түсті металлургия,
энергетика.
Қарағанды 1,3 4,6 4,6 Энергетика, көмір өндіру,
автокөлік транспорты.
Қостанай 3,8 2,9 3,2 Энергетика.
Лениногорск 9,2 10,0 10,3 Түрлі-түсті металлургия,
энергетика.
Орал 2,2 1,4 1,2 Энергетика.
Өскемен 14,3 17,8 14,2 Түрлі-түсті металлургия,
энергетика.
Павлодар 2,3 2,3 Мұнай өндіру, энергетика.
1 2 3 4 5
Петропавловск 5,7 6,8 5,1 Энергетика, приборостроение.
Семей 5,5 4,0 3,3 Энергетика, құрылыстық
материалдар.
Тараз 6,6 7,8 6,7 Химия.
Шымкент 6,9 10,0 11,8 Түрлі-түсті металлургия, химия,
мұнай өндіру
Экібастұз 1,1 1,7 1,4 Энергетика, көмір өндіру.
Қалалар бойынша 5,78 6,53 `6,1
орташа мөлшері
Қазақстанда атмосфераның жоғары мөлшерде ластану деңгейі Өскеменде (АЛИ-
17.8), Лениногорск, Шымкент, Ақтөбе (АЛИ-10,0), Алматыда (АЛИ-9,9)
құрайды. Ал 2003 жылғы зерттеулер бойынша атмосфераның ластану деңгейі
Шымкентте 13,6; Қарағанды – 11,8; Алматы - 11,3; Ақтөбе – 9; Өскеменде -
8,9; Теміртау - 7,3 және Таразда - 7,2. Атмосферадағы шаңның жоғары
концентрациялары мына қалаларда Жезқазғанда – 4,7 ПДК, Шымкент – 2,7 ПДК
және Ақтауда – 2,7 ПДК, ал Атырау, Алматы, Балқаш, Семей, Теміртау және
Өскемен қалаларында орташа концентрацияны – 1-2 ПДК-ны құрайды.
Кесте 2 - 2000 – ші жылы Қазақстан қалаларының ауа бассейіннің ластануы [6]
Қала аттарыАЛИ Ластаушы Орташа концетр. Жоғары концетр.
заттар
Мгм3 Пдк Мгм3 Пдк
көтерілу көтерілу
1 2 3 4 5 6 7
Ақтау 4,6 Шаң 0,4 2,7 2,2 4,4
Азот диоксиді 0,05 1,2 0,12 1,4
Ақтөбе 10,0 Азот диоксиді 0,05 1,2 0,12 1,4
Формальдегид 0,014 4,7 0,024 -
Алматы 9,9 Шаң 0,3 1,3 1,3 2,6
Көміртегі 2,0 - 26 5,2
оксиді
Азот диоксиді 0,06 1,5 0,24 2,8
Фенол 0,002 - 0,018 1,8
Формальдегид 0,011 3,7 0,059 1,7
Астана 2,7 Азот диоксиді 0,02 - 0,19 2,2
Фторсутек 0,007 1,4 0,082 4,1
Атырау 2,5 Шаң 0,3 2,0 1,5 3,0
Азот диоксиді 0,02 - 0,15 1,8
Балқаш 3,3 Шаң 0,02 1,3 1,0 2,0
Күкірт 0,056 1,1 1,658 3,3
диоксиді
Азот диоксиді 0,04 1,0 0,81 9,5
Жезқазған 7,5 Шаң 0,7 4,7 3,2 6,4
Азот диоксиді 0,03 - 0,17 2,0
Фенол 0,004 1,3 0,021 2,1
Қарағанды 4,6 Шаң 0,1 - 1,1 2,2
Көміртегі 1,0 - 11 2,2
оксиді
Азот диоксиді 0,03 - 0,39 4,6
Фенол 0,002 - 0,055 5,5
Формальдегид 0,006 2,0 0,048 1,4
Қостанай 2,9 Көміртегі 2 - 9 1,8
оксиді
Азот диоксиді 0,05 1,2 0,13 1,5
Лениногорск10,0 Күкірт 0,091 1,8 0,215 -
диоксиді
Азот диоксиді 0,07 1,8 0,22 2,6
Фенол 0,01 3,3 0,02 2,0
Павлодар 2,3 Шаң 0,1 - 1,6 3,2
Көміртегі 1,0 - 21 4,2
оксиді
Азот диоксиді 0,02 - 0,26 3,1
Күкіртсутек 0,001 - 0,016 2,0
Фенол 0,001 - 0,020 2,0
Хлорлы сутек 0,06 - 0,99 5,0
Петропавлов6,8 Көміртегі 2,0 - 28 5,6
ск оксиді
Азот диоксиді 0,05 1,2 0,27 3,2
Фенол 0,004 1,3 0,018 1,8
Формальдегид 0,006 2,0 0,024 -
1 2 3 4 5 6 7
Семей 4,0 Шаң 0,3 2,0 1,2 2,4
Көміртегі 3,0 1,0 8,0 1,6
оксиді
Азот диоксиді 0,04 1,0 0,19 2,2
Тараз 7,8 Көміртегі 2,0 - 13 2,8
оксиді
Азот диоксиді 0,05 1,2 0,17 2,0
Аммиак 0,02 - 022 1,1
Формальдегид 0,01 3,3 0,061 1,7
Теміртау 6,9 Шаң 0,2 1,2 1,1 2,2
Азот диоксиді 0,02 - 0,40 4,7
Күкіртсутек 0,002 - 0,037 4,6
Фенол 0,008 2,7 0,047 4,7
Аммиак 0,08 2,0 0,46 2,3
Өскемен 17,8 Шаң 0,2 1,3 2,4 4,8
Күкірт 0,172 3,4 3,172 6,3
диоксиді
Көміртегі 2,0 - 19,0 3,8
оксиді
Азот диоксиді 0,08 2,0 0,42 4,9
Фенол 0,014 4,6 0,049 4,9
Хлор 0,02 - 0,13 1,3
Формальдегид 0,008 2,7 0,033 -
Орал 1,4 Азот диоксиді 0,04 1,0 0,15 1,8
Шымкент 10,0 Шаң 0,4 2,7 1,7 16,0
Көміртегі 4,0 1,3 18,0 12,0
оксиді
Азот диоксиді 0,04 1,0 0,40 8,0
Күкіртсутек 0,002 - 0,012 0,9
Аммиак 0,03 - 0,33 0,1
Формальдегид 0,009 3,0 0,069 0,7
Екібастұз 1,7 Көміртегі 2,0 - 9,0 1,8
оксиді
Азот диоксиді 0,03 - 0,11 1,3
Сонымен қатар Ақтөбе (4,7 ПДК) формальдегидпен жоғары мөлшерде
ластанған, ал Алматы, Тараз, Өскемен, Шымкент – 3-4 ПДК, Петропавл және
Қарағанды қалалары – 2 ПДК концентрацияда ластанған. Атмосфераның көміртегі
оксидімен ластану деңгейі Петропавл және Алматы қалаларында - 5 ПДК – ны
құрайды, Павлодар, Өскемен, Шымкентте – 3 ПДК – ны құрайды. Ал азот
диоксидінің жоғары концентрациясы Балқаш қаласында – 9,5 ПДК болса,
Өскемен, Шымкент, Теміртау, Қарағанды қалаларында – 5 ПДК, Алматы,
Петропавл, Павлодар қалаларында – 3 ПДК
Атмосфераның автокөлік түтінінен ластану жағынан бірінші орында Алматы
75%, Ақтөбе 47,1%; Семей 46,6 %; Тараз 43,1%; Өскемен 41,4%. Ал ең төменгі
деңгей Жезқазғанда 14,8%; Петропавл 26,3% және Лениногорскіде 27,6%.
Сонымен қатар автоколік түтінінінен және тас - көмір жағу барысында көп
мөлшерде қорғасын бөлінеді [6].
Батыс Қазақстан территориясында мұнай өндірісінің қарқынды дамуынан осы
аймақтың топырағы мұнай өнімдері және металл тұздарымен ластануда.
Маңғыстау аймағы мұнай өнімдері және радиоактивті заттардың
қалдықтарымен ластанған.
Шығыс Қазақстан облысы негізінен қорғасынмен, мыс, мырыш, кадмиймен
ластануда.
Тау – кен өндірісі жұмыстарына байланысты Қарағанды өңірі мыс, мырыш,
кобальт, кадмий, қорғасынмен ластанған.
Жамбыл облысында фосфор өндірісі қызметінен топырақ фтормен, бормен
былғанса, Қызылорда облысында топырақты ластаушы көздер болып мұнай газ
өндірісі және табиғи радиоактивті кен өндірісі болып табылады.
Солтүстік Қазақстан және Павлодар аймақтарында топырақ ауыр металдармен
және өндірістік зауттардың, мұнай өндірісінің қалдықтарымен ластанған [6].
1.2.1 Алматы және Оңтүстік Қазақстан облыстары
Алматы қаласының қарқанды өсуіне байланысты экологиялық жағдай
құлдырап наршалады. 2000 жылғы экологиялық мониторнг зерттеу нәтижесінде
автокөліктің жылына 148,7 тонна көміргазын, 40 тонна қорғасын, 730 тонна
күкірт оксидін, 27,300 тонна көмірсутектер 8,400 тонна азот оксиді және 200
тонна күйе бөледі (3 кесте) [6].
Кесте 3 – Алматы қаласындағы 2000 жылдағы автокөлік транспорттарынан
пайда болатын ластаушы заттардың мөлшері [6]
Ластаушы заттар Ластаушы 1 машинадан 250 000 Жылына 250 000
заттарға пайда машинадан машинадан
сипаттама болатын пайда пайда болатын
орташа болатын жалпы мөлшері
тәуліктік орташа [тоннажыл]
кг-ға шаққантәуліктік
мөлшері кг-ға шаққан
мөлшері
СО көмір газы Аз конц-сы 1,63 407,500 148,700
тіршілік
үшін
қауіпті
Көмір-сутектер Аз 0,3 75,000 27,300
(бензол, ксилол, концен-сы
т.б.) денсаулық
үшін
қауіпті
Азот оксиді Сумен 0,0926 23,200 8,400
араласқанда
қышқыл
түзіледі
Күкірт оксиді Сумен 0,0074 2000 730
араласқанда
күкірт
қышқылды
тұман
түзіледі
1 2 3 4 5
Қорғасын Қанда, 0,00045 110 40
сүйекте,
мида
жиналады,
лейкемияны
тудырады
және есте
сақтау
қабілеті
төмендейді
Күйе өкпелерде 0,0022 550 200
түзіледі,си
ликозды
тудырады
Барлығы 2,03 508,360 185,370
кгтәулігінетоннжыл
Оңтүстік Қазақстан облысының энергетика, мұнай химия, тыңайтқыш өндіру
және металлургия өнеркәсіптерінен 2003 жылғы зерттеулер бойынша 6,2 мың
тоннадан 248,5 мың тоннаға дейін зиянды қалдықтардың мөлшері шығады [7].
Шымкенттегі металлургия кәсіпорны ең көп мөлшерде зиянды заттарды
шығарады, әсіресе ауа қабаттарына Оңтүстік Қазақстан облысында 1995 жылы
1985 жылмен салыстырғанда өнеркәсіп өнімдері 26% артса, шығаратын зиянды
қалдықтардың мөлшері 20% болды. 1995 жылы Республика территориясы бойынша
ауа кеңістігіне таратылған зиянды қалдықтар мөлшері 5 062,1 мың.т болса,
соның ішінде 44,4 мың.т Алматы қаласы бойынша, 99,2 мың.т Жамбыл, ал 1 08,7
мың.т Шымкент қаласының үлесіне тиді. Жазық далалы жерлерде зиянды
қалдықтар әртүрлі қашықтықтарға дейін ұшып барса, қарастырып отырған
ауданда негізінен таулы, жазықты, ойысты болып келгендіктен зиянды
қалдықтар өнеркәсіп төңірегінде не болмаса жақын аудандарға түседі. Мысалы,
Шымкент қорғасын, мырыш, фосфор, мышьяк т.б. зиянды қалдықтарды 1,2 метр
тереңдікке дейін топырақ жамылғысына сіңгені байқалса, 100 шақырымдай
жердегі топырақ жамылғысына жоғарыда келтірілген зиянды қалдықтар 20 – 30
см-ге дейін сіңген. Оңтүстік Қазақстан облысы тек қана ауыр металдармен
ластанып қоймай, сонымен қатар, ауыл шаруашылығының егіншіліктің дамуына
байланысты органикалық қышқылдар қатарына жататын пестицидтермен (ГХЦГ,
ДДТ) ластанғаны белгілі [7].
Алматы және Оңтүстік - Қазақстан облыстарының мал шаруашылықтарынан
алынған түйе сүттеріндегі ауыр металдар мөлшері (4-кесте) [8].
Екі облыстың түйе сүттерінде кадмий және сынап анықталмады. Оңтүстік
Қазақстан облысының сүт үлгісінде бір рет қана мышьяк анықталған сондықтан
оның ауытқуы келтірілмеген [8].
Кесте 4 - Алматы және Оңтүстік - Қазақстан облыстарының түйе
шаруашылықтарынан алынған түйе сүтіндегі ауыр металдардың мөлшері [8]
Элементтер Алматы облысы. Оңтүстік-Қазақстан
облысы.
n Орташа мәні және n Орташа мәні
ауытқуы және ауытқуы
Pb 4 0,069±0,014 2 0,044±0,012
Cd 4 * 2 *
As 4 0,0223±0,0068 2 0,0200
Hg 3 * 2 *
*табылмаған.
Екі облыстың нәтижелерін салыстырғанда, қорғасынның мөлшері Алматы
облысында аздап жоғары. Сонымен, қорғасынның мөлшері көбінесе ластаушы
заттардың шығарылуына байланысты ғана өзгереді, ал жыл мезгілдеріне
байланысты өзгеру сезімталдығы өте төмен. Ал, ‹‹Дәулет-Бекет›› фермасы үшін
залалды заттардың көзі тек Алматы-Астана көлік жолы ғана болып табылады.
Осы жолдың қолдану қарқындылығы жыл бойы біркелкі болып келеді [8].
Қазақстанның оңтүстік өңірінен ағып өтетін Сырдария өзенінің ластануы
мұнай химия және жеңіл өндіріс салаларынан бөлініп шығатын және мақта,
күріш егін шаруашылықтарында қолданылатын зиянды қалдықтарына байланысты
(Кесте 5) [9].
Кесте 5 - Оңтүстік Қазақстан облысы бойынша 1997 – 2002 жылдардағы
Сырдария өзеніндегі ауыр металлдардың құрамы [9]
№ Сынақ Элементтердің құрамы мгл
алынған
орын
қорғасын кадмий қорғасын кадмий
сүрлем 6,2±0,02 0,37±0,03 5,0±0,02 0,03±0,04
құрама жем1,22±0,02 0,015±0,01 3,0±0,02 0,03±0,04
жасыл азық5,70±0,01 0,41±0,04 5,0±0,02 0,03±0,04
су 0,020±0,002 іздері 0,03±0,001 0,001±0,00001
Құрамында кадмий бар заттар мал азығында рұқсат етілген жоғарғы
деңгейден көп болғанына қарамастан сүтпен аз мөлшерде бөлінеді. Бұл мал
азығындағы кадмиі бар заттардың 10% шамасында асқазан – ішек жолында
сіңірілетіндігіне байланысты және кадмийі бар заттар судан анықталған жоқ
(6 – ші кесте).
Солтүстік Қазақстан облысы, Қызылжар ауданы агрофирмасының сүтінің
сапасын бағалай отырып, бұл сүтті тағамға 2,5 – 3,5 жастағы сиырлар сүтімен
араластырып қана қолдануға болады. Табында жас малдар саны көп болуы керек.
Бұл шаруашылықтан жиналған сүтті балалар тағамын дайындайтын сүт
комбинаттарына жіберуге болмайды, өйткені бұндай өнімдер үшін таза сүтте
қорғасын мөлшері 0,05 мгл – ден және кадмий мөлшері 0,02 мгл – ден аспауы
керек [14].
Қазақстанда түйе сүті мен шұбатты дәстүрлі өндіріп қолданады [15, 16].
Бірақ Қазақстанның жеке облыстарында айтарлыықтай экологиялық ластану
байқалады мысалы, қара және түсті металлургия, тыңайтқыштар, пестицидтер,
радионуклидтер өндірісінің өнімдерімен және т.б. Ауыр металдар жоғарғы,
яғни топырақтың ең құнарлы қабатында (0 – 10 см) концентрацияланады. Cd
және Pb ластанған топырақ табиғи процессте өте баяу тазаратын
лизиметрикалық тәжірибелермен анықталған [17].
Шаруашылықты тиімсіз жүргізу жел эрозиясы, топырақтың тұздануы мен
деградациясы, шөлейттену сияқты экологиялық қолайсыз процестерге әкеледі
[18, 19, 20].
Экологиялық қолайсыз факторлар Қазақстандағы мал шаруашылығының түйе
өсіру саласында еліміздің далалы, жартылай шөлейтті және шөлді бөліктеріне
тән.
Тағам тізбегі бойынша тағам өнімдеріне түсетін кадмий және қорғасын
иондарының сүт өнімдерін ластауы тұтынушылардың денсаулығы үшін қауіпті
(сүттегі қорғасынның ең жоғарғы концентрация шегі – 0,1 ppm, кадмидікі –
0,03 ppm) [21-25].
Сүтқышқылды ашу нәтижесінде сүттің сүтқышқылды өнімге өту процессінде
адамның асқазан – ішек жолында ауыр метал иондарының сіңімділігі төмендеуі
мүмкін, сүтқышқылды бактериялармен олардың адсорбциясынан ауыр металдарды
бекіткен бактериялардың ағзадан элиминациясы жүруі мүмкін [26-30].
Сүтқышқылды бактериялардың ауыр металдармен әрекеттесуінде қорғасын мен
кадмий иондарын түйе сүтінен бөлінген SH1, SH5, SH6 штамдары активті
сорбциялаған [31].
1.4 Ауыр металдар
1.4.3 Мырыш
Жер қабығында 65 мгкг, теңіз суында – 9-21 мкгкг, ересек адам
ағзасында – 1,4-2,3 гкг.
Мырыш 80 ферменттер құрамына кіреді және көптеген зат алмасу процесіне
қатысады.
Мырыштың жетіспеушілігінен бала бойы баяу өседі, жасөспірімдерде
бойкүйездік, дәм мен иіс сезудің бұзылуы т.б. белгілер байқалады.
Ересек адамның мырышқа тәуліктік қажеттілігі 15 мг. Өсімдік тектес
тағам өнімдеріндегі мырышты ағза көп ала алмайды. Жануар тектес тағамдардан
мырыш 40% мөлшерінде адам ағзасында сіңіріледі. Етте – 20-40 мгкг, балық
өнімдерінде 15-30 мгкг, жұмыртқада – 15-20 мгкг, жеміс және көкөністерде
– 5 мгкг, картоп, сәбізде – 10 мгкг шамасында, жаңғақ, дәнді дақылдарда –
25-30 мгкг, жоғарғы сұрыпты ұнда – 5-8 мгкг, сүтте – 2-6 мгкг
мөлшерлерінде мырыш болады. Адам үшін мырыштың судағы концентрациясы 40
мгл қауіпсіз деп есептелінеді.
Осымен бірге, пестицидтерді қолдану ережесі бұзылғанда, мырыш
препаратын орынсыз қолдануда мырыштан улану болады. Улану белгілері жүрек
айну, құсу, іш ауру, диарея.
Мырышталған темір ыдыстатрдағы тамақ немесе сусындардан улану
жағдайлары кездеседі. Мырыштың ең жоғарғы концентрация шегі: ауыз суда – 5
мгл, балық өсіретін су қоймаларында – 0,01 мгл [32].
Мырыштың уытты әсері тәулігіне 300 – 600 мг түскенде байқалады [33].
1.4.1 Кадмий
Табиғатта таза күйінде кездеспейді. Жер қабығында 0,05 мгкг
мөлшерінде, теңіз суында-0,3 мкгкг мөлшерінде бар. Кадмий пластмасса,
жартылай өткізгіштер өндірісінде кеңінен қолданылады. Фосфаттық
тыңайтқыштар мен мал қиында кадмий бар, бірқатар елдерде кадмий тұзы
ветеринарияда қолданылады. Салыстырмалы түрде қалыпты экалогиялық
геохимиялық региондарда өсімдік текті тағамдардағы кадмий мөлшері мкгкг
есебімен: астық дақылдарында-28-95; бұршақ-15-19; фасоль-5-12; картоп-
12-50; капуста-2-26; қызанақ-10-30; салат-17-23; жемістер-9-42; өсімдік
майы-10-50; қант-5-31; саңырауқұлақ-100-500. Жануар тектес өнімдердегі
орташа мөлшері мкгкг есебімен сүтте 2,4; ірімшікте-6; жұмыртқада 23-250
мөлшерінде болады.
Кадмиидің 80% адам ағзасына тамақпен, 20%-ы өкпе арқылы атмосферадан
және темекі шекеннен түседі.
Кадмийдің 92-94% адам ағзасынан кіші, үлкен дәреттер арқылы және өтпен
шығарылады. Басқа бөліктері адам ағзасында ионды түрде немесе белок
молекулаларымен комплексті түрде болады. Бұл қосылыста кадмий улы емес.
Адамның сау ағзасында 50мг кадмий бар. Кадмий қорғасын сияқты
сүтқоректілердің ағзасына керекті элемент емес.
Организмге көп мөлшерде түскен кезде кадмий күшті улану әсерін берді.
Кадмиидің ең жоғарғы концентрация шегі, 0,1 мгл-ден аспауы керек,
тәуліктік мөлшер шегі (ДСД)-1 мкгкг-нан, тәуліктік тұтыну шегі (ДСП)-70
мкгтәулік аспауы керек. Кадмийдің тәуліктік тұтыну шегі 1 кг тағам
түрлерінде 30-35 мкг-дан аспауы тиіс [32].
Кадмийдің уытты әсері тәулігіне 3 – 5 мг мөлшерінде адам ағзасына
түскенде байқалады [33].
FAO және WHO кадмидің шекті қауіпсіз мөлшерін 6,7 – 8,3 мкгкг
белгілеген [34].
1.4.2 Қорғасын
Қорғасын-токсиканттарың ең кең таралған және қауіпті түрі. Атмосфераға
өңделген және уақ дисперсиялы (тозаң) түрінде 4,5-105 тонна мөлшерінде
жылына шығып отырады.
Қорғасын тағамның жеке топтарында: жемістерде-0,1, көкөністерде-0,19,
жармаларда-0,21, нан өнімдерінде-0,16, ет және балықта-0,16, сүтте-0,027
мгкг орташа мөлшерде болады.
Ауыз су құбырындағы суда қорғасынның ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz