Қазақстан Республикасының бюджеттік жүйесі және оның сараптамасы
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БЮДЖЕТТІК ЖҮЙЕСІ ЖӘНЕ ОНЫҢ САРАПТАМАСЫ
1.1 Бюджет түсінігі, түрлері және оның экономикалық мазмұны ... ... ... ... ... ..6
1.2 Бюджетті басқару, жоспарлау және оның қызмет ету принциптері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .24
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БЮДЖЕТІН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ЗАҢДЫҚ ҚҰҚЫҚТЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ
2.1 Қазақстан Республикасының бюджеттік үдерісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...42
2.2 Қазақстан Республикасының 2009.2011 жылдарға арналған республикалық бюджеті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...48
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...53
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .56
1 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БЮДЖЕТТІК ЖҮЙЕСІ ЖӘНЕ ОНЫҢ САРАПТАМАСЫ
1.1 Бюджет түсінігі, түрлері және оның экономикалық мазмұны ... ... ... ... ... ..6
1.2 Бюджетті басқару, жоспарлау және оның қызмет ету принциптері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .24
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БЮДЖЕТІН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ЗАҢДЫҚ ҚҰҚЫҚТЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ
2.1 Қазақстан Республикасының бюджеттік үдерісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...42
2.2 Қазақстан Республикасының 2009.2011 жылдарға арналған республикалық бюджеті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...48
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...53
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .56
КЕЗ-КЕЛГЕН МЕМЛЕКЕТТІҢ ҚАРЖЫЛЫҚ ЖҮЙЕСІНІҢ ОРТАЛЫҚ БУЫНЫ ОНЫҢ БЮДЖЕТ ЖҮЙЕСІ БОЛЫП ТАБЫЛАДЫ. БҰЛ БІТІРУ ЖҰМЫСЫМНЫҢ ӨЗЕКТІЛІГІ: МЕМЛЕКЕТТІҢ НЕГІЗГІ ҚАРЖЫЛЫҚ ҚҰЖАТЫ БОЛЫП ТАБЫЛАТЫН РЕСПУБЛИКАЛЫҚ БЮДЖЕТТІ ҚАЛЫПТАСТЫРУ, БАҚЫЛАУ, БАҒАЛАУ, ЖОСПАРЛАУ ЖӘНЕ ҚЫЗМЕТ ЕТУІН ҚАДАҒАЛАУ БЕКІТУ. АҒЫМДАҒЫ БЮДЖЕТ БӨЛІМДЕРІН ТАЛДАУ НЕГІЗІНДЕ ЗАҢДЫҚ-ҚҰҚЫҚТЫҚ АСПЕКТІЛЕРІН АНЫҚТАП, ҚАЖЕТТІ ТЕОРИЯЛЫҚ ПРАКТИКАЛЫҚ ҰСЫНЫСТАР ЕНГІЗУ.
Экономикалық дамуы көбінесе мемлекеттің қаржы жүйесінің жағдайына байланысты. Мемлекеттің дамуындағы қаржылық несиелік бюджеттік қарым-қатынастың рөлі, орны және мәні өте маңызды екені белгілі, себебі жалпы ішкі өнімнің өсу қарқыны, жұмыссыздық пен инфляцияның деңгейі және т.б.
Жұмыстың кіріспесінде тақырыптық, теориялық-әдістемелік негізі қаланып, мақсаты мен міндеттері айқындалған.
Бірінші бөлімде бюджет түсінігі, түрлері және бюджеттік жүйенің экономикалық мазмұны жан-жақты қарастырылған. Сонымен бірге бюджеттік үдерісті басқару, жоспарлау және оның қызметі мәселелері нақты зерттелген.
Екінші бөлімде Қазақстан Республикасының бюджетін қалыптастырудың заңдық-құқықтық мәселелері аясында мемлекеттік бюджет үдерісі 2009-2011 жылдарға арналған республикалық бюджет негізінде сарапталып, оны жетілдіру бойынша нақты ұсыныстар жасалған. Айта кету керек, республика тәжірибесінде алғашқы рет қолға алынған үш жылдық бюджеттің қалыптасу мәселелері кәсіби деңгейде қарастырылған.
СОНЫМЕН ҚАТАР, ЕКІНШІ БӨЛІМДЕ ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БЮДЖЕТІН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ЗАҢДЫҚ ҚҰҚЫҚТЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БҮКІЛ ҚАРЖЫ ЖҮЙЕСІН РЕФОРМАЛАУ, ОНЫҢ НЕГІЗГІ ТАРМАҒЫ- БЮДЖЕТТІК ЖҮЙЕНІ КҮРДЕЛІ ТҮРДЕ ҚАЙТА ҚҰРУЫН МӘЖБҮР ЕТТІ. СОЛ РЕФОРМАЛАУДЫҢ ЛОГИКАЛЫҚ ЖАЛҒАСЫ- ОЛ ЖАҢА БЮДЖЕТТІК ЗАҢНАМА ЖАСАУ ЖӘНЕ ҚАБЫЛДАУ. НӘТИЖЕСІНДЕ 2009-2011 ЖЫЛДАРҒА АРНАЛҒАН БЮДЖЕТ КОДКСІ НОРМАЛАРЫ ӘЗІРЛЕНДІ.
ЖАҢА ҮШ ЖЫЛДЫҚ БЮДЖЕТТІК КОДКСТІҢ ЕРЕЖЕЛЕРІ БІЗДІҢ РЕСПУБЛИКАМЫЗДЫҢ БҮГІНГІ КҮНГІ ҚАРЖЫЛЫҚ-ҚАТЫНАСПЕН ЖАЛПЫ БЮДЖЕТТІК САЯСАТТЫҚ ДАМУ ЖАҒДАЙЫН КӨРСЕТЕДІ.
ЖАҢА БЮДЖЕТ КОДЕКСІНІҢ НЕГІЗГІ МАҚСАТЫ - МЕМЛЕКЕТТІК ЖОСПАРЛАУДЫҢ ЖАҢА ЖҮЙЕСІН ЕНГІЗУ, АЛ ОЛ ҚАЗІР ӘЛЕМДЕ КЕҢІНЕН ҚОЛДАНЫЛАТЫН ЖҮЙЕ. БЮДЖЕТТІК ҮДЕРІСТІҢ: ЖОСПАРЛАУ, ҚАРАСТЫРУ, БЕКІТУ, АНЫҚТАУ, ҚОЛДАНУ ЖӘНЕ ОРЫНДАЛУЫН БАҚЫЛАУ СОНЫМЕН ҚАТАР, ОЛ БЮДЖЕТ ҚАРАЖАТЫН ӘЛЕУМЕТТІК-ЭКОНОМИКАЛЫҚ САЯСАТТЫҢ БАСЫМДЫКТАРЫНА СӘЙКЕС ҚОҒАМДЫҚ МАҢЫЗЫ БАР НӘТИЖЕЛЕРГЕ ЖҰМСАУҒА БАҒЫТТАЛҒАН.
Экономикалық дамуы көбінесе мемлекеттің қаржы жүйесінің жағдайына байланысты. Мемлекеттің дамуындағы қаржылық несиелік бюджеттік қарым-қатынастың рөлі, орны және мәні өте маңызды екені белгілі, себебі жалпы ішкі өнімнің өсу қарқыны, жұмыссыздық пен инфляцияның деңгейі және т.б.
Жұмыстың кіріспесінде тақырыптық, теориялық-әдістемелік негізі қаланып, мақсаты мен міндеттері айқындалған.
Бірінші бөлімде бюджет түсінігі, түрлері және бюджеттік жүйенің экономикалық мазмұны жан-жақты қарастырылған. Сонымен бірге бюджеттік үдерісті басқару, жоспарлау және оның қызметі мәселелері нақты зерттелген.
Екінші бөлімде Қазақстан Республикасының бюджетін қалыптастырудың заңдық-құқықтық мәселелері аясында мемлекеттік бюджет үдерісі 2009-2011 жылдарға арналған республикалық бюджет негізінде сарапталып, оны жетілдіру бойынша нақты ұсыныстар жасалған. Айта кету керек, республика тәжірибесінде алғашқы рет қолға алынған үш жылдық бюджеттің қалыптасу мәселелері кәсіби деңгейде қарастырылған.
СОНЫМЕН ҚАТАР, ЕКІНШІ БӨЛІМДЕ ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БЮДЖЕТІН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ЗАҢДЫҚ ҚҰҚЫҚТЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БҮКІЛ ҚАРЖЫ ЖҮЙЕСІН РЕФОРМАЛАУ, ОНЫҢ НЕГІЗГІ ТАРМАҒЫ- БЮДЖЕТТІК ЖҮЙЕНІ КҮРДЕЛІ ТҮРДЕ ҚАЙТА ҚҰРУЫН МӘЖБҮР ЕТТІ. СОЛ РЕФОРМАЛАУДЫҢ ЛОГИКАЛЫҚ ЖАЛҒАСЫ- ОЛ ЖАҢА БЮДЖЕТТІК ЗАҢНАМА ЖАСАУ ЖӘНЕ ҚАБЫЛДАУ. НӘТИЖЕСІНДЕ 2009-2011 ЖЫЛДАРҒА АРНАЛҒАН БЮДЖЕТ КОДКСІ НОРМАЛАРЫ ӘЗІРЛЕНДІ.
ЖАҢА ҮШ ЖЫЛДЫҚ БЮДЖЕТТІК КОДКСТІҢ ЕРЕЖЕЛЕРІ БІЗДІҢ РЕСПУБЛИКАМЫЗДЫҢ БҮГІНГІ КҮНГІ ҚАРЖЫЛЫҚ-ҚАТЫНАСПЕН ЖАЛПЫ БЮДЖЕТТІК САЯСАТТЫҚ ДАМУ ЖАҒДАЙЫН КӨРСЕТЕДІ.
ЖАҢА БЮДЖЕТ КОДЕКСІНІҢ НЕГІЗГІ МАҚСАТЫ - МЕМЛЕКЕТТІК ЖОСПАРЛАУДЫҢ ЖАҢА ЖҮЙЕСІН ЕНГІЗУ, АЛ ОЛ ҚАЗІР ӘЛЕМДЕ КЕҢІНЕН ҚОЛДАНЫЛАТЫН ЖҮЙЕ. БЮДЖЕТТІК ҮДЕРІСТІҢ: ЖОСПАРЛАУ, ҚАРАСТЫРУ, БЕКІТУ, АНЫҚТАУ, ҚОЛДАНУ ЖӘНЕ ОРЫНДАЛУЫН БАҚЫЛАУ СОНЫМЕН ҚАТАР, ОЛ БЮДЖЕТ ҚАРАЖАТЫН ӘЛЕУМЕТТІК-ЭКОНОМИКАЛЫҚ САЯСАТТЫҢ БАСЫМДЫКТАРЫНА СӘЙКЕС ҚОҒАМДЫҚ МАҢЫЗЫ БАР НӘТИЖЕЛЕРГЕ ЖҰМСАУҒА БАҒЫТТАЛҒАН.
1 Өтебаев Б.С., Мемлекеттік бюджет. – Алматы:Экономика, 2006 – 7-15 б
2 Мухитдинов Н.Б., Найманбаев С.М., Серимов У.С. Қаржылар саласындағы басқарудың құқықтық негіздері / оқу құралы. – Алматы:1999. – 169-171бет.
3 Финансы. Учебник. /Под.ред.Радионовой В.М. – М.,1995. – С. 232
4 Худяков А. Финансовое право Республики Казахстан (Общая часть).- Алматы,1995 – С. 123
5 Зейнелгабдин А.Б. Финансовая система: экономическое содержание и механизм использования. – Алматы,1995. – С. 14
6 Мельников В.Д., Ильясов К.К. Финансы. Учебник. – Алматы, 2001. – С.87
7 Таранов А.А.Муниципальное право РК. – Алматы: Жеті жарғы, 1999. –С5.
8 «Қазақстан Республикасындағы жергілікті мемлекеттік басқару туралы» Қазақстан Республикасының 2001 жылғы 23 қаңтардағы №148 Заңы / Қазақстан Республикасы Парламентінің Жаршысы. – 2001.- № 3«Қазақстан Республикасындағы жергілікті мемлекеттік басқару туралы» Қазақстан Республикасының 2001 жылғы 23 қаңтардаға №148 Заңы / Қазақстан Республикасы Парламентінің Жаршысы, 2001 ж., № 3
9 Ильясов К.К., Государственный бюджет. Учебник. /- Алматы, 1994.– С.67
10 Кубаев К. Экономическая модель эффективного государства // Транзит. экономика. – 2001. – № 4. – С. 49–50.
11 Макарова Н.А. Бюджет и бюджетная система Казахстана. - Астана, 2006. – С.17.
12 Хамитов Н.Н., Шалабаева И.И. Местные бюджеты: современное состояние и перспективы. Монография. – Алматы:Экономика, - 2000. – С.42
13 Өтебаев Б.С. Мемлекеттік бюджет. – Алматы:Экономика, 2006 – С.47.
14 Баймуратов.У., Шыныбеков.Д. О некоторых вопросах совершенствования бюджетного планирования// Транзитная экономика, 2003г., №2.
15 Жалпы сипаттағы трансферттерді есептеу әдістемесі, Қазақстан Республикасы Үкіметінің №599 қаулысы, - 2007ж.
16 Қазақстан Республикасының Бюджет Кодексі. –Астана, 2004
17 Макарова Н.А. Бюджет и бюджетная система Казахстана.- Астана, 2006. – С.124.
18 Мельников В.Д., Ильясов К.К. Финансы. Учебник. – Алматы, 2001. – С.102.
19 Хамитов Н.Н., Шалабаева И.И. Местные бюджеты: современное состояние и перспективы. Монография. – Алматы;Экономика, - 2000. – С.77.
20 Жуйриков К.К. Зарубежный опыт и практика организационирования местных бюджетов // Банки Казахстана. – 2006, -№3. – 24-28 –бет.
21 Жубаев С.Д. Принципы формирования доходов местных бюджетов и их взаимодействие с республиканским бюджетом в современных условиях. // Банки Казахстана. – 2001. – № 9. – С. 46.
22 Децентрализация: эксперименты и реформы / под ред. Т.М. Хорвата // Органы местного самоуправления Центральной и Восточной Европы. – Будапешт, Венгрия, 2000. – Т. 1. – С. 73.
23 Бежаев О.Г. Межбюджетные отношения. Теория и практика реформирования / под ред. д-ра экон. наук М.А. Яхъяева. – М.: Экзамен, 2001. – С. 17–18.
24 Елубаева Ж. Межбюджетные отношения: состояние и направления реформирования (теория и опыт отдельных стран). – Алматы, 2002.– С. 11.
25 Финансы. Учебник для вузов. - /Под ред. Л.А.Дробзиной. – М.2000.–С.72.
26 Қазақстан Республикасының Қаржы министрлігі. w.w.w. minfin.kz. Бюджет жүйесінің қалыптасуы және іске асырылуын бақылау//
27 В.Д. Мельников., В.Д. Ли., Қаржының жалпы курсы // Оқу құралы Алматы «Қазан университеті» 2005ж 94-159 б
28 Ерубаев. Б.Е.,Бюджеттік үдерістің қалыптасуы // w.w.w. google.kz
29 Ержанова. Ұ.Т., Мемлекеттік бюджетің атқарылу кезеңдері // w.w.w.akorda.kz.
30 Жақай Нұрғалиев., Мемлекеттік бюджеттің әлеуметтік қамсыздандыру// w.w.w. google.kz. Егемен Қазақстан №101-101(25499) 30 сейсенбі 2008
31 Н.Ә.Назарбаев Қазақстан Республикасы Президентінің халыққа жолдауы: “Дағдарыстан жаңару мен дамуға” 2009 жыл // Егемен Қазақстан № 91(25488) 6-наурыз жұма 2009 жыл
32 Ағыбаев Ә.Ғ., Үш жылдық бюджеттің орындалу тетіктері // Президент және халық. – 2008 - №52 (173) 26 желтоқсан жұма 2-3 б
2 Мухитдинов Н.Б., Найманбаев С.М., Серимов У.С. Қаржылар саласындағы басқарудың құқықтық негіздері / оқу құралы. – Алматы:1999. – 169-171бет.
3 Финансы. Учебник. /Под.ред.Радионовой В.М. – М.,1995. – С. 232
4 Худяков А. Финансовое право Республики Казахстан (Общая часть).- Алматы,1995 – С. 123
5 Зейнелгабдин А.Б. Финансовая система: экономическое содержание и механизм использования. – Алматы,1995. – С. 14
6 Мельников В.Д., Ильясов К.К. Финансы. Учебник. – Алматы, 2001. – С.87
7 Таранов А.А.Муниципальное право РК. – Алматы: Жеті жарғы, 1999. –С5.
8 «Қазақстан Республикасындағы жергілікті мемлекеттік басқару туралы» Қазақстан Республикасының 2001 жылғы 23 қаңтардағы №148 Заңы / Қазақстан Республикасы Парламентінің Жаршысы. – 2001.- № 3«Қазақстан Республикасындағы жергілікті мемлекеттік басқару туралы» Қазақстан Республикасының 2001 жылғы 23 қаңтардаға №148 Заңы / Қазақстан Республикасы Парламентінің Жаршысы, 2001 ж., № 3
9 Ильясов К.К., Государственный бюджет. Учебник. /- Алматы, 1994.– С.67
10 Кубаев К. Экономическая модель эффективного государства // Транзит. экономика. – 2001. – № 4. – С. 49–50.
11 Макарова Н.А. Бюджет и бюджетная система Казахстана. - Астана, 2006. – С.17.
12 Хамитов Н.Н., Шалабаева И.И. Местные бюджеты: современное состояние и перспективы. Монография. – Алматы:Экономика, - 2000. – С.42
13 Өтебаев Б.С. Мемлекеттік бюджет. – Алматы:Экономика, 2006 – С.47.
14 Баймуратов.У., Шыныбеков.Д. О некоторых вопросах совершенствования бюджетного планирования// Транзитная экономика, 2003г., №2.
15 Жалпы сипаттағы трансферттерді есептеу әдістемесі, Қазақстан Республикасы Үкіметінің №599 қаулысы, - 2007ж.
16 Қазақстан Республикасының Бюджет Кодексі. –Астана, 2004
17 Макарова Н.А. Бюджет и бюджетная система Казахстана.- Астана, 2006. – С.124.
18 Мельников В.Д., Ильясов К.К. Финансы. Учебник. – Алматы, 2001. – С.102.
19 Хамитов Н.Н., Шалабаева И.И. Местные бюджеты: современное состояние и перспективы. Монография. – Алматы;Экономика, - 2000. – С.77.
20 Жуйриков К.К. Зарубежный опыт и практика организационирования местных бюджетов // Банки Казахстана. – 2006, -№3. – 24-28 –бет.
21 Жубаев С.Д. Принципы формирования доходов местных бюджетов и их взаимодействие с республиканским бюджетом в современных условиях. // Банки Казахстана. – 2001. – № 9. – С. 46.
22 Децентрализация: эксперименты и реформы / под ред. Т.М. Хорвата // Органы местного самоуправления Центральной и Восточной Европы. – Будапешт, Венгрия, 2000. – Т. 1. – С. 73.
23 Бежаев О.Г. Межбюджетные отношения. Теория и практика реформирования / под ред. д-ра экон. наук М.А. Яхъяева. – М.: Экзамен, 2001. – С. 17–18.
24 Елубаева Ж. Межбюджетные отношения: состояние и направления реформирования (теория и опыт отдельных стран). – Алматы, 2002.– С. 11.
25 Финансы. Учебник для вузов. - /Под ред. Л.А.Дробзиной. – М.2000.–С.72.
26 Қазақстан Республикасының Қаржы министрлігі. w.w.w. minfin.kz. Бюджет жүйесінің қалыптасуы және іске асырылуын бақылау//
27 В.Д. Мельников., В.Д. Ли., Қаржының жалпы курсы // Оқу құралы Алматы «Қазан университеті» 2005ж 94-159 б
28 Ерубаев. Б.Е.,Бюджеттік үдерістің қалыптасуы // w.w.w. google.kz
29 Ержанова. Ұ.Т., Мемлекеттік бюджетің атқарылу кезеңдері // w.w.w.akorda.kz.
30 Жақай Нұрғалиев., Мемлекеттік бюджеттің әлеуметтік қамсыздандыру// w.w.w. google.kz. Егемен Қазақстан №101-101(25499) 30 сейсенбі 2008
31 Н.Ә.Назарбаев Қазақстан Республикасы Президентінің халыққа жолдауы: “Дағдарыстан жаңару мен дамуға” 2009 жыл // Егемен Қазақстан № 91(25488) 6-наурыз жұма 2009 жыл
32 Ағыбаев Ә.Ғ., Үш жылдық бюджеттің орындалу тетіктері // Президент және халық. – 2008 - №52 (173) 26 желтоқсан жұма 2-3 б
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 Қазақстан Республикасының бюджеттік жүйесі және оның сараптамасы
1. БЮДЖЕТ ТҮСІНІГІ, ТҮРЛЕРІ ЖӘНЕ ОНЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ
МАЗМҰНЫ ... ... ... ... ... ..6
1.2 Бюджетті басқару, жоспарлау және оның қызмет ету
принциптері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 24
2 Қазақстан Республикасының бюджетін қалыптастырудың заңдық құқықтық
мәселелері
2.1 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БЮДЖЕТТІК
ҮДЕРІСІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...42
2.2 Қазақстан Республикасының 2009-2011 жылдарға арналған республикалық
бюджеті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..48
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 53
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... 56
Кіріспе
КЕЗ-КЕЛГЕН МЕМЛЕКЕТТІҢ ҚАРЖЫЛЫҚ ЖҮЙЕСІНІҢ ОРТАЛЫҚ БУЫНЫ ОНЫҢ БЮДЖЕТ
ЖҮЙЕСІ БОЛЫП ТАБЫЛАДЫ. БҰЛ БІТІРУ ЖҰМЫСЫМНЫҢ ӨЗЕКТІЛІГІ: МЕМЛЕКЕТТІҢ
НЕГІЗГІ ҚАРЖЫЛЫҚ ҚҰЖАТЫ БОЛЫП ТАБЫЛАТЫН РЕСПУБЛИКАЛЫҚ БЮДЖЕТТІ
ҚАЛЫПТАСТЫРУ, БАҚЫЛАУ, БАҒАЛАУ, ЖОСПАРЛАУ ЖӘНЕ ҚЫЗМЕТ ЕТУІН ҚАДАҒАЛАУ
БЕКІТУ. АҒЫМДАҒЫ БЮДЖЕТ БӨЛІМДЕРІН ТАЛДАУ НЕГІЗІНДЕ ЗАҢДЫҚ-ҚҰҚЫҚТЫҚ
АСПЕКТІЛЕРІН АНЫҚТАП, ҚАЖЕТТІ ТЕОРИЯЛЫҚ ПРАКТИКАЛЫҚ ҰСЫНЫСТАР ЕНГІЗУ.
ЭКОНОМИКАЛЫҚ ДАМУЫ КӨБІНЕСЕ МЕМЛЕКЕТТІҢ ҚАРЖЫ ЖҮЙЕСІНІҢ ЖАҒДАЙЫНА
БАЙЛАНЫСТЫ. МЕМЛЕКЕТТІҢ ДАМУЫНДАҒЫ ҚАРЖЫЛЫҚ НЕСИЕЛІК БЮДЖЕТТІК ҚАРЫМ-
ҚАТЫНАСТЫҢ РӨЛІ, ОРНЫ ЖӘНЕ МӘНІ ӨТЕ МАҢЫЗДЫ ЕКЕНІ БЕЛГІЛІ, СЕБЕБІ ЖАЛПЫ
ІШКІ ӨНІМНІҢ ӨСУ ҚАРҚЫНЫ, ЖҰМЫССЫЗДЫҚ ПЕН ИНФЛЯЦИЯНЫҢ ДЕҢГЕЙІ ЖӘНЕ Т.Б.
Жұмыстың кіріспесінде тақырыптық, теориялық-әдістемелік негізі
қаланып, мақсаты мен міндеттері айқындалған.
Бірінші бөлімде бюджет түсінігі, түрлері және бюджеттік жүйенің
экономикалық мазмұны жан-жақты қарастырылған. Сонымен бірге бюджеттік
үдерісті басқару, жоспарлау және оның қызметі мәселелері нақты зерттелген.
Екінші бөлімде Қазақстан Республикасының бюджетін қалыптастырудың
заңдық-құқықтық мәселелері аясында мемлекеттік бюджет үдерісі 2009-2011
жылдарға арналған республикалық бюджет негізінде сарапталып, оны жетілдіру
бойынша нақты ұсыныстар жасалған. Айта кету керек, республика тәжірибесінде
алғашқы рет қолға алынған үш жылдық бюджеттің қалыптасу мәселелері кәсіби
деңгейде қарастырылған.
Сонымен қатар, екінші бөлімде Қазақстан Республикасының бюджетін
қалыптастырудың заңдық құқықтық мәселелері Қазақстан Республикасы бүкіл
қаржы жүйесін реформалау, оның негізгі тармағы- бюджеттік жүйені күрделі
түрде қайта құруын мәжбүр етті. Сол реформалаудың логикалық жалғасы- ол
жаңа бюджеттік заңнама жасау және қабылдау. Нәтижесінде 2009-2011 жылдарға
арналған Бюджет кодксі нормалары әзірленді.
ЖАҢА ҮШ ЖЫЛДЫҚ БЮДЖЕТТІК КОДКСТІҢ ЕРЕЖЕЛЕРІ БІЗДІҢ РЕСПУБЛИКАМЫЗДЫҢ
БҮГІНГІ КҮНГІ ҚАРЖЫЛЫҚ-ҚАТЫНАСПЕН ЖАЛПЫ БЮДЖЕТТІК САЯСАТТЫҚ ДАМУ ЖАҒДАЙЫН
КӨРСЕТЕДІ.
ЖАҢА БЮДЖЕТ КОДЕКСІНІҢ НЕГІЗГІ МАҚСАТЫ - МЕМЛЕКЕТТІК ЖОСПАРЛАУДЫҢ ЖАҢА
ЖҮЙЕСІН ЕНГІЗУ, АЛ ОЛ ҚАЗІР ӘЛЕМДЕ КЕҢІНЕН ҚОЛДАНЫЛАТЫН ЖҮЙЕ. БЮДЖЕТТІК
ҮДЕРІСТІҢ: ЖОСПАРЛАУ, ҚАРАСТЫРУ, БЕКІТУ, АНЫҚТАУ, ҚОЛДАНУ ЖӘНЕ ОРЫНДАЛУЫН
БАҚЫЛАУ СОНЫМЕН ҚАТАР, ОЛ БЮДЖЕТ ҚАРАЖАТЫН ӘЛЕУМЕТТІК-ЭКОНОМИКАЛЫҚ
САЯСАТТЫҢ БАСЫМДЫКТАРЫНА СӘЙКЕС ҚОҒАМДЫҚ МАҢЫЗЫ БАР НӘТИЖЕЛЕРГЕ ЖҰМСАУҒА
БАҒЫТТАЛҒАН.
БЮДЖЕТТІҢ БАСТЫ МӘСЕЛЕЛЕРІ: МЕМЛЕКЕТТІК ҚАРАЖАТТАРДЫ ИКЕМДІ ӘРІ
ТИІМДІ ПАЙДАЛАНУҒА, ЖҰМСАУҒА МҮМКІНДІК БЕРЕДІ. СОНЫМЕН ҚАТАР ҮШ ЖЫЛДЫҚ
БЮДЖЕТТІҢ АРҚАСЫНДА МЕМЛЕКЕТ БҰРЫНҒЫҒА ҚАРАҒАНДА ТЕҢГЕРІМДІРЕК ЭКОНОМИКАЛЫҚ
ЖӘНЕ ӘЛЕУМЕТТІК САЯСАТ ЖҮРГІЗЕ АЛАДЫ, МҰНЫҢ ӨЗІ ЕЛДІҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ДАМИ
ТҮСУІ МЕН ҚАЗАҚСТАН ХАЛҚЫНЫҢ ӘЛ-АУҚАТЫН ЖАҚСАРА ТҮСУІНЕ МҮМКІНДІК БЕРЕДІ.
БЮДЖЕТТІҢ ТАҒЫ БІР АРТЫҚШЫЛЫҒЫ, ОЛ МЕМЛЕКЕТТІК ОРГАНДАРДЫҢ БЮДЖЕТТІҢ
АҒЫМДАҒЫ ЖЫЛҒЫ МІНДЕТТЕМЕЛЕРІН БЕКІТУІНЕ ЖӘНЕ ТІРКЕТУІНЕ ЖАҒДАЙ ЖАСАЙДЫ. ОЛ
ӘСІРЕСЕ ТЕХНОЛОГИЯЛЫҚ ЖАҒЫНАН ДАЙЫНДАЛУ МЕРЗІМІ БІР ЖЫЛДАН АСАТЫН ЖӘНЕ
ҚЫЗМЕТ КӨРСЕТУ МЕРЗІМІ БІР ЖЫЛ ШЕҢБЕРІНЕН ШЫҒЫП КЕТЕТІН ТАУАРЛАР САТЫП
АЛУҒА НЕГІЗДЕЛГЕН ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ ЖОБАЛАР МЕН БАҒДАРЛАМАЛАРҒА ҚАТЫСТЫ. ОРТА
МЕРЗІМДІ БЮДЖЕТТІК ЖОСПАРЛАУДЫҢ КЕЛЕСІ БІР ЕРЕКШЕЛІГІ – ОЛ ҰЗАҚ МЕРЗІМДІ
МІНДЕТТЕМЕЛЕР ҚАБЫЛДАУ МҮМКІНДІГІ, ЖЫЛ САЙЫН ШАРТТАРДЫ ҚАЙТА ЖАСАУ МЕН
ТЕНДЕРЛЕР ӨТКІЗУ ҚАЖЕТТІГІ ЖОЙЫЛАТЫНДЫҚТАН, ОНЫҢ ӨЗІ БЮДЖЕТ ҚАРАЖАТЫНЫҢ
ИГЕРІЛУ ДЕҢГЕЙІНЕ ОҢ ӘСЕР ЕТЕТІН БОЛАДЫ.
ДЕГЕНМЕН, ОСЫ БЮДЖЕТТІК ЖҮЙЕНІ ТЕРЕҢІРЕК ЗЕРТТЕГЕН КӨПТЕГЕН
ОҚЫМЫСТЫЛАР ОНЫҢ ӘР ТҮРЛІ АСТАРЛАРЫН ҚАРАСТЫРА ОТЫРЫП, ТҮРЛІШЕ ТҮСІНДІРЕДІ.
МӘСЕЛЕН, КЛАССИКАЛЫҚ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ТЕОРИЯНЫҢ ӨКІЛДЕРІ БЮДЖЕТТІК ЖҮЙЕ
ТҮСІНІГІНЕ КЕЛЕСІДЕЙ АНЫҚТАМА БЕРЕДІ: БЮДЖЕТ ЖҮЙЕСІ КЕЗ-КЕЛГЕН МЕМЛЕКЕТТІҢ
ЕРЕКШЕЛІКТЕРІН, ОНЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК-ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЖӘНЕ МЕМЛЕКЕТТІК ҚҰРЫЛЫМЫН
КӨРСЕТЕТІН КҮРДЕЛІ МЕХАНИЗМ. БҰЛ ЖҮЙЕ КЕЗ-КЕЛГЕН МЕМЛЕКЕТТІ СИПАТТАЙТЫН
ӘЛЕУМЕТТІК-ЭКОНОМИКАЛЫҚ, ҚҰҚЫҚТЫҚ ЖӘНЕ БАСҚА ДА ЕРЕКШЕЛІКТЕРДІҢ ЖИЫНТЫҒЫНЫҢ
НЕГІЗІНДЕ ҚҰРЫЛАДЫ.
ӨЗ ЗЕРТТЕУЛЕРІНДЕ В.Н. РАДИОНОВА БЮДЖЕТ ЖҮЙЕСІН ЭКОНОМИКАЛЫҚ
ҚАТЫНАСТАР МЕН ЗАҢ НОРМАЛАРЫНА НЕГІЗДЕЛГЕН, ӨЗАРА ЗАҢМЕН БЕЛГІЛЕНГЕН
АРАҚАТЫНАСЫ БАР МЕМЛЕКЕТ БЮДЖЕТТЕРІНІҢ БАРЛЫҚ ТҮРЛЕРІНІҢ ЖИЫНТЫҒЫ – ДЕП
АТАП КӨРСЕТЕДІ.[4] А. ХУДЯКОВ ЗАҢДЫ ТҰРҒЫДАН БЮДЖЕТ ЖҮЙЕСІН – БЕРІЛГЕН
МЕМЛЕКЕТ АУМАҒЫНДА ҚЫЗМЕТ ЕТЕТІН, ӘР ТҮРЛІ ДЕҢГЕЙЛІ БЮДЖЕТТЕРДІҢ ЖИЫНТЫҒЫ
ДЕП ҚАРАСТЫРАДЫ. [5]
ОТАНДЫҚ ОҚЫМЫСТЫЛАРДЫҢ КӨЗҚАРАСТАРЫ ДА ОСЫҒАН КЕЛІП САЯДЫ. АТАП
АЙТСАҚ, А.Б.ЗЕЙНЕЛГАБДИННІҢ ҒЫЛЫМИ ЗЕРТТЕУЛЕРІНДЕ ҚАРАСТЫРЫЛЫП ОТЫРҒАН
ТҮСІНІККЕ КЕЛЕСІДЕЙ АНЫҚТАМА БЕРІЛЕДІ: БЮДЖЕТ ЖҮЙЕСІ БЮДЖЕТТІК ҚАТЫНАСТАР
НЫСАНДАРЫНЫҢ ЖИЫНТЫҒЫН, БЮДЖЕТ ТҮРЛЕРІН (РЕСПУБЛИКАЛЫҚ ЖӘНЕ ЖЕРГІЛІКТІ
БЮДЖЕТ), ОНЫ ҚҰРУ, АТҚАРЫЛУ, СОНЫМЕН ҚАТАР ҚАРЖЫЛЫҚ ЖӘНЕ БАСҚА ДА БАСҚАРУ
ОРГАНДАРЫНЫҢ ЖИЫНТЫҒЫН БІЛДІРЕДІ. АЛ БЮДЖЕТТІК ҚАТЫНАСТАРДЫҢ ЖИЫНТЫҒЫ
БЮДЖЕТ ЖҮЙЕСІНІҢ НЕГІЗІН ҚҰРАЙДЫ. БЮДЖЕТ ЖҮЙЕСІНІҢ ҚОНДЫРМАСЫ БЮДЖЕТ
ТҮРЛЕРІН БАСҚАРУДЫҢ ӘР ТҮРЛІ ӘДІСТЕРІ МЕН ТӘСІЛДЕРІН ҚОЛДАНУ НЕГІЗІНДЕ
БЮДЖЕТТЕРДІҢ ҚҰРЫЛУЫН, ҚАРАСТЫРЫЛУЫН, БЕКІТІЛУІН ЖҮЗЕГЕ АСЫРАТЫН ЖӘНЕ
БЮДЖЕТТІК ҚАТЫНАСТАР НЫСАНЫН АНЫҚТАЙТЫН ҚАРЖЫЛЫҚ ЖӘНЕ БАСҚА ДА БАСҚАРУ
ОРГАНДАРЫ БОЛЫП ТАБЫЛАДЫ. [6]
ЭКОНОМИКАЛЫҚ СОНЫМЕН ҚАТАР ҚАРЖЫЛЫҚ ОЙДЫҢ ТҰРАҚТЫ ДАМУЫМЕН БАЙЛАНЫСТЫ
ӨЗГЕРТУЛЕР МЕН ТОЛЫҚТЫРУЛАРДЫ ЕНГІЗУДІ ЕСКЕРЕ ОТЫРЫП,
В.Д. МЕЛЬНИКОВ ӨЗ ЕҢБЕКТЕРІНДЕ БЮДЖЕТ ЖҮЙЕСІ – БҰЛ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЖӘНЕ ЗАҢДЫ
НОРМАЛАРҒА НЕГІЗДЕЛГЕН ЖЕКЕ ДЕРБЕС БЮДЖЕТТЕРДІҢ ЖИЫНТЫҒЫ ДЕП ҚАРАСТЫРАДЫ.
[7]
ШЕТЕЛДІК ЖӘНЕ ОТАНДЫҚ ҒАЛЫМДАР ҰСЫНҒАН БЮДЖЕТ ЖҮЙЕСІНІҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ
МӘНІН АШАТЫН ТЕОРИЯЛЫҚ ЗЕРТТЕУЛЕРДІ САРАЛАУ НЕГІЗІНДЕ КЕЛЕСІДЕЙ ТҰЖЫРЫМ
ЖАСАУҒА БОЛАДЫ КЕҢ МАҒЫНАДА БЮДЖЕТ ЖҮЙЕСІ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ҚАТЫНАСТАРҒА,
МЕМЛЕКЕТТІК ҚҰРЫЛЫМНЫҢ СӘЙКЕС ТҮРІНЕ НЕГІЗДЕЛГЕН, ОРТАЛЫҚТАНДЫРЫЛҒАН ЖӘНЕ
ОРТАЛЫҚТАНДЫРЫЛМАҒАН БЮДЖЕТТЕРДІҢ ЖИЫНТЫҒЫН БІЛДІРЕДІ. ТАР МАҒЫНАДА БЮДЖЕТ
ЖҮЙЕСІ МЕМЛЕКЕТТІҢ БАРЛЫҚ БЮДЖЕТТЕРДІҢ ЖИЫНТЫҒЫ РЕТІНДЕ ҚАРАСТЫРЫЛАДЫ.
СОНЫМЕН, БЮДЖЕТТІҢ САНҚЫРЛЫ МАҢЫЗЫН ЕСКЕРЕ ОТЫРЫП ЖӘНЕ ОСЫ САЛАДАҒЫ
БЕЛГІЛІ ҒАЛЫМДАРДЫҢ ЗЕРТТЕУЛЕРІН ТҰЖЫРЫМДАЙ ОТЫРЫП, ӨЗ ТАРАПЫМЫЗДАН АТАЛМЫШ
ҰҒЫМҒА КЕЛЕСІДЕЙ АНЫҚТАМА БЕРЕМІЗ: БЮДЖЕТ ЖҮЙЕСІ МЕМЛЕКЕТТЕГІ БИЛІКТІҢ
ТҮРЛІ ДЕҢГЕЙЛЕРІ БОЙЫНША ӨЗДЕРІНІҢ НЕГІЗГІ ФУНКЦИЯЛАРЫ МЕН ӨКІЛЕТТІКТЕРІН
ЖҮЗЕГЕ АСЫРУҒА БАҒЫТТАЛҒАН ҚАТЫНАСТАРДЫҢ ЖИЫНТЫҒЫ.
БЮДЖЕТТІК ҚҰРЫЛЫМҒА ҚАТЫСТЫ БЮДЖЕТ ЖҮЙЕСІ ҰЙЫМДАСТЫРУШЫЛЫҚ БӨЛІМШЕЛЕРГЕ
НЕМЕСЕ ДЕҢГЕЙЛЕРГЕ БӨЛІНЕДІ. ЖОҒАРЫДА АЙТЫП ӨТКЕНІМІЗДЕЙ, ОНЫҢ НЕГІЗІНДЕ
ЕЛДІҢ МЕМЛЕКЕТТІК ҚҰРЫЛЫМЫ ЖАТЫР.
1 Қазақстан Республикасының бюджеттік жүйесі және оның сараптамасы
1.1 БЮДЖЕТ ТҮСІНІГІ, ТҮРЛЕРІ ЖӘНЕ ОНЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МАЗМҰНЫ
БЮДЖЕТ–ОЛ ЖАЛПЫ ҚАРЖЫ КАТЕГОРИЯҒА ҚАРАҒАНДА БӨЛЕК, ЕРЕКШЕ ТҰРҒАН
ЭКОНОМИКАЛЫҚ КАТЕГОРИЯ. ОНЫҢ ҚАРЖЫДАН ЕРЕКШЕЛІГІ ТЕК ҚАНА АБСТРАКЦИЯНЫҢ
БАСҚА ДЕНГЕЙІ МЕН ҚАРЖЫЛЫҚ БАЙЛАНЫСТЫҢ ӘР ТҮРЛІ ДӘРЕЖЕДЕ БОЛУЫНА
БАЙЛАНЫСТЫ. СОНДЫҚТАН, КӨПТЕГЕН ҚАРЖЫЛЫҚ БАЙЛАНЫСТАРДЫҢ ІШІНДЕ БІР–БІРІНЕН
ЕРЕКШЕ ТҰРАТЫН БӨЛЕК АРНАЙЫ САЛАЛАРДЫ БӨЛІП ШЫҒАРУҒА БОЛАДЫ. СОНДАЙ БІР
ЕРЕКШЕ БАЙЛАНЫС ҚОҒАМДЫҚ ҚҰНДЫЛЫҚ ӨНІМ БӨЛУ АУМАҒЫНДА МЕМЛЕКЕТ ПЕН ЗАҢДЫ
ЖӘНЕ ЖЕКЕ ТҰЛҒАЛАР АРАСЫНДАҒЫ ҚАРЖЫЛЫҚ ҚАРЫМ–ҚАТЫНАС БОЛЫП ТАБЫЛАДЫ.
