Түріктердің әдет-ғұрыптары

Жоспар

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3

1. Түріктердің әдет.ғұрыптары ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
2. Ертеден қалыптасқан діндері
мен наным.сенімдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .21

Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .23

Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .26

Кіріспе
Қазіргі түрік тілдес халықтарда сақталған қонақжайлық, кеңпейілділік, ет асату, шашу шашу сонау ерте дәуірлердегі бабалардан қалған әдет-ғұрып екендігін VIII-IX ғ.ғ. түрік тайпаларының этникалық негізіне айналған еділ бұлғары туралы Ибн Фадлан жазбаларынан аңғару қиын емес.
Көне түріктерде мүсін жасау, қолданбалы өнер және бейнелеу өнері де айтарлықтай дәрежеде болған.
Мүсіндерді түріктер көбіне тастан қашап жасаған, олардың көркемдік деңгейі әркелкі. Мүсін жасау үшін көбіне 0,5 метрден 2,8 метрге дейінгі тастар таңдалып алынып, бейнелер қашп салынған. Тас мүсіндерде көбіне ерлер мен әйелдердің басы, бет-әлбеті ғана бейнеліп берілген. Әйтсе де шекпен киіп, белдік қару-жарақ таққан ерлер мүсіндері де сирек болса да кездесіп отырады.
Көне түріктер дәуіріндегі бейнелеу өнері жайынан жартастағы суреттер (петроглифтер), сарай кешендері мен діни орындардың, ғибадатханалардың қабырғаларына салынған суреттер, сондай-ақ саздан, ағаштан жасалған бұйымдардағы бейнелер мол мағлұматтар береді.
Көне түріктердің арыстандай айбатты қасиетіне көңіл аударған ортағасырлық әр тілді авторлар олардың әскери өнерді жетік меңгергендіктерін баса көрсеткен. Араб жылнамашылары түріктердің бар ынта-жігері соғыс өнерін меңгеруге бағытталғандығын, бұл өнер түріктерге зор ляззат пен мақтаныш әкелетіндігін, әрі арабтардан басым түсетіндігін, түріктің оң жақты әр бағытқа атып үлгергенде, араб жауынгерінің бір ғана оқ ататынын айтып, таңқала әңгімелеген.
Көне түріктердің соғыс өнерін жете меңгеруге ұмтылысы қорғаныс қажеттілігінен де туындаған. Осы жағдайды З.Валиди сынды білгір ғалым дөп баса былай деп көрсеткен-ді: «Түріктердің оңтүстік тарапында қытайлар һәм Иран халықтары тұрған. Олар көп уақыт түріктермен соғысын ғұмыр кешкен һәм кейбір уақыттарда тәуекелді болып, алым (хараж) беріп тұрған.

Пайдаланылған әдебиеттер

1. Аджи М. Тайна Святого Георгия. Алматы. 1997. С. 131
2. Уәлиханов Ш. Таңдамалы. Алматы. 1985. 181 б.
3. Зуев Ю.А. Агелеуов Г.Е. Буд- Тенгри – божество древнетюркского пантеона // военное искусство кочевников Центральной Азии и Казахстана. Алматы. 1998 . С 106-112
4. Қоңыратбаев Ә. Оғыз-қыпшақ ұлысы және шамандық культі // Қазақ эпосы және түркология. 116-117 б.

5. Банзаров Д. Черная вера или шаманство у монголов. С 88-90.
6. Бичурин Н.Я. Собрание сведений. Т1. С.236

Пән: Қазақстан тарихы
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 19 бет
Таңдаулыға:

Жоспар

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ...3
1. Түріктердің әдет-ғұрыптары ... ... ... ... ... . ... ... ... ..5
2. Ертеден қалыптасқан діндері
мен наным-
сенімдері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ...21
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... 23
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... 26

Кіріспе
Қазіргі түрік тілдес халықтарда сақталған қонақжайлық,
кеңпейілділік, ет асату, шашу шашу сонау ерте дәуірлердегі
бабалардан қалған әдет-ғұрып екендігін VIII-IX ғ.ғ. түрік
тайпаларының этникалық негізіне айналған еділ бұлғары
туралы Ибн Фадлан жазбаларынан аңғару қиын емес.
Көне түріктерде мүсін жасау, қолданбалы өнер және
бейнелеу өнері де айтарлықтай дәрежеде болған.
Мүсіндерді түріктер көбіне тастан қашап жасаған,
олардың көркемдік деңгейі әркелкі. Мүсін жасау үшін көбіне
0,5 метрден 2,8 метрге дейінгі тастар таңдалып алынып,
бейнелер қашп салынған. Тас мүсіндерде көбіне ерлер мен
әйелдердің басы, бет-әлбеті ғана бейнеліп берілген. Әйтсе де
шекпен киіп, белдік қару-жарақ таққан ерлер мүсіндері де
сирек болса да кездесіп отырады.
Көне түріктер дәуіріндегі бейнелеу өнері жайынан
жартастағы суреттер (петроглифтер), сарай кешендері мен діни
орындардың, ғибадатханалардың қабырғаларына салынған суреттер,
сондай-ақ саздан, ағаштан жасалған бұйымдардағы бейнелер мол
мағлұматтар береді.
Көне түріктердің арыстандай айбатты қасиетіне көңіл
аударған ортағасырлық әр тілді авторлар олардың әскери өнерді
жетік меңгергендіктерін баса көрсеткен. Араб жылнамашылары
түріктердің бар ынта-жігері соғыс өнерін меңгеруге
бағытталғандығын, бұл өнер түріктерге зор ляззат пен
мақтаныш әкелетіндігін, әрі арабтардан басым түсетіндігін,
түріктің оң жақты әр бағытқа атып үлгергенде, араб
жауынгерінің бір ғана оқ ататынын айтып, таңқала әңгімелеген.
Көне түріктердің соғыс өнерін жете меңгеруге ұмтылысы
қорғаныс қажеттілігінен де туындаған. Осы жағдайды З.Валиди
сынды білгір ғалым дөп баса былай деп көрсеткен-ді:
Түріктердің оңтүстік тарапында қытайлар һәм Иран
халықтары тұрған. Олар көп уақыт түріктермен соғысын ғұмыр
кешкен һәм кейбір уақыттарда тәуекелді болып, алым
(хараж) беріп тұрған.

Түріктердің әдет-ғұрыптары
Тәңіршілікдік – монотеистік сипаттағы діни жүйе. Ол бір құдайды
мойындайды және орталықтанған қаған билігінің, түрік
империясының, кейіннен қанағаттардың идеологиясы ретінде қызмет
еткен.
Тәңірге табынудың идеялық негізі – табиғат заттары мен
құбылыстарын жанды деп қарау болып табылады. Тәңіршілдік сана әр
заттың иесі, жаны деп пайымдамайды. Дүниенің барлық
обьектілері адам секілді, оларға сезім мен сана тән.
Тәңірге табыну алғашында дін түрінде емес,
космологиялық түсініктер мен идеялардың жиынтығы ретінде,
табиғи құбылыстарға мінажат етумен байланысты пайда болады.
Жеке бір халық қана тәңірге табынған десек қателік
болады. Тәңірге сенудің терең тарихи тамырлары бар.
Ол күллі дін атаулыдан бұрын пайда болған.[1]
Тәңірі бейнесі б.э.д бірнеше ғасырлар бұрын пайда болған
Орталық Азиядағы ең көне мифологиялардан келіп шығады.
Тәңірі атауының шығу тегі ғұндардың ченли және
қытайдың тянь тіпті шумерлік дингир сөздерімен
байланыстырыла қарастырылады. Бұл сөздердің бәрі бір ғана
мағынаны – аспан, мәңгі көк аспан дегенді білдіреді. Басқа
құдайлардан айырмашылығы Тәңірі материяланбаған, ол – рух, бүкіл
тіршіліктің иесі.
Тәңірі – құдай - деп көрсетеді Ш. Уәлиханов. Ұлы Абай да
Тәңірі ұғымын жасаған ретінде көп қолданған.
Тәңірінің жасаған ұғымына айналуы VII- VIIІ ғасырларда
Орталық Азияда Түрік қағанатының пайда болуымен тығыз
байланысты. Тәңірі идеясы Түрік қағанатының билігін уағыздап,
дәріптеді.
Қоршаған орта, табиғат көшпелі түрік тайпаларының тұрмыс-
тіршілігінің көзі ретінде маңызды ролі атқарды, бұған
қоса олардың кәсіби қызметі, яғни малды күтіп-бағу табиғи-
климаттық жағдайларға тәуелді болды. Сондықтан да көне
түріктердің діни наным-сенімдері оқымыстылардың пікірі
бір ізді емес, француз ғалымы Жан-Поль Ру біздің
заманымыздың аз алдында десе, қытайлық тарихшылар б.з.б. V-
ІІІ ғ.ғ. дейді. Ал белгілі лингвист-ғалым О. Сүлейменов Шумер
ескерткіштері негізінде б.з.б ІV мыңжылдықта пайда болған
деген ойда ұсынады. Ол: Ғайса пайғамбар туғаннан ң мың жыл
бұрын философиялық ілім ретінде қалыптасып, жер бетіндегі
ең ескі ілімдер – семит және үнді-иран діндерінің анасы
ежелден мысыр діндеріне елеулі әсерін тигізген
тәңіршілдік, -деп жазды.
Әуелгі түрік дәуірінің өне бойында Тәңірге
табынушылық бүкіл евразия көшпелілері арасына тарайды.
Биікте Көк Тәңірі,
Төменде қара жер, жаралғанда,
Екеуінің арасында адам баласы
жаралған,[2]- дейтін Күлтегін жырының үлкен жазбасындағы жыр
жолдары[3] көне түріктердің Аспан және адам бір мезгілде
жаралды деп түсінгендіктеріне меңзейді. Кеңістікті Жоғарғы, Орта
және Төменгі әлем деп (жоғарыда – аспан, төменде – жер, екеуінің
арасында адам) деп көрінісі байқалады.
Көне түріктердің мифологиясындағы ең жоғарғы сатыда бір
обьект – көк аспан және құдайды білдіретін Тәңірі бар.
Тәңірі құдай көне түріктер түсінігі бойынша сипатқа ие:

а) жоғарғыны, яғни көкті көрсетеді;
ә) жаратушы қызметін атқарады;
б) жазалаушы қызметін де атқарады.
в) еркектік бастаумен байланысты қаралады.
Осыған орай, Күлтегіннің үлкен жазбасынан тағы да мысал
келтірейік:
Түркі халқы:
Қырылайық, жойылайық десті.
Ажалға жылжы бастады,
Көкте түрік тәңірісі.
Түріктің қасиетті жері, суы
Былай депті:
Түркі халқы жойылмасын, -дейді.
Орхон жазбалары мазмұны көрсеткендей, Тәңірі халыққа
шексіз билік жүргізеді. Оның жердегі әмірін жүргізуші
қағанның іс-әрекеті де тікелей Тәңіріннің тілегімене астасып
жатады.
Түркі халқының атақ-даңқы
Өшпесін деп,
Әкем қағанды,
Шешем қатынды
Көтерген тәңірі
Ел берген тәңірі
Түркі халқының атақ-даңқы
Өшпесін деп,
Мені қаған етіп отырғызып еді.
...Көп қолмен он екі жорық жасадым.
Сөйтіп тәңірі жарылқады.[4]

Тәңіріннің адамдарға қатысы Тоныкөк жырынан да
байқалады:
Соғыстық,
Бізден екі-үш есе артық еді,
Тәңірі жарылқағандықтан,
Көп деп біз қорықпадық.
...Жеңдік
Өзінің мәні жағынан Тәңірі монотеистік дінге жақын болды.
Діни көзқарастардың дамуы барысында көк аспан сияқты
Тәңіріні барынша күрделі құдай-космос-Тәңірі-каинат түсінігі
алмастырады. Мұндай ұғымдағы Тәңірі өзіне космосты, оның
көзге көрінетін бөлшектерін: күнді, айды, планетаны, жұлдызды,
адамды, табиғат құбылыстарын, жан-жануарды, өсімдіктерді қамтиды.
Енді табиғат культі және басқа культтер, наным-сенімдер,
көзқарастар барынша күрделенген Тәңірі туралы ұғымға
айналады. Тәңірі әрі рух, әрі дене, әрі олардың бірлігі
секілді бейнеге ие болады.
Көне түріктер дәуірінде Тәңірі сөзі бірнеше мағынада
қолданылады:
1. аспан, дүние бөлігі ретінде.
2. құдай ретінде
3. құдайланған адам ретінде
4. әмір етуші, әмірші.
Осы политеистік мәнде Тәңірі аспанда, жерде, суда,
тау мен жануарлар әлемінде де болса керек. Қазақтарда: Көк
тәңірі, Жер тәңірі, Аң тәңірі, Су тәңірі, Құс тәңірі деген
ұғымдар сақталған барлық сөз тіркестерінде тәңірі сөзі
бұйырушы, құдай, билеуші деген мағынаны білдіреді.
Көне түріктердің түсінігі бойынша жердегі өмірмен
байланысы бар көк аспанның негізгі атрибуттары бұлар күн
мен ай болған. Енисейлік құлыптас ескерткіштерде көк аспандағы
күн мен айды жоғалттым деген сөздер жиі кездеседі. Орхон
түріктері күнге қарап бағыт-бағдарды айқындаған.
Тәңірі бейнесі түркі тілдес халықтардың ғана рухани
мұрасы емес, ол – Орталық Азиядағы барлық халыққа ортақ
дүние. Көне мифологиялық шығыстық бейне қатарына жататын
Тәңіріні алтайлықтар – тенгри, буряттар – тэнгриә, сахалар –
тангара, тывалықтар – дээр, шорлықтар - тегри, моңғолдар -
тэнгер шорлықтар - тура дейді. Айтылуы әртүрлі
болғанымен,мағынасы барлық халықта бірдей: рух, алғашқы
бастау дегенді білдіреді. Көне қытай және шумер халқы
түсінігінде де Тәңірі өмір мен игіліктің көзі болып
есептелінген. Түркі, моңғол және басқа халықтар түсінігінде
Тәңірінің мекені – көк аспан, ол көк аспанның тұрғындарына
иерархия тән. Сондықтан аспан тоғыз қабатқа бөлінеді.
Әрбір қабат тағы екіге бөлінеді: жарыққа және
қараңғыға, мейірбандыққа және әзезілділікке. Бұл дегеніміз
құдай мейірімді және қатал, құтқарушы және жазалаушы
ретінде болады деген сөз. Ол бәрін көреді, шешеді, адам
тағдыры да сол көктегі құдайдың қолында. Тәңіршілдік
дінінің терең даналығы сонды, ол адамды кемсітпейді, қайта
адамды ерлікке, жақсы іске қарай ынталандырады.
Көне түрік дінінде түрік Тәңірісі бейбітшілік
Тәңірісі болатын, - деп жазды ұлы ойшыл Зия Гөкалп. Түрік
дінінің өзегі болып табылатын ил (ел) сөзі
бейбітшілік орнықтырған, бейбітшілік саясатының бастамашылары
еді.
Тоғыз қабат аспан әлемі туралы түсінік ұзақ уақыт
бойғы даму сатысынан өткен және де өзге халықтар
түсінгіне әсер еткен болса керек. Мысалы, моңғолдардың
түсінігінде аспан тоқсан тоғыз қабаттан тұрады, соған қарай
Тәңірі атты 99 құдай бар. Ал еуроапалық христиандар шығысқа
тән дүниетанымды толық алмай, тек құдайыланған үштік
Троица туралы түсінік қалыптастырған.
Көне түріктік құдайлар пантеонында да бірнеше Тәңірі
болған. Бірақ олардың саны нақты қаншы болғанын айту
қиын. Әйтсе де осы бағытта арнайы зеттеулер жарық көре
бастағанын атап өтикен жөн.
Тәңіршілдік діни жүйесінде маңызды орын алған. Бұт
тәңірінің бейнесі көне түріктер мәдениетінде қаған билігінің
символын және қағандық (ер) пен катундық (әйел)
бастаудың бірлігі идеясын әйгілеген құдай болды деп
түсіндіреді. Зерттеушілер Ю.А.Зуев пен Г.Е. Агелеуовтер.[5]
Көне түріктік пантеонда бақыт сыйлайтын тағдыр құдайы -
Жол тәңірі болды. Жол тәңірге ұқсас бейнелер
үндіеуропалық мәдениетте де кездеседі. Мысалы, Пушан – жол
құдайы, көкке баратын екі жолдың иесі, бар құпияның сырын
біледі. Жол тәңірі қыпшақтардың мифологиялық бабасы Ақ
төр, яғни Ақ жол бейнесіне ұқсайды. Қазақ хандарының
билігі де Қасым ханның қасқа жолы, Есім ханның ескі
жолы және т.б. деп жолмен байланыстырылған.
Көне түріктер Жол тәңірі құт-берекеге жеткізеді деп
түсінген. Ырқ бітікте Ала атты тәңірі және Қара атты
жол тәңірі туралы мәліметтер кездеседі.
Ала атты Жол тәңіріне тән қасиеттер мыналар:
• оның ала аты бар
• ол ылғи қозғалыста болады.
• Адам баласымен тікелей қарым-қатынас жасауға мүмкіндігі
бар.
• Адаммен жақсы қарым-қатынас жасауға әзір.

Ұмай ертедегі орталық және Орта Азияны мекендеген
көшпелі түркі тілдес халықтардың ұрпақ жалғастырушы, береке
молшылық құдайы болған. Бұл әйел құай көне түрік
қорымдарында (пантеонында) ғарыш құдайы тәңірден кейін екінші орын
алған. Көне түріктердің ғұламасы Тоныкөкке арнап қойылған
ескерткіште мынадай жолдар бар: Бізді дәйім жебеп жүрген
Тәңірі ием, Ұмай анам мен жер-суым.
Көне түріктер ұғымына Отан сөзі қасиеті жер-су деп
беріледі. Жер-су культіне байланысты түркілер таудың
жартастың, өзен-көлдердің рухына сиынған.
Тау культінің негізіне жерден, судан және көктен
келетін үш қатерден сақтану әрекеті жатады. Әр рудың
өзінің қасиетті тауы болады. Бірінші түрік қағанатының
түріктері Гобидің оң жағындағы Бодын-Інді тауын, ал
екінші түрік қағанаты түріктері отүкенді (Моңғолия жеріндегі
Хангай таулары) қасиетті, құт мекен деп қадір тұтқан.
Бұл таулардың, өзендер мен көлдердің киелі аруағын
қастерлеу емес, сол таудың, өзен мен көлдің өзін қастерлеп,
құдірет тұту, яғни біз бұл арада табиғаттың рух-
бейнесін емес, өзін тіріге санап, қастерлеу ісін
көреміз.
Бабалар қалдырған жер-суды қастерлеу - жер-су культінің
басты мазмұны. ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.