БҰНДАЙ ҚАРЖЫЛЫҚ ҚАРЫМ–ҚАТЫНАСТЫҢ ЖАЛПЫ БЕЛГІСІ, БІРІНШІДЕН, ОЛАР
МЕМЛЕКЕТТІҢ ҚАТЫСУЫМЕН БОЛАТЫН ҚҰНДЫЛЫҚ БӨЛУ ПРОЦЕСІНДЕ ОРЫН АЛУЫ,
ЕКІНШІДЕН, ЖАЛПЫ МЕМЛЕКЕТТІК ФУНКЦИЯЛАРДЫ АТҚАРУҒА АРНАЛҒАН
ОРТАЛЫҚТАНДЫРЫЛҒАН АҚША ҚАРАЖАТТАР ҚОРЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУ МЕН ПАЙДАЛАНУЫНА
БАЙЛАНЫСТЫ. ОСЫНДАЙ БАРЛЫҚ ҚАРЖЫЛЫҚ ҚАРЫМ–ҚАТЫНАС МЕМЛЕКЕТТІК БЮДЖЕТ ДЕГЕН
ТҮСІНІКТІҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МАЗМҰНЫН ҚҰРАДЫ.
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БЮДЖЕТТІК КОДЕКСІНІҢ 4-БАБЫНДА БЮДЖЕТКЕ
КЕЛЕСІДЕЙ ТҮСІНІК БЕРІЛГЕН: БЮДЖЕТ – ОЛ МЕМЛЕКЕТТІҢ МІНДЕТТЕРІ МЕН
ФУНКЦИЯЛАРЫН ІСКЕ АСЫРУЫН ҚАРЖЫЛЫҚ ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУГЕ АРНАЛҒАН АҚША ҚОРЫ.
БЮДЖЕТТІҢ ФОРМАСЫ – ҚАРЖЫЛЫҚ ЖОСПАР, МАТЕРИАЛДЫҚ НЕГІЗГІ –
ОРТАЛЫҚТАНДЫРЫЛҒАН ҚОР, ЭКОНОМИКАЛЫҚ НЕГІЗІ – ЖАЛПЫ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ҚАРЫМ
–ҚАТЫНАС, ЗАҢНАМАЛЫҚ БЕЛСЕНДІРУІ ЗАҢ.
БЮДЖЕТ ӘР МЕМЛЕКЕТКЕ ӨЗІНІҢ ЭКОНОМИКАЛЫ, ӘЛЕУМЕТТІК ЖӘНЕ САЯСАТТЫҚ
ФУНКЦИЯЛАРЫН ОРЫНДАУҒА ОБЪЕКТИВТІК АҚШАЛАЙ ТҮРДЕ ҚАЖЕТТІ. БЮДЖЕТ ҚАЙ
МЕМЛЕКЕТТІКІ БОЛМАСАДА МАЗМҰНДАРЫ БІРЫҢҒАЙ КАТЕГОРИЯЛАРДАН ҚАЛЫПТАСАДЫ,
ЯҒНИ САЛЫҚ, ЗАЙЫМДАР, ШЫҒЫН ЖӘНЕ ТАҒЫ БАСҚАЛАРЫ, СОНЫМЕН ҚАТАР ОЛАР БІР
ҚОҒАМДЫҚ – ЭКОНОМИКАЛЫҚ ФОРМАЦИЯДАН БАСҚА ФОРМАЦИЯҒА АУЫССА ДА ӨЗДЕРІНІҢ
МАЗМҰНЫН ӨЗГЕРТПЕЙДІ. ДӘЛ ОСЫ ҰҒЫМ БЮДЖЕТТІ ЭКОНОМИКАЛЫҚ КАТЕГОРИЯ ДЕП
ДӘЛЕЛДЕЙДІ. СОНДЫҚТАН, БЮДЖЕТТІҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ТҮБІ БАСҚА ДА ЭКОНОМИКАЛЫҚ
КАТЕГОРИЯЛАРҒА САЙ АҚША ТҮРІНДЕГІ ЖӘНЕ СОҒАН СӘЙКЕС МАТЕРИАЛДЫ НЕГІЗГІ БАР
ӨНДІРІСТІК ҚАРЫМ – ҚАТЫНАСТА ЖАТЫР.
БЮДЖЕТ ҚАРЖЫ ЖҮЙЕСІНІҢ ОРТАЛЫҚ ТІЗБЕГІ БОЛҒАНДЫҚТАН, ОЛ СОЛ ҚАРЖЫНЫҢ
БАРЛЫҚ НЕГІЗГІ, САПАЛЫ СИПАТТАМАЛАРЫНА САЙ. БАСҚАША АЙТҚАНДА, ЕГЕРДЕ
ҚАРЖЫ ЖАЛПЫ АҚША ҚАРЫМ–ҚАТЫНАС ЖҮЙЕСІ БОЛСА, ЯҒНИ МЕМЛЕКЕТТІК
ОРТАЛЫҚТАНДЫРЫЛҒАН АҚША ҚОРЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУ ЖӘНЕ ПАЙДАЛАНУ ПРОЦЕСІ, ОНДА
БЮДЖЕТ ӨЗ АЛДЫНА АҚША ҚАРЫМ–ҚАТЫНАС ЖҮЙЕСІН ҚҰРАДЫ, ЯҒНИ БЮДЖЕТТІК ҚОРДЫ
ҚАЛЫПТАСТЫРУ ЖӘНЕ ПАЙДАЛАНУ ПРОЦЕСІ. БЮДЖЕТТІК ҚОР КӨПТЕГЕН ҚОҒАМДЫҚ
ҚАЖЕТТІЛІК ШЫҒЫНДАРДЫ (ӘЛЕУМЕТТІК, ҚОРҒАНЫС,Т.Б.) ҚАРЖЫЛАНДЫРУҒА АРНАЛҒАН
ОРТАЛЫҚТАНДЫРЫЛҒАН АҚША ҚОРЫ. [1]
ЭКОНОМИКАЛЫҚ ӘДЕБИЕТ (ЗАҢДАР, МОНОГРАФИЯЛАР, ОҚУЛЫҚТАР, ҒЫЛЫМИ
МАҚАЛАЛАР) БЕТТЕРІНДЕ БЮДЖЕТ ТЕРМИНІ ӘР ТҮРЛІ ҰҒЫМДА ПАЙДАЛАНАДЫ, МЫСАЛЫ,
АҚША ҚАРАЖАТТАРЫНЫҢ КІРІСІ МЕН ШЫҒЫСЫ ФОРМАСЫНДА НЕМЕСЕ АҚША ҚАРАЖАТТАРЫНЫҢ
НЕГІЗГІ ОРТАЛЫҚТАНДЫРЫЛҒАН ҚОРЫ РЕТІНДЕ. ОСЫҒАН ҚОСА, ӘДЕБИЕТТЕ МЕМЛЕКЕТТІК
БЮДЖЕТКЕ ТАҒЫ ДА КЕЛЕСІДЕЙ АНЫҚТАМА БЕРІЛГЕН: БЮДЖЕТ – ОЛ ҚАРЖЫЛЫҚ ЖОСПАР;
БЮДЖЕТ – ОЛ БАҚАРУШЫЛЫҚ ЖОСПАР ; БЮДЖЕТ – ОЛ ЗАҢНАМАЛЫҚ ҚҰЖАТ ; БЮДЖЕТ ОЛ –
КОМУНИКАЦИЯ ҚҰРАЛЫ ; БЮДЖЕТ ОЛ – БЮДЖЕТТІК САЛЫҚ САЯСАТТЫ ДӘЛЕЛДЕЙТІН
ҚҰЖАТ ДЕГЕН. БІРАҚ, БЮДЖЕТТІК САЛЫҚ САЯСАТЫНЫҢ МАЗМҰНЫ ӨТЕ КЕҢ, СЕБЕБІ ОҒАН
МЕМЛЕКЕТТІК БАСҚАРУ ОРГАНДАРЫНЫҢ НЕГІЗГІ ФУНКЦИЯЛАРЫ, МЕМЛЕКЕТТІҢ
ӘЛЕУМЕТТІК – ЭКОНОМИКАЛЫҚ ДАМУЫ МЕН ФИСКАДЫҚ САЯСАТТЫҢ КӨРСЕТКІШТЕРІ,
БЮДЖЕТТІҢ КӨРСЕТКІШТЕРІ ТАҒЫ БАСҚА КӨРСЕТКІШТЕРІ МЕН ЕРЕЖЕЛЕР КІРЕДІ.
БЮДЖЕТ ДЕГЕН КӨПТЕГЕН ҰҒЫМҒА СҮЙЕНЕ ОТЫРЫП, ОЛ КЕЛЕСІДЕЙ
ТҮСІНІКТЕМЕЛЕРДЕН ҚАЛЫПТАСАДЫ ДЕП АЙТУҒА БОЛАДЫ:
- ОЛ, ӨЗ АЛДЫНДА ЖЕКЕ БІР ЭКОНОМИКАЛЫҚ КАТЕГОРИЯ ;
- ОЛ, МЕМЛЕКЕТТІҢ АҚША ҚАРАЖАТТАРЫНЫҢ ОРТАЛЫҚТАНДЫРЫЛҒАН ҚОРЫ;
- ОЛ, ЭКОНОМИКАНЫ РЕТТЕУГЕ АРНАЛҒАН ҚҰРАЛ ( БЮДЖЕТТІК МЕХАНИЗМ
АРҚЫЛЫ);
- ОЛ, МЕМЛЕКЕТТІҢ НЕГІЗГІ ҚАРЖЫ ЖОСПАРЫ ;
- ОЛ, БАРЛЫҚ БЮДЖЕТТІК ҚАРЫМ – ҚАТЫНАСҚА ҚАТЫСУШЫЛАР МІНДЕТТІ
ТҮРДЕ
ОРЫНДАЙТЫН ЗАҢ.
БЮДЖЕТ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ҚАРЫМ – ҚАТЫНАСҚА НЕГІЗДЕЛГЕНДІКТЕН ОБЪЕКТИВТІК
ТҮРДЕ СИПАТТАЛАДЫ. ӨЗ АЛДЫНА БЮДЖЕТТІК САЛА БОЛУЫ АДАМЗАТТЫҢ СУБЪЕКТИВТІК
ПІКІРІНЕ БАЙЛАНЫСТЫ ЕМЕС, ЕҢ АЛДЫМЕН ОЛ ҚОҒАМДЫҚ ӨНДІРІСТІҢ ДАМУЫНА КЕРЕКТІ
ОРТАЛЫҚТАНДЫРЫЛҒАН РЕСУРСТАРҒА, МЕМЛЕКЕТТІҢ ТАБИҒАТЫ МЕН ФУНКЦИЯЛАРЫНАН
ТУАТЫН ОБЪЕКТИВТІК ҚАЖЕТТІЛІККЕ БАЙЛАНЫСТЫ. АҚША ҚАРАЖАТТАРЫ РЕСУРСТАРЫН
ОРТАЛЫҚТАНДЫРУДЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЖӘНЕ САЯСАТТЫҚ МӘНІ ӨТЕ ЗОР, СЕБЕБІ ОЛАР
МЕМЛЕКЕТТІҢ ЖОСПАРЛАҒАН ШАРАЛАРЫН ІСКЕ АСЫРУДЫҢ НЕГІЗГІ ҚҰРАЛЫ, БІРІККЕН
ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЖӘНЕ ҚАРЖЫЛЫҚ САЯСАТТЫ ЖҮРГІЗУГЕ ҚАЖЕТ БОЛЫП ТАБЫЛАДЫ.
СОНДЫҚТАН, БЮДЖЕТ КОДЕКСІНДЕ МЕМЛЕКЕТТІК БЮДЖЕТКЕ МЫНАДАЙ ТҮСІНІК
БЕРІЛГЕН – ОЛ РЕСПУБЛИКАЛЫҚ ЖӘНЕ ЖЕРГІЛІКТІ БЮДЖЕТТЕРДІҢ АРАСЫНДАҒЫ
ҚАРАМА–ҚАРСЫ ӨТЕУ ОПЕРАЦИЯЛАРЫН ЕСЕПТЕМЕГЕНДЕ САРАПТАМАЛЫҚ АҚПАРАТ РЕТІНДЕ
ПАЙДАЛАНАТЫН ЖӘНЕ БЕКІТУГЕ ЖАТПАЙТЫН ҚОСЫНДЫСЫН ҚҰРАЙТЫН ЖАЛПЫ БЮДЖЕТ.
СОНЫМЕН ҚАТАР, МЕМЛЕКЕТТІК БЮДЖЕТ ТЕРМИНІ – МЕМЛЕКЕТ ҚҰРАСТЫРАТЫН ЖӘНЕ
БАСҚАРАТЫН ОРТАЛЫҚТАНДЫРЫЛҒАН БЮДЖЕТТІК ҚОР МАҒЫНАСЫНДА ДА ПАЙДАЛАНАДЫ.
БҮГІНГІ КҮНГІ МЕМЛЕКЕТТІҢ БЮДЖЕТТІ ҚАРЖЫЛЫҚ ҚАРЫМ–ҚАТЫНАСТАҒЫ ӘР ТҮРЛІ
ҚАТЫСУШЫЛАРДЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК–ЭКОНОМИКАЛЫҚ МҮДДЕЛЕРІН ҚАЛЫПТАСТЫРАТЫН КҮРДЕЛІ
ЖӘНЕ КӨП МІНДЕТ АТҚАРАТЫН ҚҰРАЛ.
БЮДЖЕТ АРҚЫЛЫ ОРТАЛЫҚ ПЕН АЙМАҚТАР АРАСЫНДАҒЫ ӘЛЕУМЕТТІК ШЫҒЫНДАР МЕН
САЛЫҚ БӨЛУ, ЕҢБЕКАҚЫ МЕН КІРІС ЖӨНІНДЕГІ ЫМЫРАҒА (КОМПРОМИСС) КЕЛЕДІ,
БЮДЖЕТТІК ДОТАЦИЯЛАР МЕН ТРАНСФЕРТТЕР БӨЛУ АРҚЫЛЫ МЕМЛЕКЕТ ОРТАЛЫҚ ЖӘНЕ
ЖЕРГІЛІКТІ МҮДДЕЛЕРДІ ҚАЛЫПТАСТЫРЫП ІСКЕ АСЫРАДЫ. АЛ БЮДЖЕТ ЭКОНОМИКАЛЫҚ
ҚҰЖАТ РЕТІНДЕ ҚОҒАМНЫҢ САЯСАТТЫҚ ЖӘНЕ ӘЛЕУМЕТТІК ДАМУЫН КӨРСЕТЕДІ.
ҚҰНДЫЛЫҚ БӨЛУДІҢ АЙРЫҚША АУМАҒЫ РЕТІНДЕ БЮДЖЕТ АРНАЙЫ ҚОҒАМДЫҚ МІНДЕТ
АТҚАРАДЫ, ЯҒНИ ОЛ ЖАЛПЫ МЕМЛЕКЕТТІК МҮДДЕЛЕРДІ ҚАРАЖАТТАНДЫРУҒА ҚЫЗМЕТ
ЕТЕДІ. БЮДЖЕТ ҚАРАЖАТТАРЫ АРҚЫЛЫ ӨНДІРІСТІҢ ДАМУЫ МЕН ҰЛҒАЙТУЫНЫҢ
ШЫҒЫСТАРЫ, ҒЫЛЫМИ–ТЕХНИКАЛЫҚ ПЕН ҚОҒАМДЫҚ ӨНДІРІСТІҢ САЛАЛЫҚ ЖӘНЕ АУМАҚТЫҚ
ҚҰРЫЛЫМЫН ЖЕТІЛДІРУ ҚАРАЖАТТАНДЫРЫЛАДЫ, ҰЖЫМДЫҚ ШЫҒЫНДАР
(БІЛІМ БЕРУ, ДЕНСАУЛЫҚ САҚТАУ, ӘЛЕУМЕТТІК САЛА) ЖӘНЕ БАСҚА ДА ШЫҒЫНДАР
ҚАМТАМАСЫЗ ЕТІЛЕДІ.
ҚҰНДЫЛЫҚ БӨЛУДІҢ АЙРЫҚША АУМАҒЫ РЕТІНДЕ БЮДЖЕТ КЕЛЕСІ АРНАЙЫ
БЕЛГІЛЕРМЕН СИПАТТАЛАДЫ :
1. БӨЛУЛІК ҚАРЫМ – ҚАТЫНАСТЫҢ АЙРЫҚША ЭКОНОМИКАЛЫҚ ФОРМАСЫ, ЯҒНИ
МЕМЛЕКЕТ ТАРАПЫНДА ЖАЛПЫ ІШКІ ӨНІМНІҢ БӨЛІГІН ЖИНАУ ЖӘНЕ ОНЫ ҚОҒАМДЫҚ
МҮДДЕНІ ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУГЕ ПАЙДАЛАНУҒА АРНАЛҒАН ;
2.ҰЛТТЫҚ ЭКОНОМИКА САЛАЛАРЫ, АУМАҚ, ЭКОНОМИКА СЕКТОРЛАРЫ ҚОҒАМДЫҚ ІС-
ӘРЕКЕТ САЛАЛАРЫ АРАСЫНДА ҚҰНДЫЛЫҚТЫ ҚАЙТА БӨЛУГЕ АРНАЛҒАН ;
3. ҚҰНДЫЛЫҚ БӨЛУДІҢ ЕРЕКШЕ БІР КЕЗЕҢІН АТҚАРАДЫ, ЯҒНИ ЖАЛПЫ ҚАРЖЫЛЫҚ
ҚАРЫМ–ҚАТЫНАС ТАУАРЛЫҚ – АҚША ҚАРЫМ–ҚАТЫНАСПЕН ТЫҒЫЗ БАЙЛАНЫСТЫ БОЛСА, БҰЛ
АРАДА ҚҰНДЫЛЫҚ БӨЛУ ТАУАРЛЫ ФОРМАДАҒЫ ІШКІ ӨНІМ ҚОЗҒАЛЫСЫМЕН ТІКЕЛЕЙ
БАЙЛАНЫСТЫ ЕМЕС ЖӘНЕ ОДАН БЕЛГІЛІ МӨЛШЕРДЕ БӨЛЕК АТҚАРЫЛАДЫ ;
1.БЮДЖЕТТІК БӨЛУ ПРОПОРЦИЯЛАРЫ МЕН ФОРМАЛАРЫ ӘРБІР ТАРИХИ КЕЗЕҢДЕ
МЕМЛЕКЕТТІҢ ӘЛЕУМЕТТІК–ЭКОНОМИКАЛЫҚ ДАМУЫНЫҢ СҰРАНЫСТАРЫ МЕН МІНДЕТТЕМЕЛЕРІ
БОЙЫНША АНЫҚТАЛАДЫ ;
2.БЮДЖЕТТІК БӨЛУ АУМАҒЫ ҚАРЖЫ ЖҮЙЕСІНІҢ БАСҚА ДА ТІЗБЕКТЕРІ МЕН ӨЗ АРА
ТЫҒЫЗ БАЙЛАНЫСТА, СЕБЕБІ ОЛ ЭКОНОМИКАНЫҢ ҚҰНДЫЛЫҚ ҚҰРЫЛЫМЫ МЕН ЭКОНОМИКАЛЫҚ
ЖӘНЕ ӘЛЕУМЕТТІК ДАМУДЫҢ НЕГІЗГІ БАҒЫТТАРЫН АҚША ҚАРАЖАТТАРЫ МЕН ҚАМТАМАСЫЗ
ЕТУГЕ ӘСЕР ЕТЕДІ.
ЖОҒАРЫДА АЙТЫЛҒАНДАЙ, МЕМЛЕКЕТТІК БЮДЖЕТ БАСҚА ДА БІР ЭКОНОМИКАЛЫҚ
КАТЕГОРИЯ СИЯҚТЫ ӨНДІРІСТІК ҚАРЫМ–ҚАТЫНАСҚА НЕГІЗДЕЛЕДІ ЖӘНЕ ӨЗІНЕ САЙ
МАТЕРИАЛДЫ – ҚҰНДЫЛЫҚ ТҮРІ БАР, БЮДЖЕТТІК ҚАРЫМ–ҚАТЫНАС МАТЕРИАЛДЫ ТҮРДЕ
ОРТАЛЫҚТАНДЫРЫЛҒАН АҚША ҚАРАЖАТТАР ҚОРЫ – БЮДЖЕТТІК ҚОРДА БОЛАДЫ. БҰНЫҢ
НӘТИЖЕСІНДЕ ҚОҒАМДА БОЛЫП ЖАТҚАН НАҚТЫ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ПРОЦЕСТЕР МЕМЛЕКЕТТІҢ
ЖИНАП ЖӘНЕ ПАЙДАЛАНЫП ЖАТҚАН АҚША ҚАРАЖАТТАРЫ КӨЛЕМІ АРҚЫЛЫ КӨРІНЕДІ.
БЮДЖЕТТІК ҚОР (БЮДЖЕТ РЕСУРСТАРЫ) – ОЛ МЕМЛЕКЕТ ТАРАПЫНАН, ОНЫҢ ЖАЛПЫ
МЕМЛЕКЕТТІК ФУНКЦИЯЛАРЫН ОРЫНДАУҒА АРНАЛҒАН, ҚҰНДЫЛЫҚ БӨЛУ САТЫЛАРЫН ӨТКЕН,
ОБЪЕКТИВТІК ЭКОНОМИКАЛЫҚ ФОРМАДАҒЫ ҚОҒАМДЫҚ ӨНІМ МЕН ҰЛТТЫҚ ТАБЫС
ҚОЗҒАЛЫСЫНЫҢ БЕЛГІЛІ БІР ҚҰРАЛЫН ҚҰРАЙДЫ. БЮДЖЕТТІК ҚОРДЫ ҚАЛЫПТАСТЫРУ МЕН
ПАЙДАЛАНУ – ҚҰНДЫЛЫҚТЫ БӨЛУ МЕН ҚАЙТА БӨЛУГЕ БАЙЛАНЫСТЫ СОЛ ҚҰНДЫЛЫҚТЫҢ
ҚОЗҒАЛЫС ПРОЦЕСІН КӨРСЕТЕДІ.
БЮДЖЕТТІК ІС–ӘРЕКЕТ ЖҮРГІЗУ МЕМЛЕКЕТТІҢ ОРТАЛЫҚТАНДЫРЫЛҒАН АҚША
ҚАРАЖАТТАРЫ ҚОРЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУ МЕН ПАЙДАЛАНУЫНА БАЙЛАНЫСТЫ ЖӘНЕ ЕРЕКШЕ
ЭКОНОМИКАЛЫҚ, ҰЙЫМДАСТЫРУШЫЛЫҚ ФОРМАЛАРДЫ ҚОЛДАНУ НЕГІЗІНДЕ ЖҮРГІЗІЛЕДІ.
ЭКОНОМИКАЛЫҚ ФОРМАЛАР ТҮСІНІГІ РЕТІНДЕ ЖАЛПЫ ІШКІ ӨНІМДІ ҚҰНДЫЛЫҚ БӨЛУ
ПРОЦЕСІНІҢ БІР ЖАҚТАРЫН ОБЪЕКТИВТІК ТҮРДЕ КӨРСЕТЕТІН БЮДЖЕТТІҢ КІРІС ЖӘНЕ
ШЫҒЫС КАТЕГОРИЯЛАРЫ АЙТЫЛАДЫ. БҰЛ КАТЕГОРИЯЛАР ӨЗ АЛДЫ АРНАЙЫ ҚОЛДАНЫЛАДЫ,
ЯҒНИ КІРІС – МЕМЛЕКЕТТІ БЮДЖЕТТІК РЕСУРСТАР МЕН (ҚАЖЕТТІ АҚША ҚАРАЖАТТАРЫ
МЕН) ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУГЕ АРНАЛҒАН, АЛ ШЫҒЫС – ЖАЛПЫ МЕМЛЕКЕТТІК ФУНКЦИЯЛАР
ОРЫНДАУДЫ ҚАРАЖАТТАНДЫРУҒА БЮДЖЕТТІК РЕСУРСТАРДЫ БӨЛУГЕ АРНАЛҒАН.
БЮДЖЕТ ІС–ӘРЕКЕТІНІҢ ҰЙЫМДАСТЫРУШЫЛЫҚ ФОРМАЛАРЫ РЕТІНДЕ КІРІСТІҢ
ТҮСІНУІНІҢ НАҚТЫ ТҮРЛЕРІ, ОЛАРДЫҢ КӨЛЕМІН АНЫҚТАЙТЫН ӘДІСТЕР, БЮДЖЕТ
ТАПШЫЛЫҒЫ МЕН ОНЫҢ ШЫҒЫСТАРЫНЫҢ КӨЛЕМІН ЕСЕПТЕЙТІН ТӘСІЛДЕР ПАЙДАЛАНАДЫ.
НЕГІЗІНДЕ, БҰЛ МЕМЛЕКЕТТІҢ АРНАЙЫ ЗАҢНАМАЛАРЫ АКТІЛЕР ҚАБЫЛДАУ АРҚЫЛЫ
РЕТТЕЙТІН БЮДЖЕТТІК ҚАРЫМ–ҚАТЫНАСТЫҢ БЕЛГІЛІ ФОРМАЛАРЫ.[2]
АЛАЙДА, МЕМЛЕКЕТТІК БЮДЖЕТ ІШКІ ӨНІМДІ ҚҰНДЫЛЫҚ БӨЛУ МЕН ҚАЙТА БӨЛУ
ПРОЦЕСІНДЕГІ МЕМЛЕКЕТПЕН ҚОҒАМДЫҚ ӨНДІРІСТІҢ БАСҚА ДА ҚАТЫСУШЫЛАР АРАСЫНДА
БОЛАТЫН АҚША ҚАРЫМ – ҚАТЫНАСҚА БАЙЛАНЫСТЫ ЭКОНОМИКАЛЫҚ КАТЕГОРИЯ. БҰЛ
ҚАРЫМ–ҚАТЫНАС МЕМЛЕКЕТ АҚША ҚАРАЖАТТАРЫНЫҢ ОРТАЛЫҚТАНДЫРЫЛҒАН ҚОРЫН
ҚАЛЫПТАСТЫРУ ЖӘНЕ ОНЫ ЭКОНОМИКАНЫҢ ДАМУЫ МЕН ҚОҒАМДЫҚ МҮДДЕЛЕРДІ ҚАМТАМАСЫЗ
ЕТУГЕ ПАЙДАЛАНУ ЖОЛДАРЫ АРҚЫЛЫ ІСКЕ АСЫРЫЛАДЫ.
БЮДЖЕТТІҢ ӘРЕКЕТ ЕТУІНІҢ БАРЛЫҚ ҰЙЫМДАСТЫРУШЫЛЫҚ ЖӘНЕ ЭКОНОМИКАЛЫҚ
ФОРМАЛАРЫ ЖОСПАРЛЫ ТҮРДЕ ЖҮРГІЗІЛЕДІ, СЕБЕБІ КӨПТЕГЕН МЕНШІК ФОРМАДАҒЫ
ШАРУАШЫЛЫҚ ӨЗ АЛДЫ БОЛЖАМ – ЖОСПАРЛЫҚ ЖҮРГІЗУДІ ТАЛАП ЕТЕДІ. БҰЛ КЕЗЕКТІ
РЕТТЕ, БЮДЖЕТТІК ҚАРЫМ–ҚАТЫНАСТЫҢ ОСЫНДАЙ БОЛЖАМ – ЖОСПАРЛЫҚ ФОРМАДА
ӘРЕКЕТ ЕТУІН ТАЛАП ЕТЕДІ. МЕМЛЕКЕТТІҢ АҚША ҚАРАЖАТТАРЫ ОРТАЛЫҚТАНДЫРЫЛҒАН
ҚОРЫНЫҢ ҚОЗҒАЛЫСЫ ЖОСПАРЛЫҚ ФОРМА МЕН БЮДЖЕТТІК БАЙЛАНЫСТЫҢ ТҰРАҚТЫ СИПАТЫ
НЕГІЗІНДЕ БОЛУЫ БЮДЖЕТТІК БАЙЛАНЫСТАРДЫҢ АРНАЙЫ ҚАРЖЫ ҚҰЖАТЫНДА – БЮДЖЕТТЕ,
ЯҒНИ МЕМЛЕКЕТТІҢ НЕГІЗГІ ҚАРЖЫ ЖОСПАРЫНДА АНЫҚТАЛАДЫ. БҰЛ ҚҰЖАТТА БЮДЖЕТТІҢ
ЭКОНОМИКАЛЫҚ МАЗМҰНЫН ҚҰРАЙТЫН БАРЛЫҚ БӨЛУ ПРОЦЕСТЕРІ ҚАРАСТЫРЫЛҒАН.
НЕГІЗГІ ҚАРЖЫЛЫҚ ЖОСПАРДЫҢ АРНАЙЫ КІРІС ЖӘНЕ ШЫҒЫС БАПТАРЫ МЕМЛЕКЕТТІҢ
АҚША ҚАРАЖАТТАРЫНЫҢ ОРТАЛЫҚТАНДЫРЫЛҒАН ҚОРЫН ПАЙДАЛАНУ БАҒЫТТАРЫ МЕН ОНЫҢ
ҚАЛЫПТАСУ КӨЗДЕРІН КӨРСЕТЕДІ. НЕГІЗГІ ҚАРЖЫ ЖОСПАР МЕМЛЕКЕТТІҢ ЖОСПАРЛЫҚ
ӘРЕКЕТІНІҢ НӘТИЖЕСІ БОЛЫП ТАБЫЛАДЫ, СЕБЕБІ МҰНДА ҚОҒАМНЫҢ БАРЛЫҚ
МҮШЕЛЕРІНІҢ МҮДДЕЛЕРІН АНЫҚТАЙТЫН ЖӘНЕ ОЛАРДЫ ОРЫНДАЙТЫН МЕМЛЕКЕТТІҢ
КҮШ–ЖІГЕРІ ЖАРИЯЛАНАДЫ.
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ПАРЛАМЕНТІ ЖЫЛ САЙЫН ҚАБЫЛДАЙТЫН
РЕСПУБЛИКАЛЫҚ БЮДЖЕТ ЖӨНІНДЕГІ ЗАҢҒА СӘЙКЕС МЕМЛЕКЕТТІҢ НЕГІЗГІ ҚАРЖЫ
ЖОСПАРЫНЫҢ КӨРСЕТКІШТЕРІ ЕШҚАНДАЙ ШАРТСЫЗ ОРЫНДАЛУҒА ТИІСТІ.
ҚАРЖЫ ЖОСПАРЫ РЕТІНДЕ БЮДЖЕТ, БІР ЖАҒЫНАН, ЭКОНОМИКА МЕН БАСҚА ДА
САЛАЛАР ДАМУЫНЫҢ ҚАРЖЫ ЖОСПАРЛАРЫНА НЕГІЗДЕЛЕДІ, ЕКІНШІ ЖАҒЫНАН, КӨБІНЕСЕ
СОЛАРДЫ АНЫҚТАЙДЫ. ОЛ МЕМЛЕКЕТТІК БЮДЖЕТТІҢ ЖАЛПЫ ЭКОНОМИКАҒА БЕЛСЕНДІ
ТҮРДЕ ЫҚПАЛ ЕТУІНЕ ШАРТТАСТЫ, ЯҒНИ НЕГІЗГІ ҚАРЖЫЛЫҚ ЖОСПАР БАРЛЫҚ ҰЛТТЫҚ
ЭКОНОМИКАНЫҢ БЮДЖЕТІ БОЛЫП ТАБЫЛАДЫ. МАТЕРИАЛДЫҚ ӨНДІРІСТІҢ ДАМУЫН
ЫНТАЛАНДЫРУШЫ РЕТІНДЕ ДЕ МЕМЛЕКЕТТІК БЮДЖЕТТІҢ РӨЛІ ӨТЕ ЗОР. БЮДЖЕТ
ҚАРАЖАТТАРЫ ЖЕКЕ (БӨЛЕК ШАРУАШЫЛЫҚ СУБЪЕКТІЛЕРІ) ЖӘНЕ ҚОҒАМДЫҚ (БАРЛЫҚ
ҰЛТТЫҚ ШАРУАШЫЛЫҚ) НЕГІЗГІ ҚОРЛАР АЙНАЛЫМДЫЛЫҒЫН ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУГЕ ДЕ
ПАЙДАЛАНАДЫ.
МЕМЛЕКЕТТІҢ БЮДЖЕТТІК – САЛЫҚ САЯСАТЫНДА ҚАРЖЫЛЫҚ ЖОСПАР – БЮДЖЕТ
АРҚЫЛЫ ІСКЕ АСЫРЫЛАДЫ. МЕМЛЕКЕТТІҢ БЮДЖЕТТІК – САЛЫҚ САЯСАТЫ - ОЛ ХАЛЫҚТЫҢ
АУҚАТТЫЛЫҒЫН ЖОҒАРЛАТУ МЕН ЭКОНОМИКАЛЫҚ ДАМУДЫ ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУГЕ АРНАЛҒАН
ІС–ӘРЕКЕТІ. БҰЛ САЯСАТ – ЕЛІМІЗДЕГІ ЖҰМЫССЫЗДЫҚТЫ ҚЫСҚАРТУ, ИНФЛЯЦИЯНЫҢ
ҚАРҚЫНЫН ТӨМЕНДЕТУ МЕН БАСҚА ДА ОСЫНДАЙ МӘСЕЛЕЛЕРДІ ШЕШУІН ҚАМТАМАСЫЗ
ЕТУГЕ БАҒЫТТАЛҒАН.
ОСЫНДАЙ КҮРДЕЛІ МӘСЕЛЕЛЕРДІ ШЕШУГЕ ЖӘНЕ ЕЛІМІЗДІҢ ЖАЛПЫ ЭКОНОМИКА
ЖҮЙЕСІНЕ ӘСЕР ЕТУ ҮШІН МЕМЛЕКЕТ ӨЗ ҚЫЗМЕТІНДЕ МЕМЛЕКЕТТІК ҚАРЖЫ БАСҚАРУДЫҢ
МЕХАНИЗМДЕРІ МЕН ҚҰРАЛДАРЫН ПАЙДАЛАНАДЫ. БЮДЖЕТ ТАРАПЫНАН НЕГІЗГІ ҚҰРАЛДАР
РЕТІНДЕ МЕМЛЕКЕТТІК КІРІС ПЕН МЕМЛЕКЕТТІК ШЫҒЫС ТАБЫЛАДЫ.
МЕМЛЕКЕТТІК БЮДЖЕТТІҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МАҢЫЗЫ ЖАЛПЫ ҚАРЖЫ МЕН ОНЫҢ
ТІЗБЕКТЕРІНДЕ БІР ТИПТІК ФУНКЦИЯЛАРҒА СӘЙКЕС. СОНДЫҚТАН, МЕМЛЕКЕТТІК
БЮДЖЕТ, БАРЛЫҚ ҚАРЖЫ ЖҮЙЕСІ СЕКІЛДІ БӨЛУ ЖӘНЕ БАҚЫЛАУ ФУНКЦИЯЛАРЫН
АТҚАРАДЫ.
СОНЫМЕН ҚАТАР, ОҒАН КЕЛЕСІ НЕГІЗГІ ФУНКЦИЯЛАР АТҚАРУЫ ТӘНТІ :
- ҰЛТТЫҚ ТАБЫСТЫ ҚАЙТА БӨЛУ;
- ӘЛЕУМЕТТІК САЯСАТТЫ ҚАРЖЫМЕН ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУ ;
- ЭКОНОМИКАНЫ РЕТТЕУ МЕН ЫНТАЛАНДЫРУ ;
- АҚША ҚАРАЖАТТАРЫНЫҢ ОРТАЛЫҚТАНДЫРЫЛҒАН ҚОРЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУ МЕН
ПАЙДАЛАНУЫН БАҚЫЛАУ.
ҰЛТТЫҚ ТАБЫС ПЕН ЖАЛПЫ ІШКІ ӨНІМДЕРДІҢ ҚҰНДЫҚ БӨЛІС ҚҰРАЛЫ РЕТІНДЕ
МЕМЛЕКЕТТІК БЮДЖЕТ ОСЫ ФУНКЦИЯ АРҚЫЛЫ ӨЗІНІҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МАҢЫЗЫН ТІКЕЛЕЙ
ӘЛПЕТТЕЙДІ. БӨЛІС ФУНКЦИЯ АРҚЫЛЫ МЕМЛЕКЕТ АУҚЫМЫНДА АҚША ҚАРАЖАТТАРЫН
ОРТАЛЫҚТАНДЫРУ МЕН ОНЫ ЖАЛПЫ МЕМЛЕКЕТТІК МҰҚТАЖДЫҚТЫ ҚАНАҒАТТАНДЫРУҒА
ПАЙДАЛАНУ ІСКЕ АСЫРЫЛАДЫ. АЛ БАҚЫЛАУ ФУНКЦИЯСЫ МЕМЛЕКЕТ ТАРАПЫНА УАҚЫТЫНДА
ЖӘНЕ ТОЛЫҚ ҚАРЖЫ РЕСУРСТАР ТҮСУІ, ОРТАЛЫҚТАНДЫРЫЛҒАН ҚАРАЖАТТАР БӨЛУІНДЕГІ
ПРОПОРЦИЯЛАР ЖАҒДАЙЫ, СОЛ ҚАРАЖАТТАР ҮНЕМДІ ЖӘНЕ ТИІМДІ ПАЙДАЛАНУ ЖӨНІНДЕ
МӘЛІМДЕЙДІ.
МЕМЛЕКЕТТІК БЮДЖЕТТІҢ БӨЛУ МЕН БАҚЫЛАУ ФУНКЦИЯЛАРЫ БІР БІРІНЕ БӨЛЕК
ЕМЕС, НЕҒҰРЛЫМ БІРІГІП, БІР УАҚЫТТА ІСКЕ АСЫРЫЛАДЫ, СЕБЕБІ БҰЛАРДА
БЮДЖЕТТІК ҚАРЫМ–ҚАТЫНАСТЫҢ БАРЛЫҚ ЖАҒЫ БЕЙНЕЛЕНЕДІ.
БӨЛУ ФУНКЦИЯНЫҢ МАЗМҰНЫ ҚОҒАМДЫҚ ІС–ӘРЕКЕТ САЛАЛАРЫ, АУМАҚТАР,
ЭКОНОМИКА САЛАЛАРЫ АРАСЫНДА ҚАРЖЫ РЕСУРСТАРДЫ ҚАЙТА БӨЛУ ПРОЦЕСІМЕН
АНЫҚТАЛАДЫ. БЮДЖЕТТЕН БАСҚА БІРДЕ БІР ҚҰНДЫЛЫҚ БӨЛУ КАТЕГОРИЯЛАР АҚША
ҚАРАЖАТТАРЫН ОСЫНДАЙ КӨП АСПЕКТІНІ ҚАЙТА БӨЛУ МЕН ЭКОНОМИКАЛЫҚ БАСҚАРУДЫҢ
ӘР ДЕҢГЕЙІНДЕ ІСКЕ АСЫРА АЛМАЙДЫ.
САЛААРАЛЫҚ ҚАЙТА БӨЛУ, БІР ЖАҒЫНАН, ЗАҢДЫ ЖӘНЕ ЖЕКЕ ТҰЛҒАЛАР БЮДЖЕТКЕ
ЕНГІЗЕТІН САЛЫҚТАР МЕН ТӨЛЕМДЕРГЕ, АЛ ЕКІНШІ ЖАҒЫНАН, БЮДЖЕТТІК ҚАРАЖАТТАР
АРҚЫЛЫ ӘР ТҮРЛІ ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ БАҒДАРЛАМАЛАР, АЙНАЛЫС ҚҰРАЛДАР, ОПЕРАЦИЯЛЫҚ
ЖӘНЕ БАСҚА ДА ШЫҒЫНДАРДЫ ҚАРАЖАТТАНДЫРУҒА НЕГІЗДЕЛЕДІ. АУМАҚАРАЛЫҚ ҚАЙТА
БӨЛУ ЛАЙЫҚТЫ МЕМЛЕКЕТТІК БИЛІК ОРГАНДАРЫНА САЛЫҚТАР МЕН КІРІСТЕР БЕКІТУ
ЖӘНЕ БЮДЖЕТТІК РЕТТЕУДІҢ ӘР ТҮРЛІ ФОРМАЛАРЫ АРҚЫЛЫ ЖҮРГІЗІЛЕДІ. МҰНДАЙ ӘДІС
ӘРБІР ӘКІМШІЛІК-АУМАҚТЫҚ БІРЛІКТЕ ОНЫҢ ДАМУЫН ЕЛІМІЗДІҢ
ӘЛЕУМЕТТК–ЭКОНОМИКАЛЫҚ ДАМУ ЖОСПАРЫНА СӘЙКЕС ҚАМТАМАСЫЗ ЕТЕТІН БЮДЖЕТТІК
ҚОР ҚАЛЫПТАСТЫРУЫН ҚАМСЫЗДАНДЫРАДЫ.
АҚША ҚАРАЖАТТАРЫН ӨНДІРІСТІК ЕМЕС САЛАЛАР АРАСЫНДА ҚАЙТА БӨЛУ
МАТЕРИАЛДЫҚ ӨНДІРІС КӘСІПОРЫНДАРДЫҢ ҚАРЖЫ РЕСУРСТАРЫНЫҢ БІР БӨЛІГІН АЛУ
АРҚЫЛЫ ІСКЕ АСЫРЫЛАДЫ. СОДАН КЕЙІН ӨНДІРІСТІК ЕМЕС САЛА МЕКЕМЕЛЕРІН
БЮДЖЕТТІК ҚАРЖЫЛАНДЫРУ ЖҮРГІЗІЛЕДІ. МҰНДАЙ БЮДЖЕТТІК ҚАРЖЫЛАНДЫРУДЫҢ ҰЛТТЫҚ
ТАБЫСТЫ ПАЙДАЛАНУЫНЫҢ ҚҰРЫЛЫМЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУДА РӨЛІ ӨТЕ ЗОР, СЕБЕБІ
МЕМЛЕКЕТТІК БЮДЖЕТ ЭКОНОМИКА СЕКТОРЛАРЫ АРАСЫНДА ҰЛТТЫҚ ТАБЫСТЫ ҚАЙТА
БӨЛУДІҢ МАҢЫЗДЫ ҚҰРАЛЫ БОЛЫП ТАБЫЛАДЫ. ӘРИНЕ, ҚАЗІРГІ УАҚЫТТА АҚША
ҚАРАЖАТТАРЫНЫҢ БАСЫМ ЖАҒЫ ОРТАЛЫҚТАНДЫРЫЛҒАН ҚОРҒА МЕМЛЕКЕТТІК СЕКТОРДАН
ТҮСЕДІ, БІРАҚ ЖАЛПЫ МЕМЛЕКЕТТІК ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУГЕ ЖЕКЕ КӘСІПКЕРЛЕР МЕН
ЭКОНОМИКАНЫҢ МЕМЛЕКЕТТІК ЕМЕС САЛАСЫНЫҢ БАСҚА ДА СУБЪЕКТІЛЕРДІҢ ҚАРАЖАТТАРЫ
ТАРТЫЛАДЫ.
БӨЛУ ФУНКЦИЯНЫ ІШКІ ӨНІМНІҢ БӨЛІНГЕН ҚҰНЫН ҚАЙТА БӨЛУГЕ ПАЙДАЛАНУЫНЫҢ
КЕҢ ТАРАУЫ БІРДЕН МЕМЛЕКЕТТІК БЮДЖЕТ АРҚЫЛЫ ҰЛТТЫҚ ТАБЫСТЫҢ БЕЛГІЛІ БІР
БӨЛІГІН БІРНЕШЕ ҚАЙТА БӨЛУГЕ ӘКЕЛЕДІ. АҚША ҚАРАЖАТТАРЫНЫҢ АҒЫНЫ БЮДЖЕТПЕН
КӘСІПОРЫНДАРДЫҢ ӨЗАРА ҚАТЫНАСТАРЫНЫҢ ӨЗГЕРІСТЕРІ АРҚЫЛЫ ЕҢ АЛДЫМЕН ӨЗАРА
БАЙЛАНЫСТАРДЫ ӨЗГЕРТЕДІ,СОНЫМЕН ҚАТАР БЮДЖЕТТІҢ ЭКОНОМИКАҒА ТИГІЗЕТІН
ӘСЕРІНІҢ ДӘРЕЖЕСІН ТЕК САНДЫҚ ҮЙЛЕСІМДЕРМЕН АНЫҚТАМАЙ, ОЛАРДЫҢ ЭКОНОМИКА
ПРОЦЕСТЕРІНІҢ ДАМУЫМЕН ЕЛІМІЗДІҢ ҚАРЖЫ РЕСУРСТАРЫНЫҢ ӨСУІНЕ ӘСЕРЛІ БОЛАДЫ.
СОНДЫҚТАН, БЮДЖЕТТІҢ БӨЛУ ФУНКЦИЯСЫ ЭКОНОМИКАНЫҢ ҚҰНДЫҚ ҚҰРЫЛЫМЫН
РЕТТЕУДЕ, САЛЫҚ ЖӘНЕ АУМАҚТЫҚ ҮЙЛЕСІМДЕРДІ ЖЕТІЛДІРУДЕ, МЕМЛЕКЕТ ІШІНДЕГІ
ЖӘНЕ МЕМЛЕКЕТАРАЛЫҚ ДЕҢГЕЙДЕГІ ИНТЕГРАЦИЯЛЫҚ ПРОЦЕСТЕРДІ ҰЛҒАЙТУДА КЕНІНЕ
ПАЙДАЛАНАДЫ.
БӨЛУ ФУНКЦИЯСЫНЫҢ ӘРЕКЕТ ЕТУ ШЕКАРАСЫ БЮДЖЕТПЕН ҚАТЫНАСҚА ТҮСЕТІН
ҚОҒАМДЫҚ ӨНДІРІСТІҢ БАРЛЫҚ ҚАТЫСУШЫЛАР МЕН ЭКОНОМИКАНЫҢ БАРЛЫҚ САЛАЛАРЫМЕН
АНЫҚТАЛАДЫ. БЮДЖЕТТІК БӨЛУДІҢ НЕГІЗГІ ОБЪЕКТІСІ БОЛЫП ҚОСЫМША ӨНІМ (ТАЗА
ТАБЫС) ТАБЫЛАДЫ, БІРАҚ БЮДЖЕТ АРҚЫЛЫ КЕРЕКТІ ӨНІМНІҢ БІР БӨЛІГІ ҚАЙТА
БӨЛІНУІ МҮМКІН, МЫСАЛЫ, МАТЕРИАЛДЫҚ ӨНДІРІС ЖҰМЫСКЕРЛЕРІНІҢ САЛЫҚТЫҚ
ТӨЛЕМДЕРІ ЖӘНЕ ОЛАРДЫ ПАЙДАЛАНУЫ.
БЮДЖЕТТІҢ БӨЛУ ФУНКЦИЯСЫНЫҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІНЕ: БЮДЖЕТТІҢ ҚОҒАМДЫҚ
ӨНДІРІСКЕ КӨПЖАҚТЫ ӘСЕРІ МЕН НАҚТЫ НӘТИЖЕГЕ ЖЕТКІЗЕТІН ЖОҒАРЫ ДЕҢГЕЙДЕГІ
ІСКЕРЛІГІ ЖАТАДЫ. БЮДЖЕТТІҢ БҰЛ ФУНКЦИЯСЫ АҚША ҚАРАЖАТТАРЫН ЭКАНОМИКАЛЫҚ
ЖӘНЕ ӘЛЕУМЕТТІК ДАМУДЫҢ БАСЫМДЫЛЫҚ БАҒЫТТАРҒА ПАЙДАЛАНУҒА МҮМКІНШІЛІК
БЕРЕДІ ДЕ ЭКОНОМИКАНЫҢ ЖОҒАРЫ ӨСУ ҚАРҚЫНЫНА ЖЕТУ МЕН ОНЫҢ ТИІМДІЛІГІН
ЖОҒАРЛАТУЫНА ЖЕТУІ МЕН ОНЫҢ ТИІМДІЛІГІН ЖОҒАРЛАТУЫНА ЫҚПАЛ ЕТЕДІ.
БЮДЖЕТТІҢ БАҚЫЛАУ ФУНКЦИЯСЫНЫҢ НЕГІЗІН БЮДЖЕТТІК ТҮСІМДЕРМЕН ШЫҒЫНДАР
КӨРСЕТКІШТЕРІ АРҚЫЛЫ БЮДЖЕТТІК РЕСУРСТАР ҚОҒАЛЫСЫ ҚАЛАЙДЫ. МЫСАЛЫ, БЮДЖЕТКЕ
УАҚЫТЫНДА НЕМЕСЕ ТОЛЫҚ ТӨЛЕНБЕГЕН САЛЫҚТАР МЕН ТҮСІМДЕР ЭКОНОМИКАНЫҢ КЕЙБІР
САЛАЛАРЫНДА ДАМУ ҚАРҚЫНЫ ТӨМЕНДЕГЕННІҢ БЕЛГІСІ ЖАТАДЫ . ЕГЕР БЮДЖЕТ
ТАРАПЫНАН ҚАРАСТЫРЫЛҒАН ҚАРАЖАТТАР ТОЛЫҚ КӨЛЕМДЕ ПАЙДАЛАНБАСА, ОНДА
ЭКОНОМИКА САЛАЛАРЫ МЕН ІС-ӘРЕКЕТ САЛАЛАРЫНДА ЭКОНОМИКА КОНЬЮКТУРА ҚАЖЕТТІ
ДЕҢГЕЙДЕ ЕМЕСТІГІ. СОНДЫҚТАН БЮДЖЕТТІК КӨРСЕТКІШТЕР ЭКОНОМИКАДАҒЫ ОСЫНДАЙ
КЕМШІЛІКТЕРДІ КӨРСЕТЕ ОТЫРЫП, СОЛ КЕМШІЛІКТЕРДІ ЖОЮ МЕН БҰЗЫЛҒАН ҚАРЖЫЛЫҚ
ТӘРТІПТІ ҚАЛПЫНА ҚАЙТА КЕЛУГЕ БАҒЫТТАЛҒАН НАҚТЫ ШАРА ҚАЛЫПТАСТЫРЫП
ҚОЛДАНУҒА НЕГІЗ БОЛАДЫ.
БЮДЖЕТТІҢ БАҚЫЛАУ ФУНКЦИЯСЫ БӘРІН ҚАМТУШЫ СИПАТҚА ИЕ ЖӘНЕ ӨТЕ КЕҢ
ӘРЕКЕТТІ ШЕКАРАМЕН ЕРЕКШЕ. БҰЛ ФУНКЦИЯ ЭКОНОМИКАНЫҢ БАРЛЫҚ САЛАЛАРЫ МЕН
ҚОҒАМДЫҚ ӨНДІРІСТІҢ БАРЛЫҚ ҚАТЫСУШЫЛАРЫНА ЖАЙЫЛҒАН. ДЕГЕНМЕН, БЮДЖЕТКЕ
ЕЛДІҢ БАРЛЫҚ ҚАРЖЫ РЕСУРСТАРЫ ЖИНАЛМАСА ДА, ОЛ БАҚЫЛАУ ФУНКЦИЯҒА
ЭКОНОМИКАҒА ЖАЛПЫ ҚАРЖЫЛЫҚ АХУАЛЫ ЖӨНІНДЕ ХАБАР БЕРУГЕ КЕДЕРГІ БОЛМАЙДЫ.
ҚАЗІРГІ ЗАМАННЫҢ ШАРТТАРЫНА СӘЙКЕС БЮДЖЕТТІҢ БАҚЫЛАУ ФУНКЦИЯСЫ ДА
ӨЗГЕРУДЕ, СЕБЕБІ ОЛ ӨЗ МАҚСАТТАРЫН ІСКЕ АСЫРУҒА КЕҢ ТАРАҒАН АҚПАРАТ
ПАЙДАЛАНУ, АВТОМАТТАЛҒАН ЖҮЙЕЛЕР, ҚАРЖЫЛЫҚ ЕСЕПТЕМЕЛЕР, КОМПЬЮТЕР ҚОЛДАНУ
НЕГІЗДЕРІНДЕ КӨП МҮМКІНШІЛІК АЛАДЫ.
МЕМЛЕКЕТТІК БЮДЖЕТ КАТЕГОРИЯСЫ ОБЪЕКТИВТІ БОЛҒАНДЫҚТАН ОНЫҢ
ФУНКЦИЯЛАРЫ ДА ОБЪЕКТИВТІ. БЮДЖЕТ ФУНКЦИЯЛАРЫН БІРДЕН ОНЫҢ ІШКІ
ПОТЕНЦИАЛДЫҚ ҚАБІЛЕТТІЛІГІНЕН ТҮСІНУ ҚАЖЕТ, СЕБЕБІ ОЛ (ҚАБІЛЕТТІЛІК) ӨЗІН
ТЕК МІНДЕТТІ ТҮРДЕ БЮДЖЕТТІК ҚАТЫНАСЫ БАР ҚОҒАМДЫҚ ҚАРЫМ – ҚАТЫНАСТЫҢ
БЕЛГІЛІ САЛАСЫНДА КӨРІНІС ТАБАДЫ. СОНДЫҚТАН, БЮДЖЕТКЕ ТӘНТІ ҚАСИЕТТЕР
КӨРІНІС, ОЛАРДЫ БӨЛУ МЕН БАҚЫЛАУ ҚҰРАЛДАРЫ РЕТІНДЕ ПАЙДАЛАНУЫ ТЕК АДАМША
ІС – ӘРЕКЕТ ПРОЦЕСІНДЕ МҮМКІН, АЛ ОЛ МҮМКІНДІК МЕМЛЕКЕТ ЖАСАҒАН БЮДЖЕТТІК
МЕХАНИЗМ АРҚЫЛЫ ІСКЕ АСЫРЫЛАДЫ.
БЮДЖЕТТІК МЕХАНИЗМ, БЮДЖЕТТІК САЯСАТТЫ ШЫНАЙЫ ТҮРДЕ ІСКЕ АСЫРУШЫ
БОЛЫП, БЮДЖЕТТІК ҚАТЫНАСТАРДЫ НАҚТЫ ТҮРДЕ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЖӘНЕ ӘЛЕУМЕТТІК
САУАЛДАРДЫ ШЕШУГЕ БАҒЫТТАЛАДЫ. БҰЛ АРАДА БЮДЖЕТ ІС – ӘРЕКЕТІНІҢ ОБЪЕКТИВТІК
ЖӘНЕ СУБЪЕКТИВТІК ЖАҚТАРЫНЫҢ АРАСЫНДАҒЫ АРАҚАТЫНАСТЫ ДҰРЫС ТҮСІНУ ҚАЖЕТ,
СЕБЕБІ БЮДЖЕТТІҢ ОРНЫ МЕН ОНЫҢ ЭКОНОМИКАНЫҢ ДАМУ ДЕҢГЕЙІНЕ ТӘУЕЛДІ ЕКЕНІН
АНЫҚТАЙДЫ.
СОНЫМЕН, БЮДЖЕТ ФУНКЦИЯЛАРЫ, ДӘЛ АЙТСАҚ, БЮДЖЕТТІК САЛЫҚ САЯСАТТЫҢ
ФУНКЦИЯЛАРЫ ҚОРЫТЫНДЫ ТҮРДЕ КЕЛЕСІЛЕРДІ ҚҰРАЙДЫ:
А) НАРЫҚТАН ТЫС ҚЫЗМЕТ КӨРСЕТУ (ҚОҒАМДЫҚ СИПАТТАҒЫ ҚЫЗМЕТТЕР: БӨЛІМ
БЕРУ, ДЕНСАУЛЫҚ САҚТАУ, ҚОРҒАНЫС ЖӘНЕ Т.Б);
Ә) КІРІСТЕРДІ ҚАЙТА БӨЛУ (САЛЫҚТАР, ТРАНСФЕРТТЕР, СУБСИДИЯЛАР ЖӘНЕ
Т.Б);
Б) МЕМЛЕКЕТТІК РЕТТЕУ (МОНОПОЛИЯҒА ҚАРСЫ РЕТТЕУ, ЕҢБЕКПЕН ҚАМТАМАСЫЗ
ЕТУ ЖӘНЕ Т.Б);
В) МЕМЛЕКЕТТІК БАҚЫЛАУДЫ ІСКЕ АСЫРУ (СЫРТҚЫ БАҚЫЛАУ , ІШКІ БАҚЫЛАУ).
ОСЫЛАЙША, МЕМЛЕКЕТТІК БЮДЖЕТ ТҮСІНІГІНІҢ КӨПТҮРЛІЛІГІ ОНЫҢ КЕЛЕСІ
ҚҰРАМДАС БӨЛІКТЕРДЕ ТҮСІНДІРІЛУІНЕ АЛЫП КЕЛЕДІ:
- САЛЫСТЫРМАЛЫ ТҮРДЕ ЖЕКЕ ДЕРБЕС ЭКОНОМИКАЛЫҚ КАТЕГОРИЯ РЕТІНДЕ;
- МЕМЛЕКЕТТІҢ АҚША ҚҰРАЛДАРЫНЫҢ ОРТАЛЫҚТАНДЫРЫЛҒАН ҚОРЫ РЕТІНДЕ;
- ЭКОНОМИКАҒА ӘСЕР ЕТУ ҚҰРАЛЫ РЕТІНДЕ ( БЮДЖЕТТІК ТЕТІК АРҚЫЛЫ);
- МЕМЛЕКЕТТІҢ НЕГІЗГІ ҚАРЖЫЛЫҚ ЖОСПАРЫ РЕТІНДЕ;
- ҚОҒАМНЫҢ БАРЛЫҚ МҮШЕЛЕРІ ЖӘНЕ БЮДЖЕТТІК ҚАТЫНАСТЫҢ БАРЛЫҚ
ҚАТЫСУШЫЛАРЫ ОРЫНДАУҒА МІНДЕТТІ ЗАҢ РЕТІНДЕ.
ҚОҒАМНЫҢ ҰДАЙЫ ӨНДІРІСІНДЕГІ МЕМЛЕКЕТТІК БЮДЖЕТТІҢ РӨЛІ ЕҢ АЛДЫМЕН,
МЕМЛЕКЕТТІК БЮДЖЕТТІҢ КӨМЕГІМЕН (ШЫҒЫС БӨЛІГІ) ҰЛТТЫҚ ТАБЫСТЫҢ ШАМАМЕН 30
%, ЖАЛПЫ ІШКІ ӨНІМНІҢ 20%, ЖАЛПЫ ҰЛТТЫҚ ӨНІМНІҢ 10% БӨЛІНІП, ҚАЙТА
БӨЛІНЕТІНДІГІМЕН АНЫҚТАЛАДЫ. ОЛ ҰЛТТЫҚ ШАРУАШЫЛЫҚТЫҢ ТҮРЛІ САЛАЛАРЫ
АРАСЫНДА, ӨНДІРІС СЕКТОРЛАРЫ, ЭКОНОМИКАЛЫҚ АУДАНДАР МЕН ЕЛ АУМАҚТАРЫНЫҢ
АРАСЫНДА АҚША ҚҰРАЛДАРЫН БӨЛЕДІ. [3]
БЮДЖЕТТІК ЖҮЙЕ-МЕМЛЕКЕТТІҢ БАРЛЫҚ ҚАРЖЫ ЖҮЙЕСІНІҢ МАҢЫЗДЫ ҚҰРАМДЫҚ
БӨЛІГІ БОЛЫП ТАБЫЛАДЫ. БЮДЖЕТТІК ЖҮЙЕ ЭКОНОМИКАЛЫҚ КАТЕГОРИЯ РЕТІНДЕ
МЕМЛЕКЕТТІҢ ОРТАЛЫҚТАНДЫРЫЛҒАН АҚША ҚОРЫН–БЮДЖЕТТІ- ҚАЛЫПТАСУ МЕН
ПАЙДАЛАНУ БОЙЫНША ЗАҢДЫ , ЖЕКЕ ТҰЛҒАЛАР МЕН АЙМАҚТАР АРАСЫНДАҒЫ БАРЛЫҒЫ
ҚАРЖЫЛЫҚ ҚАТЫНАСТАР, БЮДЖЕТТІК ҚАЛЫПТАСУ МЕН АТҚАРУДЫҢ ӘДІС-ТӘСІЛДЕРІ ЖӘНЕ
СОЛ ҚАТЫНАСТАРДЫ БАСҚАРУ ОРГАНДАРЫМЕН ТАНЫСТЫ. БАСҚАША АЙТҚАНДА, БАРЛЫҚ
ДЕҢГЕЙДЕГІ БЮДЖЕТТЕР МЕН ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ҰЛТТЫҚ ҚОРЫ ЖӘНЕ
ЭКОНОМИКАЛЫҚ ҚАТЫНАСТАР МЕН ҚҰҚЫҚТЫҚ НОРМАЛАРҒА НЕГІЗДЕЛГЕН БЮДЖЕТТІК
ПРОЦЕСС ПЕН БЮДЖЕТТІК ҚАТЫНАСТАР ҚОСЫНДЫСЫН БЮДЖЕТТІК ЖҮЙЕ ДЕП
ТҮСІНДІРІЛЕДІ. [1]
ШЕТЕЛДІК ЖӘНЕ ОТАНДЫҚ ҒАЛЫМДАР ҰСЫНҒАН БЮДЖЕТ ЖҮЙЕСІНІҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ
МӘНІН АШАТЫН ТЕОРИЯЛЫҚ ЗЕРТТЕУЛЕРДІ САРАЛАУ НЕГІЗІНДЕ КЕЛЕСІДЕЙ ТҰЖЫРЫМ
ЖАСАУҒА БОЛАДЫ. КЕҢ МАҒЫНАДА БЮДЖЕТ ЖҮЙЕСІ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ҚАТЫНАСТАРҒА,
МЕМЛЕКЕТТІК ҚҰРЫЛЫМНЫҢ СӘЙКЕС ТҮРІНЕ НЕГІЗДЕЛГЕН, ОРТАЛЫҚТАНДЫРЫЛҒАН ЖӘНЕ
ОРТАЛЫҚТАНДЫРЫЛМАҒАН БЮДЖЕТТЕРДІҢ ЖИЫНТЫҒЫН БІЛДІРЕДІ. ТАР МАҒЫНАДА БЮДЖЕТ
ЖҮЙЕСІ МЕМЛЕКЕТТІҢ БАРЛЫҚ БЮДЖЕТТЕРДІҢ ЖИЫНТЫҒЫ РЕТІНДЕ ҚАРАСТЫРЫЛАДЫ.
СОНЫМЕН, БЮДЖЕТТІҢ САНҚЫРЛЫ МАҢЫЗЫН ЕСКЕРЕ ОТЫРЫП ЖӘНЕ ОСЫ САЛАДАҒЫ
БЕЛГІЛІ ҒАЛЫМДАРДЫҢ ЗЕРТТЕУЛЕРІН ТҰЖЫРЫМДАЙ ОТЫРЫП, ӨЗ ТАРАПЫМЫЗДАН АТАЛМЫШ
ҰҒЫМҒА КЕЛЕСІДЕЙ АНЫҚТАМА БЕРЕМІЗ: БЮДЖЕТ ЖҮЙЕСІ МЕМЛЕКЕТТЕГІ БИЛІКТІҢ
ТҮРЛІ ДЕҢГЕЙЛЕРІ БОЙЫНША ӨЗДЕРІНІҢ НЕГІЗГІ ФУНКЦИЯЛАРЫ МЕН ӨКІЛЕТТІКТЕРІН
ЖҮЗЕГЕ АСЫРУҒА БАҒЫТТАЛҒАН ҚАТЫНАСТАРДЫҢ ЖИЫНТЫҒЫ.
БЮДЖЕТТІК ҚҰРЫЛЫМҒА ҚАТЫСТЫ БЮДЖЕТ ЖҮЙЕСІ ҰЙЫМДАСТЫРУШЫЛЫҚ
БӨЛІМШЕЛЕРГЕ НЕМЕСЕ ДЕҢГЕЙЛЕРГЕ БӨЛІНЕДІ. ЖОҒАРЫДА АЙТЫП ӨТКЕНІМІЗДЕЙ, ОНЫҢ
НЕГІЗІНДЕ ЕЛДІҢ МЕМЛЕКЕТТІК ҚҰРЫЛЫМЫ ЖАТЫР. МЕМЛЕКЕТТІК ҚҰРЫЛЫМНЫҢ ЕКІ
НЫСАНЫ БЕЛГІЛІ: БІРІНШІСІ, БАСҚАРУДЫҢ ЕКІ БУЫНДЫ ЖҮЙЕСІМЕН (ОРТАЛЫҚ ЖӘНЕ
ЖЕРГІЛІКТІ БУЫН) ҚАРАСТЫРЫЛАТЫН УНИТАРЛЫ МЕМЛЕКЕТ ЖӘНЕ БАСҚАРУДЫҢ ҮШ
ДЕҢГЕЙЛІ (ОРТАЛЫҚ, ФЕДЕРАЦИЯ МҮШЕЛЕРІ ЖӘНЕ ЖЕРГІЛІКТІ БУЫНДАР) ЖҮЙЕСІ БАР
ФЕДЕРАЛДЫ МЕМЛЕКЕТ. ОСЫҒАН СӘЙКЕС ЭКОНОМИКАЛЫҚ ҚАТЫНАСТАРҒА ЖӘНЕ ЗАҢДЫ
НОРМАЛАРҒА НЕГІЗДЕЛГЕН, БИЛІК ДЕҢГЕЙЛЕРІНІҢ БАРЛЫҚ БЮДЖЕТТЕРІН БІРІКТІРЕТІН
БЮДЖЕТ ЖҮЙЕСІ ҚҰРЫЛАДЫ. [8]
1-СУРЕТ. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БЮДЖЕТ ЖҮЙЕСІ
ДЕРЕК КӨЗІ: ТАРАНОВ А.А. МУНИЦИПАЛЬНОЕ ПРАВО РК. – АЛМАТЫ: ЖЕТІ ЖАРҒЫ,
1999. – С. 5.
ЖЕРГІЛІКТІ БЮДЖЕТТЕРДІҢ РЕТТЕУ ФОРМАЛАРЫ. ЖЕРГІЛІКТІ БЮДЖЕТТЕР
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БЮДЖЕТ ЖҮЙЕСІНІҢ БІР БӨЛІГІН КӨРСЕТЕДІ ЖӘНЕ ЕЛДІҢ
МЕМЛЕКЕТТІК БЮДЖЕТ ҚҰРАМЫНА КІРЕДІ. ОЛАР ТЕК ҚАНА ЖЕРГІЛІКТІ САЛЫҚТАР МЕН
АЛЫМДАР ЕСЕБІНЕН ТОЛТЫРЫЛМАЙДЫ, СОНЫМЕН ҚАТАР БЮДЖЕТТІК РЕТТЕУ МЕХАНИЗМДЕР
АРҚЫЛЫ ҚАЙТА БӨЛІНЕТІН РЕСПУБЛИКАЛЫҚ САЛЫҚТАР МЕН АЛЫМДАР БӨЛШЕКТЕРІ
ЕСЕБІНЕН ДЕ ҚАЛЫПТАСАДЫ. БІРАҚ, ЖЕРГІЛІКТІ БЮДЖЕТТЕРДІҢ КІРІСТЕРІ ӨЗДІК
ТҮСІМДЕР, РЕТТЕУШІ САЛЫҚТАРДАН ТҮСЕТІН ТҮСІМДЕР, ҚАРЖЫЛЫҚ ЖӘРДЕМ МЕН
ЗАЙЫМДЫҚ ҚАРАЖАТТАРДАН ҚАЛЫПТАССА ДА, АЙМАҚТАР МЕН АУМАҚТАРДЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК-
ЭКОНОМИКАЛЫҚ ДАМУЫНЫҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ ЖЕРГІЛІКТІ БИЛІК ОРГАНДАРЫНЫҢ
МЕМЛЕКЕТТІК ҚЫЗМЕТ КӨРСЕТУ ПРОЦЕСТЕРІНЕ ТИІМДІ ӘСЕРІН ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУГЕ
РЕСУРСТАРДЫҢ ЖЕТІСПЕУШІЛІГІНЕ ЖЕТКІЗЕДІ.
СОНДЫҚТАН, АЙМАҚТАРДЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ДАМУЫ БОЛЫМДЫ АЙЫРЫМДАУЫНЫҢ
СЕБЕБІНЕН КІРІСТІК БАЗА ӘРКЕЛКІЛІК БОЛҒАНДЫҚТАН АУМАҚТАР ТҰРҒЫНДАРҒА
МЕМЛЕКЕТТІК СЕКТОР АРҚЫЛЫ КӨРСЕТЕТІН ҚЫЗМЕТТЕР ТЕҢ БОЛУЫ ҮШІН АЙМАҚТАР
БОЙЫНША БЮДЖЕТТІК ТЕҢЕСТІРУДІ ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУ ЖӨНІНДЕ БЕЛСЕНДІ САЯСАТ
ЖҮРГІЗУ ҚАЖЕТ. ОСЫНДАЙ САЯСАТ ЖҮРГІЗУ МЕХАНИЗМНІҢ БІРІ РЕТІНДЕ ЖЕРГІЛІКТІ
БЮДЖЕТТЕР БОЙЫНША ТҰРҒЫНДАРДЫҢ БІР ЖАНЫНА ЕСЕПТЕЙТІН КӨЛБЕУЛІ БЮДЖЕТТІК
ТЕҢЕСТІРУ ӘДІСІ ПАЙДАЛАНАДЫ.
БҰЛ ӘДІСТІҢ МАҢЫЗЫ ӘР ТҮРЛІ АЙМАҚТАР МЕН АУМАҚТАР БОЙЫНША ҚАРЖЫЛЫҚ
ЖӘРДЕМ БӨЛУДІҢ БІРЫҢҒАЙ ҚАЛЫПТЫ ЕСЕПТЕМЕЛЕРІН ПАЙДАЛАНУ АРҚЫЛЫ ТҰРҒЫНДАРДЫҢ
МЕМЛЕКЕТТІК ҚЫЗМЕТ ТҰТЫНУЫН БІРЫҢҒАЙ СТАНДАРТТЫҚ ДЕҢГЕЙІН ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУ
ТҰЖЫРЫМДАЙДЫ. МҰНДАЙ САЯСАТ ЖҮРГІЗУДІҢ НЕГІЗГІ МАҚСАТЫ - ОЛ ӘРБІР БИЛІК
ДЕҢГЕЙІ БОЙЫНША СОЛАРҒА БЕКІТІЛГЕН МЕМЛЕКЕТТІК ҚЫЗМЕТТІ ТОЛЫҚ КӨРСЕТУІН
ЗАҢДЫ ТУРДЕ БЕКІТІЛГЕН ОРТА МЕРЗІМДІК БОЛАШАҚТА ТҰРАҚТЫ БОЛАТЫН КІРІСТІК
ҚАЙНАР КӨЗДЕРІМЕН ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУ.
1999 ЖЫЛДАН БЕРІ ҚОЛДАНЫП КЕЛЕ ЖАТҚАН БЮДЖЕТТІК АЛЫМДАР МЕН
СУБВЕНЦИЯЛАР АРҚЫЛЫ ІСКЕ АСАТЫН БЮДЖЕТАРАЛЫК РЕТТЕУ МЕХАНИЗМІ БЮДЖЕТАРАЛЫҚ
ҚАТЫНАСТАРДЫҢ ТОЛЫҒЫМЕН АНЫҚТАУЫН ҚАМТАМАСЫЗ ЕТПЕДІ, ӘСІРЕСЕ ТӨМЕН ТҰРҒАН
БЮДЖЕТТЕРДЕН ТҮСЕТІН АЛЫМДАРДЫҢ БӨЛУ НОРМАТИВТЕРІН НЕМЕСЕ БЮДЖЕТАРАЛЫҚ
ТРАНСФЕРТТЕРДІҢ КӨЛЕМІН ЖИІ АЙҚЫНДАУ ӘРЕКЕТІ. ОСЫҒАН БАЙЛАНЫСТЫ ЖЕРГІЛІКТІ
ДЕҢГЕЙ ӘРЕКЕТТЕГІ БЮДЖЕТТІК ТЕҢЕСТІРУ ЖҮЙЕСІНЕ БЮДЖЕТАРАЛЫҚ ТРАНСФЕРТТЕРДЕ
ЕСЕПТЕУ ӘДІСІН БЕКІТУ ЖӘНЕ АЙМАҚТАРДЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ДАМУЫН ЫНТАЛАНДЫРУШЫ
БАСҚА ДА ӨЗГЕРІСТЕР ЕНГІЗІЛДІ.
БІРАҚ, ОҒАН ҚАРАМАСТАН, ЖЕРГІЛІКТІ БЮДЖЕТТЕР ДЕҢГЕЙІ АРАСЫНДА
КІРІСТЕРДІ БӨЛІС ЖҮЙЕСІ, ЖАЛПЫ БЮДЖЕТАРАЛЫҚ РЕТТЕУ МЕХАНИЗМІ ӘЛІ ДЕ БІР-
БІРІМЕН ҚАБЫСПАЙТЫН ЖӘНЕ ТИЯНАҚСЫЗ БОЛУДА. ЖЕРГІЛІКТІ БЮДЖЕТТЕРДІ АТҚАРУ
БАРЫСЫНДА ОЛАРДЫҢ ЖИІ АЙҚЫНДАЛУЫ МЕН ӘРБІР ОБЛЫС БОЙЫНША ӘР ТҮРЛІ ЖӘНЕ
ҮЙЛЕСПЕГЕН КІРІСТЕР БӨЛУ ӘДІСТЕРІ ПАЙДАЛАНУЫ ОРЫН АЛАДЫ. МӘСЕЛЕН, ӘРБІР
АУДАН МЕН ҚАЛА БОЙЫНША ЖЫЛ САЙЫН ТАҒАЙЫНДАЛАТЫН ҮЛЕСТІРУГЕ ЖАТАТЫН
КІРІСТЕРДІҢ ЖЕКЕЛЕГЕН ТҮРЛЕРІ МЕН ОЛАРДЫҢ НОРМАТИВТЕРІН НЕМЕСЕ АУДАН МЕН
ҚАЛАЛАР БОЙЫНША ҮЛЕСТІРУГЕ ЖАТАТЫН КІРІСТЕРДІҢ ТҮРЛЕРІ БІРЫҢҒАЙ, АЛ БӨЛІС
НОРМАТИВТЕРІ ӘР ТҮРЛІ. СОНЫМЕН ҚАТАР ЖЫЛ САЙЫН КІРІСТЕР БӨЛІСТІҢ БІРЫҢҒАЙ
НОРМАТИВТЕРІ ТАҒАЙЫНДАЛСА ДА, ОЛАРДЫ ТӨЛЕУШІЛЕР ӘР ТҮРЛІ, НЕМЕСЕ ЖЫЛ САЙЫН
БАРЛЫҚ КІРІСТЕРДІ АУДАН МЕН ҚАЛАЛАР БЮДЖЕТТЕРІНІҢ ЕСЕБІН ҚОСЫП, СОҢЫНАН
БЮДЖЕТТІК АЛЫМДАРДЫ ТАҒАЙЫНДАУ БОЛАДЫ.
ОСЫ КЕМШІЛІКТЕРДІҢ ӘСЕРІН ЖОҚҚА ШЫҒАРУ МЕН МЕМЛЕКЕТТІК ШЫҒЫНДАРДЫҢ
РАЦИОНАЛДАУЫН ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУ МАҚСАТЫМЕН БЮДЖЕТТІК КОДЕКСТЕ КІРІСТЕР МЕН
ОЛАРДЫҢ ҚАЖЕТТІЛІГІ АРАСЫНДАҒЫ ТЕҢГЕРУДІҢ ӘРЕКЕТТЕГІ ПРИНЦИПТЕРІМЕН ҚАТАР
ЖЕРГІЛІКТІ БЮДЖЕТТЕРДІҢ БЮДЖЕТАРАЛЫҚ ҚАТЫНАСТАРЫН РЕТТЕУ ФОРМАСЫ РЕТІНДЕ
КІРІСТЕР БӨЛІС НОРМАТИВТЕРІ ТАҒАЙЫНДАЛҒАН. ОЛАР ОРТА МЕРЗІМДІ ФИСКАЛДЫҚ
САЯСАТТЫҢ НЕГІЗІНДЕ АНЫҚТАЛАДЫ ЖӘНЕ ТИЯНАҚТЫ СИПАТТА БОЛАДЫ. БҰЛ БІРЫҢҒАЙ
БЮДЖЕТТІК ЖІКТЕУДЕ КӨРСЕТІЛГЕН МЕМЛЕКЕТТІК БАСҚАРУ ДЕҢГЕЙЛЕРІ АРАСЫНДА
ФУНКЦИЯЛАР МЕН ӨКІЛЕТТІКТІ БӨЛУ НӘТИЖЕСІНДЕ МҮМКІН БОЛДЫ.
БАСҚАША АЙТҚАНДА, БИЛІКТІҢ БІР ДЕҢГЕЙІ БОЙЫНША ІСКЕ АСЫРЫЛАТЫН БЕЛГІЛІ
БІР ФУНКЦИЯ ЖӘНЕ ОНЫ ҚАРЖЫЛАНДЫРУЫН ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУ СОЛ БИЛІККЕ ЗАҢДЫ ТҮРДЕ
БЕКІТІЛЕДІ. МҰНДАЙ ӘДІС ОБЛЫС ПЕН АУДАН ДЕҢГЕЙІНДЕ ШЫҒЫНДЫҚ МІНДЕТТЕМЕЛЕРДІ
БАСҚАРУ ДЕҢГЕЙЛЕРІ БОЙЫНША ӨЗ ЕРКІМЕН АУЫСТЫРУҒА ТЫЙЫМ САЛАДЫ, НӘТИЖЕСІНДЕ
БЮДЖЕТТІК ШЫҒЫНДАРДЫ ЖОСПАРЛАУҒА ОРАЙЛЫ ШАРТТАР ПАЙДА БОЛАДЫ.
ОСЫЛАРҒА БАЙЛАНЫСТЫ ЖӘНЕ ШЫҒЫНДЫҚ ӨКІЛЕТТІКТІ БӨЛІС ЖҮЙЕЛІГІН
ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУ ҮШІН БЮДЖЕТТІК КОДЕКСТЕ КЕЛЕСІ ЕРЕЖЕЛЕР ҚАРАСТЫРЫЛҒАН:
- БЕЛГІЛІ БІР МЕМЛЕКЕТТІК ФУНКЦИЯЛАР ОРЫНДАЛУЫ ҚАРАСТЫРЫЛҒАН
ЗАҢНАМАЛЫҚ АКТІЛЕРДЕ БАСҚАРУ ДЕҢГЕЙЛЕРІ БОЙЫНША МЕМЛЕКЕТТІК ОРГАНДАРДЫҢ
ҚҰЗЫРЕТІ МЕН ОЛАРҒА БЕКІТІЛГЕН ӨКІЛЕТТІК ШЫҒЫС АЙҚЫН АНЫҚТАЛАДЫ;
- ЕГЕРДЕ МЕМЛЕКЕТТІК БАСҚАРУДЫҢ ТӨМЕН ТҰРҒАН ДЕҢГЕЙЛЕРІ ҚОСЫМША
ФУНКЦИЯЛАРМЕН ЖҮКТЕЛСЕ, ОНДА ЗАҢНАМАЛЫҚ АКТІЛЕРДЕ СОЛАРДЫ ІСКЕ АСЫРУҒА
ҚАЖЕТТІ ҚАРЖЫЛЫҚ ҚҰРАЛДАР БЕРУІ ҚАРАСТЫРЫЛЫП БЕКІТІЛЕДІ;
- ЖЕРГІЛІКТІ МЕМЛЕКЕТТІК БАСҚАРУ ДЕҢГЕЙЛЕРІ МЕМЛЕКЕТТІК БИЛІКТІҢ
ЖОҒАРҒЫ ОРГАНДАРЫНЫҢ ҚАБЫЛДАҒАН НОРМАТИВТІК АКТІЛЕРІНІҢ НӘТИЖЕСІНДЕГІ
ШЕШІМДЕРДІ ІСКЕ АСЫРУ ҮШІН ПАЙДА БОЛҒАН ЖЕРГІЛІКТІ БЮДЖЕТТЕРДІҢ ШЫҒЫНДАРЫН
ӨТЕУГЕ ЗАҢДЫ ТҮРДЕ ТАҒАЙЫНДАЛҒАН ҚҰҚЫҒЫ БАР.
МЕМЛЕКЕТТІК БАСҚАРУ ДЕҢГЕЙЛЕРІ АРАСЫНДА ӨКІЛЕТТІК ШЫҒЫСТЫ ШЕКТЕУ
НӘТИЖЕСІНДЕ ОЛАРДЫҢ ФУНКЦИОНАЛДЫҚ ЖАУАПКЕРШІЛІКТЕРІ ӨЗГЕРУІНЕ БАЙЛАНЫСТЫ
БЮДЖЕТТІК КОДЕКСТЕ БЮДЖЕТАРАЛЫҚ ҚАТЫНАСТАР МЕХАНИЗМІ ЖӘНЕ СОНЫМЕН ҚАТАР
ҚАРЖЫЛЫҚ ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУЛІК МҰҚТАЖДЫҚТАРЫ ҚАЙТА ҚАРАЛҒАН. ОСЫҒАН БАЙЛАНЫСТЫ
БИЛІКТІҢ БАРЛЫҚ ДЕҢГЕЙЛЕРІ ӨЗДЕРІНЕ ЖҮКТЕЛГЕН ӨКІЛЕТТІКТЕРІ МЕН
ЖАУАПКЕРШІЛІКТЕРІН ТОЛЫҒЫМЕН ІСКЕ АСЫРУ ҮШІН ОЛАРДЫҢ ӘР БІРЕУІ БОЙЫНША
САЛЫҚТЫҚ ЖӘНЕ САЛЫҚТЫҚ ЕМЕС ТҮСІМДЕР БЕКІТУ ҚАРАСТЫРЫЛЫП, БЮДЖЕТАРАЛЫҚ
ҚАТЫНАСТАРДЫ РЕТТЕУДІҢ ТИІСТІ ФОРМАЛАРЫ АНЫҚТАЛҒАН. МЫСАЛЫ, ОБЛЫС ЖӘНЕ
АУДАН ДЕҢГЕЙЛЕРІ БОЙЫНША САЛЫҚТАР ТІЗБЕСІ ЗАҢДЫ ТҮРДЕ АНЫҚТАЛҒАН. БҰЛ,
ӘРИНЕ, ЕЛДІҢ МЕМЛЕКЕТТІК БІРТҰТАС СИПАТЫНА СӘЙКЕС.
БЮДЖЕТТЕРДІҢ ДЕРБЕСТІГІ МЕН САЛЫҚТАРДЫҢ ЖОҒАРЫ ЖИНАУЫН ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУ
ҮШІН САЛЫҚТАРДЫ ДҰРЫС ЖӘНЕ ТИІМДІ БӨЛУ ЕҢ МАҢЫЗДЫ БОЛЫП ТАБЫЛАТЫН.
СОНДЫҚТАН МЕМЛЕКЕТТІК БАСҚАРУ ДЕҢГЕЙЛЕРІ БОЙЫНША ТҮСІМДЕРДІ БЕКІТУ
БАРЫСЫНДА ОЛАРДЫ ШЕКТЕУДІҢ КЕЛЕСІ КРИТЕРИЙЛЕРІ ЕСЕПТЕЛЕДІ:
- ТҮСІМДЕРДІҢ ТИЯНАҚТЫЛЫҒЫ, ЯҒНИ ЖЕРГІЛІКТІ БИЛІК ДЕҢГЕЙЛЕРІ БОЙЫНША
ТҮСІМДЕРІ ЭКОНОМИКАНЫҢ ӨЗГЕРІСТЕРІНЕ ШАМАЛЫ ТӘУЕЛДІ ЖӘНЕ ТҰРАҚТЫ СИПАТТАҒЫ
САЛЫҚТАР БЕКІТІЛЕДІ. МҰНДАЙ БӨЛІС НЕГІЗІНДЕ ОРТАЛЫҚ БАСҚАРУ ДЕҢГЕЙІНІҢ
БАСҚА ДЕҢГЕЙЛЕРГЕ ҚАРАҒАНДА ЕЛДЕГІ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ӨЗГЕРІСТЕРГЕ ӘСЕРІ НЕҒҰРЛЫМ
ЖОҒАРЫ ДӘРЕЖЕДЕ ЕКЕНІ ОЛАРДЫҢ СОЛ ӨЗГЕРІСТЕРДІҢ ҚАРЖЫЛЫҚ САЛДАРЫНА ЖАУАПТЫ
БОЛУ ТИІСТІЛІГІНЕ БАЙЛАНЫСТЫ.
- ЭКОНОМИКАЛЫҚ ТИІМДІЛІК, ЯҒНИ ӘРБІР БИЛІК ДЕҢГЕЙІ БОЙЫНША ТҮСІМДЕРДІҢ
КӨЛЕМІ ОСЫ БИЛІК ДЕҢГЕЙІНІҢ ЖҰМЫС АТҚАРУ ТИІМДІЛІГІНЕ БАЙЛАНЫСТЫ САЛЫҚТАР
БЕКІТІЛЕДІ;
- САЛЫҚТЫҚ БАЗА БӨЛІСТІҢ БІРКЕЛКІЛІГІ, ЯҒНИ САЛЫҚТЫҚ БАЗАНЫ ЖАЙҒАСТЫРУ
ӘРКЕЛКІЛІГІ НЕҒҰРЛЫМ ЖОҒАРЫ БОЛСА СОҒҰРЛЫМ ЖОҒАРЫ ДЕҢГЕЙ БОЙЫНША ТИІСТІ
САЛЫҚ ЕНГІЗІЛЕДІ ЖӘНЕ САЛЫҚТЫҚ ТҮСІМДЕР ОРТАЛЫҚТАНДЫРЫЛАДЫ. АЙМАҚТАР
АРАСЫНДА САЛЫҚТЫҚ БАЗАНЫ БӨЛУДІҢ ӘРКЕЛКІЛІГІ НӘТИЖЕСІНДЕ СОЛ АЙМАҚТАРДЫҢ
БЮДЖЕТТІК ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУДІ ТЕҢЕСТІРУІНІҢ ҚЕЖЕТТІЛІГІН АҢҒАРАДЫ, СЕБЕБІ
САЛЫҚТЫҚ РЕСУРСТАРЫ БАР АЙМАҚТАР ТҰРҒЫНДАРЫНЫҢ АХУАЛЫ БАСҚА АЙМАҚТАРҒА
ҚАРАҒАНДА БІРШАМА ТӘУІР БОЛАДЫ;
- ӘЛЕУМЕТТІК ӘДІЛЕТТІК, ЯҒНИ ҚАЙТА БӨЛІС СИПАТТАҒЫ САЛЫҚТАР БЮДЖЕТ
ЖҮЙЕСІНІҢ НЕҒҰРЛЫМ ЖОҒАРЫ ДЕҢГЕЙЛЕРІ БОЙЫНША БЕКІТІЛЕДІ;
- САЛЫҚТЫҚ БАЗАНЫҢ ИКЕМДІЛІГІ ЖОҒАРЫ ЕМЕС САЛЫҚТАР БИЛІКТІҢ ТӨМЕНГІ
ДЕҢГЕЙЛЕРІ БОЙЫНША БЕКІТІЛЕДІ;
- САЛЫҚТЫҚ АУЫРТПАЛЫҚТЫҢ ЭКСПОРТЫ, ЯҒНИ БИЛІКТІҢ ЖЕРГІЛІКТІ ДЕҢГЕЙЛЕРІ
БОЙЫНША ОСЫ БАСҚАРЫП ОТЫРҒАН АУМАҚТЫҢ ХАЛҚЫ МЕН КӘСІПОРЫНДАРҒА АУЫРТПАЛЫҒЫ
ЖАТПАЙТЫН ЖӘНЕ АУЫРТПАУШЫЛЫҚ БАСҚА АУМАҚТАРДЫҢ САЛЫҚ ТӨЛЕУШІЛЕРІНЕ ТҮСЕТІН
САЛЫҚТАРДЫ БЕКІТУДЕН БАС ТАРТУ, СЕБЕБІ КЕРІ ЖАҒДАЙДА БЮДЖЕТТІК ҚЫЗМЕТТЕРДІ
БІРЕУЛЕР ПАЙДАЛАНАДЫ; АЛ ОЛАРДЫ ҚАРЖЫЛАНДЫРУ БАСҚАЛАРДАН БОЛАДЫ,
НӘТИЖЕСІНДЕ МҰНДАЙ ЖАҒДАЙ БЮДЖЕТТІК ШЫҒЫНДАРДЫҢ ТИІМДІЛІК ҚАБІЛЕТТІЛІГІНЕ
МҮМКІНДІК БЕРМЕЙДІ;
- БЮДЖЕТТІК АЛЫМДАР МЕН ШЫҒЫНДАРДЫҢ СӘЙКЕСТІГІ, ЯҒНИ МЕМЛЕКЕТТІК
ОРГАНДАР КӨРСЕТЕТІН ҚЫЗМЕТТЕРГЕ ТӨЛЕМ РЕТІНДЕ САЛЫҚТЫҚ ЖӘНЕ САЛЫҚТЫҚ ЕМЕС
АЛЫМДАР ҚАЙ БЮДЖЕТТЕН ТИІСТІ ҚЫЗМЕТТЕР ҚАРЖЫЛАНДЫРЫЛДЫ ОЛ СОЛ БЮДЖЕТКЕ
ТҮСЕДІ.
ЖАЛПЫ АЙТҚАНДА, БЮДЖЕТАРАЛЫҚ ҚАТЫНАСТАР РЕТТЕУ ЖҮЙЕСІНІҢ ӨЗІН АНЫҚТАУЫ
БАСҚАРУДЫҢ ӘРБІР ДЕҢГЕЙІ БОЙЫНША ӨЗДІК КІРІС КӨЗДЕРІН ЗАНДЫ ТҮРДЕ БЕКІТУГЕ
БАЙЛАНЫСТЫ. МҰНДАЙ ӘДІСТЕМЕ АРҚЫЛЫ КЕЛЕСІЛЕР ШЕШІЛЕДІ:
- ОРТА МЕРЗІМДІ УАҚЫТҚА СУБВЕНЦИЯЛАР МЕН АЛЫМДАР КӨЛЕМІН БЕКІТУ АРҚЫЛЫ
РЕТТЕУ ФОРМАЛАРЫНА ТИЯНАҚТЫ СИПАТ БЕРУ;
- ОРТАМЕРЗІМДІ УАҚЫТҚА ӘРБІР АЙМАҚ БОЙЫНША НОРМАТИВТЕР ТАҒАЙЫНДАУ
АРҚЫЛЫ БӨЛІСКЕ ЖАТАТЫН САЛЫҚТАР ТҮРЛЕРІН АНЫҚТАУ. БҰЛ АРАДА БЮДЖЕТТІК
АЛЫМДАР МЕХАНИЗМІН ҚОЛДАНБАУ МАҚСАТПЕН, ӘР ТҮРЛІ ДЕҢГЕЙЛЕР БОЙЫНША
БЮДЖЕТТЕРДІ ТЕҢЕСТІРУ ҚАРАСТЫРЫЛАДЫ;
- РЕСПУБЛИКАЛЫҚ БЮДЖЕТ КІРІСТЕРІНДЕ АТАУЛЫ САЛЫҚТАРДЫ ОРТАЛЫҚТАНДЫРУДЫ
ІСКЕ АСЫРУ. БҰЛ АРАДА БЮДЖЕТАРАЛЫҚ ҚАТЫНАСТАР ЖОҒАРЫ ТҰРҒАН БЮДЖЕТТЕРДЕН
ТӨМЕНГІ БЮДЖЕТТЕРГЕ БЕРІЛЕТІН СУБВЕНЦИЯЛАР ТАҒАЙЫНДАУ АРҚЫЛЫ РЕТТЕЛЕДІ.
АЙМАҚТАРҒА КӨРСЕТЕТІН ҚАРЖЫЛЫҚ ЖӘРДЕМНІҢ НӘТИЖЕЛІЛІГІН ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУ
МАҚСАТПЕН БЮДЖЕТАРАЛЫҚ ТРАНСФЕРТТЕРДІ ЖАЛПЫ ҚАЖЕТТІЛІККЕ БЕРУДЕН АРНАУЛЫ
ЖӘНЕ МӨЛШЕРЛІ ТРАНСФЕРТТЕР ЖҮЙЕСІН ҚОЛДАНУ ҚАРАСТЫРЫЛЫП КЕЛЕ-КЕЛЕ ІСКЕ
АСЫРУДА. БЮДЖЕТАРАЛЫҚ ТРАНСФЕРТТЕР БЕРУДІҢ ЖАҢА ПРИНЦИПТЕРІНЕ КӨШУДІҢ
НЕГІЗІ БОЛЫП ІСКЕ АСЫРЫЛЫП ЖАТҚАН МЕМЛЕКЕТТІК ФУНКЦИЯЛАРДЫ БАСЫМДЫЛЫҚ
ДӘРЕЖЕЛЕРІ БОЙЫНША МІНДЕТТІ, НЕГІЗГІ ЖӘНЕ ҚОСЫМША ФУНКЦИЯЛАРҒА ТОПТАУ
ТАБЫЛАДЫ. МҰНДАЙ ҚҰРЫЛЫСТЫҚ НЕГІЗІНДЕ МЕМЛЕКЕТТІК ОРГАНДАРДЫҢ БАРЛЫҚ
ДЕҢГЕЙЛЕРІНІҢ КҮШІН МІНДЕТТІ ЖӘНЕ НЕГІЗГІ ФУНКЦИЯЛАРДЫ ІСКЕ АСЫРУЫН
ШОҒЫРЛАНДЫРУ МЕН СОҒАН СӘЙКЕС БІРІНШІ КЕЗЕКТЕ БЮДЖЕТТІК ҚАРЖЫЛАНДЫРУЫН
ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУГЕ БАҒЫТТАЛҒАН.
МІНДЕТТІ ФУНКЦИЯЛАРДЫ (МҰНДАЙ ФУНКЦИЯЛАР МЕМЛЕКЕТТІК БАСҚАРУДЫҢ БАРЛЫҚ
ДЕҢГЕЙЛЕРІМЕН МІНДЕТТІ ТҮРДЕ АТҚАРЫЛАДЫ) ҚАРЖЫЛАНДЫРУ БАРЛЫҚ ЕЛ БОЙЫ БІРДЕЙ
НОРМАЛАР МЕН НОРМАТИВТЕР НЕГІЗІНДЕ МЕМЛЕКЕТТІК БЮДЖЕТТІҢ АҒЫМДАҒЫ ШЫҒЫНДАР
АРҚЫЛЫ ІСКЕ АСЫРЫЛАДЫ ЖӘНЕ КӨБІНЕСЕ СЕКВЕСТІРЛЕУГЕ ЖАТПАЙДЫ.
НЕГІЗГІ ФУНКЦИЯЛАРДЫ ҚАРЖЫЛАНДЫРУ МЕМЛЕКЕТТІК БЮДЖЕТТІҢ АҒЫМДАҒЫ
БАҒДАРЛАМАЛАРЫ ЖӘНЕ МЕМЛЕКЕТТІК МЕКЕМЕЛЕРДІҢ МАТЕРИАЛДЫ-ТЕХНИКАЛЫҚ
БАЗАЛАРЫН ЖАҚСАРТУ МЕН ЖАҢА ҚҰРЫЛЫСҚА БАҒЫТТАЛҒАН ДАМУ БАҒДАРЛАМАЛАРЫ
АРҚЫЛЫ ІСКЕ АСЫРЫЛАДЫ.
РЕСПУБЛИКАЛЫҚ ЖӘНЕ ЖЕРГІЛІКТІ ДЕҢГЕЙЛЕР БОЙЫНША ҚОСЫМША ФУНКЦИЯЛАР
БЮДЖЕТТІК БАҒДАРЛАМАЛАР АРҚЫЛЫ ҚАРЖЫЛАНДЫРЫЛАДЫ, ЕГЕРДЕ ОНДАЙ ФУНКЦИЯЛАР
УАҚЫТША НЕМЕСЕ БІР ЖОЛҒЫ СИПАТТА БОЛСА. БҰЛ ФУНКЦИЯЛАРДЫ ТОЛЫҒЫМЕН
ҚАРЖЫЛАНДЫРУЫН ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУ ЭКОНОМИКАНЫҢ АҒЫМДАҒЫ ЖАҒДАЙЫ МЕН БЮДЖЕТ
КӨРСЕТКІШТЕРІНІҢ БОЛЖАМЫНА ТӘУЕЛДІ БОЛАДЫ.
ЖОҒАРЫДА АЙТЫЛҒАН МЕМЛЕКЕТТІК ФУНКЦИЯЛАРДЫҢ БАСЫМДЫЛЫҚ ТОПТАУЫНА
СӘЙКЕС ТӨМЕНГІ БЮДЖЕТТЕРГЕ ЖӘРДЕМ ҚАРЖЫ БЕРУ ЕКІ КАТЕГОРИЯ АРҚЫЛЫ БОЛУЫ
МҮМКІН – БІРІНШІДЕН, МЕМЛЕКЕТТІК БАСҚАРУДЫҢ МІНДЕТТІ ФУНКЦИЯЛАРЫН
ҚАРЖЫЛАНДЫРУДЫ ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУГЕ АРНАУЛЫ ТРАНСФЕРТТЕР ТҮРІНДЕ, ЕКІНШІДЕН,
АЙМАҚТАРДЫҢ ДАМУ БАҒДАРЛАМАЛАРЫН ҚАРЖЫЛАНДЫРУДЫ ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУГЕ
ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ ТРАНСФЕРТТЕР ТҮРІНДЕ. БҰЛ АРАДА, ТӨМЕНГІ ТҰРҒАН БЮДЖЕТТЕРГЕ
ТРАНСФЕРТТЕР ЕҢ АЛДЫМЕН ОЛАРДЫҢ АҒЫМДЫҚ ШЫҒЫНДАРЫН МАКСИМАЛДЫ ӨТЕУГЕ БЕРУ
ҚАРАСТЫРЫЛАДЫ. ОЛАРДЫҢ КӨЛЕМІН ЕСЕПТЕУ НЕГІЗІНДЕ НОРМАЛАР МЕН НОРМАТИВТЕР
АРҚЫЛЫ ТАҒАЙЫНДАЛҒАН ТИІСТІ АУМАҚТАР ТҰРҒЫНДАРЫНА МИНИМАЛДЫ ӘЛЕУМЕТТІК
ҚЫЗМЕТТЕР КӨРСЕТУДІ ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУ ПРИНЦИПІ ЖАТЫР. ОСЫҒАН БАЙЛАНЫСТЫ ЖӘНЕ
МЕМЛЕКЕТТІК БАСҚАРУ ОРГАНДАРЫНЫҢ ҚАРЖЫЛАНДЫРУ ҚАЖЕТТІЛІГІНЕ НАҚТЫ БАҒА БЕРУ
ҮШІН БИЛІКТІҢ ОБЛЫС ЖӘНЕ АУДАН ДЕҢГЕЙЛЕРІНІҢ ТИПТІК БАСҚАРУ ҚҰРЫЛЫМЫ
ТАҒАЙЫНДАЛЫНҒАН. АЛ АЙМАҚТАРДЫҢ ДАМУ БАҒДАРЛАМАЛАРЫН ҚАРЖЫЛАНДЫРУЫН
ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУГЕ АРНАЛҒАН ТРАНСФЕРТТЕРДІ БЕРУ МЕМЛЕКЕТТІК АЙМАҚТЫҚ
САЯСАТЫНЫҢ БАСЫМДЫЛЫҚТАРЫН ЕСЕПКЕ АЛА ІСКЕ АСЫРЫЛАДЫ. ОСЫҒАН БАЙЛАНЫСТЫ
ЖӘНЕ ЖЕРГІЛІКТІ БЮДЖЕТТЕРДІҢ ДЕРБЕСТІГІН ҰЛҒАЙТУ ҮШІН ОСЫ ДЕҢГЕЙДІ
ҚАРЖЫЛАНДЫРУ МЕХАНИЗМІ ЖЕТІЛДІРІЛГЕН. [1]
БІЗДІҢ МЕМЛЕКЕТІМІЗДЕГІ КОНСТИТУЦИЯЛЫҚ ҚҰРЫЛЫМНЫҢ НЕГІЗДЕРІНЕ ЖӘНЕ
2005 ЖЫЛЫ ҚАҢТАР АЙЫНЫҢ 1 ЖҰЛДЫЗЫНДА КҮШІНЕ ЕНГІЗІЛГЕН ЖАҢА БЮДЖЕТТІК
КОДЕКСТІҢ 6-БАБЫНА СӘЙКЕС ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БЮДЖЕТ ЖҮЙЕСІ
ҰЙЫМДАСТЫРУШЫЛЫҚ ТҮРДЕ РЕСПУБЛИКАЛЫҚ ЖӘНЕ ЖЕРГІЛІКТІ ДЕҢГЕЙЛЕРГЕ БӨЛІНЕДІ.
МЕМЛЕКЕТТІК БЮДЖЕТ РЕСПУБЛИКАЛЫҚ ЖӘНЕ ЖЕРГІЛІКТІ БЮДЖЕТТЕРДІҢ
АРАСЫНДАҒЫ ӨЗАРА ТӨЛЕМ ОПЕРАЦИЯЛАРЫН ЕСКЕРМЕГЕНДЕГІ ОЛАРДЫҢ ЖИЫНТЫҒЫ БОЛЫП
ТАБЫЛАДЫ.
САЛЫҚТЫҚ ЖӘНЕ БАСҚА ДА ТҮСІМДЕР ЕСЕБІНЕН ҚАЛЫПТАСТЫРЫЛАТЫН ЖӘНЕ
ОРТАЛЫҚ МЕМЛЕКЕТТІК ОРГАНДАРДЫҢ, ОЛАРҒА ВЕДОМСТВОЛЫҚ БАҒЫНЫШТЫ МЕМЛЕКЕТТІК
МЕКЕМЕЛЕРДІҢ МІНДЕТТЕРІ МЕН ФУНКЦИЯЛАРЫН ҚАРЖЫМЕН ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУГЕ ЖӘНЕ
МЕМЛЕКЕТТІК САЯСАТТЫҢ ЖАЛПЫ РЕСПУБЛИКАЛЫҚ БАҒЫТТАРЫН ІСКЕ АСЫРУҒА АРНАЛҒАН
ОРТАЛЫҚТАНДЫРЫЛҒАН АҚША ҚОРЫ РЕСПУБЛИКАЛЫҚ БЮДЖЕТ БОЛЫП ТАБЫЛАДЫ.
ЖЕРГІЛІКТІ БЮДЖЕТ ОБЛЫСТЫҚ, РЕСПУБЛИКАЛЫҚ МАҢЫЗЫ БАР ҚАЛА, АСТАНА
БЮДЖЕТІ НЕМЕСЕ АУДАН (ОБЛЫСТЫҚ МАҢЫЗЫ БАР ҚАЛА) БЮДЖЕТІ БОЛУЫ МҮМКІН.
АЙМАҚТЫҚ (ОБЛЫСТЫҚ, РЕСПУБЛИКАЛЫҚ МАҢЫЗЫ БАР ҚАЛА ЖӘНЕ АСТАНА) БЮДЖЕТ–
АРНАЙЫ ЗАҢМЕН БЕКІТІЛГЕН САЛЫҚТЫҚ ЖӘНЕ БАСҚА ДА ТҮСІМДЕР ЕСЕБІНЕН
ҚАЛЫПТАСАТЫН ЖӘНЕ ОБЛЫСТЫҚ ДЕҢГЕЙДІҢ, РЕСПУБЛИКАЛЫҚ МАҢЫЗЫ БАР ҚАЛА,
АСТАНАНЫҢ ЖЕРГІЛІКТІ МЕМЛЕКЕТТІК ОРГАНДАРЫНЫҢ, ОЛАРҒА БАҒЫНЫСТЫ МЕМЛЕКЕТТІК
МЕКЕМЕЛЕРДІҢ МІНДЕТТЕРІ МЕН ФУНКЦИЯЛАРЫН ҚАРЖЫЛЫҚ ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУМЕН СӘЙКЕС
ӘКІМШІЛІК-АУМАҚТЫҚ БІРЛІКТЕГІ МЕМЛЕКЕТТІК САЯСАТТЫ ІСКЕ АСЫРУ ҮШІН АРНАЛҒАН
ОРТАЛЫҚТАНДЫРЫЛҒАН АҚША ҚОРЫ. [9]
СОНЫМЕН, БЮДЖЕТ ЖҮЙЕСІНІҢ ЖҰМЫС ІСТЕУІ ӘР ТҮРЛІ ДЕҢГЕЙДЕГІ
БЮДЖЕТТЕРДІҢ ӨЗАРА БАЙЛАНЫСЫНА НЕГІЗДЕЛГЕН ЖӘНЕ ОЛАРДЫ ЖАСАҚТАУ, ҚАРАУ,
БЕКІТУ, ОРЫНДАУ, БАҚЫЛАУ ТӘРТІБІМЕН, СОНДАЙ-АҚ, РЕСПУБЛИКАЛЫҚ ЖӘНЕ
ЖЕРГІЛІКТІ БЮДЖЕТТЕРДІҢ ОРЫНДАЛУЫ ТУРАЛЫ ЕСЕППЕН ҚАМТАМАСЫЗ ЕТІЛЕДІ.
КЕЗ КЕЛГЕН БЮДЖЕТ ЖҮЙЕСІ МЫНАДАЙ БАСТЫ МАҚСАТТАРҒА ЖЕТУГЕ БАҒЫТТАЛАДЫ:
- ЭКОНОМИКАЛЫҚ ТИІМДІЛІК;
- ӘЛЕУМЕТТІК ӘДІЛЕТТІЛІК;
- САЯСИ ТҰРАҚТЫЛЫҚ;
- ЗАҢ БАСШЫЛЫҒЫ ЖӘНЕ МЕМЛЕКЕТ БІРЛІГІНІҢ НЫҒАЮЫ. [10]
БЮДЖЕТ МЕМЛЕКЕТТІК ОРГАНДАРДЫ ҚАРЖЫЛАНДЫРУҒА ҚАЖЕТТІ ҚАРЖЫЛАРДЫ
ШОҒЫРЛАНДЫРЫП ҚАНА ҚОЙМАЙ, ТҰРАҚТЫЛЫҚТЫ САҚТАУ ҮШІН АЙМАҚТАР АРАСЫНДА
ТАБЫСТАРДЫ ҚАЙТА БӨЛУДЕ ДЕ ҚЫЗМЕТ ЕТЕДІ. СОНЫМЕН ҚАТАР, ЕЛДЕГІ ЖӘНЕ ШЕТ
ЕЛДЕГІ ЭКОНОМИКАЛЫҚ КОНЬЮНКТУРАҒА ЫҚПАЛ ЕТУ; АҒЫМДЫҚ ӘЛЕУМЕТТІК
БАҒДАРЛАМАЛАРДЫ ОРЫНДАУ МЕН АЛДАҒЫ ӘЛЕУМЕТТІК МІНДЕТТЕРДІ ШЕШУ; ҚОҒАМДЫҚ
ӨНДІРІС ПЕН БЮДЖЕТАРАЛЫҚ ҚАТЫНАСТАРДЫҢ САЛААРАЛЫҚ ҚҰРЫЛЫМЫН РЕТТЕУ;
ЖЕРГІЛІКТІ ӨЗІН- ӨЗІ БАСҚАРУДЫ ДАМЫТУ ЖӘНЕ Т.Б. ҚЫЗМЕТТЕРДІ ДЕ АТҚАРАДЫ.
БАСҚАРУДЫҢ БАРЛЫҚ ДЕҢГЕЙЛЕРІНІҢ ӨЗ БЮДЖЕТТЕРІ БАР ЖӘНЕ ОЛАР ӨЗДЕРІНІҢ
ӨКІЛЕТТІКТЕРІ ШЕҢБЕРІНДЕ ҚЫЗМЕТ ЕТЕДІ. ӘРТҮРЛІ БАСҚАРУ ДЕҢГЕЙЛЕРІ
БЮДЖЕТТЕРІНІҢ НАҚТЫ ҚАЛЫПТАСҚАН НОРМАЛАР НЕГІЗІНДЕ ДЕРБЕС ҚЫЗМЕТ ЕТУІ
БЮДЖЕТАРАЛЫҚ ҚАТЫНАСТАРДЫҢ НЕГІЗІН ҚҰРАЙДЫ.
2-СУРЕТ. МЕМЛЕКЕТТІК ҚАРЖЫНЫҢ ҚҰРЫЛЫМЫ МЕН ҚЫЗМЕТТЕРІ
ЕСКЕРТУ.LX – ТАБЫС КӨЗДЕРІ; FX – МЕМЛЕКЕТТІК ШЫҒЫСТАР; TP – РЕСМИ
ТРАНСФЕРТТЕР.
МЕМЛЕКЕТТІК БЮДЖЕТ ЭКОНОМИКАНЫ БАСҚАРУ ҚҰРАЛЫ РЕТІНДЕ. МЕМЛЕКЕТТІК
БЮДЖЕТТІ, ЖАЛПЫ БАСҚА ДА ЭКОНОМИКАЛЫҚ КАТЕГОРИЯЛАР СЕКІЛДІ МЕМЛЕКЕТ
БЕЛСЕНДІ ТҮРДЕ БОЛАШАҚ ЖӘНЕ АҒЫМДЫ ӘЛЕУМЕТТІК-ЭКОНОМИКАЛЫҚ МІНДЕТТЕРІН
НАҚТЫ ШЕШУДЕ ПАЙДАЛАНАДЫ. МЕМЛЕКЕТ БЮДЖЕТТІ ӨЗІНІҢ ҰЙЫМДАСТЫРУШЫЛЫҚ
ФУНКЦИЯСЫН ІСКЕ АСЫРУДЫҢ МАҢЫЗДЫ ҚҰРАЛЫ РЕТІНДЕ ҚОЛДАНЫП,ОНЫ ЭКОНОМИКАНЫ
БАСҚАРУДЫҢ ҚҰРАЛЫ РЕТІНДЕ ПАЙДАЛАНУЫ МЫНАДАЙ МАҢЫЗДЫ ҚАСИЕТТЕРІМЕН
ДӘЛЕЛДЕНЕДІ: ОЛ ЗАҢ КҮШІНЕ ИЕ; МҰНДА ҚОҒАМДЫҚ ӨНДІРІСТІҢ ДАМУЫНА
БАҒЫТТАЛҒАН,ОНЫҢ ТИІМДІЛІГІН ЖОҒАРЛАТУҒА,ҚОҒАМ МҮШЕЛЕРІНІҢ МҰҚТАЖДЫҚТАРЫН
ҚАНАҒАТТАНДЫРУҒА АРНАЛҒАН БАҒДАРЛАМАЛАР ТІКЕЛЕЙ КӨРСЕТІЛГЕН. БЮДЖЕТТІК
ҚАТЫНАСТАРДЫ ПАЙДАЛАНУ ҚҰҚЫҚТЫҚ ФОРМАДА БОЛҒАНДЫҒЫ ОҒАН ӨТЕ ҮЛКЕН ҰТҚЫРЛЫ
ЖӘНЕ ҰЙЫМДАСТЫРУШЫЛЫҚ МӘН БЕРЕДІ.
ЭКОНОМИКАДА ТАУАРЛЫ-АҚША ҚАТЫНАС БОЛҒАНДЫҚТАН ЭКОНОМИКАЛЫҚ
ПРОПОРЦИЯЛАР ЕКІ ФОРМАДА КӨРІНІС ТАБАДЫ,ЯҒНИ НАТУРАЛДЫ ЗАТТЫҚ ЖӘНЕ
ҚҰНДЫҚ(АҚШАЛАЙ). НАТУРАЛДЫ-ЗАТТЫҚ ФОРМА ҚОҒАМДЫҚ ӨНДІРІСТІҢ ҚҰРЫЛЫМДЫҚ
БӨЛІМДЕРІ АРАСЫНДА МАТЕРИАЛДЫ-ТЕХНИКАЛЫҚ ҚҰРАЛДАРДЫ БӨЛУІ МЕН ОЛАРДЫ ЖҰМЫС
КҮШІМЕН ҚАМТУДЫ, АЛ ҚҰНДЫҚ ФОРМА АҚШАЛАЙ ҚАРАЖАТТАРДА БӨЛУДІҢ
ПРОПОРЦИЯЛАРЫН АНЫҚТАУДЫ ҚАРАСТЫРАДЫ.
ІШКІ ӨНІМ БӨЛУДІҢ АҚШАЛАЙ ФОРМАСЫНЫҢ БІРШАМА ДЕРБЕСТІК БОЛУЫНЫҢ
САЛДАРЫНАН ҚОҒАМДЫҚ ӨНДІРІСТІҢ ҚҰНДЫҚ ҚҰРЫЛЫМЫН РЕТТЕЙТІН МҮМКІНШІЛІК
БОЛАДЫ ЖӘНЕ ОЛ ҚАЖЕТТІ ЭКОНОМИКАЛЫҚ НӘТИЖЕГЕ ЖЕТКІЗЕДІ. ҚҰНДЫЛЫҚ ҚҰРАЛДАРДЫ
(ҰЛТТЫҚ ҚАРЖЫ,БЮДЖЕТ,НЕСИЕ ЖӘНЕ Т.Б.) ПАЙДАЛАНУ МЕМЛЕКЕТКЕ ҚОҒАМДЫҚ
ӨНДІРІСТІҢ ҚҰРЫЛЫМЫН ЖЕТІЛДІРУ МЕН ЭКОНОМИКАЛЫҚ ПРОЦЕСТЕРДІҢ ТИІМДІЛІГІН
ЖОҒАРЛАТУҒА МҮМКІНДІК БЕРЕДІ.
РЕТТЕУ ҚҰРАЛЫ РЕТІНДЕ МЕМЛЕКЕТТІК БЮДЖЕТ ЭКОНОМИКАСЫНЫҢ САЛАЛЫҚ ЖӘНЕ
АУМАҚТЫҚ ПРОПОРЦИЯЛАРЫН ЖЕТІЛДІРУДЕ, ӨНДІРІСТЕН ТЫС САЛАЛАРДЫҢ ДАМУЫН
РЕТТЕУДЕ, ҚАРЖЫ РЕСУРСТАРЫН РЕТТЕУДЕ, ҚАРЖЫ РЕСУРСТАРЫН ЖАЛПЫ МҮДДЕГЕ
СӘЙКЕС ҚАЙТА БӨЛУДЕ ПАЙДАЛАНАДЫ. ОЛ ЕҢБЕК, АҚША ЖӘНЕ МАТЕРИАЛДЫ РЕСУРСТАРДЫ
ПАЙДАЛАНУЫН ЫНТАЛАНДЫРУ, ЭКОНОМИКАНЫҢ БАРЛЫҚ ТІЗБЕКТЕРІНДЕ ЖҮЙЕЛІ БАҚЫЛАУДЫ
ІСКЕ АСЫРУ МЕН БАСҚА ДА ӘЛЕУМЕТТІК-ЭКОНОМИКАЛЫҚ МАҚСАТТАРДЫ ШЕШУГЕ
МҮМКІНШІЛІК БЕРЕДІ. ЭКОНОМИКАНЫ БАСҚАРУДЫҢ БЕЛСЕНДІ ҚҰРАЛЫ РЕТІНДЕ
МЕМЛЕКЕТТІК БЮДЖЕТТІ АЙТУҒА БОЛАДЫ, СЕБЕБІ БЮДЖЕТ НЕГІЗІ-БЮДЖЕТТІК
ҚАТЫНАСТАР ҚОҒАМДЫҚ ӨНДІРІС ДАМУЫ МЕН ОНЫҢ ТИІМДІЛІГІН ЖОҒАРЛАТУ
МҮДДЕЛЕРІНІҢ АЛУАН-АЛУАН БАҒЫТЫНДА ПАЙДАЛАНАДЫ.
МЕМЛЕКЕТТІК БЮДЖЕТТІ-ЭКОНОМИКАНЫ БАСҚАРУ ҚҰРАЛЫ РЕТІНДЕ СИПАТТАЙ
ОТЫРЫП, БҰЛ ҚҰРАЛДЫҢ РӨЛІ ОБЪЕКТИВТІ АЛДЫН-АЛА АНЫҚТАЛҒАНЫН АЙРЫҚША АЙТУ
ҚАЖЕТ. ОҒАН ДӘЛӘЛ,БІРІНШІДЕН,ЭКОНОМИКАЛЫҚ БАЙЛАНЫСТЫ ЖАЛПЫ РЕТТЕУ
НӘТИЖЕСІНДЕ БЮДЖЕТТІК ҚАТЫНАСТАРДЫ НЕГІЗГІ ҚАРЖЫ ҚҰЖАТ АРҚЫЛЫ ФОРМАДА
ПАЙДАЛАНУ, ЕКІНШІДЕН, МЕМЛЕКЕТТІК БЮДЖЕТТІҢ БӨЛУ ТАБИҒАТЫ НЕГІЗІНДЕ ОНЫ
ҚОҒАМДЫҚ ӨНДІРІСКЕ ӘСЕР ЕТЕТІН МАҢЫЗДЫ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ҚҰРАЛ РЕТІНДЕ
ПАЙДАЛАНУ. БЮДЖЕТТІҢ МӘНІ МЕН РОЛІ ОНЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ҚҰРАЛ РЕТІНДЕГІ
ЕРЕКШІЛІГІМЕН ДӘЛЕЛДЕНЕДІ,ЯҒНИ ОЛ ҚОҒАМДЫҚ ӨНІМ БӨЛУ САЛАСЫНЫҢ КЕҢ
ПАЙДАЛАНАТЫН ҚҰНДЫҚ ҚҰРАЛЫ БОЛЫП ТАБЫЛАДЫ.
ЭКОНОМИКАНЫҢ ДАМУЫНА БАЙЛАНЫСТЫ ОНЫ БАСҚАРУ ҚҰРАЛЫ РЕТІНДЕ БЮДЖЕТТІК
БАҚЫЛАУДЫҢ МӘНІ ҰЛҒАЯДЫ. ҚОҒАМДЫҚ ӨНДІРІСТІҢ АУҚЫМЫ НЕҒҰРЛЫМ ІРІ БОЛСА,
СОҒҰРЛЫМ ЭКОНОМИКАНЫҢ ӨСУ ҚАРҚЫНЫ ЖОҒАРЫ,СОНДЫҚТАН АҚША ҚАРАЖАТТАРЫН
УАҚЫТЫНДА ҚАЛЫПТАСТЫРУ МЕН ТИІМДІ ПАЙДАЛАНУ ПРОЦЕСТЕРІН БАҚЫЛАУ ӨТЕ
МАҢЫЗДЫ.
БЮДЖЕТТІҢ РӨЛІ ЭКОНОМИКАНЫ ЫНТАЛАНДЫРУШЫ ЕСЕБІНДЕ АРНАЙЫ БЮДЖЕТТІК
МЕХАНИЗМ АРҚЫЛЫ ІСКЕ АСЫРЫЛАДЫ. ОСЫ МЕХАНИЗМНІҢ АРҚАСЫНДА ОБЪЕКТИВТІК ТҮРДЕ
БАР ҚАТЫНАСТАРДЫ ЭКОНОМИКАНЫҢ ДАМУ МҮДДЕСІНДЕ ПАЙДАЛАНУДЫҢ МҮМКІНШІЛІГІ
БОЛАДЫ. БЮДЖЕТТІК МЕХАНИЗМ-ОЛ БЮДЖЕТТІК ҚАТЫНАСТАРДЫ ҰЙЫМДАСТЫРУҒА
МЕМЛЕКЕТТІҢ ҚҰРАСТЫРҒАН ЖӘНЕ ПАЙДАЛАНАТЫН АРНАЙЫ ФОРМАЛАР КЕШЕНІ МЕН
ҚАРЖЫЛЫҚ РЕСУРСТАРДЫ ҚОҒАМДЫҚ ІС-ӘРЕКЕИ САЛАЛАРЫ,ЭКОНОМИКА САЛАЛАРЫ ЖӘНЕ
ЕЛДІҢ АУМАҚТАР АРАСЫНДА ҚАЙТА БӨЛУДІ ҚАМТИТЫН ӘДІС –ТӘСІЛДЕРДІҢ ЖҮЙЕСІ.
БЮДЖЕТТІК МЕХАНИЗМНІҢ ОБЪЕКТИВТІК НЕГІЗІ МЕМЛЕКЕТТІК БЮДЖЕТТІҢ
ЭКОНОМИКАЛЫҚ МАЗМҰНЫН ҚҰРАЙТЫН БӨЛУ ҚАТЫНАСТАР ПРОЦЕСТЕРІ БОЛЫП ТАБЫЛАДЫ.
ЭКОНОМИКАЛЫҚ КАТЕГОРИЯ РЕТІНДЕГІ БЮДЖЕТТІҢ ӨЗІНІҢ ІШКІ ҚҰРЫЛЫМЫ БЮДЖЕТТІК
МЕХАНИЗМНІҢ ІШІНДЕ ӘР ТҮРЛІ ТІЗБЕКТЕР БАР ЕКЕНІН ДӘЛЕЛДЕЙДІ.
СОНДЫҚТАН,БЮДЖЕТТІК МЕХАНИЗМ ҚҰРЫЛЫМЫНДА КІРІСТЕР,ШЫҒЫСТАР БЮДЖЕТАРАЛЫҚ
БАЙЛАНЫСТАР СИЯҚТЫ БЮДЖЕТТІК ҚАТЫНАСТАР ТОПТАРЫ СОЛАРҒА СӘЙКЕС АҚША
ҚАРАЖАТТАРЫН ҚАЙТА БӨЛУДІҢ ӘР ТҮРЛІ ФОРМАЛАРЫ МЕН ӘДІСТЕРІН ЕНГІЗЕДІ. СОЛ
СЕБЕПТІ БЮДЖЕТТІК МЕХАНИЗМДЕ БЮДЖЕТТІК ҚАТЫНАСТАР КӨРІНСІНІҢ ФОРМАЛАРЫНА
ТӘУЕЛДІ КЕЛЕСІ ҚҰРЫЛЫМДЫҚ ТІЗБЕКТЕРДІ БӨЛУГЕ БОЛАДЫ, ӘР ТҮРЛІ ІС ӘРЕКЕТ
САЛАЛАРЫНА БЮДЖЕТТІК ҚАРАЖАТТАР БЕРУ МЕН БЮДЖЕТ ҚАЛЫПТАСТЫРАТЫН ТӘРТІП ПЕН
ФОРМАЛАР; ІШКІ БЮДЖЕТТІК БӨЛУ МЕН ҚАЙТА БӨЛУ ЖӘНЕ ОЛАРМЕН МАНЕВР ЖАСАЙТЫН
ӘДІСТЕР.
БЮДЖДЕТТІК МЕХАНИЗМНІҢ ЖОҒАРЫ АЙТЫЛҒАН ТІЗБЕКТЕРІ ӨЗ АЛДЫНА СӘЙКЕС
ЭЛЕМЕНТТЕРДЕН ҚАЛЫПТАСАДЫ. МЫСАЛЫ,АҚША ҚАРАЖАТТАРДЫ ЖҰМЫЛДЫРЫТЫН БЮДЖЕТТІК
МЕХАНИЗМ САЛЫҚТЫҚ ЖӘНЕ САЛЫҚТЫҚ ЕМЕС ҚАРЖЫ РЕСУРСТАР ТҮСЕТІН ӘДІСТЕРМЕН
СИПАТТАЛАДЫ ЖӘНЕ ӨЗДЕРІНІҢ ӘЛПЕТТЕРІН НАҚТЫ КІРІС ТҮРЛЕРІМЕН(ҚОСЫМША ҚҰНҒА
САЛЫҚ,АКЦИЗДЕР,МҮЛІК САЛЫҒЫ ЖӘНЕ Т.Б) ІСКЕ АСЫРЫЛАДЫ.
МЕКЕМЕЛЕР,КӘСІПОРЫНДАР МЕН ҰЙЫМДАРҒА БЮДЖЕТТІК ҚАРАЖАТТАР ЖІБЕРУ МЕХАНИЗМІ
ӘР ТҮРЛІ ПРИЦИПТЕР НЕГІЗІ МЕН БЮДЖЕТТІК АҚША БЕРУДІҢ ӘР ТҮРЛІ ФОРМАЛАРЫ
АРҚЫЛЫ ІСКЕ АСЫРЫЛАДЫ. ҚАРЖЫ РЕСУРСТАРЫН ІШКІ БЮДЖЕТТІК БӨЛУ МЕН ҚАЙТА БӨЛУ
МЕХАНИЗМІ БЮДЖЕТ ЖҮЙЕСІНІҢ СӘЙКЕСТІК БУЫНДАРЫ ТАРАПЫНА БЮДЖЕТ
ҚАРАЖАТТАРЫНЫҢ БЕЛГІЛІ БӨЛІГІН БЕКІТУ МЕН БЮДЖЕТТІК РЕТТЕУДІҢ ӘР ТҮРЛІ
ӘДІСТЕРІМЕН СИПАТТАЛАДЫ.
БЮДЖЕТТІК МЕХАНИЗМНІҢ ӘР ҚҰРЫЛЫМДЫҚ БУЫНЫ МЕН ЭЛЕМЕНТІНЕ ӨЗДЕРІНІҢ
ОРЫНДАЙТЫН МІНДЕТТЕРІНЕ СӘЙКЕС ФУНКЦИОНАЛДЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІНЕ ТӘН. БІРАҚ,
БЮДЖЕТТІК МЕХАНИЗМНІҢ БУЫНДАРЫ МЕН ЭЛЕМЕНТТЕРІ ӨЗДЕРІНІҢ ҚАТЫСТЫЛЫ
ДЕРБЕСТІГІНЕ ҚАРАМАЙ БІРТҰТАС БОЛЫП ҚЫЗМЕТ АТҚАРАДЫ,ЯҒНИ БАРЛЫҚ ҚҰРЫЛЫМДЫҚ
БУЫНДАР МЕН ЭЛЕМЕНТТЕРДІҢ ӨЗАРА БАЙЛАНЫСТЫ ӘРЕКЕТТЕРІ БЮДЖЕТТІК МЕХАНИЗМНІҢ
БІРЫҢҒАЙ ІС-ӘРЕКЕТІН ҚАМТИДЫ.
СОНЫМЕН,МЕМЛЕКЕТ ЭКОНОМИКАНЫ БАСҚАРУДА БЮДЖЕТТІК МЕХАНИЗМДІ БЕЛСЕНДІ
ТҮРДЕ ПАЙДАЛАНАДЫ. ОЛ ӘЛЕУМЕТТІК-ЭКОНОМИКАЛЫҚ ДАМУДЫҢ МАҢЫЗДЫ БАҒЫТТАРЫНА
АҚША ҚАРАЖАТТАРЫНЫҢ ҚОСЫЛЫМЫН КҮШЕЙТУДЕ, СОЛ БАҒЫТТАРҒА СӘЙКЕС ЭКОНОМИКАНЫҢ
САЛАЛЫҚ ЖӘНЕ АУМАҚТЫҚ ҚҰРЫЛЫМЫН ЖЕТІЛДІРУДЕ, ЖАЛПЫ БАРЛЫҚ РЕСУРТАР
ТҮРЛЕРІН ТИІМДІ ПАЙДАЛАНУДА ЕЛЕУЛІ РӨЛ АТҚАРАДЫ. СОНЫМЕН ҚАТАР,МЕМЛЕКЕТТІК
БЮДЖЕТ ӨЗІНІҢ БАРЛЫҚ КӨРІНІС ЖӘНЕ ПАЙДАЛАНУ ФОРМАЛАРЫНДА ЭКОНОМИКАНЫ
БАСҚАРУДЫҢ ҚҰРАЛЫ РЕТІНДЕ БОЛЫП,ҚОҒАМДЫҚ ӨНДІРІСКЕ ҚАРЖЫЛЫҚ
ҚҰЖАТ,ЭКОНОМИКАЛЫҚ ТҰТҚА ЖӘНЕ ЫНТА ТҮРЛЕРІНДЕ ИНТЕГРАЛДЫ ӘСЕР ЕТЕДІ
НЕГІЗГІ ҚАРЖЫ ЖОСПАРЫ РЕТІНДЕГІ БЮДЖЕТТІҢ МӘНІ ЖӘНЕ ОНЫҢ ЭКОНОМИКАНЫ
РЕТТЕЙТІН БАСҚА ДА ҚАРЖЫЛЫҚ ҚҰРАЛДАР АРАСЫНДАҒЫ РӨЛІ
БЮДЖЕТ ҚАРЖЫЛЫҚ ЖОСПАР РЕТІНДЕ,БІР ЖАҒЫНАН,ЭКОНОМИКА САЛАЛАРЫ МЕН ІС-
ӘРЕКЕТ САЛАЛАРЫНЫҢ ҚАРЖЫЛЫҚ ЖОСПАРЛАРЫНА НЕГІЗДЕЛЕДІ, АЛ ЕКІНШІ ЖАҒЫНАН, ОЛ
КӨБІНЕСЕ ОЛАРДЫ АНЫҚТАЙДЫ. МЕМЛЕКЕТТІК БЮДЖЕТТІ ЕЛДІҢ НЕГІЗГІ ҚАРЖЫ ЖОСПАРЫ
ДЕП АЙТУ,ОНЫҢ ОБЪЕКТИВТІК КАТЕГОРИЯ ТҮРІНДЕГІ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ТАБИҒАТЫНА ҚАЙШЫ
КЕЛМЕЙДІ. СЕБЕБІ,”МЕМЛЕКЕТТІК БЮДЖЕТ” ТЕРМИНІ ӨЗ СИПАТЫНА БАЙЛАНЫСТЫ ЕКІ
ӘРТҮЛІ ТҮСІНІКТЕ ҚОЛДАНЫЛАДЫ, БІРІНШІСІ-БӨЛІП ТҰРАТЫН ҚАТЫНАС САЛАСЫНА
ЖАТАДЫ,ЕКІНШІСІ-АДАМЗАТ ІС-ӘРЕКЕТ ПРОЦЕСІНДЕ ПАЙДАЛАНАТЫН ОБЪЕКТИВТІК
ФОРМАНЫ КӨРСЕТЕДІ. МЕМЛЕКЕТТІК БЮДЖЕТТІҢ ЕЛДІҢ НЕГІЗГІ ҚАРЖЫ ЖОСПАРЫ
РЕТІНДЕ БОЛУЫ БЮДЖЕТТІК ҚАТЫНАСТЫҢ ЕРЕКШЕЛІГІНЕ БАЙЛАНЫСТЫ, ЯҒНИ ҚОҒАМДЫҚ
ӨНІМДІ ҚҰНДЫҚ БӨЛІСТІҢ АЙРЫҚША САЛАСЫ РЕТІНДЕ. СОНДЫҚТАН, ЭКОНОМИКАЛЫҚ
КАТЕГОРИЯ ТҮРІНДЕ МЕМЛЕКЕТТІК БЮДЖЕТТІҢ ОБЪЕКТИВТІК ТАБИҒАТЫНЫҢ МӘНІН ОҚЫП
БІЛУ ЖӘНЕ ОНЫ БЮДЖЕТТІК ҚАТЫНАСТЫ ПАЙДАЛАНУДЫҢ ФОРМАСЫН КӨРСЕТЕТІН ҚАРЖЫ
ЖОСПАР РЕТІНДЕГІ ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 Қазақстан Республикасының бюджеттік жүйесі және оның сараптамасы
1. БЮДЖЕТ ТҮСІНІГІ, ТҮРЛЕРІ ЖӘНЕ ОНЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ
МАЗМҰНЫ ... ... ... ... ... ..6
1.2 Бюджетті басқару, жоспарлау және оның қызмет ету
принциптері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 24
2 Қазақстан Республикасының бюджетін қалыптастырудың заңдық құқықтық
мәселелері
2.1 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БЮДЖЕТТІК
ҮДЕРІСІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...42
2.2 Қазақстан Республикасының 2009-2011 жылдарға арналған республикалық
бюджеті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..48
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 53
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... 56
Кіріспе
КЕЗ-КЕЛГЕН МЕМЛЕКЕТТІҢ ҚАРЖЫЛЫҚ ЖҮЙЕСІНІҢ ОРТАЛЫҚ БУЫНЫ ОНЫҢ БЮДЖЕТ
ЖҮЙЕСІ БОЛЫП ТАБЫЛАДЫ. БҰЛ БІТІРУ ЖҰМЫСЫМНЫҢ ӨЗЕКТІЛІГІ: МЕМЛЕКЕТТІҢ
НЕГІЗГІ ҚАРЖЫЛЫҚ ҚҰЖАТЫ БОЛЫП ТАБЫЛАТЫН РЕСПУБЛИКАЛЫҚ БЮДЖЕТТІ
ҚАЛЫПТАСТЫРУ, БАҚЫЛАУ, БАҒАЛАУ, ЖОСПАРЛАУ ЖӘНЕ ҚЫЗМЕТ ЕТУІН ҚАДАҒАЛАУ
БЕКІТУ. АҒЫМДАҒЫ БЮДЖЕТ БӨЛІМДЕРІН ТАЛДАУ НЕГІЗІНДЕ ЗАҢДЫҚ-ҚҰҚЫҚТЫҚ
АСПЕКТІЛЕРІН АНЫҚТАП, ҚАЖЕТТІ ТЕОРИЯЛЫҚ ПРАКТИКАЛЫҚ ҰСЫНЫСТАР ЕНГІЗУ.
ЭКОНОМИКАЛЫҚ ДАМУЫ КӨБІНЕСЕ МЕМЛЕКЕТТІҢ ҚАРЖЫ ЖҮЙЕСІНІҢ ЖАҒДАЙЫНА
БАЙЛАНЫСТЫ. МЕМЛЕКЕТТІҢ ДАМУЫНДАҒЫ ҚАРЖЫЛЫҚ НЕСИЕЛІК БЮДЖЕТТІК ҚАРЫМ-
ҚАТЫНАСТЫҢ РӨЛІ, ОРНЫ ЖӘНЕ МӘНІ ӨТЕ МАҢЫЗДЫ ЕКЕНІ БЕЛГІЛІ, СЕБЕБІ ЖАЛПЫ
ІШКІ ӨНІМНІҢ ӨСУ ҚАРҚЫНЫ, ЖҰМЫССЫЗДЫҚ ПЕН ИНФЛЯЦИЯНЫҢ ДЕҢГЕЙІ ЖӘНЕ Т.Б.
Жұмыстың кіріспесінде тақырыптық, теориялық-әдістемелік негізі
қаланып, мақсаты мен міндеттері айқындалған.
Бірінші бөлімде бюджет түсінігі, түрлері және бюджеттік жүйенің
экономикалық мазмұны жан-жақты қарастырылған. Сонымен бірге бюджеттік
үдерісті басқару, жоспарлау және оның қызметі мәселелері нақты зерттелген.
Екінші бөлімде Қазақстан Республикасының бюджетін қалыптастырудың
заңдық-құқықтық мәселелері аясында мемлекеттік бюджет үдерісі 2009-2011
жылдарға арналған республикалық бюджет негізінде сарапталып, оны жетілдіру
бойынша нақты ұсыныстар жасалған. Айта кету керек, республика тәжірибесінде
алғашқы рет қолға алынған үш жылдық бюджеттің қалыптасу мәселелері кәсіби
деңгейде қарастырылған.
Сонымен қатар, екінші бөлімде Қазақстан Республикасының бюджетін
қалыптастырудың заңдық құқықтық мәселелері Қазақстан Республикасы бүкіл
қаржы жүйесін реформалау, оның негізгі тармағы- бюджеттік жүйені күрделі
түрде қайта құруын мәжбүр етті. Сол реформалаудың логикалық жалғасы- ол
жаңа бюджеттік заңнама жасау және қабылдау. Нәтижесінде 2009-2011 жылдарға
арналған Бюджет кодксі нормалары әзірленді.
ЖАҢА ҮШ ЖЫЛДЫҚ БЮДЖЕТТІК КОДКСТІҢ ЕРЕЖЕЛЕРІ БІЗДІҢ РЕСПУБЛИКАМЫЗДЫҢ
БҮГІНГІ КҮНГІ ҚАРЖЫЛЫҚ-ҚАТЫНАСПЕН ЖАЛПЫ БЮДЖЕТТІК САЯСАТТЫҚ ДАМУ ЖАҒДАЙЫН
КӨРСЕТЕДІ.
ЖАҢА БЮДЖЕТ КОДЕКСІНІҢ НЕГІЗГІ МАҚСАТЫ - МЕМЛЕКЕТТІК ЖОСПАРЛАУДЫҢ ЖАҢА
ЖҮЙЕСІН ЕНГІЗУ, АЛ ОЛ ҚАЗІР ӘЛЕМДЕ КЕҢІНЕН ҚОЛДАНЫЛАТЫН ЖҮЙЕ. БЮДЖЕТТІК
ҮДЕРІСТІҢ: ЖОСПАРЛАУ, ҚАРАСТЫРУ, БЕКІТУ, АНЫҚТАУ, ҚОЛДАНУ ЖӘНЕ ОРЫНДАЛУЫН
БАҚЫЛАУ СОНЫМЕН ҚАТАР, ОЛ БЮДЖЕТ ҚАРАЖАТЫН ӘЛЕУМЕТТІК-ЭКОНОМИКАЛЫҚ
САЯСАТТЫҢ БАСЫМДЫКТАРЫНА СӘЙКЕС ҚОҒАМДЫҚ МАҢЫЗЫ БАР НӘТИЖЕЛЕРГЕ ЖҰМСАУҒА
БАҒЫТТАЛҒАН.
БЮДЖЕТТІҢ БАСТЫ МӘСЕЛЕЛЕРІ: МЕМЛЕКЕТТІК ҚАРАЖАТТАРДЫ ИКЕМДІ ӘРІ
ТИІМДІ ПАЙДАЛАНУҒА, ЖҰМСАУҒА МҮМКІНДІК БЕРЕДІ. СОНЫМЕН ҚАТАР ҮШ ЖЫЛДЫҚ
БЮДЖЕТТІҢ АРҚАСЫНДА МЕМЛЕКЕТ БҰРЫНҒЫҒА ҚАРАҒАНДА ТЕҢГЕРІМДІРЕК ЭКОНОМИКАЛЫҚ
ЖӘНЕ ӘЛЕУМЕТТІК САЯСАТ ЖҮРГІЗЕ АЛАДЫ, МҰНЫҢ ӨЗІ ЕЛДІҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ДАМИ
ТҮСУІ МЕН ҚАЗАҚСТАН ХАЛҚЫНЫҢ ӘЛ-АУҚАТЫН ЖАҚСАРА ТҮСУІНЕ МҮМКІНДІК БЕРЕДІ.
БЮДЖЕТТІҢ ТАҒЫ БІР АРТЫҚШЫЛЫҒЫ, ОЛ МЕМЛЕКЕТТІК ОРГАНДАРДЫҢ БЮДЖЕТТІҢ
АҒЫМДАҒЫ ЖЫЛҒЫ МІНДЕТТЕМЕЛЕРІН БЕКІТУІНЕ ЖӘНЕ ТІРКЕТУІНЕ ЖАҒДАЙ ЖАСАЙДЫ. ОЛ
ӘСІРЕСЕ ТЕХНОЛОГИЯЛЫҚ ЖАҒЫНАН ДАЙЫНДАЛУ МЕРЗІМІ БІР ЖЫЛДАН АСАТЫН ЖӘНЕ
ҚЫЗМЕТ КӨРСЕТУ МЕРЗІМІ БІР ЖЫЛ ШЕҢБЕРІНЕН ШЫҒЫП КЕТЕТІН ТАУАРЛАР САТЫП
АЛУҒА НЕГІЗДЕЛГЕН ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ ЖОБАЛАР МЕН БАҒДАРЛАМАЛАРҒА ҚАТЫСТЫ. ОРТА
МЕРЗІМДІ БЮДЖЕТТІК ЖОСПАРЛАУДЫҢ КЕЛЕСІ БІР ЕРЕКШЕЛІГІ – ОЛ ҰЗАҚ МЕРЗІМДІ
МІНДЕТТЕМЕЛЕР ҚАБЫЛДАУ МҮМКІНДІГІ, ЖЫЛ САЙЫН ШАРТТАРДЫ ҚАЙТА ЖАСАУ МЕН
ТЕНДЕРЛЕР ӨТКІЗУ ҚАЖЕТТІГІ ЖОЙЫЛАТЫНДЫҚТАН, ОНЫҢ ӨЗІ БЮДЖЕТ ҚАРАЖАТЫНЫҢ
ИГЕРІЛУ ДЕҢГЕЙІНЕ ОҢ ӘСЕР ЕТЕТІН БОЛАДЫ.
ДЕГЕНМЕН, ОСЫ БЮДЖЕТТІК ЖҮЙЕНІ ТЕРЕҢІРЕК ЗЕРТТЕГЕН КӨПТЕГЕН
ОҚЫМЫСТЫЛАР ОНЫҢ ӘР ТҮРЛІ АСТАРЛАРЫН ҚАРАСТЫРА ОТЫРЫП, ТҮРЛІШЕ ТҮСІНДІРЕДІ.
МӘСЕЛЕН, КЛАССИКАЛЫҚ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ТЕОРИЯНЫҢ ӨКІЛДЕРІ БЮДЖЕТТІК ЖҮЙЕ
ТҮСІНІГІНЕ КЕЛЕСІДЕЙ АНЫҚТАМА БЕРЕДІ: БЮДЖЕТ ЖҮЙЕСІ КЕЗ-КЕЛГЕН МЕМЛЕКЕТТІҢ
ЕРЕКШЕЛІКТЕРІН, ОНЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК-ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЖӘНЕ МЕМЛЕКЕТТІК ҚҰРЫЛЫМЫН
КӨРСЕТЕТІН КҮРДЕЛІ МЕХАНИЗМ. БҰЛ ЖҮЙЕ КЕЗ-КЕЛГЕН МЕМЛЕКЕТТІ СИПАТТАЙТЫН
ӘЛЕУМЕТТІК-ЭКОНОМИКАЛЫҚ, ҚҰҚЫҚТЫҚ ЖӘНЕ БАСҚА ДА ЕРЕКШЕЛІКТЕРДІҢ ЖИЫНТЫҒЫНЫҢ
НЕГІЗІНДЕ ҚҰРЫЛАДЫ.
ӨЗ ЗЕРТТЕУЛЕРІНДЕ В.Н. РАДИОНОВА БЮДЖЕТ ЖҮЙЕСІН ЭКОНОМИКАЛЫҚ
ҚАТЫНАСТАР МЕН ЗАҢ НОРМАЛАРЫНА НЕГІЗДЕЛГЕН, ӨЗАРА ЗАҢМЕН БЕЛГІЛЕНГЕН
АРАҚАТЫНАСЫ БАР МЕМЛЕКЕТ БЮДЖЕТТЕРІНІҢ БАРЛЫҚ ТҮРЛЕРІНІҢ ЖИЫНТЫҒЫ – ДЕП
АТАП КӨРСЕТЕДІ.[4] А. ХУДЯКОВ ЗАҢДЫ ТҰРҒЫДАН БЮДЖЕТ ЖҮЙЕСІН – БЕРІЛГЕН
МЕМЛЕКЕТ АУМАҒЫНДА ҚЫЗМЕТ ЕТЕТІН, ӘР ТҮРЛІ ДЕҢГЕЙЛІ БЮДЖЕТТЕРДІҢ ЖИЫНТЫҒЫ
ДЕП ҚАРАСТЫРАДЫ. [5]
ОТАНДЫҚ ОҚЫМЫСТЫЛАРДЫҢ КӨЗҚАРАСТАРЫ ДА ОСЫҒАН КЕЛІП САЯДЫ. АТАП
АЙТСАҚ, А.Б.ЗЕЙНЕЛГАБДИННІҢ ҒЫЛЫМИ ЗЕРТТЕУЛЕРІНДЕ ҚАРАСТЫРЫЛЫП ОТЫРҒАН
ТҮСІНІККЕ КЕЛЕСІДЕЙ АНЫҚТАМА БЕРІЛЕДІ: БЮДЖЕТ ЖҮЙЕСІ БЮДЖЕТТІК ҚАТЫНАСТАР
НЫСАНДАРЫНЫҢ ЖИЫНТЫҒЫН, БЮДЖЕТ ТҮРЛЕРІН (РЕСПУБЛИКАЛЫҚ ЖӘНЕ ЖЕРГІЛІКТІ
БЮДЖЕТ), ОНЫ ҚҰРУ, АТҚАРЫЛУ, СОНЫМЕН ҚАТАР ҚАРЖЫЛЫҚ ЖӘНЕ БАСҚА ДА БАСҚАРУ
ОРГАНДАРЫНЫҢ ЖИЫНТЫҒЫН БІЛДІРЕДІ. АЛ БЮДЖЕТТІК ҚАТЫНАСТАРДЫҢ ЖИЫНТЫҒЫ
БЮДЖЕТ ЖҮЙЕСІНІҢ НЕГІЗІН ҚҰРАЙДЫ. БЮДЖЕТ ЖҮЙЕСІНІҢ ҚОНДЫРМАСЫ БЮДЖЕТ
ТҮРЛЕРІН БАСҚАРУДЫҢ ӘР ТҮРЛІ ӘДІСТЕРІ МЕН ТӘСІЛДЕРІН ҚОЛДАНУ НЕГІЗІНДЕ
БЮДЖЕТТЕРДІҢ ҚҰРЫЛУЫН, ҚАРАСТЫРЫЛУЫН, БЕКІТІЛУІН ЖҮЗЕГЕ АСЫРАТЫН ЖӘНЕ
БЮДЖЕТТІК ҚАТЫНАСТАР НЫСАНЫН АНЫҚТАЙТЫН ҚАРЖЫЛЫҚ ЖӘНЕ БАСҚА ДА БАСҚАРУ
ОРГАНДАРЫ БОЛЫП ТАБЫЛАДЫ. [6]
ЭКОНОМИКАЛЫҚ СОНЫМЕН ҚАТАР ҚАРЖЫЛЫҚ ОЙДЫҢ ТҰРАҚТЫ ДАМУЫМЕН БАЙЛАНЫСТЫ
ӨЗГЕРТУЛЕР МЕН ТОЛЫҚТЫРУЛАРДЫ ЕНГІЗУДІ ЕСКЕРЕ ОТЫРЫП,
В.Д. МЕЛЬНИКОВ ӨЗ ЕҢБЕКТЕРІНДЕ БЮДЖЕТ ЖҮЙЕСІ – БҰЛ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЖӘНЕ ЗАҢДЫ
НОРМАЛАРҒА НЕГІЗДЕЛГЕН ЖЕКЕ ДЕРБЕС БЮДЖЕТТЕРДІҢ ЖИЫНТЫҒЫ ДЕП ҚАРАСТЫРАДЫ.
[7]
ШЕТЕЛДІК ЖӘНЕ ОТАНДЫҚ ҒАЛЫМДАР ҰСЫНҒАН БЮДЖЕТ ЖҮЙЕСІНІҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ
МӘНІН АШАТЫН ТЕОРИЯЛЫҚ ЗЕРТТЕУЛЕРДІ САРАЛАУ НЕГІЗІНДЕ КЕЛЕСІДЕЙ ТҰЖЫРЫМ
ЖАСАУҒА БОЛАДЫ КЕҢ МАҒЫНАДА БЮДЖЕТ ЖҮЙЕСІ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ҚАТЫНАСТАРҒА,
МЕМЛЕКЕТТІК ҚҰРЫЛЫМНЫҢ СӘЙКЕС ТҮРІНЕ НЕГІЗДЕЛГЕН, ОРТАЛЫҚТАНДЫРЫЛҒАН ЖӘНЕ
ОРТАЛЫҚТАНДЫРЫЛМАҒАН БЮДЖЕТТЕРДІҢ ЖИЫНТЫҒЫН БІЛДІРЕДІ. ТАР МАҒЫНАДА БЮДЖЕТ
ЖҮЙЕСІ МЕМЛЕКЕТТІҢ БАРЛЫҚ БЮДЖЕТТЕРДІҢ ЖИЫНТЫҒЫ РЕТІНДЕ ҚАРАСТЫРЫЛАДЫ.
СОНЫМЕН, БЮДЖЕТТІҢ САНҚЫРЛЫ МАҢЫЗЫН ЕСКЕРЕ ОТЫРЫП ЖӘНЕ ОСЫ САЛАДАҒЫ
БЕЛГІЛІ ҒАЛЫМДАРДЫҢ ЗЕРТТЕУЛЕРІН ТҰЖЫРЫМДАЙ ОТЫРЫП, ӨЗ ТАРАПЫМЫЗДАН АТАЛМЫШ
ҰҒЫМҒА КЕЛЕСІДЕЙ АНЫҚТАМА БЕРЕМІЗ: БЮДЖЕТ ЖҮЙЕСІ МЕМЛЕКЕТТЕГІ БИЛІКТІҢ
ТҮРЛІ ДЕҢГЕЙЛЕРІ БОЙЫНША ӨЗДЕРІНІҢ НЕГІЗГІ ФУНКЦИЯЛАРЫ МЕН ӨКІЛЕТТІКТЕРІН
ЖҮЗЕГЕ АСЫРУҒА БАҒЫТТАЛҒАН ҚАТЫНАСТАРДЫҢ ЖИЫНТЫҒЫ.
БЮДЖЕТТІК ҚҰРЫЛЫМҒА ҚАТЫСТЫ БЮДЖЕТ ЖҮЙЕСІ ҰЙЫМДАСТЫРУШЫЛЫҚ БӨЛІМШЕЛЕРГЕ
НЕМЕСЕ ДЕҢГЕЙЛЕРГЕ БӨЛІНЕДІ. ЖОҒАРЫДА АЙТЫП ӨТКЕНІМІЗДЕЙ, ОНЫҢ НЕГІЗІНДЕ
ЕЛДІҢ МЕМЛЕКЕТТІК ҚҰРЫЛЫМЫ ЖАТЫР.
1 Қазақстан Республикасының бюджеттік жүйесі және оның сараптамасы
1.1 БЮДЖЕТ ТҮСІНІГІ, ТҮРЛЕРІ ЖӘНЕ ОНЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МАЗМҰНЫ
БЮДЖЕТ–ОЛ ЖАЛПЫ ҚАРЖЫ КАТЕГОРИЯҒА ҚАРАҒАНДА БӨЛЕК, ЕРЕКШЕ ТҰРҒАН
ЭКОНОМИКАЛЫҚ КАТЕГОРИЯ. ОНЫҢ ҚАРЖЫДАН ЕРЕКШЕЛІГІ ТЕК ҚАНА АБСТРАКЦИЯНЫҢ
БАСҚА ДЕНГЕЙІ МЕН ҚАРЖЫЛЫҚ БАЙЛАНЫСТЫҢ ӘР ТҮРЛІ ДӘРЕЖЕДЕ БОЛУЫНА
БАЙЛАНЫСТЫ. СОНДЫҚТАН, КӨПТЕГЕН ҚАРЖЫЛЫҚ БАЙЛАНЫСТАРДЫҢ ІШІНДЕ БІР–БІРІНЕН
ЕРЕКШЕ ТҰРАТЫН БӨЛЕК АРНАЙЫ САЛАЛАРДЫ БӨЛІП ШЫҒАРУҒА БОЛАДЫ. СОНДАЙ БІР
ЕРЕКШЕ БАЙЛАНЫС ҚОҒАМДЫҚ ҚҰНДЫЛЫҚ ӨНІМ БӨЛУ АУМАҒЫНДА МЕМЛЕКЕТ ПЕН ЗАҢДЫ
ЖӘНЕ ЖЕКЕ ТҰЛҒАЛАР АРАСЫНДАҒЫ ҚАРЖЫЛЫҚ ҚАРЫМ–ҚАТЫНАС БОЛЫП ТАБЫЛАДЫ.
БҰНДАЙ ҚАРЖЫЛЫҚ ҚАРЫМ–ҚАТЫНАСТЫҢ ЖАЛПЫ БЕЛГІСІ, БІРІНШІДЕН, ОЛАР
МЕМЛЕКЕТТІҢ ҚАТЫСУЫМЕН БОЛАТЫН ҚҰНДЫЛЫҚ БӨЛУ ПРОЦЕСІНДЕ ОРЫН АЛУЫ,
ЕКІНШІДЕН, ЖАЛПЫ МЕМЛЕКЕТТІК ФУНКЦИЯЛАРДЫ АТҚАРУҒА АРНАЛҒАН
ОРТАЛЫҚТАНДЫРЫЛҒАН АҚША ҚАРАЖАТТАР ҚОРЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУ МЕН ПАЙДАЛАНУЫНА
БАЙЛАНЫСТЫ. ОСЫНДАЙ БАРЛЫҚ ҚАРЖЫЛЫҚ ҚАРЫМ–ҚАТЫНАС МЕМЛЕКЕТТІК БЮДЖЕТ ДЕГЕН
ТҮСІНІКТІҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МАЗМҰНЫН ҚҰРАДЫ.
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БЮДЖЕТТІК КОДЕКСІНІҢ 4-БАБЫНДА БЮДЖЕТКЕ
КЕЛЕСІДЕЙ ТҮСІНІК БЕРІЛГЕН: БЮДЖЕТ – ОЛ МЕМЛЕКЕТТІҢ МІНДЕТТЕРІ МЕН
ФУНКЦИЯЛАРЫН ІСКЕ АСЫРУЫН ҚАРЖЫЛЫҚ ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУГЕ АРНАЛҒАН АҚША ҚОРЫ.
БЮДЖЕТТІҢ ФОРМАСЫ – ҚАРЖЫЛЫҚ ЖОСПАР, МАТЕРИАЛДЫҚ НЕГІЗГІ –
ОРТАЛЫҚТАНДЫРЫЛҒАН ҚОР, ЭКОНОМИКАЛЫҚ НЕГІЗІ – ЖАЛПЫ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ҚАРЫМ
–ҚАТЫНАС, ЗАҢНАМАЛЫҚ БЕЛСЕНДІРУІ ЗАҢ.
БЮДЖЕТ ӘР МЕМЛЕКЕТКЕ ӨЗІНІҢ ЭКОНОМИКАЛЫ, ӘЛЕУМЕТТІК ЖӘНЕ САЯСАТТЫҚ
ФУНКЦИЯЛАРЫН ОРЫНДАУҒА ОБЪЕКТИВТІК АҚШАЛАЙ ТҮРДЕ ҚАЖЕТТІ. БЮДЖЕТ ҚАЙ
МЕМЛЕКЕТТІКІ БОЛМАСАДА МАЗМҰНДАРЫ БІРЫҢҒАЙ КАТЕГОРИЯЛАРДАН ҚАЛЫПТАСАДЫ,
ЯҒНИ САЛЫҚ, ЗАЙЫМДАР, ШЫҒЫН ЖӘНЕ ТАҒЫ БАСҚАЛАРЫ, СОНЫМЕН ҚАТАР ОЛАР БІР
ҚОҒАМДЫҚ – ЭКОНОМИКАЛЫҚ ФОРМАЦИЯДАН БАСҚА ФОРМАЦИЯҒА АУЫССА ДА ӨЗДЕРІНІҢ
МАЗМҰНЫН ӨЗГЕРТПЕЙДІ. ДӘЛ ОСЫ ҰҒЫМ БЮДЖЕТТІ ЭКОНОМИКАЛЫҚ КАТЕГОРИЯ ДЕП
ДӘЛЕЛДЕЙДІ. СОНДЫҚТАН, БЮДЖЕТТІҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ТҮБІ БАСҚА ДА ЭКОНОМИКАЛЫҚ
КАТЕГОРИЯЛАРҒА САЙ АҚША ТҮРІНДЕГІ ЖӘНЕ СОҒАН СӘЙКЕС МАТЕРИАЛДЫ НЕГІЗГІ БАР
ӨНДІРІСТІК ҚАРЫМ – ҚАТЫНАСТА ЖАТЫР.
БЮДЖЕТ ҚАРЖЫ ЖҮЙЕСІНІҢ ОРТАЛЫҚ ТІЗБЕГІ БОЛҒАНДЫҚТАН, ОЛ СОЛ ҚАРЖЫНЫҢ
БАРЛЫҚ НЕГІЗГІ, САПАЛЫ СИПАТТАМАЛАРЫНА САЙ. БАСҚАША АЙТҚАНДА, ЕГЕРДЕ
ҚАРЖЫ ЖАЛПЫ АҚША ҚАРЫМ–ҚАТЫНАС ЖҮЙЕСІ БОЛСА, ЯҒНИ МЕМЛЕКЕТТІК
ОРТАЛЫҚТАНДЫРЫЛҒАН АҚША ҚОРЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУ ЖӘНЕ ПАЙДАЛАНУ ПРОЦЕСІ, ОНДА
БЮДЖЕТ ӨЗ АЛДЫНА АҚША ҚАРЫМ–ҚАТЫНАС ЖҮЙЕСІН ҚҰРАДЫ, ЯҒНИ БЮДЖЕТТІК ҚОРДЫ
ҚАЛЫПТАСТЫРУ ЖӘНЕ ПАЙДАЛАНУ ПРОЦЕСІ. БЮДЖЕТТІК ҚОР КӨПТЕГЕН ҚОҒАМДЫҚ
ҚАЖЕТТІЛІК ШЫҒЫНДАРДЫ (ӘЛЕУМЕТТІК, ҚОРҒАНЫС,Т.Б.) ҚАРЖЫЛАНДЫРУҒА АРНАЛҒАН
ОРТАЛЫҚТАНДЫРЫЛҒАН АҚША ҚОРЫ. [1]
ЭКОНОМИКАЛЫҚ ӘДЕБИЕТ (ЗАҢДАР, МОНОГРАФИЯЛАР, ОҚУЛЫҚТАР, ҒЫЛЫМИ
МАҚАЛАЛАР) БЕТТЕРІНДЕ БЮДЖЕТ ТЕРМИНІ ӘР ТҮРЛІ ҰҒЫМДА ПАЙДАЛАНАДЫ, МЫСАЛЫ,
АҚША ҚАРАЖАТТАРЫНЫҢ КІРІСІ МЕН ШЫҒЫСЫ ФОРМАСЫНДА НЕМЕСЕ АҚША ҚАРАЖАТТАРЫНЫҢ
НЕГІЗГІ ОРТАЛЫҚТАНДЫРЫЛҒАН ҚОРЫ РЕТІНДЕ. ОСЫҒАН ҚОСА, ӘДЕБИЕТТЕ МЕМЛЕКЕТТІК
БЮДЖЕТКЕ ТАҒЫ ДА КЕЛЕСІДЕЙ АНЫҚТАМА БЕРІЛГЕН: БЮДЖЕТ – ОЛ ҚАРЖЫЛЫҚ ЖОСПАР;
БЮДЖЕТ – ОЛ БАҚАРУШЫЛЫҚ ЖОСПАР ; БЮДЖЕТ – ОЛ ЗАҢНАМАЛЫҚ ҚҰЖАТ ; БЮДЖЕТ ОЛ –
КОМУНИКАЦИЯ ҚҰРАЛЫ ; БЮДЖЕТ ОЛ – БЮДЖЕТТІК САЛЫҚ САЯСАТТЫ ДӘЛЕЛДЕЙТІН
ҚҰЖАТ ДЕГЕН. БІРАҚ, БЮДЖЕТТІК САЛЫҚ САЯСАТЫНЫҢ МАЗМҰНЫ ӨТЕ КЕҢ, СЕБЕБІ ОҒАН
МЕМЛЕКЕТТІК БАСҚАРУ ОРГАНДАРЫНЫҢ НЕГІЗГІ ФУНКЦИЯЛАРЫ, МЕМЛЕКЕТТІҢ
ӘЛЕУМЕТТІК – ЭКОНОМИКАЛЫҚ ДАМУЫ МЕН ФИСКАДЫҚ САЯСАТТЫҢ КӨРСЕТКІШТЕРІ,
БЮДЖЕТТІҢ КӨРСЕТКІШТЕРІ ТАҒЫ БАСҚА КӨРСЕТКІШТЕРІ МЕН ЕРЕЖЕЛЕР КІРЕДІ.
БЮДЖЕТ ДЕГЕН КӨПТЕГЕН ҰҒЫМҒА СҮЙЕНЕ ОТЫРЫП, ОЛ КЕЛЕСІДЕЙ
ТҮСІНІКТЕМЕЛЕРДЕН ҚАЛЫПТАСАДЫ ДЕП АЙТУҒА БОЛАДЫ:
- ОЛ, ӨЗ АЛДЫНДА ЖЕКЕ БІР ЭКОНОМИКАЛЫҚ КАТЕГОРИЯ ;
- ОЛ, МЕМЛЕКЕТТІҢ АҚША ҚАРАЖАТТАРЫНЫҢ ОРТАЛЫҚТАНДЫРЫЛҒАН ҚОРЫ;
- ОЛ, ЭКОНОМИКАНЫ РЕТТЕУГЕ АРНАЛҒАН ҚҰРАЛ ( БЮДЖЕТТІК МЕХАНИЗМ
АРҚЫЛЫ);
- ОЛ, МЕМЛЕКЕТТІҢ НЕГІЗГІ ҚАРЖЫ ЖОСПАРЫ ;
- ОЛ, БАРЛЫҚ БЮДЖЕТТІК ҚАРЫМ – ҚАТЫНАСҚА ҚАТЫСУШЫЛАР МІНДЕТТІ
ТҮРДЕ
ОРЫНДАЙТЫН ЗАҢ.
БЮДЖЕТ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ҚАРЫМ – ҚАТЫНАСҚА НЕГІЗДЕЛГЕНДІКТЕН ОБЪЕКТИВТІК
ТҮРДЕ СИПАТТАЛАДЫ. ӨЗ АЛДЫНА БЮДЖЕТТІК САЛА БОЛУЫ АДАМЗАТТЫҢ СУБЪЕКТИВТІК
ПІКІРІНЕ БАЙЛАНЫСТЫ ЕМЕС, ЕҢ АЛДЫМЕН ОЛ ҚОҒАМДЫҚ ӨНДІРІСТІҢ ДАМУЫНА КЕРЕКТІ
ОРТАЛЫҚТАНДЫРЫЛҒАН РЕСУРСТАРҒА, МЕМЛЕКЕТТІҢ ТАБИҒАТЫ МЕН ФУНКЦИЯЛАРЫНАН
ТУАТЫН ОБЪЕКТИВТІК ҚАЖЕТТІЛІККЕ БАЙЛАНЫСТЫ. АҚША ҚАРАЖАТТАРЫ РЕСУРСТАРЫН
ОРТАЛЫҚТАНДЫРУДЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЖӘНЕ САЯСАТТЫҚ МӘНІ ӨТЕ ЗОР, СЕБЕБІ ОЛАР
МЕМЛЕКЕТТІҢ ЖОСПАРЛАҒАН ШАРАЛАРЫН ІСКЕ АСЫРУДЫҢ НЕГІЗГІ ҚҰРАЛЫ, БІРІККЕН
ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЖӘНЕ ҚАРЖЫЛЫҚ САЯСАТТЫ ЖҮРГІЗУГЕ ҚАЖЕТ БОЛЫП ТАБЫЛАДЫ.
СОНДЫҚТАН, БЮДЖЕТ КОДЕКСІНДЕ МЕМЛЕКЕТТІК БЮДЖЕТКЕ МЫНАДАЙ ТҮСІНІК
БЕРІЛГЕН – ОЛ РЕСПУБЛИКАЛЫҚ ЖӘНЕ ЖЕРГІЛІКТІ БЮДЖЕТТЕРДІҢ АРАСЫНДАҒЫ
ҚАРАМА–ҚАРСЫ ӨТЕУ ОПЕРАЦИЯЛАРЫН ЕСЕПТЕМЕГЕНДЕ САРАПТАМАЛЫҚ АҚПАРАТ РЕТІНДЕ
ПАЙДАЛАНАТЫН ЖӘНЕ БЕКІТУГЕ ЖАТПАЙТЫН ҚОСЫНДЫСЫН ҚҰРАЙТЫН ЖАЛПЫ БЮДЖЕТ.
СОНЫМЕН ҚАТАР, МЕМЛЕКЕТТІК БЮДЖЕТ ТЕРМИНІ – МЕМЛЕКЕТ ҚҰРАСТЫРАТЫН ЖӘНЕ
БАСҚАРАТЫН ОРТАЛЫҚТАНДЫРЫЛҒАН БЮДЖЕТТІК ҚОР МАҒЫНАСЫНДА ДА ПАЙДАЛАНАДЫ.
БҮГІНГІ КҮНГІ МЕМЛЕКЕТТІҢ БЮДЖЕТТІ ҚАРЖЫЛЫҚ ҚАРЫМ–ҚАТЫНАСТАҒЫ ӘР ТҮРЛІ
ҚАТЫСУШЫЛАРДЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК–ЭКОНОМИКАЛЫҚ МҮДДЕЛЕРІН ҚАЛЫПТАСТЫРАТЫН КҮРДЕЛІ
ЖӘНЕ КӨП МІНДЕТ АТҚАРАТЫН ҚҰРАЛ.
БЮДЖЕТ АРҚЫЛЫ ОРТАЛЫҚ ПЕН АЙМАҚТАР АРАСЫНДАҒЫ ӘЛЕУМЕТТІК ШЫҒЫНДАР МЕН
САЛЫҚ БӨЛУ, ЕҢБЕКАҚЫ МЕН КІРІС ЖӨНІНДЕГІ ЫМЫРАҒА (КОМПРОМИСС) КЕЛЕДІ,
БЮДЖЕТТІК ДОТАЦИЯЛАР МЕН ТРАНСФЕРТТЕР БӨЛУ АРҚЫЛЫ МЕМЛЕКЕТ ОРТАЛЫҚ ЖӘНЕ
ЖЕРГІЛІКТІ МҮДДЕЛЕРДІ ҚАЛЫПТАСТЫРЫП ІСКЕ АСЫРАДЫ. АЛ БЮДЖЕТ ЭКОНОМИКАЛЫҚ
ҚҰЖАТ РЕТІНДЕ ҚОҒАМНЫҢ САЯСАТТЫҚ ЖӘНЕ ӘЛЕУМЕТТІК ДАМУЫН КӨРСЕТЕДІ.
ҚҰНДЫЛЫҚ БӨЛУДІҢ АЙРЫҚША АУМАҒЫ РЕТІНДЕ БЮДЖЕТ АРНАЙЫ ҚОҒАМДЫҚ МІНДЕТ
АТҚАРАДЫ, ЯҒНИ ОЛ ЖАЛПЫ МЕМЛЕКЕТТІК МҮДДЕЛЕРДІ ҚАРАЖАТТАНДЫРУҒА ҚЫЗМЕТ
ЕТЕДІ. БЮДЖЕТ ҚАРАЖАТТАРЫ АРҚЫЛЫ ӨНДІРІСТІҢ ДАМУЫ МЕН ҰЛҒАЙТУЫНЫҢ
ШЫҒЫСТАРЫ, ҒЫЛЫМИ–ТЕХНИКАЛЫҚ ПЕН ҚОҒАМДЫҚ ӨНДІРІСТІҢ САЛАЛЫҚ ЖӘНЕ АУМАҚТЫҚ
ҚҰРЫЛЫМЫН ЖЕТІЛДІРУ ҚАРАЖАТТАНДЫРЫЛАДЫ, ҰЖЫМДЫҚ ШЫҒЫНДАР
(БІЛІМ БЕРУ, ДЕНСАУЛЫҚ САҚТАУ, ӘЛЕУМЕТТІК САЛА) ЖӘНЕ БАСҚА ДА ШЫҒЫНДАР
ҚАМТАМАСЫЗ ЕТІЛЕДІ.
ҚҰНДЫЛЫҚ БӨЛУДІҢ АЙРЫҚША АУМАҒЫ РЕТІНДЕ БЮДЖЕТ КЕЛЕСІ АРНАЙЫ
БЕЛГІЛЕРМЕН СИПАТТАЛАДЫ :
1. БӨЛУЛІК ҚАРЫМ – ҚАТЫНАСТЫҢ АЙРЫҚША ЭКОНОМИКАЛЫҚ ФОРМАСЫ, ЯҒНИ
МЕМЛЕКЕТ ТАРАПЫНДА ЖАЛПЫ ІШКІ ӨНІМНІҢ БӨЛІГІН ЖИНАУ ЖӘНЕ ОНЫ ҚОҒАМДЫҚ
МҮДДЕНІ ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУГЕ ПАЙДАЛАНУҒА АРНАЛҒАН ;
2.ҰЛТТЫҚ ЭКОНОМИКА САЛАЛАРЫ, АУМАҚ, ЭКОНОМИКА СЕКТОРЛАРЫ ҚОҒАМДЫҚ ІС-
ӘРЕКЕТ САЛАЛАРЫ АРАСЫНДА ҚҰНДЫЛЫҚТЫ ҚАЙТА БӨЛУГЕ АРНАЛҒАН ;
3. ҚҰНДЫЛЫҚ БӨЛУДІҢ ЕРЕКШЕ БІР КЕЗЕҢІН АТҚАРАДЫ, ЯҒНИ ЖАЛПЫ ҚАРЖЫЛЫҚ
ҚАРЫМ–ҚАТЫНАС ТАУАРЛЫҚ – АҚША ҚАРЫМ–ҚАТЫНАСПЕН ТЫҒЫЗ БАЙЛАНЫСТЫ БОЛСА, БҰЛ
АРАДА ҚҰНДЫЛЫҚ БӨЛУ ТАУАРЛЫ ФОРМАДАҒЫ ІШКІ ӨНІМ ҚОЗҒАЛЫСЫМЕН ТІКЕЛЕЙ
БАЙЛАНЫСТЫ ЕМЕС ЖӘНЕ ОДАН БЕЛГІЛІ МӨЛШЕРДЕ БӨЛЕК АТҚАРЫЛАДЫ ;
1.БЮДЖЕТТІК БӨЛУ ПРОПОРЦИЯЛАРЫ МЕН ФОРМАЛАРЫ ӘРБІР ТАРИХИ КЕЗЕҢДЕ
МЕМЛЕКЕТТІҢ ӘЛЕУМЕТТІК–ЭКОНОМИКАЛЫҚ ДАМУЫНЫҢ СҰРАНЫСТАРЫ МЕН МІНДЕТТЕМЕЛЕРІ
БОЙЫНША АНЫҚТАЛАДЫ ;
2.БЮДЖЕТТІК БӨЛУ АУМАҒЫ ҚАРЖЫ ЖҮЙЕСІНІҢ БАСҚА ДА ТІЗБЕКТЕРІ МЕН ӨЗ АРА
ТЫҒЫЗ БАЙЛАНЫСТА, СЕБЕБІ ОЛ ЭКОНОМИКАНЫҢ ҚҰНДЫЛЫҚ ҚҰРЫЛЫМЫ МЕН ЭКОНОМИКАЛЫҚ
ЖӘНЕ ӘЛЕУМЕТТІК ДАМУДЫҢ НЕГІЗГІ БАҒЫТТАРЫН АҚША ҚАРАЖАТТАРЫ МЕН ҚАМТАМАСЫЗ
ЕТУГЕ ӘСЕР ЕТЕДІ.
ЖОҒАРЫДА АЙТЫЛҒАНДАЙ, МЕМЛЕКЕТТІК БЮДЖЕТ БАСҚА ДА БІР ЭКОНОМИКАЛЫҚ
КАТЕГОРИЯ СИЯҚТЫ ӨНДІРІСТІК ҚАРЫМ–ҚАТЫНАСҚА НЕГІЗДЕЛЕДІ ЖӘНЕ ӨЗІНЕ САЙ
МАТЕРИАЛДЫ – ҚҰНДЫЛЫҚ ТҮРІ БАР, БЮДЖЕТТІК ҚАРЫМ–ҚАТЫНАС МАТЕРИАЛДЫ ТҮРДЕ
ОРТАЛЫҚТАНДЫРЫЛҒАН АҚША ҚАРАЖАТТАР ҚОРЫ – БЮДЖЕТТІК ҚОРДА БОЛАДЫ. БҰНЫҢ
НӘТИЖЕСІНДЕ ҚОҒАМДА БОЛЫП ЖАТҚАН НАҚТЫ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ПРОЦЕСТЕР МЕМЛЕКЕТТІҢ
ЖИНАП ЖӘНЕ ПАЙДАЛАНЫП ЖАТҚАН АҚША ҚАРАЖАТТАРЫ КӨЛЕМІ АРҚЫЛЫ КӨРІНЕДІ.
БЮДЖЕТТІК ҚОР (БЮДЖЕТ РЕСУРСТАРЫ) – ОЛ МЕМЛЕКЕТ ТАРАПЫНАН, ОНЫҢ ЖАЛПЫ
МЕМЛЕКЕТТІК ФУНКЦИЯЛАРЫН ОРЫНДАУҒА АРНАЛҒАН, ҚҰНДЫЛЫҚ БӨЛУ САТЫЛАРЫН ӨТКЕН,
ОБЪЕКТИВТІК ЭКОНОМИКАЛЫҚ ФОРМАДАҒЫ ҚОҒАМДЫҚ ӨНІМ МЕН ҰЛТТЫҚ ТАБЫС
ҚОЗҒАЛЫСЫНЫҢ БЕЛГІЛІ БІР ҚҰРАЛЫН ҚҰРАЙДЫ. БЮДЖЕТТІК ҚОРДЫ ҚАЛЫПТАСТЫРУ МЕН
ПАЙДАЛАНУ – ҚҰНДЫЛЫҚТЫ БӨЛУ МЕН ҚАЙТА БӨЛУГЕ БАЙЛАНЫСТЫ СОЛ ҚҰНДЫЛЫҚТЫҢ
ҚОЗҒАЛЫС ПРОЦЕСІН КӨРСЕТЕДІ.
БЮДЖЕТТІК ІС–ӘРЕКЕТ ЖҮРГІЗУ МЕМЛЕКЕТТІҢ ОРТАЛЫҚТАНДЫРЫЛҒАН АҚША
ҚАРАЖАТТАРЫ ҚОРЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУ МЕН ПАЙДАЛАНУЫНА БАЙЛАНЫСТЫ ЖӘНЕ ЕРЕКШЕ
ЭКОНОМИКАЛЫҚ, ҰЙЫМДАСТЫРУШЫЛЫҚ ФОРМАЛАРДЫ ҚОЛДАНУ НЕГІЗІНДЕ ЖҮРГІЗІЛЕДІ.
ЭКОНОМИКАЛЫҚ ФОРМАЛАР ТҮСІНІГІ РЕТІНДЕ ЖАЛПЫ ІШКІ ӨНІМДІ ҚҰНДЫЛЫҚ БӨЛУ
ПРОЦЕСІНІҢ БІР ЖАҚТАРЫН ОБЪЕКТИВТІК ТҮРДЕ КӨРСЕТЕТІН БЮДЖЕТТІҢ КІРІС ЖӘНЕ
ШЫҒЫС КАТЕГОРИЯЛАРЫ АЙТЫЛАДЫ. БҰЛ КАТЕГОРИЯЛАР ӨЗ АЛДЫ АРНАЙЫ ҚОЛДАНЫЛАДЫ,
ЯҒНИ КІРІС – МЕМЛЕКЕТТІ БЮДЖЕТТІК РЕСУРСТАР МЕН (ҚАЖЕТТІ АҚША ҚАРАЖАТТАРЫ
МЕН) ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУГЕ АРНАЛҒАН, АЛ ШЫҒЫС – ЖАЛПЫ МЕМЛЕКЕТТІК ФУНКЦИЯЛАР
ОРЫНДАУДЫ ҚАРАЖАТТАНДЫРУҒА БЮДЖЕТТІК РЕСУРСТАРДЫ БӨЛУГЕ АРНАЛҒАН.
БЮДЖЕТ ІС–ӘРЕКЕТІНІҢ ҰЙЫМДАСТЫРУШЫЛЫҚ ФОРМАЛАРЫ РЕТІНДЕ КІРІСТІҢ
ТҮСІНУІНІҢ НАҚТЫ ТҮРЛЕРІ, ОЛАРДЫҢ КӨЛЕМІН АНЫҚТАЙТЫН ӘДІСТЕР, БЮДЖЕТ
ТАПШЫЛЫҒЫ МЕН ОНЫҢ ШЫҒЫСТАРЫНЫҢ КӨЛЕМІН ЕСЕПТЕЙТІН ТӘСІЛДЕР ПАЙДАЛАНАДЫ.
НЕГІЗІНДЕ, БҰЛ МЕМЛЕКЕТТІҢ АРНАЙЫ ЗАҢНАМАЛАРЫ АКТІЛЕР ҚАБЫЛДАУ АРҚЫЛЫ
РЕТТЕЙТІН БЮДЖЕТТІК ҚАРЫМ–ҚАТЫНАСТЫҢ БЕЛГІЛІ ФОРМАЛАРЫ.[2]
АЛАЙДА, МЕМЛЕКЕТТІК БЮДЖЕТ ІШКІ ӨНІМДІ ҚҰНДЫЛЫҚ БӨЛУ МЕН ҚАЙТА БӨЛУ
ПРОЦЕСІНДЕГІ МЕМЛЕКЕТПЕН ҚОҒАМДЫҚ ӨНДІРІСТІҢ БАСҚА ДА ҚАТЫСУШЫЛАР АРАСЫНДА
БОЛАТЫН АҚША ҚАРЫМ – ҚАТЫНАСҚА БАЙЛАНЫСТЫ ЭКОНОМИКАЛЫҚ КАТЕГОРИЯ. БҰЛ
ҚАРЫМ–ҚАТЫНАС МЕМЛЕКЕТ АҚША ҚАРАЖАТТАРЫНЫҢ ОРТАЛЫҚТАНДЫРЫЛҒАН ҚОРЫН
ҚАЛЫПТАСТЫРУ ЖӘНЕ ОНЫ ЭКОНОМИКАНЫҢ ДАМУЫ МЕН ҚОҒАМДЫҚ МҮДДЕЛЕРДІ ҚАМТАМАСЫЗ
ЕТУГЕ ПАЙДАЛАНУ ЖОЛДАРЫ АРҚЫЛЫ ІСКЕ АСЫРЫЛАДЫ.
БЮДЖЕТТІҢ ӘРЕКЕТ ЕТУІНІҢ БАРЛЫҚ ҰЙЫМДАСТЫРУШЫЛЫҚ ЖӘНЕ ЭКОНОМИКАЛЫҚ
ФОРМАЛАРЫ ЖОСПАРЛЫ ТҮРДЕ ЖҮРГІЗІЛЕДІ, СЕБЕБІ КӨПТЕГЕН МЕНШІК ФОРМАДАҒЫ
ШАРУАШЫЛЫҚ ӨЗ АЛДЫ БОЛЖАМ – ЖОСПАРЛЫҚ ЖҮРГІЗУДІ ТАЛАП ЕТЕДІ. БҰЛ КЕЗЕКТІ
РЕТТЕ, БЮДЖЕТТІК ҚАРЫМ–ҚАТЫНАСТЫҢ ОСЫНДАЙ БОЛЖАМ – ЖОСПАРЛЫҚ ФОРМАДА
ӘРЕКЕТ ЕТУІН ТАЛАП ЕТЕДІ. МЕМЛЕКЕТТІҢ АҚША ҚАРАЖАТТАРЫ ОРТАЛЫҚТАНДЫРЫЛҒАН
ҚОРЫНЫҢ ҚОЗҒАЛЫСЫ ЖОСПАРЛЫҚ ФОРМА МЕН БЮДЖЕТТІК БАЙЛАНЫСТЫҢ ТҰРАҚТЫ СИПАТЫ
НЕГІЗІНДЕ БОЛУЫ БЮДЖЕТТІК БАЙЛАНЫСТАРДЫҢ АРНАЙЫ ҚАРЖЫ ҚҰЖАТЫНДА – БЮДЖЕТТЕ,
ЯҒНИ МЕМЛЕКЕТТІҢ НЕГІЗГІ ҚАРЖЫ ЖОСПАРЫНДА АНЫҚТАЛАДЫ. БҰЛ ҚҰЖАТТА БЮДЖЕТТІҢ
ЭКОНОМИКАЛЫҚ МАЗМҰНЫН ҚҰРАЙТЫН БАРЛЫҚ БӨЛУ ПРОЦЕСТЕРІ ҚАРАСТЫРЫЛҒАН.
НЕГІЗГІ ҚАРЖЫЛЫҚ ЖОСПАРДЫҢ АРНАЙЫ КІРІС ЖӘНЕ ШЫҒЫС БАПТАРЫ МЕМЛЕКЕТТІҢ
АҚША ҚАРАЖАТТАРЫНЫҢ ОРТАЛЫҚТАНДЫРЫЛҒАН ҚОРЫН ПАЙДАЛАНУ БАҒЫТТАРЫ МЕН ОНЫҢ
ҚАЛЫПТАСУ КӨЗДЕРІН КӨРСЕТЕДІ. НЕГІЗГІ ҚАРЖЫ ЖОСПАР МЕМЛЕКЕТТІҢ ЖОСПАРЛЫҚ
ӘРЕКЕТІНІҢ НӘТИЖЕСІ БОЛЫП ТАБЫЛАДЫ, СЕБЕБІ МҰНДА ҚОҒАМНЫҢ БАРЛЫҚ
МҮШЕЛЕРІНІҢ МҮДДЕЛЕРІН АНЫҚТАЙТЫН ЖӘНЕ ОЛАРДЫ ОРЫНДАЙТЫН МЕМЛЕКЕТТІҢ
КҮШ–ЖІГЕРІ ЖАРИЯЛАНАДЫ.
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ПАРЛАМЕНТІ ЖЫЛ САЙЫН ҚАБЫЛДАЙТЫН
РЕСПУБЛИКАЛЫҚ БЮДЖЕТ ЖӨНІНДЕГІ ЗАҢҒА СӘЙКЕС МЕМЛЕКЕТТІҢ НЕГІЗГІ ҚАРЖЫ
ЖОСПАРЫНЫҢ КӨРСЕТКІШТЕРІ ЕШҚАНДАЙ ШАРТСЫЗ ОРЫНДАЛУҒА ТИІСТІ.
ҚАРЖЫ ЖОСПАРЫ РЕТІНДЕ БЮДЖЕТ, БІР ЖАҒЫНАН, ЭКОНОМИКА МЕН БАСҚА ДА
САЛАЛАР ДАМУЫНЫҢ ҚАРЖЫ ЖОСПАРЛАРЫНА НЕГІЗДЕЛЕДІ, ЕКІНШІ ЖАҒЫНАН, КӨБІНЕСЕ
СОЛАРДЫ АНЫҚТАЙДЫ. ОЛ МЕМЛЕКЕТТІК БЮДЖЕТТІҢ ЖАЛПЫ ЭКОНОМИКАҒА БЕЛСЕНДІ
ТҮРДЕ ЫҚПАЛ ЕТУІНЕ ШАРТТАСТЫ, ЯҒНИ НЕГІЗГІ ҚАРЖЫЛЫҚ ЖОСПАР БАРЛЫҚ ҰЛТТЫҚ
ЭКОНОМИКАНЫҢ БЮДЖЕТІ БОЛЫП ТАБЫЛАДЫ. МАТЕРИАЛДЫҚ ӨНДІРІСТІҢ ДАМУЫН
ЫНТАЛАНДЫРУШЫ РЕТІНДЕ ДЕ МЕМЛЕКЕТТІК БЮДЖЕТТІҢ РӨЛІ ӨТЕ ЗОР. БЮДЖЕТ
ҚАРАЖАТТАРЫ ЖЕКЕ (БӨЛЕК ШАРУАШЫЛЫҚ СУБЪЕКТІЛЕРІ) ЖӘНЕ ҚОҒАМДЫҚ (БАРЛЫҚ
ҰЛТТЫҚ ШАРУАШЫЛЫҚ) НЕГІЗГІ ҚОРЛАР АЙНАЛЫМДЫЛЫҒЫН ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУГЕ ДЕ
ПАЙДАЛАНАДЫ.
МЕМЛЕКЕТТІҢ БЮДЖЕТТІК – САЛЫҚ САЯСАТЫНДА ҚАРЖЫЛЫҚ ЖОСПАР – БЮДЖЕТ
АРҚЫЛЫ ІСКЕ АСЫРЫЛАДЫ. МЕМЛЕКЕТТІҢ БЮДЖЕТТІК – САЛЫҚ САЯСАТЫ - ОЛ ХАЛЫҚТЫҢ
АУҚАТТЫЛЫҒЫН ЖОҒАРЛАТУ МЕН ЭКОНОМИКАЛЫҚ ДАМУДЫ ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУГЕ АРНАЛҒАН
ІС–ӘРЕКЕТІ. БҰЛ САЯСАТ – ЕЛІМІЗДЕГІ ЖҰМЫССЫЗДЫҚТЫ ҚЫСҚАРТУ, ИНФЛЯЦИЯНЫҢ
ҚАРҚЫНЫН ТӨМЕНДЕТУ МЕН БАСҚА ДА ОСЫНДАЙ МӘСЕЛЕЛЕРДІ ШЕШУІН ҚАМТАМАСЫЗ
ЕТУГЕ БАҒЫТТАЛҒАН.
ОСЫНДАЙ КҮРДЕЛІ МӘСЕЛЕЛЕРДІ ШЕШУГЕ ЖӘНЕ ЕЛІМІЗДІҢ ЖАЛПЫ ЭКОНОМИКА
ЖҮЙЕСІНЕ ӘСЕР ЕТУ ҮШІН МЕМЛЕКЕТ ӨЗ ҚЫЗМЕТІНДЕ МЕМЛЕКЕТТІК ҚАРЖЫ БАСҚАРУДЫҢ
МЕХАНИЗМДЕРІ МЕН ҚҰРАЛДАРЫН ПАЙДАЛАНАДЫ. БЮДЖЕТ ТАРАПЫНАН НЕГІЗГІ ҚҰРАЛДАР
РЕТІНДЕ МЕМЛЕКЕТТІК КІРІС ПЕН МЕМЛЕКЕТТІК ШЫҒЫС ТАБЫЛАДЫ.
МЕМЛЕКЕТТІК БЮДЖЕТТІҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МАҢЫЗЫ ЖАЛПЫ ҚАРЖЫ МЕН ОНЫҢ
ТІЗБЕКТЕРІНДЕ БІР ТИПТІК ФУНКЦИЯЛАРҒА СӘЙКЕС. СОНДЫҚТАН, МЕМЛЕКЕТТІК
БЮДЖЕТ, БАРЛЫҚ ҚАРЖЫ ЖҮЙЕСІ СЕКІЛДІ БӨЛУ ЖӘНЕ БАҚЫЛАУ ФУНКЦИЯЛАРЫН
АТҚАРАДЫ.
СОНЫМЕН ҚАТАР, ОҒАН КЕЛЕСІ НЕГІЗГІ ФУНКЦИЯЛАР АТҚАРУЫ ТӘНТІ :
- ҰЛТТЫҚ ТАБЫСТЫ ҚАЙТА БӨЛУ;
- ӘЛЕУМЕТТІК САЯСАТТЫ ҚАРЖЫМЕН ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУ ;
- ЭКОНОМИКАНЫ РЕТТЕУ МЕН ЫНТАЛАНДЫРУ ;
- АҚША ҚАРАЖАТТАРЫНЫҢ ОРТАЛЫҚТАНДЫРЫЛҒАН ҚОРЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУ МЕН
ПАЙДАЛАНУЫН БАҚЫЛАУ.
ҰЛТТЫҚ ТАБЫС ПЕН ЖАЛПЫ ІШКІ ӨНІМДЕРДІҢ ҚҰНДЫҚ БӨЛІС ҚҰРАЛЫ РЕТІНДЕ
МЕМЛЕКЕТТІК БЮДЖЕТ ОСЫ ФУНКЦИЯ АРҚЫЛЫ ӨЗІНІҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МАҢЫЗЫН ТІКЕЛЕЙ
ӘЛПЕТТЕЙДІ. БӨЛІС ФУНКЦИЯ АРҚЫЛЫ МЕМЛЕКЕТ АУҚЫМЫНДА АҚША ҚАРАЖАТТАРЫН
ОРТАЛЫҚТАНДЫРУ МЕН ОНЫ ЖАЛПЫ МЕМЛЕКЕТТІК МҰҚТАЖДЫҚТЫ ҚАНАҒАТТАНДЫРУҒА
ПАЙДАЛАНУ ІСКЕ АСЫРЫЛАДЫ. АЛ БАҚЫЛАУ ФУНКЦИЯСЫ МЕМЛЕКЕТ ТАРАПЫНА УАҚЫТЫНДА
ЖӘНЕ ТОЛЫҚ ҚАРЖЫ РЕСУРСТАР ТҮСУІ, ОРТАЛЫҚТАНДЫРЫЛҒАН ҚАРАЖАТТАР БӨЛУІНДЕГІ
ПРОПОРЦИЯЛАР ЖАҒДАЙЫ, СОЛ ҚАРАЖАТТАР ҮНЕМДІ ЖӘНЕ ТИІМДІ ПАЙДАЛАНУ ЖӨНІНДЕ
МӘЛІМДЕЙДІ.
МЕМЛЕКЕТТІК БЮДЖЕТТІҢ БӨЛУ МЕН БАҚЫЛАУ ФУНКЦИЯЛАРЫ БІР БІРІНЕ БӨЛЕК
ЕМЕС, НЕҒҰРЛЫМ БІРІГІП, БІР УАҚЫТТА ІСКЕ АСЫРЫЛАДЫ, СЕБЕБІ БҰЛАРДА
БЮДЖЕТТІК ҚАРЫМ–ҚАТЫНАСТЫҢ БАРЛЫҚ ЖАҒЫ БЕЙНЕЛЕНЕДІ.
БӨЛУ ФУНКЦИЯНЫҢ МАЗМҰНЫ ҚОҒАМДЫҚ ІС–ӘРЕКЕТ САЛАЛАРЫ, АУМАҚТАР,
ЭКОНОМИКА САЛАЛАРЫ АРАСЫНДА ҚАРЖЫ РЕСУРСТАРДЫ ҚАЙТА БӨЛУ ПРОЦЕСІМЕН
АНЫҚТАЛАДЫ. БЮДЖЕТТЕН БАСҚА БІРДЕ БІР ҚҰНДЫЛЫҚ БӨЛУ КАТЕГОРИЯЛАР АҚША
ҚАРАЖАТТАРЫН ОСЫНДАЙ КӨП АСПЕКТІНІ ҚАЙТА БӨЛУ МЕН ЭКОНОМИКАЛЫҚ БАСҚАРУДЫҢ
ӘР ДЕҢГЕЙІНДЕ ІСКЕ АСЫРА АЛМАЙДЫ.
САЛААРАЛЫҚ ҚАЙТА БӨЛУ, БІР ЖАҒЫНАН, ЗАҢДЫ ЖӘНЕ ЖЕКЕ ТҰЛҒАЛАР БЮДЖЕТКЕ
ЕНГІЗЕТІН САЛЫҚТАР МЕН ТӨЛЕМДЕРГЕ, АЛ ЕКІНШІ ЖАҒЫНАН, БЮДЖЕТТІК ҚАРАЖАТТАР
АРҚЫЛЫ ӘР ТҮРЛІ ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ БАҒДАРЛАМАЛАР, АЙНАЛЫС ҚҰРАЛДАР, ОПЕРАЦИЯЛЫҚ
ЖӘНЕ БАСҚА ДА ШЫҒЫНДАРДЫ ҚАРАЖАТТАНДЫРУҒА НЕГІЗДЕЛЕДІ. АУМАҚАРАЛЫҚ ҚАЙТА
БӨЛУ ЛАЙЫҚТЫ МЕМЛЕКЕТТІК БИЛІК ОРГАНДАРЫНА САЛЫҚТАР МЕН КІРІСТЕР БЕКІТУ
ЖӘНЕ БЮДЖЕТТІК РЕТТЕУДІҢ ӘР ТҮРЛІ ФОРМАЛАРЫ АРҚЫЛЫ ЖҮРГІЗІЛЕДІ. МҰНДАЙ ӘДІС
ӘРБІР ӘКІМШІЛІК-АУМАҚТЫҚ БІРЛІКТЕ ОНЫҢ ДАМУЫН ЕЛІМІЗДІҢ
ӘЛЕУМЕТТК–ЭКОНОМИКАЛЫҚ ДАМУ ЖОСПАРЫНА СӘЙКЕС ҚАМТАМАСЫЗ ЕТЕТІН БЮДЖЕТТІК
ҚОР ҚАЛЫПТАСТЫРУЫН ҚАМСЫЗДАНДЫРАДЫ.
АҚША ҚАРАЖАТТАРЫН ӨНДІРІСТІК ЕМЕС САЛАЛАР АРАСЫНДА ҚАЙТА БӨЛУ
МАТЕРИАЛДЫҚ ӨНДІРІС КӘСІПОРЫНДАРДЫҢ ҚАРЖЫ РЕСУРСТАРЫНЫҢ БІР БӨЛІГІН АЛУ
АРҚЫЛЫ ІСКЕ АСЫРЫЛАДЫ. СОДАН КЕЙІН ӨНДІРІСТІК ЕМЕС САЛА МЕКЕМЕЛЕРІН
БЮДЖЕТТІК ҚАРЖЫЛАНДЫРУ ЖҮРГІЗІЛЕДІ. МҰНДАЙ БЮДЖЕТТІК ҚАРЖЫЛАНДЫРУДЫҢ ҰЛТТЫҚ
ТАБЫСТЫ ПАЙДАЛАНУЫНЫҢ ҚҰРЫЛЫМЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУДА РӨЛІ ӨТЕ ЗОР, СЕБЕБІ
МЕМЛЕКЕТТІК БЮДЖЕТ ЭКОНОМИКА СЕКТОРЛАРЫ АРАСЫНДА ҰЛТТЫҚ ТАБЫСТЫ ҚАЙТА
БӨЛУДІҢ МАҢЫЗДЫ ҚҰРАЛЫ БОЛЫП ТАБЫЛАДЫ. ӘРИНЕ, ҚАЗІРГІ УАҚЫТТА АҚША
ҚАРАЖАТТАРЫНЫҢ БАСЫМ ЖАҒЫ ОРТАЛЫҚТАНДЫРЫЛҒАН ҚОРҒА МЕМЛЕКЕТТІК СЕКТОРДАН
ТҮСЕДІ, БІРАҚ ЖАЛПЫ МЕМЛЕКЕТТІК ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУГЕ ЖЕКЕ КӘСІПКЕРЛЕР МЕН
ЭКОНОМИКАНЫҢ МЕМЛЕКЕТТІК ЕМЕС САЛАСЫНЫҢ БАСҚА ДА СУБЪЕКТІЛЕРДІҢ ҚАРАЖАТТАРЫ
ТАРТЫЛАДЫ.
БӨЛУ ФУНКЦИЯНЫ ІШКІ ӨНІМНІҢ БӨЛІНГЕН ҚҰНЫН ҚАЙТА БӨЛУГЕ ПАЙДАЛАНУЫНЫҢ
КЕҢ ТАРАУЫ БІРДЕН МЕМЛЕКЕТТІК БЮДЖЕТ АРҚЫЛЫ ҰЛТТЫҚ ТАБЫСТЫҢ БЕЛГІЛІ БІР
БӨЛІГІН БІРНЕШЕ ҚАЙТА БӨЛУГЕ ӘКЕЛЕДІ. АҚША ҚАРАЖАТТАРЫНЫҢ АҒЫНЫ БЮДЖЕТПЕН
КӘСІПОРЫНДАРДЫҢ ӨЗАРА ҚАТЫНАСТАРЫНЫҢ ӨЗГЕРІСТЕРІ АРҚЫЛЫ ЕҢ АЛДЫМЕН ӨЗАРА
БАЙЛАНЫСТАРДЫ ӨЗГЕРТЕДІ,СОНЫМЕН ҚАТАР БЮДЖЕТТІҢ ЭКОНОМИКАҒА ТИГІЗЕТІН
ӘСЕРІНІҢ ДӘРЕЖЕСІН ТЕК САНДЫҚ ҮЙЛЕСІМДЕРМЕН АНЫҚТАМАЙ, ОЛАРДЫҢ ЭКОНОМИКА
ПРОЦЕСТЕРІНІҢ ДАМУЫМЕН ЕЛІМІЗДІҢ ҚАРЖЫ РЕСУРСТАРЫНЫҢ ӨСУІНЕ ӘСЕРЛІ БОЛАДЫ.
СОНДЫҚТАН, БЮДЖЕТТІҢ БӨЛУ ФУНКЦИЯСЫ ЭКОНОМИКАНЫҢ ҚҰНДЫҚ ҚҰРЫЛЫМЫН
РЕТТЕУДЕ, САЛЫҚ ЖӘНЕ АУМАҚТЫҚ ҮЙЛЕСІМДЕРДІ ЖЕТІЛДІРУДЕ, МЕМЛЕКЕТ ІШІНДЕГІ
ЖӘНЕ МЕМЛЕКЕТАРАЛЫҚ ДЕҢГЕЙДЕГІ ИНТЕГРАЦИЯЛЫҚ ПРОЦЕСТЕРДІ ҰЛҒАЙТУДА КЕНІНЕ
ПАЙДАЛАНАДЫ.
БӨЛУ ФУНКЦИЯСЫНЫҢ ӘРЕКЕТ ЕТУ ШЕКАРАСЫ БЮДЖЕТПЕН ҚАТЫНАСҚА ТҮСЕТІН
ҚОҒАМДЫҚ ӨНДІРІСТІҢ БАРЛЫҚ ҚАТЫСУШЫЛАР МЕН ЭКОНОМИКАНЫҢ БАРЛЫҚ САЛАЛАРЫМЕН
АНЫҚТАЛАДЫ. БЮДЖЕТТІК БӨЛУДІҢ НЕГІЗГІ ОБЪЕКТІСІ БОЛЫП ҚОСЫМША ӨНІМ (ТАЗА
ТАБЫС) ТАБЫЛАДЫ, БІРАҚ БЮДЖЕТ АРҚЫЛЫ КЕРЕКТІ ӨНІМНІҢ БІР БӨЛІГІ ҚАЙТА
БӨЛІНУІ МҮМКІН, МЫСАЛЫ, МАТЕРИАЛДЫҚ ӨНДІРІС ЖҰМЫСКЕРЛЕРІНІҢ САЛЫҚТЫҚ
ТӨЛЕМДЕРІ ЖӘНЕ ОЛАРДЫ ПАЙДАЛАНУЫ.
БЮДЖЕТТІҢ БӨЛУ ФУНКЦИЯСЫНЫҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІНЕ: БЮДЖЕТТІҢ ҚОҒАМДЫҚ
ӨНДІРІСКЕ КӨПЖАҚТЫ ӘСЕРІ МЕН НАҚТЫ НӘТИЖЕГЕ ЖЕТКІЗЕТІН ЖОҒАРЫ ДЕҢГЕЙДЕГІ
ІСКЕРЛІГІ ЖАТАДЫ. БЮДЖЕТТІҢ БҰЛ ФУНКЦИЯСЫ АҚША ҚАРАЖАТТАРЫН ЭКАНОМИКАЛЫҚ
ЖӘНЕ ӘЛЕУМЕТТІК ДАМУДЫҢ БАСЫМДЫЛЫҚ БАҒЫТТАРҒА ПАЙДАЛАНУҒА МҮМКІНШІЛІК
БЕРЕДІ ДЕ ЭКОНОМИКАНЫҢ ЖОҒАРЫ ӨСУ ҚАРҚЫНЫНА ЖЕТУ МЕН ОНЫҢ ТИІМДІЛІГІН
ЖОҒАРЛАТУЫНА ЖЕТУІ МЕН ОНЫҢ ТИІМДІЛІГІН ЖОҒАРЛАТУЫНА ЫҚПАЛ ЕТЕДІ.
БЮДЖЕТТІҢ БАҚЫЛАУ ФУНКЦИЯСЫНЫҢ НЕГІЗІН БЮДЖЕТТІК ТҮСІМДЕРМЕН ШЫҒЫНДАР
КӨРСЕТКІШТЕРІ АРҚЫЛЫ БЮДЖЕТТІК РЕСУРСТАР ҚОҒАЛЫСЫ ҚАЛАЙДЫ. МЫСАЛЫ, БЮДЖЕТКЕ
УАҚЫТЫНДА НЕМЕСЕ ТОЛЫҚ ТӨЛЕНБЕГЕН САЛЫҚТАР МЕН ТҮСІМДЕР ЭКОНОМИКАНЫҢ КЕЙБІР
САЛАЛАРЫНДА ДАМУ ҚАРҚЫНЫ ТӨМЕНДЕГЕННІҢ БЕЛГІСІ ЖАТАДЫ . ЕГЕР БЮДЖЕТ
ТАРАПЫНАН ҚАРАСТЫРЫЛҒАН ҚАРАЖАТТАР ТОЛЫҚ КӨЛЕМДЕ ПАЙДАЛАНБАСА, ОНДА
ЭКОНОМИКА САЛАЛАРЫ МЕН ІС-ӘРЕКЕТ САЛАЛАРЫНДА ЭКОНОМИКА КОНЬЮКТУРА ҚАЖЕТТІ
ДЕҢГЕЙДЕ ЕМЕСТІГІ. СОНДЫҚТАН БЮДЖЕТТІК КӨРСЕТКІШТЕР ЭКОНОМИКАДАҒЫ ОСЫНДАЙ
КЕМШІЛІКТЕРДІ КӨРСЕТЕ ОТЫРЫП, СОЛ КЕМШІЛІКТЕРДІ ЖОЮ МЕН БҰЗЫЛҒАН ҚАРЖЫЛЫҚ
ТӘРТІПТІ ҚАЛПЫНА ҚАЙТА КЕЛУГЕ БАҒЫТТАЛҒАН НАҚТЫ ШАРА ҚАЛЫПТАСТЫРЫП
ҚОЛДАНУҒА НЕГІЗ БОЛАДЫ.
БЮДЖЕТТІҢ БАҚЫЛАУ ФУНКЦИЯСЫ БӘРІН ҚАМТУШЫ СИПАТҚА ИЕ ЖӘНЕ ӨТЕ КЕҢ
ӘРЕКЕТТІ ШЕКАРАМЕН ЕРЕКШЕ. БҰЛ ФУНКЦИЯ ЭКОНОМИКАНЫҢ БАРЛЫҚ САЛАЛАРЫ МЕН
ҚОҒАМДЫҚ ӨНДІРІСТІҢ БАРЛЫҚ ҚАТЫСУШЫЛАРЫНА ЖАЙЫЛҒАН. ДЕГЕНМЕН, БЮДЖЕТКЕ
ЕЛДІҢ БАРЛЫҚ ҚАРЖЫ РЕСУРСТАРЫ ЖИНАЛМАСА ДА, ОЛ БАҚЫЛАУ ФУНКЦИЯҒА
ЭКОНОМИКАҒА ЖАЛПЫ ҚАРЖЫЛЫҚ АХУАЛЫ ЖӨНІНДЕ ХАБАР БЕРУГЕ КЕДЕРГІ БОЛМАЙДЫ.
ҚАЗІРГІ ЗАМАННЫҢ ШАРТТАРЫНА СӘЙКЕС БЮДЖЕТТІҢ БАҚЫЛАУ ФУНКЦИЯСЫ ДА
ӨЗГЕРУДЕ, СЕБЕБІ ОЛ ӨЗ МАҚСАТТАРЫН ІСКЕ АСЫРУҒА КЕҢ ТАРАҒАН АҚПАРАТ
ПАЙДАЛАНУ, АВТОМАТТАЛҒАН ЖҮЙЕЛЕР, ҚАРЖЫЛЫҚ ЕСЕПТЕМЕЛЕР, КОМПЬЮТЕР ҚОЛДАНУ
НЕГІЗДЕРІНДЕ КӨП МҮМКІНШІЛІК АЛАДЫ.
МЕМЛЕКЕТТІК БЮДЖЕТ КАТЕГОРИЯСЫ ОБЪЕКТИВТІ БОЛҒАНДЫҚТАН ОНЫҢ
ФУНКЦИЯЛАРЫ ДА ОБЪЕКТИВТІ. БЮДЖЕТ ФУНКЦИЯЛАРЫН БІРДЕН ОНЫҢ ІШКІ
ПОТЕНЦИАЛДЫҚ ҚАБІЛЕТТІЛІГІНЕН ТҮСІНУ ҚАЖЕТ, СЕБЕБІ ОЛ (ҚАБІЛЕТТІЛІК) ӨЗІН
ТЕК МІНДЕТТІ ТҮРДЕ БЮДЖЕТТІК ҚАТЫНАСЫ БАР ҚОҒАМДЫҚ ҚАРЫМ – ҚАТЫНАСТЫҢ
БЕЛГІЛІ САЛАСЫНДА КӨРІНІС ТАБАДЫ. СОНДЫҚТАН, БЮДЖЕТКЕ ТӘНТІ ҚАСИЕТТЕР
КӨРІНІС, ОЛАРДЫ БӨЛУ МЕН БАҚЫЛАУ ҚҰРАЛДАРЫ РЕТІНДЕ ПАЙДАЛАНУЫ ТЕК АДАМША
ІС – ӘРЕКЕТ ПРОЦЕСІНДЕ МҮМКІН, АЛ ОЛ МҮМКІНДІК МЕМЛЕКЕТ ЖАСАҒАН БЮДЖЕТТІК
МЕХАНИЗМ АРҚЫЛЫ ІСКЕ АСЫРЫЛАДЫ.
БЮДЖЕТТІК МЕХАНИЗМ, БЮДЖЕТТІК САЯСАТТЫ ШЫНАЙЫ ТҮРДЕ ІСКЕ АСЫРУШЫ
БОЛЫП, БЮДЖЕТТІК ҚАТЫНАСТАРДЫ НАҚТЫ ТҮРДЕ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЖӘНЕ ӘЛЕУМЕТТІК
САУАЛДАРДЫ ШЕШУГЕ БАҒЫТТАЛАДЫ. БҰЛ АРАДА БЮДЖЕТ ІС – ӘРЕКЕТІНІҢ ОБЪЕКТИВТІК
ЖӘНЕ СУБЪЕКТИВТІК ЖАҚТАРЫНЫҢ АРАСЫНДАҒЫ АРАҚАТЫНАСТЫ ДҰРЫС ТҮСІНУ ҚАЖЕТ,
СЕБЕБІ БЮДЖЕТТІҢ ОРНЫ МЕН ОНЫҢ ЭКОНОМИКАНЫҢ ДАМУ ДЕҢГЕЙІНЕ ТӘУЕЛДІ ЕКЕНІН
АНЫҚТАЙДЫ.
СОНЫМЕН, БЮДЖЕТ ФУНКЦИЯЛАРЫ, ДӘЛ АЙТСАҚ, БЮДЖЕТТІК САЛЫҚ САЯСАТТЫҢ
ФУНКЦИЯЛАРЫ ҚОРЫТЫНДЫ ТҮРДЕ КЕЛЕСІЛЕРДІ ҚҰРАЙДЫ:
А) НАРЫҚТАН ТЫС ҚЫЗМЕТ КӨРСЕТУ (ҚОҒАМДЫҚ СИПАТТАҒЫ ҚЫЗМЕТТЕР: БӨЛІМ
БЕРУ, ДЕНСАУЛЫҚ САҚТАУ, ҚОРҒАНЫС ЖӘНЕ Т.Б);
Ә) КІРІСТЕРДІ ҚАЙТА БӨЛУ (САЛЫҚТАР, ТРАНСФЕРТТЕР, СУБСИДИЯЛАР ЖӘНЕ
Т.Б);
Б) МЕМЛЕКЕТТІК РЕТТЕУ (МОНОПОЛИЯҒА ҚАРСЫ РЕТТЕУ, ЕҢБЕКПЕН ҚАМТАМАСЫЗ
ЕТУ ЖӘНЕ Т.Б);
В) МЕМЛЕКЕТТІК БАҚЫЛАУДЫ ІСКЕ АСЫРУ (СЫРТҚЫ БАҚЫЛАУ , ІШКІ БАҚЫЛАУ).
ОСЫЛАЙША, МЕМЛЕКЕТТІК БЮДЖЕТ ТҮСІНІГІНІҢ КӨПТҮРЛІЛІГІ ОНЫҢ КЕЛЕСІ
ҚҰРАМДАС БӨЛІКТЕРДЕ ТҮСІНДІРІЛУІНЕ АЛЫП КЕЛЕДІ:
- САЛЫСТЫРМАЛЫ ТҮРДЕ ЖЕКЕ ДЕРБЕС ЭКОНОМИКАЛЫҚ КАТЕГОРИЯ РЕТІНДЕ;
- МЕМЛЕКЕТТІҢ АҚША ҚҰРАЛДАРЫНЫҢ ОРТАЛЫҚТАНДЫРЫЛҒАН ҚОРЫ РЕТІНДЕ;
- ЭКОНОМИКАҒА ӘСЕР ЕТУ ҚҰРАЛЫ РЕТІНДЕ ( БЮДЖЕТТІК ТЕТІК АРҚЫЛЫ);
- МЕМЛЕКЕТТІҢ НЕГІЗГІ ҚАРЖЫЛЫҚ ЖОСПАРЫ РЕТІНДЕ;
- ҚОҒАМНЫҢ БАРЛЫҚ МҮШЕЛЕРІ ЖӘНЕ БЮДЖЕТТІК ҚАТЫНАСТЫҢ БАРЛЫҚ
ҚАТЫСУШЫЛАРЫ ОРЫНДАУҒА МІНДЕТТІ ЗАҢ РЕТІНДЕ.
ҚОҒАМНЫҢ ҰДАЙЫ ӨНДІРІСІНДЕГІ МЕМЛЕКЕТТІК БЮДЖЕТТІҢ РӨЛІ ЕҢ АЛДЫМЕН,
МЕМЛЕКЕТТІК БЮДЖЕТТІҢ КӨМЕГІМЕН (ШЫҒЫС БӨЛІГІ) ҰЛТТЫҚ ТАБЫСТЫҢ ШАМАМЕН 30
%, ЖАЛПЫ ІШКІ ӨНІМНІҢ 20%, ЖАЛПЫ ҰЛТТЫҚ ӨНІМНІҢ 10% БӨЛІНІП, ҚАЙТА
БӨЛІНЕТІНДІГІМЕН АНЫҚТАЛАДЫ. ОЛ ҰЛТТЫҚ ШАРУАШЫЛЫҚТЫҢ ТҮРЛІ САЛАЛАРЫ
АРАСЫНДА, ӨНДІРІС СЕКТОРЛАРЫ, ЭКОНОМИКАЛЫҚ АУДАНДАР МЕН ЕЛ АУМАҚТАРЫНЫҢ
АРАСЫНДА АҚША ҚҰРАЛДАРЫН БӨЛЕДІ. [3]
БЮДЖЕТТІК ЖҮЙЕ-МЕМЛЕКЕТТІҢ БАРЛЫҚ ҚАРЖЫ ЖҮЙЕСІНІҢ МАҢЫЗДЫ ҚҰРАМДЫҚ
БӨЛІГІ БОЛЫП ТАБЫЛАДЫ. БЮДЖЕТТІК ЖҮЙЕ ЭКОНОМИКАЛЫҚ КАТЕГОРИЯ РЕТІНДЕ
МЕМЛЕКЕТТІҢ ОРТАЛЫҚТАНДЫРЫЛҒАН АҚША ҚОРЫН–БЮДЖЕТТІ- ҚАЛЫПТАСУ МЕН
ПАЙДАЛАНУ БОЙЫНША ЗАҢДЫ , ЖЕКЕ ТҰЛҒАЛАР МЕН АЙМАҚТАР АРАСЫНДАҒЫ БАРЛЫҒЫ
ҚАРЖЫЛЫҚ ҚАТЫНАСТАР, БЮДЖЕТТІК ҚАЛЫПТАСУ МЕН АТҚАРУДЫҢ ӘДІС-ТӘСІЛДЕРІ ЖӘНЕ
СОЛ ҚАТЫНАСТАРДЫ БАСҚАРУ ОРГАНДАРЫМЕН ТАНЫСТЫ. БАСҚАША АЙТҚАНДА, БАРЛЫҚ
ДЕҢГЕЙДЕГІ БЮДЖЕТТЕР МЕН ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ҰЛТТЫҚ ҚОРЫ ЖӘНЕ
ЭКОНОМИКАЛЫҚ ҚАТЫНАСТАР МЕН ҚҰҚЫҚТЫҚ НОРМАЛАРҒА НЕГІЗДЕЛГЕН БЮДЖЕТТІК
ПРОЦЕСС ПЕН БЮДЖЕТТІК ҚАТЫНАСТАР ҚОСЫНДЫСЫН БЮДЖЕТТІК ЖҮЙЕ ДЕП
ТҮСІНДІРІЛЕДІ. [1]
ШЕТЕЛДІК ЖӘНЕ ОТАНДЫҚ ҒАЛЫМДАР ҰСЫНҒАН БЮДЖЕТ ЖҮЙЕСІНІҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ
МӘНІН АШАТЫН ТЕОРИЯЛЫҚ ЗЕРТТЕУЛЕРДІ САРАЛАУ НЕГІЗІНДЕ КЕЛЕСІДЕЙ ТҰЖЫРЫМ
ЖАСАУҒА БОЛАДЫ. КЕҢ МАҒЫНАДА БЮДЖЕТ ЖҮЙЕСІ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ҚАТЫНАСТАРҒА,
МЕМЛЕКЕТТІК ҚҰРЫЛЫМНЫҢ СӘЙКЕС ТҮРІНЕ НЕГІЗДЕЛГЕН, ОРТАЛЫҚТАНДЫРЫЛҒАН ЖӘНЕ
ОРТАЛЫҚТАНДЫРЫЛМАҒАН БЮДЖЕТТЕРДІҢ ЖИЫНТЫҒЫН БІЛДІРЕДІ. ТАР МАҒЫНАДА БЮДЖЕТ
ЖҮЙЕСІ МЕМЛЕКЕТТІҢ БАРЛЫҚ БЮДЖЕТТЕРДІҢ ЖИЫНТЫҒЫ РЕТІНДЕ ҚАРАСТЫРЫЛАДЫ.
СОНЫМЕН, БЮДЖЕТТІҢ САНҚЫРЛЫ МАҢЫЗЫН ЕСКЕРЕ ОТЫРЫП ЖӘНЕ ОСЫ САЛАДАҒЫ
БЕЛГІЛІ ҒАЛЫМДАРДЫҢ ЗЕРТТЕУЛЕРІН ТҰЖЫРЫМДАЙ ОТЫРЫП, ӨЗ ТАРАПЫМЫЗДАН АТАЛМЫШ
ҰҒЫМҒА КЕЛЕСІДЕЙ АНЫҚТАМА БЕРЕМІЗ: БЮДЖЕТ ЖҮЙЕСІ МЕМЛЕКЕТТЕГІ БИЛІКТІҢ
ТҮРЛІ ДЕҢГЕЙЛЕРІ БОЙЫНША ӨЗДЕРІНІҢ НЕГІЗГІ ФУНКЦИЯЛАРЫ МЕН ӨКІЛЕТТІКТЕРІН
ЖҮЗЕГЕ АСЫРУҒА БАҒЫТТАЛҒАН ҚАТЫНАСТАРДЫҢ ЖИЫНТЫҒЫ.
БЮДЖЕТТІК ҚҰРЫЛЫМҒА ҚАТЫСТЫ БЮДЖЕТ ЖҮЙЕСІ ҰЙЫМДАСТЫРУШЫЛЫҚ
БӨЛІМШЕЛЕРГЕ НЕМЕСЕ ДЕҢГЕЙЛЕРГЕ БӨЛІНЕДІ. ЖОҒАРЫДА АЙТЫП ӨТКЕНІМІЗДЕЙ, ОНЫҢ
НЕГІЗІНДЕ ЕЛДІҢ МЕМЛЕКЕТТІК ҚҰРЫЛЫМЫ ЖАТЫР. МЕМЛЕКЕТТІК ҚҰРЫЛЫМНЫҢ ЕКІ
НЫСАНЫ БЕЛГІЛІ: БІРІНШІСІ, БАСҚАРУДЫҢ ЕКІ БУЫНДЫ ЖҮЙЕСІМЕН (ОРТАЛЫҚ ЖӘНЕ
ЖЕРГІЛІКТІ БУЫН) ҚАРАСТЫРЫЛАТЫН УНИТАРЛЫ МЕМЛЕКЕТ ЖӘНЕ БАСҚАРУДЫҢ ҮШ
ДЕҢГЕЙЛІ (ОРТАЛЫҚ, ФЕДЕРАЦИЯ МҮШЕЛЕРІ ЖӘНЕ ЖЕРГІЛІКТІ БУЫНДАР) ЖҮЙЕСІ БАР
ФЕДЕРАЛДЫ МЕМЛЕКЕТ. ОСЫҒАН СӘЙКЕС ЭКОНОМИКАЛЫҚ ҚАТЫНАСТАРҒА ЖӘНЕ ЗАҢДЫ
НОРМАЛАРҒА НЕГІЗДЕЛГЕН, БИЛІК ДЕҢГЕЙЛЕРІНІҢ БАРЛЫҚ БЮДЖЕТТЕРІН БІРІКТІРЕТІН
БЮДЖЕТ ЖҮЙЕСІ ҚҰРЫЛАДЫ. [8]
1-СУРЕТ. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БЮДЖЕТ ЖҮЙЕСІ
ДЕРЕК КӨЗІ: ТАРАНОВ А.А. МУНИЦИПАЛЬНОЕ ПРАВО РК. – АЛМАТЫ: ЖЕТІ ЖАРҒЫ,
1999. – С. 5.
ЖЕРГІЛІКТІ БЮДЖЕТТЕРДІҢ РЕТТЕУ ФОРМАЛАРЫ. ЖЕРГІЛІКТІ БЮДЖЕТТЕР
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БЮДЖЕТ ЖҮЙЕСІНІҢ БІР БӨЛІГІН КӨРСЕТЕДІ ЖӘНЕ ЕЛДІҢ
МЕМЛЕКЕТТІК БЮДЖЕТ ҚҰРАМЫНА КІРЕДІ. ОЛАР ТЕК ҚАНА ЖЕРГІЛІКТІ САЛЫҚТАР МЕН
АЛЫМДАР ЕСЕБІНЕН ТОЛТЫРЫЛМАЙДЫ, СОНЫМЕН ҚАТАР БЮДЖЕТТІК РЕТТЕУ МЕХАНИЗМДЕР
АРҚЫЛЫ ҚАЙТА БӨЛІНЕТІН РЕСПУБЛИКАЛЫҚ САЛЫҚТАР МЕН АЛЫМДАР БӨЛШЕКТЕРІ
ЕСЕБІНЕН ДЕ ҚАЛЫПТАСАДЫ. БІРАҚ, ЖЕРГІЛІКТІ БЮДЖЕТТЕРДІҢ КІРІСТЕРІ ӨЗДІК
ТҮСІМДЕР, РЕТТЕУШІ САЛЫҚТАРДАН ТҮСЕТІН ТҮСІМДЕР, ҚАРЖЫЛЫҚ ЖӘРДЕМ МЕН
ЗАЙЫМДЫҚ ҚАРАЖАТТАРДАН ҚАЛЫПТАССА ДА, АЙМАҚТАР МЕН АУМАҚТАРДЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК-
ЭКОНОМИКАЛЫҚ ДАМУЫНЫҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ ЖЕРГІЛІКТІ БИЛІК ОРГАНДАРЫНЫҢ
МЕМЛЕКЕТТІК ҚЫЗМЕТ КӨРСЕТУ ПРОЦЕСТЕРІНЕ ТИІМДІ ӘСЕРІН ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУГЕ
РЕСУРСТАРДЫҢ ЖЕТІСПЕУШІЛІГІНЕ ЖЕТКІЗЕДІ.
СОНДЫҚТАН, АЙМАҚТАРДЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ДАМУЫ БОЛЫМДЫ АЙЫРЫМДАУЫНЫҢ
СЕБЕБІНЕН КІРІСТІК БАЗА ӘРКЕЛКІЛІК БОЛҒАНДЫҚТАН АУМАҚТАР ТҰРҒЫНДАРҒА
МЕМЛЕКЕТТІК СЕКТОР АРҚЫЛЫ КӨРСЕТЕТІН ҚЫЗМЕТТЕР ТЕҢ БОЛУЫ ҮШІН АЙМАҚТАР
БОЙЫНША БЮДЖЕТТІК ТЕҢЕСТІРУДІ ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУ ЖӨНІНДЕ БЕЛСЕНДІ САЯСАТ
ЖҮРГІЗУ ҚАЖЕТ. ОСЫНДАЙ САЯСАТ ЖҮРГІЗУ МЕХАНИЗМНІҢ БІРІ РЕТІНДЕ ЖЕРГІЛІКТІ
БЮДЖЕТТЕР БОЙЫНША ТҰРҒЫНДАРДЫҢ БІР ЖАНЫНА ЕСЕПТЕЙТІН КӨЛБЕУЛІ БЮДЖЕТТІК
ТЕҢЕСТІРУ ӘДІСІ ПАЙДАЛАНАДЫ.
БҰЛ ӘДІСТІҢ МАҢЫЗЫ ӘР ТҮРЛІ АЙМАҚТАР МЕН АУМАҚТАР БОЙЫНША ҚАРЖЫЛЫҚ
ЖӘРДЕМ БӨЛУДІҢ БІРЫҢҒАЙ ҚАЛЫПТЫ ЕСЕПТЕМЕЛЕРІН ПАЙДАЛАНУ АРҚЫЛЫ ТҰРҒЫНДАРДЫҢ
МЕМЛЕКЕТТІК ҚЫЗМЕТ ТҰТЫНУЫН БІРЫҢҒАЙ СТАНДАРТТЫҚ ДЕҢГЕЙІН ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУ
ТҰЖЫРЫМДАЙДЫ. МҰНДАЙ САЯСАТ ЖҮРГІЗУДІҢ НЕГІЗГІ МАҚСАТЫ - ОЛ ӘРБІР БИЛІК
ДЕҢГЕЙІ БОЙЫНША СОЛАРҒА БЕКІТІЛГЕН МЕМЛЕКЕТТІК ҚЫЗМЕТТІ ТОЛЫҚ КӨРСЕТУІН
ЗАҢДЫ ТУРДЕ БЕКІТІЛГЕН ОРТА МЕРЗІМДІК БОЛАШАҚТА ТҰРАҚТЫ БОЛАТЫН КІРІСТІК
ҚАЙНАР КӨЗДЕРІМЕН ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУ.
1999 ЖЫЛДАН БЕРІ ҚОЛДАНЫП КЕЛЕ ЖАТҚАН БЮДЖЕТТІК АЛЫМДАР МЕН
СУБВЕНЦИЯЛАР АРҚЫЛЫ ІСКЕ АСАТЫН БЮДЖЕТАРАЛЫК РЕТТЕУ МЕХАНИЗМІ БЮДЖЕТАРАЛЫҚ
ҚАТЫНАСТАРДЫҢ ТОЛЫҒЫМЕН АНЫҚТАУЫН ҚАМТАМАСЫЗ ЕТПЕДІ, ӘСІРЕСЕ ТӨМЕН ТҰРҒАН
БЮДЖЕТТЕРДЕН ТҮСЕТІН АЛЫМДАРДЫҢ БӨЛУ НОРМАТИВТЕРІН НЕМЕСЕ БЮДЖЕТАРАЛЫҚ
ТРАНСФЕРТТЕРДІҢ КӨЛЕМІН ЖИІ АЙҚЫНДАУ ӘРЕКЕТІ. ОСЫҒАН БАЙЛАНЫСТЫ ЖЕРГІЛІКТІ
ДЕҢГЕЙ ӘРЕКЕТТЕГІ БЮДЖЕТТІК ТЕҢЕСТІРУ ЖҮЙЕСІНЕ БЮДЖЕТАРАЛЫҚ ТРАНСФЕРТТЕРДЕ
ЕСЕПТЕУ ӘДІСІН БЕКІТУ ЖӘНЕ АЙМАҚТАРДЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ДАМУЫН ЫНТАЛАНДЫРУШЫ
БАСҚА ДА ӨЗГЕРІСТЕР ЕНГІЗІЛДІ.
БІРАҚ, ОҒАН ҚАРАМАСТАН, ЖЕРГІЛІКТІ БЮДЖЕТТЕР ДЕҢГЕЙІ АРАСЫНДА
КІРІСТЕРДІ БӨЛІС ЖҮЙЕСІ, ЖАЛПЫ БЮДЖЕТАРАЛЫҚ РЕТТЕУ МЕХАНИЗМІ ӘЛІ ДЕ БІР-
БІРІМЕН ҚАБЫСПАЙТЫН ЖӘНЕ ТИЯНАҚСЫЗ БОЛУДА. ЖЕРГІЛІКТІ БЮДЖЕТТЕРДІ АТҚАРУ
БАРЫСЫНДА ОЛАРДЫҢ ЖИІ АЙҚЫНДАЛУЫ МЕН ӘРБІР ОБЛЫС БОЙЫНША ӘР ТҮРЛІ ЖӘНЕ
ҮЙЛЕСПЕГЕН КІРІСТЕР БӨЛУ ӘДІСТЕРІ ПАЙДАЛАНУЫ ОРЫН АЛАДЫ. МӘСЕЛЕН, ӘРБІР
АУДАН МЕН ҚАЛА БОЙЫНША ЖЫЛ САЙЫН ТАҒАЙЫНДАЛАТЫН ҮЛЕСТІРУГЕ ЖАТАТЫН
КІРІСТЕРДІҢ ЖЕКЕЛЕГЕН ТҮРЛЕРІ МЕН ОЛАРДЫҢ НОРМАТИВТЕРІН НЕМЕСЕ АУДАН МЕН
ҚАЛАЛАР БОЙЫНША ҮЛЕСТІРУГЕ ЖАТАТЫН КІРІСТЕРДІҢ ТҮРЛЕРІ БІРЫҢҒАЙ, АЛ БӨЛІС
НОРМАТИВТЕРІ ӘР ТҮРЛІ. СОНЫМЕН ҚАТАР ЖЫЛ САЙЫН КІРІСТЕР БӨЛІСТІҢ БІРЫҢҒАЙ
НОРМАТИВТЕРІ ТАҒАЙЫНДАЛСА ДА, ОЛАРДЫ ТӨЛЕУШІЛЕР ӘР ТҮРЛІ, НЕМЕСЕ ЖЫЛ САЙЫН
БАРЛЫҚ КІРІСТЕРДІ АУДАН МЕН ҚАЛАЛАР БЮДЖЕТТЕРІНІҢ ЕСЕБІН ҚОСЫП, СОҢЫНАН
БЮДЖЕТТІК АЛЫМДАРДЫ ТАҒАЙЫНДАУ БОЛАДЫ.
ОСЫ КЕМШІЛІКТЕРДІҢ ӘСЕРІН ЖОҚҚА ШЫҒАРУ МЕН МЕМЛЕКЕТТІК ШЫҒЫНДАРДЫҢ
РАЦИОНАЛДАУЫН ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУ МАҚСАТЫМЕН БЮДЖЕТТІК КОДЕКСТЕ КІРІСТЕР МЕН
ОЛАРДЫҢ ҚАЖЕТТІЛІГІ АРАСЫНДАҒЫ ТЕҢГЕРУДІҢ ӘРЕКЕТТЕГІ ПРИНЦИПТЕРІМЕН ҚАТАР
ЖЕРГІЛІКТІ БЮДЖЕТТЕРДІҢ БЮДЖЕТАРАЛЫҚ ҚАТЫНАСТАРЫН РЕТТЕУ ФОРМАСЫ РЕТІНДЕ
КІРІСТЕР БӨЛІС НОРМАТИВТЕРІ ТАҒАЙЫНДАЛҒАН. ОЛАР ОРТА МЕРЗІМДІ ФИСКАЛДЫҚ
САЯСАТТЫҢ НЕГІЗІНДЕ АНЫҚТАЛАДЫ ЖӘНЕ ТИЯНАҚТЫ СИПАТТА БОЛАДЫ. БҰЛ БІРЫҢҒАЙ
БЮДЖЕТТІК ЖІКТЕУДЕ КӨРСЕТІЛГЕН МЕМЛЕКЕТТІК БАСҚАРУ ДЕҢГЕЙЛЕРІ АРАСЫНДА
ФУНКЦИЯЛАР МЕН ӨКІЛЕТТІКТІ БӨЛУ НӘТИЖЕСІНДЕ МҮМКІН БОЛДЫ.
БАСҚАША АЙТҚАНДА, БИЛІКТІҢ БІР ДЕҢГЕЙІ БОЙЫНША ІСКЕ АСЫРЫЛАТЫН БЕЛГІЛІ
БІР ФУНКЦИЯ ЖӘНЕ ОНЫ ҚАРЖЫЛАНДЫРУЫН ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУ СОЛ БИЛІККЕ ЗАҢДЫ ТҮРДЕ
БЕКІТІЛЕДІ. МҰНДАЙ ӘДІС ОБЛЫС ПЕН АУДАН ДЕҢГЕЙІНДЕ ШЫҒЫНДЫҚ МІНДЕТТЕМЕЛЕРДІ
БАСҚАРУ ДЕҢГЕЙЛЕРІ БОЙЫНША ӨЗ ЕРКІМЕН АУЫСТЫРУҒА ТЫЙЫМ САЛАДЫ, НӘТИЖЕСІНДЕ
БЮДЖЕТТІК ШЫҒЫНДАРДЫ ЖОСПАРЛАУҒА ОРАЙЛЫ ШАРТТАР ПАЙДА БОЛАДЫ.
ОСЫЛАРҒА БАЙЛАНЫСТЫ ЖӘНЕ ШЫҒЫНДЫҚ ӨКІЛЕТТІКТІ БӨЛІС ЖҮЙЕЛІГІН
ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУ ҮШІН БЮДЖЕТТІК КОДЕКСТЕ КЕЛЕСІ ЕРЕЖЕЛЕР ҚАРАСТЫРЫЛҒАН:
- БЕЛГІЛІ БІР МЕМЛЕКЕТТІК ФУНКЦИЯЛАР ОРЫНДАЛУЫ ҚАРАСТЫРЫЛҒАН
ЗАҢНАМАЛЫҚ АКТІЛЕРДЕ БАСҚАРУ ДЕҢГЕЙЛЕРІ БОЙЫНША МЕМЛЕКЕТТІК ОРГАНДАРДЫҢ
ҚҰЗЫРЕТІ МЕН ОЛАРҒА БЕКІТІЛГЕН ӨКІЛЕТТІК ШЫҒЫС АЙҚЫН АНЫҚТАЛАДЫ;
- ЕГЕРДЕ МЕМЛЕКЕТТІК БАСҚАРУДЫҢ ТӨМЕН ТҰРҒАН ДЕҢГЕЙЛЕРІ ҚОСЫМША
ФУНКЦИЯЛАРМЕН ЖҮКТЕЛСЕ, ОНДА ЗАҢНАМАЛЫҚ АКТІЛЕРДЕ СОЛАРДЫ ІСКЕ АСЫРУҒА
ҚАЖЕТТІ ҚАРЖЫЛЫҚ ҚҰРАЛДАР БЕРУІ ҚАРАСТЫРЫЛЫП БЕКІТІЛЕДІ;
- ЖЕРГІЛІКТІ МЕМЛЕКЕТТІК БАСҚАРУ ДЕҢГЕЙЛЕРІ МЕМЛЕКЕТТІК БИЛІКТІҢ
ЖОҒАРҒЫ ОРГАНДАРЫНЫҢ ҚАБЫЛДАҒАН НОРМАТИВТІК АКТІЛЕРІНІҢ НӘТИЖЕСІНДЕГІ
ШЕШІМДЕРДІ ІСКЕ АСЫРУ ҮШІН ПАЙДА БОЛҒАН ЖЕРГІЛІКТІ БЮДЖЕТТЕРДІҢ ШЫҒЫНДАРЫН
ӨТЕУГЕ ЗАҢДЫ ТҮРДЕ ТАҒАЙЫНДАЛҒАН ҚҰҚЫҒЫ БАР.
МЕМЛЕКЕТТІК БАСҚАРУ ДЕҢГЕЙЛЕРІ АРАСЫНДА ӨКІЛЕТТІК ШЫҒЫСТЫ ШЕКТЕУ
НӘТИЖЕСІНДЕ ОЛАРДЫҢ ФУНКЦИОНАЛДЫҚ ЖАУАПКЕРШІЛІКТЕРІ ӨЗГЕРУІНЕ БАЙЛАНЫСТЫ
БЮДЖЕТТІК КОДЕКСТЕ БЮДЖЕТАРАЛЫҚ ҚАТЫНАСТАР МЕХАНИЗМІ ЖӘНЕ СОНЫМЕН ҚАТАР
ҚАРЖЫЛЫҚ ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУЛІК МҰҚТАЖДЫҚТАРЫ ҚАЙТА ҚАРАЛҒАН. ОСЫҒАН БАЙЛАНЫСТЫ
БИЛІКТІҢ БАРЛЫҚ ДЕҢГЕЙЛЕРІ ӨЗДЕРІНЕ ЖҮКТЕЛГЕН ӨКІЛЕТТІКТЕРІ МЕН
ЖАУАПКЕРШІЛІКТЕРІН ТОЛЫҒЫМЕН ІСКЕ АСЫРУ ҮШІН ОЛАРДЫҢ ӘР БІРЕУІ БОЙЫНША
САЛЫҚТЫҚ ЖӘНЕ САЛЫҚТЫҚ ЕМЕС ТҮСІМДЕР БЕКІТУ ҚАРАСТЫРЫЛЫП, БЮДЖЕТАРАЛЫҚ
ҚАТЫНАСТАРДЫ РЕТТЕУДІҢ ТИІСТІ ФОРМАЛАРЫ АНЫҚТАЛҒАН. МЫСАЛЫ, ОБЛЫС ЖӘНЕ
АУДАН ДЕҢГЕЙЛЕРІ БОЙЫНША САЛЫҚТАР ТІЗБЕСІ ЗАҢДЫ ТҮРДЕ АНЫҚТАЛҒАН. БҰЛ,
ӘРИНЕ, ЕЛДІҢ МЕМЛЕКЕТТІК БІРТҰТАС СИПАТЫНА СӘЙКЕС.
БЮДЖЕТТЕРДІҢ ДЕРБЕСТІГІ МЕН САЛЫҚТАРДЫҢ ЖОҒАРЫ ЖИНАУЫН ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУ
ҮШІН САЛЫҚТАРДЫ ДҰРЫС ЖӘНЕ ТИІМДІ БӨЛУ ЕҢ МАҢЫЗДЫ БОЛЫП ТАБЫЛАТЫН.
СОНДЫҚТАН МЕМЛЕКЕТТІК БАСҚАРУ ДЕҢГЕЙЛЕРІ БОЙЫНША ТҮСІМДЕРДІ БЕКІТУ
БАРЫСЫНДА ОЛАРДЫ ШЕКТЕУДІҢ КЕЛЕСІ КРИТЕРИЙЛЕРІ ЕСЕПТЕЛЕДІ:
- ТҮСІМДЕРДІҢ ТИЯНАҚТЫЛЫҒЫ, ЯҒНИ ЖЕРГІЛІКТІ БИЛІК ДЕҢГЕЙЛЕРІ БОЙЫНША
ТҮСІМДЕРІ ЭКОНОМИКАНЫҢ ӨЗГЕРІСТЕРІНЕ ШАМАЛЫ ТӘУЕЛДІ ЖӘНЕ ТҰРАҚТЫ СИПАТТАҒЫ
САЛЫҚТАР БЕКІТІЛЕДІ. МҰНДАЙ БӨЛІС НЕГІЗІНДЕ ОРТАЛЫҚ БАСҚАРУ ДЕҢГЕЙІНІҢ
БАСҚА ДЕҢГЕЙЛЕРГЕ ҚАРАҒАНДА ЕЛДЕГІ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ӨЗГЕРІСТЕРГЕ ӘСЕРІ НЕҒҰРЛЫМ
ЖОҒАРЫ ДӘРЕЖЕДЕ ЕКЕНІ ОЛАРДЫҢ СОЛ ӨЗГЕРІСТЕРДІҢ ҚАРЖЫЛЫҚ САЛДАРЫНА ЖАУАПТЫ
БОЛУ ТИІСТІЛІГІНЕ БАЙЛАНЫСТЫ.
- ЭКОНОМИКАЛЫҚ ТИІМДІЛІК, ЯҒНИ ӘРБІР БИЛІК ДЕҢГЕЙІ БОЙЫНША ТҮСІМДЕРДІҢ
КӨЛЕМІ ОСЫ БИЛІК ДЕҢГЕЙІНІҢ ЖҰМЫС АТҚАРУ ТИІМДІЛІГІНЕ БАЙЛАНЫСТЫ САЛЫҚТАР
БЕКІТІЛЕДІ;
- САЛЫҚТЫҚ БАЗА БӨЛІСТІҢ БІРКЕЛКІЛІГІ, ЯҒНИ САЛЫҚТЫҚ БАЗАНЫ ЖАЙҒАСТЫРУ
ӘРКЕЛКІЛІГІ НЕҒҰРЛЫМ ЖОҒАРЫ БОЛСА СОҒҰРЛЫМ ЖОҒАРЫ ДЕҢГЕЙ БОЙЫНША ТИІСТІ
САЛЫҚ ЕНГІЗІЛЕДІ ЖӘНЕ САЛЫҚТЫҚ ТҮСІМДЕР ОРТАЛЫҚТАНДЫРЫЛАДЫ. АЙМАҚТАР
АРАСЫНДА САЛЫҚТЫҚ БАЗАНЫ БӨЛУДІҢ ӘРКЕЛКІЛІГІ НӘТИЖЕСІНДЕ СОЛ АЙМАҚТАРДЫҢ
БЮДЖЕТТІК ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУДІ ТЕҢЕСТІРУІНІҢ ҚЕЖЕТТІЛІГІН АҢҒАРАДЫ, СЕБЕБІ
САЛЫҚТЫҚ РЕСУРСТАРЫ БАР АЙМАҚТАР ТҰРҒЫНДАРЫНЫҢ АХУАЛЫ БАСҚА АЙМАҚТАРҒА
ҚАРАҒАНДА БІРШАМА ТӘУІР БОЛАДЫ;
- ӘЛЕУМЕТТІК ӘДІЛЕТТІК, ЯҒНИ ҚАЙТА БӨЛІС СИПАТТАҒЫ САЛЫҚТАР БЮДЖЕТ
ЖҮЙЕСІНІҢ НЕҒҰРЛЫМ ЖОҒАРЫ ДЕҢГЕЙЛЕРІ БОЙЫНША БЕКІТІЛЕДІ;
- САЛЫҚТЫҚ БАЗАНЫҢ ИКЕМДІЛІГІ ЖОҒАРЫ ЕМЕС САЛЫҚТАР БИЛІКТІҢ ТӨМЕНГІ
ДЕҢГЕЙЛЕРІ БОЙЫНША БЕКІТІЛЕДІ;
- САЛЫҚТЫҚ АУЫРТПАЛЫҚТЫҢ ЭКСПОРТЫ, ЯҒНИ БИЛІКТІҢ ЖЕРГІЛІКТІ ДЕҢГЕЙЛЕРІ
БОЙЫНША ОСЫ БАСҚАРЫП ОТЫРҒАН АУМАҚТЫҢ ХАЛҚЫ МЕН КӘСІПОРЫНДАРҒА АУЫРТПАЛЫҒЫ
ЖАТПАЙТЫН ЖӘНЕ АУЫРТПАУШЫЛЫҚ БАСҚА АУМАҚТАРДЫҢ САЛЫҚ ТӨЛЕУШІЛЕРІНЕ ТҮСЕТІН
САЛЫҚТАРДЫ БЕКІТУДЕН БАС ТАРТУ, СЕБЕБІ КЕРІ ЖАҒДАЙДА БЮДЖЕТТІК ҚЫЗМЕТТЕРДІ
БІРЕУЛЕР ПАЙДАЛАНАДЫ; АЛ ОЛАРДЫ ҚАРЖЫЛАНДЫРУ БАСҚАЛАРДАН БОЛАДЫ,
НӘТИЖЕСІНДЕ МҰНДАЙ ЖАҒДАЙ БЮДЖЕТТІК ШЫҒЫНДАРДЫҢ ТИІМДІЛІК ҚАБІЛЕТТІЛІГІНЕ
МҮМКІНДІК БЕРМЕЙДІ;
- БЮДЖЕТТІК АЛЫМДАР МЕН ШЫҒЫНДАРДЫҢ СӘЙКЕСТІГІ, ЯҒНИ МЕМЛЕКЕТТІК
ОРГАНДАР КӨРСЕТЕТІН ҚЫЗМЕТТЕРГЕ ТӨЛЕМ РЕТІНДЕ САЛЫҚТЫҚ ЖӘНЕ САЛЫҚТЫҚ ЕМЕС
АЛЫМДАР ҚАЙ БЮДЖЕТТЕН ТИІСТІ ҚЫЗМЕТТЕР ҚАРЖЫЛАНДЫРЫЛДЫ ОЛ СОЛ БЮДЖЕТКЕ
ТҮСЕДІ.
ЖАЛПЫ АЙТҚАНДА, БЮДЖЕТАРАЛЫҚ ҚАТЫНАСТАР РЕТТЕУ ЖҮЙЕСІНІҢ ӨЗІН АНЫҚТАУЫ
БАСҚАРУДЫҢ ӘРБІР ДЕҢГЕЙІ БОЙЫНША ӨЗДІК КІРІС КӨЗДЕРІН ЗАНДЫ ТҮРДЕ БЕКІТУГЕ
БАЙЛАНЫСТЫ. МҰНДАЙ ӘДІСТЕМЕ АРҚЫЛЫ КЕЛЕСІЛЕР ШЕШІЛЕДІ:
- ОРТА МЕРЗІМДІ УАҚЫТҚА СУБВЕНЦИЯЛАР МЕН АЛЫМДАР КӨЛЕМІН БЕКІТУ АРҚЫЛЫ
РЕТТЕУ ФОРМАЛАРЫНА ТИЯНАҚТЫ СИПАТ БЕРУ;
- ОРТАМЕРЗІМДІ УАҚЫТҚА ӘРБІР АЙМАҚ БОЙЫНША НОРМАТИВТЕР ТАҒАЙЫНДАУ
АРҚЫЛЫ БӨЛІСКЕ ЖАТАТЫН САЛЫҚТАР ТҮРЛЕРІН АНЫҚТАУ. БҰЛ АРАДА БЮДЖЕТТІК
АЛЫМДАР МЕХАНИЗМІН ҚОЛДАНБАУ МАҚСАТПЕН, ӘР ТҮРЛІ ДЕҢГЕЙЛЕР БОЙЫНША
БЮДЖЕТТЕРДІ ТЕҢЕСТІРУ ҚАРАСТЫРЫЛАДЫ;
- РЕСПУБЛИКАЛЫҚ БЮДЖЕТ КІРІСТЕРІНДЕ АТАУЛЫ САЛЫҚТАРДЫ ОРТАЛЫҚТАНДЫРУДЫ
ІСКЕ АСЫРУ. БҰЛ АРАДА БЮДЖЕТАРАЛЫҚ ҚАТЫНАСТАР ЖОҒАРЫ ТҰРҒАН БЮДЖЕТТЕРДЕН
ТӨМЕНГІ БЮДЖЕТТЕРГЕ БЕРІЛЕТІН СУБВЕНЦИЯЛАР ТАҒАЙЫНДАУ АРҚЫЛЫ РЕТТЕЛЕДІ.
АЙМАҚТАРҒА КӨРСЕТЕТІН ҚАРЖЫЛЫҚ ЖӘРДЕМНІҢ НӘТИЖЕЛІЛІГІН ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУ
МАҚСАТПЕН БЮДЖЕТАРАЛЫҚ ТРАНСФЕРТТЕРДІ ЖАЛПЫ ҚАЖЕТТІЛІККЕ БЕРУДЕН АРНАУЛЫ
ЖӘНЕ МӨЛШЕРЛІ ТРАНСФЕРТТЕР ЖҮЙЕСІН ҚОЛДАНУ ҚАРАСТЫРЫЛЫП КЕЛЕ-КЕЛЕ ІСКЕ
АСЫРУДА. БЮДЖЕТАРАЛЫҚ ТРАНСФЕРТТЕР БЕРУДІҢ ЖАҢА ПРИНЦИПТЕРІНЕ КӨШУДІҢ
НЕГІЗІ БОЛЫП ІСКЕ АСЫРЫЛЫП ЖАТҚАН МЕМЛЕКЕТТІК ФУНКЦИЯЛАРДЫ БАСЫМДЫЛЫҚ
ДӘРЕЖЕЛЕРІ БОЙЫНША МІНДЕТТІ, НЕГІЗГІ ЖӘНЕ ҚОСЫМША ФУНКЦИЯЛАРҒА ТОПТАУ
ТАБЫЛАДЫ. МҰНДАЙ ҚҰРЫЛЫСТЫҚ НЕГІЗІНДЕ МЕМЛЕКЕТТІК ОРГАНДАРДЫҢ БАРЛЫҚ
ДЕҢГЕЙЛЕРІНІҢ КҮШІН МІНДЕТТІ ЖӘНЕ НЕГІЗГІ ФУНКЦИЯЛАРДЫ ІСКЕ АСЫРУЫН
ШОҒЫРЛАНДЫРУ МЕН СОҒАН СӘЙКЕС БІРІНШІ КЕЗЕКТЕ БЮДЖЕТТІК ҚАРЖЫЛАНДЫРУЫН
ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУГЕ БАҒЫТТАЛҒАН.
МІНДЕТТІ ФУНКЦИЯЛАРДЫ (МҰНДАЙ ФУНКЦИЯЛАР МЕМЛЕКЕТТІК БАСҚАРУДЫҢ БАРЛЫҚ
ДЕҢГЕЙЛЕРІМЕН МІНДЕТТІ ТҮРДЕ АТҚАРЫЛАДЫ) ҚАРЖЫЛАНДЫРУ БАРЛЫҚ ЕЛ БОЙЫ БІРДЕЙ
НОРМАЛАР МЕН НОРМАТИВТЕР НЕГІЗІНДЕ МЕМЛЕКЕТТІК БЮДЖЕТТІҢ АҒЫМДАҒЫ ШЫҒЫНДАР
АРҚЫЛЫ ІСКЕ АСЫРЫЛАДЫ ЖӘНЕ КӨБІНЕСЕ СЕКВЕСТІРЛЕУГЕ ЖАТПАЙДЫ.
НЕГІЗГІ ФУНКЦИЯЛАРДЫ ҚАРЖЫЛАНДЫРУ МЕМЛЕКЕТТІК БЮДЖЕТТІҢ АҒЫМДАҒЫ
БАҒДАРЛАМАЛАРЫ ЖӘНЕ МЕМЛЕКЕТТІК МЕКЕМЕЛЕРДІҢ МАТЕРИАЛДЫ-ТЕХНИКАЛЫҚ
БАЗАЛАРЫН ЖАҚСАРТУ МЕН ЖАҢА ҚҰРЫЛЫСҚА БАҒЫТТАЛҒАН ДАМУ БАҒДАРЛАМАЛАРЫ
АРҚЫЛЫ ІСКЕ АСЫРЫЛАДЫ.
РЕСПУБЛИКАЛЫҚ ЖӘНЕ ЖЕРГІЛІКТІ ДЕҢГЕЙЛЕР БОЙЫНША ҚОСЫМША ФУНКЦИЯЛАР
БЮДЖЕТТІК БАҒДАРЛАМАЛАР АРҚЫЛЫ ҚАРЖЫЛАНДЫРЫЛАДЫ, ЕГЕРДЕ ОНДАЙ ФУНКЦИЯЛАР
УАҚЫТША НЕМЕСЕ БІР ЖОЛҒЫ СИПАТТА БОЛСА. БҰЛ ФУНКЦИЯЛАРДЫ ТОЛЫҒЫМЕН
ҚАРЖЫЛАНДЫРУЫН ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУ ЭКОНОМИКАНЫҢ АҒЫМДАҒЫ ЖАҒДАЙЫ МЕН БЮДЖЕТ
КӨРСЕТКІШТЕРІНІҢ БОЛЖАМЫНА ТӘУЕЛДІ БОЛАДЫ.
ЖОҒАРЫДА АЙТЫЛҒАН МЕМЛЕКЕТТІК ФУНКЦИЯЛАРДЫҢ БАСЫМДЫЛЫҚ ТОПТАУЫНА
СӘЙКЕС ТӨМЕНГІ БЮДЖЕТТЕРГЕ ЖӘРДЕМ ҚАРЖЫ БЕРУ ЕКІ КАТЕГОРИЯ АРҚЫЛЫ БОЛУЫ
МҮМКІН – БІРІНШІДЕН, МЕМЛЕКЕТТІК БАСҚАРУДЫҢ МІНДЕТТІ ФУНКЦИЯЛАРЫН
ҚАРЖЫЛАНДЫРУДЫ ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУГЕ АРНАУЛЫ ТРАНСФЕРТТЕР ТҮРІНДЕ, ЕКІНШІДЕН,
АЙМАҚТАРДЫҢ ДАМУ БАҒДАРЛАМАЛАРЫН ҚАРЖЫЛАНДЫРУДЫ ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУГЕ
ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ ТРАНСФЕРТТЕР ТҮРІНДЕ. БҰЛ АРАДА, ТӨМЕНГІ ТҰРҒАН БЮДЖЕТТЕРГЕ
ТРАНСФЕРТТЕР ЕҢ АЛДЫМЕН ОЛАРДЫҢ АҒЫМДЫҚ ШЫҒЫНДАРЫН МАКСИМАЛДЫ ӨТЕУГЕ БЕРУ
ҚАРАСТЫРЫЛАДЫ. ОЛАРДЫҢ КӨЛЕМІН ЕСЕПТЕУ НЕГІЗІНДЕ НОРМАЛАР МЕН НОРМАТИВТЕР
АРҚЫЛЫ ТАҒАЙЫНДАЛҒАН ТИІСТІ АУМАҚТАР ТҰРҒЫНДАРЫНА МИНИМАЛДЫ ӘЛЕУМЕТТІК
ҚЫЗМЕТТЕР КӨРСЕТУДІ ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУ ПРИНЦИПІ ЖАТЫР. ОСЫҒАН БАЙЛАНЫСТЫ ЖӘНЕ
МЕМЛЕКЕТТІК БАСҚАРУ ОРГАНДАРЫНЫҢ ҚАРЖЫЛАНДЫРУ ҚАЖЕТТІЛІГІНЕ НАҚТЫ БАҒА БЕРУ
ҮШІН БИЛІКТІҢ ОБЛЫС ЖӘНЕ АУДАН ДЕҢГЕЙЛЕРІНІҢ ТИПТІК БАСҚАРУ ҚҰРЫЛЫМЫ
ТАҒАЙЫНДАЛЫНҒАН. АЛ АЙМАҚТАРДЫҢ ДАМУ БАҒДАРЛАМАЛАРЫН ҚАРЖЫЛАНДЫРУЫН
ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУГЕ АРНАЛҒАН ТРАНСФЕРТТЕРДІ БЕРУ МЕМЛЕКЕТТІК АЙМАҚТЫҚ
САЯСАТЫНЫҢ БАСЫМДЫЛЫҚТАРЫН ЕСЕПКЕ АЛА ІСКЕ АСЫРЫЛАДЫ. ОСЫҒАН БАЙЛАНЫСТЫ
ЖӘНЕ ЖЕРГІЛІКТІ БЮДЖЕТТЕРДІҢ ДЕРБЕСТІГІН ҰЛҒАЙТУ ҮШІН ОСЫ ДЕҢГЕЙДІ
ҚАРЖЫЛАНДЫРУ МЕХАНИЗМІ ЖЕТІЛДІРІЛГЕН. [1]
БІЗДІҢ МЕМЛЕКЕТІМІЗДЕГІ КОНСТИТУЦИЯЛЫҚ ҚҰРЫЛЫМНЫҢ НЕГІЗДЕРІНЕ ЖӘНЕ
2005 ЖЫЛЫ ҚАҢТАР АЙЫНЫҢ 1 ЖҰЛДЫЗЫНДА КҮШІНЕ ЕНГІЗІЛГЕН ЖАҢА БЮДЖЕТТІК
КОДЕКСТІҢ 6-БАБЫНА СӘЙКЕС ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БЮДЖЕТ ЖҮЙЕСІ
ҰЙЫМДАСТЫРУШЫЛЫҚ ТҮРДЕ РЕСПУБЛИКАЛЫҚ ЖӘНЕ ЖЕРГІЛІКТІ ДЕҢГЕЙЛЕРГЕ БӨЛІНЕДІ.
МЕМЛЕКЕТТІК БЮДЖЕТ РЕСПУБЛИКАЛЫҚ ЖӘНЕ ЖЕРГІЛІКТІ БЮДЖЕТТЕРДІҢ
АРАСЫНДАҒЫ ӨЗАРА ТӨЛЕМ ОПЕРАЦИЯЛАРЫН ЕСКЕРМЕГЕНДЕГІ ОЛАРДЫҢ ЖИЫНТЫҒЫ БОЛЫП
ТАБЫЛАДЫ.
САЛЫҚТЫҚ ЖӘНЕ БАСҚА ДА ТҮСІМДЕР ЕСЕБІНЕН ҚАЛЫПТАСТЫРЫЛАТЫН ЖӘНЕ
ОРТАЛЫҚ МЕМЛЕКЕТТІК ОРГАНДАРДЫҢ, ОЛАРҒА ВЕДОМСТВОЛЫҚ БАҒЫНЫШТЫ МЕМЛЕКЕТТІК
МЕКЕМЕЛЕРДІҢ МІНДЕТТЕРІ МЕН ФУНКЦИЯЛАРЫН ҚАРЖЫМЕН ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУГЕ ЖӘНЕ
МЕМЛЕКЕТТІК САЯСАТТЫҢ ЖАЛПЫ РЕСПУБЛИКАЛЫҚ БАҒЫТТАРЫН ІСКЕ АСЫРУҒА АРНАЛҒАН
ОРТАЛЫҚТАНДЫРЫЛҒАН АҚША ҚОРЫ РЕСПУБЛИКАЛЫҚ БЮДЖЕТ БОЛЫП ТАБЫЛАДЫ.
ЖЕРГІЛІКТІ БЮДЖЕТ ОБЛЫСТЫҚ, РЕСПУБЛИКАЛЫҚ МАҢЫЗЫ БАР ҚАЛА, АСТАНА
БЮДЖЕТІ НЕМЕСЕ АУДАН (ОБЛЫСТЫҚ МАҢЫЗЫ БАР ҚАЛА) БЮДЖЕТІ БОЛУЫ МҮМКІН.
АЙМАҚТЫҚ (ОБЛЫСТЫҚ, РЕСПУБЛИКАЛЫҚ МАҢЫЗЫ БАР ҚАЛА ЖӘНЕ АСТАНА) БЮДЖЕТ–
АРНАЙЫ ЗАҢМЕН БЕКІТІЛГЕН САЛЫҚТЫҚ ЖӘНЕ БАСҚА ДА ТҮСІМДЕР ЕСЕБІНЕН
ҚАЛЫПТАСАТЫН ЖӘНЕ ОБЛЫСТЫҚ ДЕҢГЕЙДІҢ, РЕСПУБЛИКАЛЫҚ МАҢЫЗЫ БАР ҚАЛА,
АСТАНАНЫҢ ЖЕРГІЛІКТІ МЕМЛЕКЕТТІК ОРГАНДАРЫНЫҢ, ОЛАРҒА БАҒЫНЫСТЫ МЕМЛЕКЕТТІК
МЕКЕМЕЛЕРДІҢ МІНДЕТТЕРІ МЕН ФУНКЦИЯЛАРЫН ҚАРЖЫЛЫҚ ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУМЕН СӘЙКЕС
ӘКІМШІЛІК-АУМАҚТЫҚ БІРЛІКТЕГІ МЕМЛЕКЕТТІК САЯСАТТЫ ІСКЕ АСЫРУ ҮШІН АРНАЛҒАН
ОРТАЛЫҚТАНДЫРЫЛҒАН АҚША ҚОРЫ. [9]
СОНЫМЕН, БЮДЖЕТ ЖҮЙЕСІНІҢ ЖҰМЫС ІСТЕУІ ӘР ТҮРЛІ ДЕҢГЕЙДЕГІ
БЮДЖЕТТЕРДІҢ ӨЗАРА БАЙЛАНЫСЫНА НЕГІЗДЕЛГЕН ЖӘНЕ ОЛАРДЫ ЖАСАҚТАУ, ҚАРАУ,
БЕКІТУ, ОРЫНДАУ, БАҚЫЛАУ ТӘРТІБІМЕН, СОНДАЙ-АҚ, РЕСПУБЛИКАЛЫҚ ЖӘНЕ
ЖЕРГІЛІКТІ БЮДЖЕТТЕРДІҢ ОРЫНДАЛУЫ ТУРАЛЫ ЕСЕППЕН ҚАМТАМАСЫЗ ЕТІЛЕДІ.
КЕЗ КЕЛГЕН БЮДЖЕТ ЖҮЙЕСІ МЫНАДАЙ БАСТЫ МАҚСАТТАРҒА ЖЕТУГЕ БАҒЫТТАЛАДЫ:
- ЭКОНОМИКАЛЫҚ ТИІМДІЛІК;
- ӘЛЕУМЕТТІК ӘДІЛЕТТІЛІК;
- САЯСИ ТҰРАҚТЫЛЫҚ;
- ЗАҢ БАСШЫЛЫҒЫ ЖӘНЕ МЕМЛЕКЕТ БІРЛІГІНІҢ НЫҒАЮЫ. [10]
БЮДЖЕТ МЕМЛЕКЕТТІК ОРГАНДАРДЫ ҚАРЖЫЛАНДЫРУҒА ҚАЖЕТТІ ҚАРЖЫЛАРДЫ
ШОҒЫРЛАНДЫРЫП ҚАНА ҚОЙМАЙ, ТҰРАҚТЫЛЫҚТЫ САҚТАУ ҮШІН АЙМАҚТАР АРАСЫНДА
ТАБЫСТАРДЫ ҚАЙТА БӨЛУДЕ ДЕ ҚЫЗМЕТ ЕТЕДІ. СОНЫМЕН ҚАТАР, ЕЛДЕГІ ЖӘНЕ ШЕТ
ЕЛДЕГІ ЭКОНОМИКАЛЫҚ КОНЬЮНКТУРАҒА ЫҚПАЛ ЕТУ; АҒЫМДЫҚ ӘЛЕУМЕТТІК
БАҒДАРЛАМАЛАРДЫ ОРЫНДАУ МЕН АЛДАҒЫ ӘЛЕУМЕТТІК МІНДЕТТЕРДІ ШЕШУ; ҚОҒАМДЫҚ
ӨНДІРІС ПЕН БЮДЖЕТАРАЛЫҚ ҚАТЫНАСТАРДЫҢ САЛААРАЛЫҚ ҚҰРЫЛЫМЫН РЕТТЕУ;
ЖЕРГІЛІКТІ ӨЗІН- ӨЗІ БАСҚАРУДЫ ДАМЫТУ ЖӘНЕ Т.Б. ҚЫЗМЕТТЕРДІ ДЕ АТҚАРАДЫ.
БАСҚАРУДЫҢ БАРЛЫҚ ДЕҢГЕЙЛЕРІНІҢ ӨЗ БЮДЖЕТТЕРІ БАР ЖӘНЕ ОЛАР ӨЗДЕРІНІҢ
ӨКІЛЕТТІКТЕРІ ШЕҢБЕРІНДЕ ҚЫЗМЕТ ЕТЕДІ. ӘРТҮРЛІ БАСҚАРУ ДЕҢГЕЙЛЕРІ
БЮДЖЕТТЕРІНІҢ НАҚТЫ ҚАЛЫПТАСҚАН НОРМАЛАР НЕГІЗІНДЕ ДЕРБЕС ҚЫЗМЕТ ЕТУІ
БЮДЖЕТАРАЛЫҚ ҚАТЫНАСТАРДЫҢ НЕГІЗІН ҚҰРАЙДЫ.
2-СУРЕТ. МЕМЛЕКЕТТІК ҚАРЖЫНЫҢ ҚҰРЫЛЫМЫ МЕН ҚЫЗМЕТТЕРІ
ЕСКЕРТУ.LX – ТАБЫС КӨЗДЕРІ; FX – МЕМЛЕКЕТТІК ШЫҒЫСТАР; TP – РЕСМИ
ТРАНСФЕРТТЕР.
МЕМЛЕКЕТТІК БЮДЖЕТ ЭКОНОМИКАНЫ БАСҚАРУ ҚҰРАЛЫ РЕТІНДЕ. МЕМЛЕКЕТТІК
БЮДЖЕТТІ, ЖАЛПЫ БАСҚА ДА ЭКОНОМИКАЛЫҚ КАТЕГОРИЯЛАР СЕКІЛДІ МЕМЛЕКЕТ
БЕЛСЕНДІ ТҮРДЕ БОЛАШАҚ ЖӘНЕ АҒЫМДЫ ӘЛЕУМЕТТІК-ЭКОНОМИКАЛЫҚ МІНДЕТТЕРІН
НАҚТЫ ШЕШУДЕ ПАЙДАЛАНАДЫ. МЕМЛЕКЕТ БЮДЖЕТТІ ӨЗІНІҢ ҰЙЫМДАСТЫРУШЫЛЫҚ
ФУНКЦИЯСЫН ІСКЕ АСЫРУДЫҢ МАҢЫЗДЫ ҚҰРАЛЫ РЕТІНДЕ ҚОЛДАНЫП,ОНЫ ЭКОНОМИКАНЫ
БАСҚАРУДЫҢ ҚҰРАЛЫ РЕТІНДЕ ПАЙДАЛАНУЫ МЫНАДАЙ МАҢЫЗДЫ ҚАСИЕТТЕРІМЕН
ДӘЛЕЛДЕНЕДІ: ОЛ ЗАҢ КҮШІНЕ ИЕ; МҰНДА ҚОҒАМДЫҚ ӨНДІРІСТІҢ ДАМУЫНА
БАҒЫТТАЛҒАН,ОНЫҢ ТИІМДІЛІГІН ЖОҒАРЛАТУҒА,ҚОҒАМ МҮШЕЛЕРІНІҢ МҰҚТАЖДЫҚТАРЫН
ҚАНАҒАТТАНДЫРУҒА АРНАЛҒАН БАҒДАРЛАМАЛАР ТІКЕЛЕЙ КӨРСЕТІЛГЕН. БЮДЖЕТТІК
ҚАТЫНАСТАРДЫ ПАЙДАЛАНУ ҚҰҚЫҚТЫҚ ФОРМАДА БОЛҒАНДЫҒЫ ОҒАН ӨТЕ ҮЛКЕН ҰТҚЫРЛЫ
ЖӘНЕ ҰЙЫМДАСТЫРУШЫЛЫҚ МӘН БЕРЕДІ.
ЭКОНОМИКАДА ТАУАРЛЫ-АҚША ҚАТЫНАС БОЛҒАНДЫҚТАН ЭКОНОМИКАЛЫҚ
ПРОПОРЦИЯЛАР ЕКІ ФОРМАДА КӨРІНІС ТАБАДЫ,ЯҒНИ НАТУРАЛДЫ ЗАТТЫҚ ЖӘНЕ
ҚҰНДЫҚ(АҚШАЛАЙ). НАТУРАЛДЫ-ЗАТТЫҚ ФОРМА ҚОҒАМДЫҚ ӨНДІРІСТІҢ ҚҰРЫЛЫМДЫҚ
БӨЛІМДЕРІ АРАСЫНДА МАТЕРИАЛДЫ-ТЕХНИКАЛЫҚ ҚҰРАЛДАРДЫ БӨЛУІ МЕН ОЛАРДЫ ЖҰМЫС
КҮШІМЕН ҚАМТУДЫ, АЛ ҚҰНДЫҚ ФОРМА АҚШАЛАЙ ҚАРАЖАТТАРДА БӨЛУДІҢ
ПРОПОРЦИЯЛАРЫН АНЫҚТАУДЫ ҚАРАСТЫРАДЫ.
ІШКІ ӨНІМ БӨЛУДІҢ АҚШАЛАЙ ФОРМАСЫНЫҢ БІРШАМА ДЕРБЕСТІК БОЛУЫНЫҢ
САЛДАРЫНАН ҚОҒАМДЫҚ ӨНДІРІСТІҢ ҚҰНДЫҚ ҚҰРЫЛЫМЫН РЕТТЕЙТІН МҮМКІНШІЛІК
БОЛАДЫ ЖӘНЕ ОЛ ҚАЖЕТТІ ЭКОНОМИКАЛЫҚ НӘТИЖЕГЕ ЖЕТКІЗЕДІ. ҚҰНДЫЛЫҚ ҚҰРАЛДАРДЫ
(ҰЛТТЫҚ ҚАРЖЫ,БЮДЖЕТ,НЕСИЕ ЖӘНЕ Т.Б.) ПАЙДАЛАНУ МЕМЛЕКЕТКЕ ҚОҒАМДЫҚ
ӨНДІРІСТІҢ ҚҰРЫЛЫМЫН ЖЕТІЛДІРУ МЕН ЭКОНОМИКАЛЫҚ ПРОЦЕСТЕРДІҢ ТИІМДІЛІГІН
ЖОҒАРЛАТУҒА МҮМКІНДІК БЕРЕДІ.
РЕТТЕУ ҚҰРАЛЫ РЕТІНДЕ МЕМЛЕКЕТТІК БЮДЖЕТ ЭКОНОМИКАСЫНЫҢ САЛАЛЫҚ ЖӘНЕ
АУМАҚТЫҚ ПРОПОРЦИЯЛАРЫН ЖЕТІЛДІРУДЕ, ӨНДІРІСТЕН ТЫС САЛАЛАРДЫҢ ДАМУЫН
РЕТТЕУДЕ, ҚАРЖЫ РЕСУРСТАРЫН РЕТТЕУДЕ, ҚАРЖЫ РЕСУРСТАРЫН ЖАЛПЫ МҮДДЕГЕ
СӘЙКЕС ҚАЙТА БӨЛУДЕ ПАЙДАЛАНАДЫ. ОЛ ЕҢБЕК, АҚША ЖӘНЕ МАТЕРИАЛДЫ РЕСУРСТАРДЫ
ПАЙДАЛАНУЫН ЫНТАЛАНДЫРУ, ЭКОНОМИКАНЫҢ БАРЛЫҚ ТІЗБЕКТЕРІНДЕ ЖҮЙЕЛІ БАҚЫЛАУДЫ
ІСКЕ АСЫРУ МЕН БАСҚА ДА ӘЛЕУМЕТТІК-ЭКОНОМИКАЛЫҚ МАҚСАТТАРДЫ ШЕШУГЕ
МҮМКІНШІЛІК БЕРЕДІ. ЭКОНОМИКАНЫ БАСҚАРУДЫҢ БЕЛСЕНДІ ҚҰРАЛЫ РЕТІНДЕ
МЕМЛЕКЕТТІК БЮДЖЕТТІ АЙТУҒА БОЛАДЫ, СЕБЕБІ БЮДЖЕТ НЕГІЗІ-БЮДЖЕТТІК
ҚАТЫНАСТАР ҚОҒАМДЫҚ ӨНДІРІС ДАМУЫ МЕН ОНЫҢ ТИІМДІЛІГІН ЖОҒАРЛАТУ
МҮДДЕЛЕРІНІҢ АЛУАН-АЛУАН БАҒЫТЫНДА ПАЙДАЛАНАДЫ.
МЕМЛЕКЕТТІК БЮДЖЕТТІ-ЭКОНОМИКАНЫ БАСҚАРУ ҚҰРАЛЫ РЕТІНДЕ СИПАТТАЙ
ОТЫРЫП, БҰЛ ҚҰРАЛДЫҢ РӨЛІ ОБЪЕКТИВТІ АЛДЫН-АЛА АНЫҚТАЛҒАНЫН АЙРЫҚША АЙТУ
ҚАЖЕТ. ОҒАН ДӘЛӘЛ,БІРІНШІДЕН,ЭКОНОМИКАЛЫҚ БАЙЛАНЫСТЫ ЖАЛПЫ РЕТТЕУ
НӘТИЖЕСІНДЕ БЮДЖЕТТІК ҚАТЫНАСТАРДЫ НЕГІЗГІ ҚАРЖЫ ҚҰЖАТ АРҚЫЛЫ ФОРМАДА
ПАЙДАЛАНУ, ЕКІНШІДЕН, МЕМЛЕКЕТТІК БЮДЖЕТТІҢ БӨЛУ ТАБИҒАТЫ НЕГІЗІНДЕ ОНЫ
ҚОҒАМДЫҚ ӨНДІРІСКЕ ӘСЕР ЕТЕТІН МАҢЫЗДЫ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ҚҰРАЛ РЕТІНДЕ
ПАЙДАЛАНУ. БЮДЖЕТТІҢ МӘНІ МЕН РОЛІ ОНЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ҚҰРАЛ РЕТІНДЕГІ
ЕРЕКШІЛІГІМЕН ДӘЛЕЛДЕНЕДІ,ЯҒНИ ОЛ ҚОҒАМДЫҚ ӨНІМ БӨЛУ САЛАСЫНЫҢ КЕҢ
ПАЙДАЛАНАТЫН ҚҰНДЫҚ ҚҰРАЛЫ БОЛЫП ТАБЫЛАДЫ.
ЭКОНОМИКАНЫҢ ДАМУЫНА БАЙЛАНЫСТЫ ОНЫ БАСҚАРУ ҚҰРАЛЫ РЕТІНДЕ БЮДЖЕТТІК
БАҚЫЛАУДЫҢ МӘНІ ҰЛҒАЯДЫ. ҚОҒАМДЫҚ ӨНДІРІСТІҢ АУҚЫМЫ НЕҒҰРЛЫМ ІРІ БОЛСА,
СОҒҰРЛЫМ ЭКОНОМИКАНЫҢ ӨСУ ҚАРҚЫНЫ ЖОҒАРЫ,СОНДЫҚТАН АҚША ҚАРАЖАТТАРЫН
УАҚЫТЫНДА ҚАЛЫПТАСТЫРУ МЕН ТИІМДІ ПАЙДАЛАНУ ПРОЦЕСТЕРІН БАҚЫЛАУ ӨТЕ
МАҢЫЗДЫ.
БЮДЖЕТТІҢ РӨЛІ ЭКОНОМИКАНЫ ЫНТАЛАНДЫРУШЫ ЕСЕБІНДЕ АРНАЙЫ БЮДЖЕТТІК
МЕХАНИЗМ АРҚЫЛЫ ІСКЕ АСЫРЫЛАДЫ. ОСЫ МЕХАНИЗМНІҢ АРҚАСЫНДА ОБЪЕКТИВТІК ТҮРДЕ
БАР ҚАТЫНАСТАРДЫ ЭКОНОМИКАНЫҢ ДАМУ МҮДДЕСІНДЕ ПАЙДАЛАНУДЫҢ МҮМКІНШІЛІГІ
БОЛАДЫ. БЮДЖЕТТІК МЕХАНИЗМ-ОЛ БЮДЖЕТТІК ҚАТЫНАСТАРДЫ ҰЙЫМДАСТЫРУҒА
МЕМЛЕКЕТТІҢ ҚҰРАСТЫРҒАН ЖӘНЕ ПАЙДАЛАНАТЫН АРНАЙЫ ФОРМАЛАР КЕШЕНІ МЕН
ҚАРЖЫЛЫҚ РЕСУРСТАРДЫ ҚОҒАМДЫҚ ІС-ӘРЕКЕИ САЛАЛАРЫ,ЭКОНОМИКА САЛАЛАРЫ ЖӘНЕ
ЕЛДІҢ АУМАҚТАР АРАСЫНДА ҚАЙТА БӨЛУДІ ҚАМТИТЫН ӘДІС –ТӘСІЛДЕРДІҢ ЖҮЙЕСІ.
БЮДЖЕТТІК МЕХАНИЗМНІҢ ОБЪЕКТИВТІК НЕГІЗІ МЕМЛЕКЕТТІК БЮДЖЕТТІҢ
ЭКОНОМИКАЛЫҚ МАЗМҰНЫН ҚҰРАЙТЫН БӨЛУ ҚАТЫНАСТАР ПРОЦЕСТЕРІ БОЛЫП ТАБЫЛАДЫ.
ЭКОНОМИКАЛЫҚ КАТЕГОРИЯ РЕТІНДЕГІ БЮДЖЕТТІҢ ӨЗІНІҢ ІШКІ ҚҰРЫЛЫМЫ БЮДЖЕТТІК
МЕХАНИЗМНІҢ ІШІНДЕ ӘР ТҮРЛІ ТІЗБЕКТЕР БАР ЕКЕНІН ДӘЛЕЛДЕЙДІ.
СОНДЫҚТАН,БЮДЖЕТТІК МЕХАНИЗМ ҚҰРЫЛЫМЫНДА КІРІСТЕР,ШЫҒЫСТАР БЮДЖЕТАРАЛЫҚ
БАЙЛАНЫСТАР СИЯҚТЫ БЮДЖЕТТІК ҚАТЫНАСТАР ТОПТАРЫ СОЛАРҒА СӘЙКЕС АҚША
ҚАРАЖАТТАРЫН ҚАЙТА БӨЛУДІҢ ӘР ТҮРЛІ ФОРМАЛАРЫ МЕН ӘДІСТЕРІН ЕНГІЗЕДІ. СОЛ
СЕБЕПТІ БЮДЖЕТТІК МЕХАНИЗМДЕ БЮДЖЕТТІК ҚАТЫНАСТАР КӨРІНСІНІҢ ФОРМАЛАРЫНА
ТӘУЕЛДІ КЕЛЕСІ ҚҰРЫЛЫМДЫҚ ТІЗБЕКТЕРДІ БӨЛУГЕ БОЛАДЫ, ӘР ТҮРЛІ ІС ӘРЕКЕТ
САЛАЛАРЫНА БЮДЖЕТТІК ҚАРАЖАТТАР БЕРУ МЕН БЮДЖЕТ ҚАЛЫПТАСТЫРАТЫН ТӘРТІП ПЕН
ФОРМАЛАР; ІШКІ БЮДЖЕТТІК БӨЛУ МЕН ҚАЙТА БӨЛУ ЖӘНЕ ОЛАРМЕН МАНЕВР ЖАСАЙТЫН
ӘДІСТЕР.
БЮДЖДЕТТІК МЕХАНИЗМНІҢ ЖОҒАРЫ АЙТЫЛҒАН ТІЗБЕКТЕРІ ӨЗ АЛДЫНА СӘЙКЕС
ЭЛЕМЕНТТЕРДЕН ҚАЛЫПТАСАДЫ. МЫСАЛЫ,АҚША ҚАРАЖАТТАРДЫ ЖҰМЫЛДЫРЫТЫН БЮДЖЕТТІК
МЕХАНИЗМ САЛЫҚТЫҚ ЖӘНЕ САЛЫҚТЫҚ ЕМЕС ҚАРЖЫ РЕСУРСТАР ТҮСЕТІН ӘДІСТЕРМЕН
СИПАТТАЛАДЫ ЖӘНЕ ӨЗДЕРІНІҢ ӘЛПЕТТЕРІН НАҚТЫ КІРІС ТҮРЛЕРІМЕН(ҚОСЫМША ҚҰНҒА
САЛЫҚ,АКЦИЗДЕР,МҮЛІК САЛЫҒЫ ЖӘНЕ Т.Б) ІСКЕ АСЫРЫЛАДЫ.
МЕКЕМЕЛЕР,КӘСІПОРЫНДАР МЕН ҰЙЫМДАРҒА БЮДЖЕТТІК ҚАРАЖАТТАР ЖІБЕРУ МЕХАНИЗМІ
ӘР ТҮРЛІ ПРИЦИПТЕР НЕГІЗІ МЕН БЮДЖЕТТІК АҚША БЕРУДІҢ ӘР ТҮРЛІ ФОРМАЛАРЫ
АРҚЫЛЫ ІСКЕ АСЫРЫЛАДЫ. ҚАРЖЫ РЕСУРСТАРЫН ІШКІ БЮДЖЕТТІК БӨЛУ МЕН ҚАЙТА БӨЛУ
МЕХАНИЗМІ БЮДЖЕТ ЖҮЙЕСІНІҢ СӘЙКЕСТІК БУЫНДАРЫ ТАРАПЫНА БЮДЖЕТ
ҚАРАЖАТТАРЫНЫҢ БЕЛГІЛІ БӨЛІГІН БЕКІТУ МЕН БЮДЖЕТТІК РЕТТЕУДІҢ ӘР ТҮРЛІ
ӘДІСТЕРІМЕН СИПАТТАЛАДЫ.
БЮДЖЕТТІК МЕХАНИЗМНІҢ ӘР ҚҰРЫЛЫМДЫҚ БУЫНЫ МЕН ЭЛЕМЕНТІНЕ ӨЗДЕРІНІҢ
ОРЫНДАЙТЫН МІНДЕТТЕРІНЕ СӘЙКЕС ФУНКЦИОНАЛДЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІНЕ ТӘН. БІРАҚ,
БЮДЖЕТТІК МЕХАНИЗМНІҢ БУЫНДАРЫ МЕН ЭЛЕМЕНТТЕРІ ӨЗДЕРІНІҢ ҚАТЫСТЫЛЫ
ДЕРБЕСТІГІНЕ ҚАРАМАЙ БІРТҰТАС БОЛЫП ҚЫЗМЕТ АТҚАРАДЫ,ЯҒНИ БАРЛЫҚ ҚҰРЫЛЫМДЫҚ
БУЫНДАР МЕН ЭЛЕМЕНТТЕРДІҢ ӨЗАРА БАЙЛАНЫСТЫ ӘРЕКЕТТЕРІ БЮДЖЕТТІК МЕХАНИЗМНІҢ
БІРЫҢҒАЙ ІС-ӘРЕКЕТІН ҚАМТИДЫ.
СОНЫМЕН,МЕМЛЕКЕТ ЭКОНОМИКАНЫ БАСҚАРУДА БЮДЖЕТТІК МЕХАНИЗМДІ БЕЛСЕНДІ
ТҮРДЕ ПАЙДАЛАНАДЫ. ОЛ ӘЛЕУМЕТТІК-ЭКОНОМИКАЛЫҚ ДАМУДЫҢ МАҢЫЗДЫ БАҒЫТТАРЫНА
АҚША ҚАРАЖАТТАРЫНЫҢ ҚОСЫЛЫМЫН КҮШЕЙТУДЕ, СОЛ БАҒЫТТАРҒА СӘЙКЕС ЭКОНОМИКАНЫҢ
САЛАЛЫҚ ЖӘНЕ АУМАҚТЫҚ ҚҰРЫЛЫМЫН ЖЕТІЛДІРУДЕ, ЖАЛПЫ БАРЛЫҚ РЕСУРТАР
ТҮРЛЕРІН ТИІМДІ ПАЙДАЛАНУДА ЕЛЕУЛІ РӨЛ АТҚАРАДЫ. СОНЫМЕН ҚАТАР,МЕМЛЕКЕТТІК
БЮДЖЕТ ӨЗІНІҢ БАРЛЫҚ КӨРІНІС ЖӘНЕ ПАЙДАЛАНУ ФОРМАЛАРЫНДА ЭКОНОМИКАНЫ
БАСҚАРУДЫҢ ҚҰРАЛЫ РЕТІНДЕ БОЛЫП,ҚОҒАМДЫҚ ӨНДІРІСКЕ ҚАРЖЫЛЫҚ
ҚҰЖАТ,ЭКОНОМИКАЛЫҚ ТҰТҚА ЖӘНЕ ЫНТА ТҮРЛЕРІНДЕ ИНТЕГРАЛДЫ ӘСЕР ЕТЕДІ
НЕГІЗГІ ҚАРЖЫ ЖОСПАРЫ РЕТІНДЕГІ БЮДЖЕТТІҢ МӘНІ ЖӘНЕ ОНЫҢ ЭКОНОМИКАНЫ
РЕТТЕЙТІН БАСҚА ДА ҚАРЖЫЛЫҚ ҚҰРАЛДАР АРАСЫНДАҒЫ РӨЛІ
БЮДЖЕТ ҚАРЖЫЛЫҚ ЖОСПАР РЕТІНДЕ,БІР ЖАҒЫНАН,ЭКОНОМИКА САЛАЛАРЫ МЕН ІС-
ӘРЕКЕТ САЛАЛАРЫНЫҢ ҚАРЖЫЛЫҚ ЖОСПАРЛАРЫНА НЕГІЗДЕЛЕДІ, АЛ ЕКІНШІ ЖАҒЫНАН, ОЛ
КӨБІНЕСЕ ОЛАРДЫ АНЫҚТАЙДЫ. МЕМЛЕКЕТТІК БЮДЖЕТТІ ЕЛДІҢ НЕГІЗГІ ҚАРЖЫ ЖОСПАРЫ
ДЕП АЙТУ,ОНЫҢ ОБЪЕКТИВТІК КАТЕГОРИЯ ТҮРІНДЕГІ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ТАБИҒАТЫНА ҚАЙШЫ
КЕЛМЕЙДІ. СЕБЕБІ,”МЕМЛЕКЕТТІК БЮДЖЕТ” ТЕРМИНІ ӨЗ СИПАТЫНА БАЙЛАНЫСТЫ ЕКІ
ӘРТҮЛІ ТҮСІНІКТЕ ҚОЛДАНЫЛАДЫ, БІРІНШІСІ-БӨЛІП ТҰРАТЫН ҚАТЫНАС САЛАСЫНА
ЖАТАДЫ,ЕКІНШІСІ-АДАМЗАТ ІС-ӘРЕКЕТ ПРОЦЕСІНДЕ ПАЙДАЛАНАТЫН ОБЪЕКТИВТІК
ФОРМАНЫ КӨРСЕТЕДІ. МЕМЛЕКЕТТІК БЮДЖЕТТІҢ ЕЛДІҢ НЕГІЗГІ ҚАРЖЫ ЖОСПАРЫ
РЕТІНДЕ БОЛУЫ БЮДЖЕТТІК ҚАТЫНАСТЫҢ ЕРЕКШЕЛІГІНЕ БАЙЛАНЫСТЫ, ЯҒНИ ҚОҒАМДЫҚ
ӨНІМДІ ҚҰНДЫҚ БӨЛІСТІҢ АЙРЫҚША САЛАСЫ РЕТІНДЕ. СОНДЫҚТАН, ЭКОНОМИКАЛЫҚ
КАТЕГОРИЯ ТҮРІНДЕ МЕМЛЕКЕТТІК БЮДЖЕТТІҢ ОБЪЕКТИВТІК ТАБИҒАТЫНЫҢ МӘНІН ОҚЫП
БІЛУ ЖӘНЕ ОНЫ БЮДЖЕТТІК ҚАТЫНАСТЫ ПАЙДАЛАНУДЫҢ ФОРМАСЫН КӨРСЕТЕТІН ҚАРЖЫ
ЖОСПАР РЕТІНДЕГІ ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz