Қазақстан Республикасындағы инновациялық үрдістерді экономикалық талдау
КIРIСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 3
1 ИНДУСТРИЯЛЫҚ.ИННОВАЦИЯЛЫҚ ДАМУ
1.1 Инновацияның экономикалық мәні, түрлері, инфрақұрылымы ... ... ... ... 4
1.2 Мемлекеттің даму институттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ИННОВАЦИЯЛЫҚ ҮРДІСТЕРДІ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ТАЛДАУ
2.1 ҚР индустриалды.инновациялық саясаты . экономикалық өсудің негізгі
шарттарының бірі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .11
2.2 Қазақстан Республикасында инновациялық үрдістердің даму тенденциясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 16
2.3 Индустриялық.инновациялық бағдарламанының бағыттары мен тетіктері және отандық кәсіпорындардың инновациялық қызметін экономикалық талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 19
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...32
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .33
1 ИНДУСТРИЯЛЫҚ.ИННОВАЦИЯЛЫҚ ДАМУ
1.1 Инновацияның экономикалық мәні, түрлері, инфрақұрылымы ... ... ... ... 4
1.2 Мемлекеттің даму институттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ИННОВАЦИЯЛЫҚ ҮРДІСТЕРДІ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ТАЛДАУ
2.1 ҚР индустриалды.инновациялық саясаты . экономикалық өсудің негізгі
шарттарының бірі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .11
2.2 Қазақстан Республикасында инновациялық үрдістердің даму тенденциясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 16
2.3 Индустриялық.инновациялық бағдарламанының бағыттары мен тетіктері және отандық кәсіпорындардың инновациялық қызметін экономикалық талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 19
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...32
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .33
Бағдарлама Қазақстан Республикасы Yкiметінің 2000 жылғы 7- наурыздағы № 367 қаулысымен бекітілген Қазақстан Республикасы Yкiметiнiң 2000-2002 жылдарға арналған iс-қимыл бағдарламасын iске асыру жөнiндегi iс-шаралар жоспарына сәйкес әзiрлендi.
Бағдарлама ғылым мен техника жетістіктерін пайдалану негізінде елдің ұзақ мерзiмдi әлеуметтiк-экономикалық дамуының бiрыңғай мемлекеттік саясатын қалыптастыру мен жүргiзуге бағытталған.
"Қазақстан-2030" стратегиясының ең тұтқалы басымдықтарының бiрi экономиканың теңгерiмдi дамуының, жалпы ұлттық өнiмiн құрайтын шикiзатты жоғары технологиялы, оның iшiнде экспорттық өнімге кезең-кезеңмен алмастыру және елдің ғылыми-техникалық әлеуметін тиiмді пайдалану негiзiнде экономикалық өсу болып табылады. Қазақстанда бұл үшiн барлық алғышарттар бар. Бұл - бай табиғи ресурстар, бос өндiрiстiк қуаттардың болуы, жеткiлiктi бiлiктi ғылыми-техникалық қызметкерлер және жоғары жалпы бiлiмдiлiк деңгейiмен ұштасқан арзан жұмыс күшi, бiрқатар технологиялық тұрпаттар бойынша дайындықтардың болуы.
Сонымен бiрге, бiрқатар бөгеушi факторлар да бар. Атап айтқанда, соңғы жылдары Қазақстанның технологиялық тез мешеуленуiнiң деңдеген кезеңi болды. Қазiргi өндiрiстiң тұқыртылуы, өндiргiш күштердiң индустриясыздануы, өндiрiстiң абсолюттiк көрсеткiштерiнiң күрт қысқаруы және жанбасылық, тұтыну мен қордаланудың төмендеуi тегеурiндi экономикалық даму үшiн республиканың аттаныс жағдайын едәуiр күрделендiредi. Бұдан басқа, технологиялық даму мен инновациялық әлеует деңгейi бойынша салалар арасындағы едәуiр алшақтық отандық экономикаға тән сипат болып табылады. Оның үстiне, кадрлар даярлау жүйесiнiң өзi де негiзiнен экономиканың шикiзат секторын кадрлық қолдауға бейiмделген.
Экономикалық қарым-қатынастардың жалпы жүйесiнде инновациялық қызметке негiзгi орын берiледi, өйткені елдiң экономикалық қуаты оның ақырғы нәтижелерiмен - өндiрiс тиiмдiлiгiн көтерумен, ғылымды қажетсiнетiн өнiм көлемiн өсiрумен айқындалады.
Бағдарлама республиканың инновациялық дамуының ұзақ мерзiмдi кезеңге арналған мақсаты мен міндеттерін айқындайды, және жыл сайын ұлттық әлеуметтiк-экономикалық басымдықтарға сүйене отырып, нақтыланатын және түзетiлетiн болады.
Курстық жұмыстың мақсаты – инновацияның және еліміздегі инновациялық үрдістердің қалыптасуы мен дамуын теориялық, тәжірибелік және аналитикалық тұрғыда талдау, сондай-ақ зерттеу нәтижелері негізінде нақты ғылыми негізделген ұсыныстар жасау.
Бағдарлама ғылым мен техника жетістіктерін пайдалану негізінде елдің ұзақ мерзiмдi әлеуметтiк-экономикалық дамуының бiрыңғай мемлекеттік саясатын қалыптастыру мен жүргiзуге бағытталған.
"Қазақстан-2030" стратегиясының ең тұтқалы басымдықтарының бiрi экономиканың теңгерiмдi дамуының, жалпы ұлттық өнiмiн құрайтын шикiзатты жоғары технологиялы, оның iшiнде экспорттық өнімге кезең-кезеңмен алмастыру және елдің ғылыми-техникалық әлеуметін тиiмді пайдалану негiзiнде экономикалық өсу болып табылады. Қазақстанда бұл үшiн барлық алғышарттар бар. Бұл - бай табиғи ресурстар, бос өндiрiстiк қуаттардың болуы, жеткiлiктi бiлiктi ғылыми-техникалық қызметкерлер және жоғары жалпы бiлiмдiлiк деңгейiмен ұштасқан арзан жұмыс күшi, бiрқатар технологиялық тұрпаттар бойынша дайындықтардың болуы.
Сонымен бiрге, бiрқатар бөгеушi факторлар да бар. Атап айтқанда, соңғы жылдары Қазақстанның технологиялық тез мешеуленуiнiң деңдеген кезеңi болды. Қазiргi өндiрiстiң тұқыртылуы, өндiргiш күштердiң индустриясыздануы, өндiрiстiң абсолюттiк көрсеткiштерiнiң күрт қысқаруы және жанбасылық, тұтыну мен қордаланудың төмендеуi тегеурiндi экономикалық даму үшiн республиканың аттаныс жағдайын едәуiр күрделендiредi. Бұдан басқа, технологиялық даму мен инновациялық әлеует деңгейi бойынша салалар арасындағы едәуiр алшақтық отандық экономикаға тән сипат болып табылады. Оның үстiне, кадрлар даярлау жүйесiнiң өзi де негiзiнен экономиканың шикiзат секторын кадрлық қолдауға бейiмделген.
Экономикалық қарым-қатынастардың жалпы жүйесiнде инновациялық қызметке негiзгi орын берiледi, өйткені елдiң экономикалық қуаты оның ақырғы нәтижелерiмен - өндiрiс тиiмдiлiгiн көтерумен, ғылымды қажетсiнетiн өнiм көлемiн өсiрумен айқындалады.
Бағдарлама республиканың инновациялық дамуының ұзақ мерзiмдi кезеңге арналған мақсаты мен міндеттерін айқындайды, және жыл сайын ұлттық әлеуметтiк-экономикалық басымдықтарға сүйене отырып, нақтыланатын және түзетiлетiн болады.
Курстық жұмыстың мақсаты – инновацияның және еліміздегі инновациялық үрдістердің қалыптасуы мен дамуын теориялық, тәжірибелік және аналитикалық тұрғыда талдау, сондай-ақ зерттеу нәтижелері негізінде нақты ғылыми негізделген ұсыныстар жасау.
1 Н.А. Назарбаев. Қазақстан – 2030. Қазақстан халқына Жолдауы.//Егемен Қазақстан//
2 Статистика 1991-2001 десять лет независимого Казахстана. // Алматы. - 2002г.
3 Шумпетер Й. Теория экономического развития. – Москва; Прогресс. 1998г.
4 Купешова С.Т. “Теория и практика инновационного процесса в переходной экономике Республики Казахстан,” – диссертация, Алматы, 2002 г.
5 К.Нарибаев, С.Жумамбаев, А.Нусупова. Инновационный менеджмент – Алматы: Қазақ университетi. – 1998. – 60 с.
6 Карибджанов Е.С. Модели экономического развития Юго-Восточных стран – Алматы: 2000 г.
7 Стратегия “Қазақстан Республикасының Индустриялық-инновациялық дамуының 2003-2015 жылдарға арналған ұзақ мерзiмдi стратегиясы” – Алматы, 2003 ж.
8 Н. А. Назарбаев. “Задача науки – способствовать развитию экономики” Казахстанская правда, 16 апрель, 2002 г.
9 Әбдiжапар Сапарбаев “Инновация – негiзгi қозғаушы күш” //Егемен Қазақстан, 24 наурыз, 2004 ж.
10 Н. Ә. Назарбаев. “Бәсекеге қабiлеттi Қазақстан”, “Бәсекеқабiлеттi экономика” және “Бәсекеқабiлеттi халық” деген Қазақстан халқына Жолдауы. // Егемен Қазақстан, 19 наурыз, 2004 ж.
11 Купешова С.Т. Ғылыми-технологиялық және инновациялық саладағы мемлекеттің орны Саясат №2, 2001
12 Қ. Бораш. “Инновация, оның елiмiздің экономикасы үшiн маңызы қандай” // Егемен Қазақстан, 23 ақпан, 2004 ж.
13 Дәуренбекова Ә.Н. “Бәсекеге қабiлеттi өнеркәсiптi дамыту – индустриялық- инновациялық саясаттың басты бағыты” Аль-Пари, №2-3. 2005 ж.
14 Н. Ә. Назарбаев. «Қазақстан әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына кіру стратегиясы» Жолдауы, Астана, 2006 жыл, 1 наурыз.
15 Обзор макроэкономической ситуации в Казахстане Б.Сапарбаев, РЦБК, №4, 2007 г.
16 Статистика Казахстана. Алматы, - 2008г.
17 Б.Н.Исабеков индустриалды-инновациялық саясаттың құрылымдық қарым-катынастары // ҚазҰУ хабаршысы //Экономика сериясы.-№2.-(42).2004ж
18 ҚР Президентi Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы. //Егемен Қазақстан, 7 ақпан, 2008 ж. №36 [25008] .
19 Т.И.Исахметов Инновационная деятельность в Республике Казахстан: состояние и перспективы // ҚазҰУ хабаршысы // Экономика сериясы.-№1.-(53), 2008ж.
2 Статистика 1991-2001 десять лет независимого Казахстана. // Алматы. - 2002г.
3 Шумпетер Й. Теория экономического развития. – Москва; Прогресс. 1998г.
4 Купешова С.Т. “Теория и практика инновационного процесса в переходной экономике Республики Казахстан,” – диссертация, Алматы, 2002 г.
5 К.Нарибаев, С.Жумамбаев, А.Нусупова. Инновационный менеджмент – Алматы: Қазақ университетi. – 1998. – 60 с.
6 Карибджанов Е.С. Модели экономического развития Юго-Восточных стран – Алматы: 2000 г.
7 Стратегия “Қазақстан Республикасының Индустриялық-инновациялық дамуының 2003-2015 жылдарға арналған ұзақ мерзiмдi стратегиясы” – Алматы, 2003 ж.
8 Н. А. Назарбаев. “Задача науки – способствовать развитию экономики” Казахстанская правда, 16 апрель, 2002 г.
9 Әбдiжапар Сапарбаев “Инновация – негiзгi қозғаушы күш” //Егемен Қазақстан, 24 наурыз, 2004 ж.
10 Н. Ә. Назарбаев. “Бәсекеге қабiлеттi Қазақстан”, “Бәсекеқабiлеттi экономика” және “Бәсекеқабiлеттi халық” деген Қазақстан халқына Жолдауы. // Егемен Қазақстан, 19 наурыз, 2004 ж.
11 Купешова С.Т. Ғылыми-технологиялық және инновациялық саладағы мемлекеттің орны Саясат №2, 2001
12 Қ. Бораш. “Инновация, оның елiмiздің экономикасы үшiн маңызы қандай” // Егемен Қазақстан, 23 ақпан, 2004 ж.
13 Дәуренбекова Ә.Н. “Бәсекеге қабiлеттi өнеркәсiптi дамыту – индустриялық- инновациялық саясаттың басты бағыты” Аль-Пари, №2-3. 2005 ж.
14 Н. Ә. Назарбаев. «Қазақстан әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына кіру стратегиясы» Жолдауы, Астана, 2006 жыл, 1 наурыз.
15 Обзор макроэкономической ситуации в Казахстане Б.Сапарбаев, РЦБК, №4, 2007 г.
16 Статистика Казахстана. Алматы, - 2008г.
17 Б.Н.Исабеков индустриалды-инновациялық саясаттың құрылымдық қарым-катынастары // ҚазҰУ хабаршысы //Экономика сериясы.-№2.-(42).2004ж
18 ҚР Президентi Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы. //Егемен Қазақстан, 7 ақпан, 2008 ж. №36 [25008] .
19 Т.И.Исахметов Инновационная деятельность в Республике Казахстан: состояние и перспективы // ҚазҰУ хабаршысы // Экономика сериясы.-№1.-(53), 2008ж.
МАЗМҰНЫ
КIРIСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 3
1 ИНДУСТРИЯЛЫҚ-ИННОВАЦИЯЛЫҚ ДАМУ
1.1 Инновацияның экономикалық мәні, түрлері, инфрақұрылымы
... ... ... ... 4
1.2 Мемлекеттің даму
институттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... 8
2 Қазақстан Республикасындағы инновациялық үрдістерді экономикалық талдау
2.1 ҚР индустриалды-инновациялық саясаты - экономикалық өсудің негізгі
шарттарының бірі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .11
2.2 Қазақстан Республикасында инновациялық үрдістердің даму
тенденциясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 16
2.3 Индустриялық-инновациялық бағдарламанының бағыттары мен
тетіктері және отандық кәсіпорындардың инновациялық қызметін экономикалық
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 1 9
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... .32
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..33
КIРIСПЕ
Бағдарлама Қазақстан Республикасы Yкiметінің 2000 жылғы 7- наурыздағы
№ 367 қаулысымен бекітілген Қазақстан Республикасы Yкiметiнiң 2000-2002
жылдарға арналған iс-қимыл бағдарламасын iске асыру жөнiндегi iс-шаралар
жоспарына сәйкес әзiрлендi.
Бағдарлама ғылым мен техника жетістіктерін пайдалану негізінде елдің
ұзақ мерзiмдi әлеуметтiк-экономикалық дамуының бiрыңғай мемлекеттік
саясатын қалыптастыру мен жүргiзуге бағытталған.
"Қазақстан-2030" стратегиясының ең тұтқалы басымдықтарының бiрi
экономиканың теңгерiмдi дамуының, жалпы ұлттық өнiмiн құрайтын шикiзатты
жоғары технологиялы, оның iшiнде экспорттық өнімге кезең-кезеңмен алмастыру
және елдің ғылыми-техникалық әлеуметін тиiмді пайдалану негiзiнде
экономикалық өсу болып табылады. Қазақстанда бұл үшiн барлық алғышарттар
бар. Бұл - бай табиғи ресурстар, бос өндiрiстiк қуаттардың болуы,
жеткiлiктi бiлiктi ғылыми-техникалық қызметкерлер және жоғары жалпы
бiлiмдiлiк деңгейiмен ұштасқан арзан жұмыс күшi, бiрқатар технологиялық
тұрпаттар бойынша дайындықтардың болуы.
Сонымен бiрге, бiрқатар бөгеушi факторлар да бар. Атап айтқанда,
соңғы жылдары Қазақстанның технологиялық тез мешеуленуiнiң деңдеген кезеңi
болды. Қазiргi өндiрiстiң тұқыртылуы, өндiргiш күштердiң индустриясыздануы,
өндiрiстiң абсолюттiк көрсеткiштерiнiң күрт қысқаруы және жанбасылық,
тұтыну мен қордаланудың төмендеуi тегеурiндi экономикалық даму үшiн
республиканың аттаныс жағдайын едәуiр күрделендiредi. Бұдан басқа,
технологиялық даму мен инновациялық әлеует деңгейi бойынша салалар
арасындағы едәуiр алшақтық отандық экономикаға тән сипат болып табылады.
Оның үстiне, кадрлар даярлау жүйесiнiң өзi де негiзiнен экономиканың
шикiзат секторын кадрлық қолдауға бейiмделген.
Экономикалық қарым-қатынастардың жалпы жүйесiнде инновациялық
қызметке негiзгi орын берiледi, өйткені елдiң экономикалық қуаты оның
ақырғы нәтижелерiмен - өндiрiс тиiмдiлiгiн көтерумен, ғылымды қажетсiнетiн
өнiм көлемiн өсiрумен айқындалады.
Бағдарлама республиканың инновациялық дамуының ұзақ мерзiмдi кезеңге
арналған мақсаты мен міндеттерін айқындайды, және жыл сайын ұлттық
әлеуметтiк-экономикалық басымдықтарға сүйене отырып, нақтыланатын және
түзетiлетiн болады.
Курстық жұмыстың мақсаты – инновацияның және еліміздегі инновациялық
үрдістердің қалыптасуы мен дамуын теориялық, тәжірибелік және аналитикалық
тұрғыда талдау, сондай-ақ зерттеу нәтижелері негізінде нақты ғылыми
негізделген ұсыныстар жасау.
Анықталған мақсатқа сәйкес мынадай міндеттер шешілуі тиіс:
1)Қазақстан Республикасындағы инновациялық қызметтің теориялық негіздерін
анықтау;
2)иновацияның мәнін, түрлерін, инфрақұрылымын айқындап, оларға түсініктіме
беру;
3) Қазақстандағы инновациялық қызметті дамыту ерекшеліктерін қарастыру;
4) Қазақстан Республикасындағы инновациялық үрдістердің даму
тенденциясына баға беру;
5) Отандық кәсіпорындардың инновациялық қызметін талдау;
6) инновациялық қызметтің шетелдік озық тәжіребелерін қарастыру;
7) Қазақстандағы инновациялық белсенділікті арттыру жолдарын ұсыну.
8) Осы мәселелерді қарастырған авторлар: К.Нарибаев, С.Жумамбаев,
А.Нусупова, Ә.Сапарбаев т.б.
1 ИНДУСТРИЯЛЫҚ-ИННОВАЦИЯЛЫҚ ДАМУ
1.1 Инновацияның экономикалық мәні, түрлері, инфрақұрылымы
Инновация ұғымын экономикалық теорияға өткен ғасырдың 30- жылдарында
И. Шумпетер енгізді. Қазіргі кезде көптеген әдебиеттерде инновацияға
әртүрлі анықтамалар берілген:
1) инновация дегеніміз- жаңаға идеяларды түрлендіруге байланысты қызмет
түрі немесе рынокқа енгізілген жетілдірілген өнім;
2) инновация- практикалық қызметте пайдаланылған жаңа немесе
жетілдірілген технологиялық процесс;
3) инновация-әлеуметтік қызметтерге жаңа тәсіл.
Жалпы алғанда инновация дегеніміз- әкелетін ғылыми-техникалық,
ұйымдастырушылық, қаржылық және коммерциялық іс-шаралар кешенін болжайды.
Шет елдік зерттеушілер Э.Дж.Долан, Я.Корани, П.Хейне, П.Ф.Друкер,
Н.Г.Менкью,Г.Хоскинг, Й.Шумпетер, В.Леонтьев және т.б. өндірістік сферадағы
кәсіпкерліктің инновациялық сипатын бейнелейтін экономикалық қатынастардың
қазіргі заманғы теориясын дамытты.
Алайда бұл ғалымдардың еңбектерінің басым бөлігі жалпы ғылымдық
сипатта жазылған немесе мәселенің жеке тұстарын ғана шешуге арналған.
Қазіргі уақытта инновациялық өнім ді тиімді жасап, ұтымды пайдалану
қатынастарын сапалы түрде қарастырылмайынша елдегі аса маңызды әлеуметтік-
экономикалық міндеттерді шешу мүмкін еместігін түсіну енді жеткілікті емес.
Ал, бұл өзіне тән арнайы мамандырылған қызмет субъектілері,инфрақұрылым
институтттары, өзіндік нарықтық қатынастары бар елдің барлық инновациялық
потенциалының дамуын талап етеді. Индустриалды-инновациялық қызметтердің
өндірістің тиімділігі мен өнімнің бәсеке қабілеттілігін арттырудың пәрменді
тәсіліне айналуы инновация сферасындағы меншік қатынастарын жүзеге асыру,
инновациялық үрдістерді мемлекеттік реттеуде жетілдіру мәселелеріне дұрыс
қарауды талап етеді. Қазақстан Республикасының индустриалды-инновациялық
потенциалының орнын, рөлін, қызметін ғылыми-тәжірибелік тұрғыдан талдау
инновациялық қызметттің сан қырлы мәселелерін зерттеудің танымдық маңызын
арттырып қана қоймайды, сондай-ақ дәстүрлі салалық талдауды жалпыұлттық
және аймақтық тұрғыдан толықтыра түседі. Шағын инновациялық бизнес
мәселелері жақсы зерттелген шет елдерде оны қолдаудың бірқатар тиімді
бағдарламалары бар. Алайда шетелдік тәжірибені қазақстандық болмысқа дәлме-
дәл тікелей көшіру мүмкін емес және ол шет елдегідей тез және оң нәтиже
бере алмайды. Осы мақсатта экономикалық құралдарды отандық жағдайға
бейімдеу үшін өтпелі ғылыми-зерттеу жүйесінің қалыптасу кезеңінде шағын
инновациялық кәсіпкерліктің
айрықша секторын жан-жақты зерттеу қажет.
Экономикалық әдебиеттерде инновацияның көптеген түрлерінен
технологиялық және технологиялық емес инновацияларға айрықша көңіл
бөлінеді. Әлеуметтік жаңалықтар, басқару формалары мен әдістерінде болатын
өзгерістер мен тағы басқаларды техникалық емес инновацияға жатқызамыз. Ал
технологиялық инновация- жаңа немесе жақсартылған тауарлар мен техникалық
процестерді әзірлеу мен енгізу болып табылады. Инновацияны жаңалықтардан
айыра білу тиіс, өйткені бұл екеуі мүлдем әртүрлі ұғым. Жаңалық- бұл тек
идея немесе жаңа технологиялық процесс пен жаңа өнімнің жобасы. Алайда ол
нарыққа жетпегенше инновация болмайды. Нарықтық экономикада ғылыми
зерттеулердің тек 6-8%-ы жаңа тауарға немесе процеске айналады. [1-4 б]
Ч.Фрименнің жіктеуінше технологиялық инновациялар өнімдік және
процестік инновацияларға айналуы мүмкін. Өнімдік инновация дегеніміз-жаңа
материалдар мен жартылай фабрикаттарды пайдалана отырып, жаңа өнім алу
немесе технологиялық жаңа және технологиялық жетілдірілген өнімдерді
әзірлеу және енгізу болып табылады. Ал процестік инновацияға технологиялық
жаңа немесе өнімдерді табыстау әдістерін қоса технологиялық едәуір
жетілдірілген өндірістік әдістерді әзірлеу және енгізу кіреді. Мұндай
инновациялар жаңа өндірістік жабдықты, өндірістік процесті ұйымдастырудың
жаңа әдістерін немесе олардың жиынтықтарын пайдалануда, сондай-ақ
зерттеулер мен әзірлемелер нәтижелерін пайдалануда негізделуі мүмкін.
Әдетте мұндай инновациялар өндірістің тиімділігін арттыруға немесе
кәсіпорындарда бар өнімдерді табыстауға бағытталған, бірақ сондай-ақ
кәдімгі өндірістік тәсілдерді пайдалана отырып өндіруге немесе жеткізуге
келмейтін технологиялық жаңа немесе жетілдірілген өнімдерді өндіруге немесе
жеткізуге арналуы мүмкін. Өнеркәсіпте технологиялық инновацияға мынадай
өзгерістер жатпайды: өнімдердегі (түсінде, сәнінде және т.б.) эстетикалық
өзгерістер; оның конструкциялық орындалуын өзгеріссіз қалдыратын, осы
немесе басқа өнімнің параметріне, құрамына, құнына жеткілікті елеулі әсер
етпейтін елеусіз техникалық немесе өнімнің сыртқы өзгерісі, сондай-ақ оған
енетін материалдар мен компоненттер.
Сонымен қатар, инновациялар өнімнің маңыздылығы мен қызмет ету
сфераларына байланысты: салааралық, салаішілік, кәсіпорын ішіндегі
инновация деп бөлінеді. Салаарлық ішіндегі инновация - екі немесе одан да
көп сала арасындағы байланыстың нәтижесінен пайда болған инновация.
Салаішілік инновация - белгілі бір сала ішінде ашылған жаңалық.
Кәсіпорын ішіндегі инновация- кәсіпорын ішіндегі инновациялық жаңалық, яғни
кәсіпорын жұмысының сапасына тиімді әсер ететін фактор. Атақты экономист
Г.Менш инновациялардың 4 категориясын көрсетеді:
1) Базистік инновациялар. Мұндай инновациялар көмегімен нарыққа бұрын
болмаған жаңа тауарлар, қызметтер, машиналар, технологиялар келеді. Олар
күрделі ғылыми зерттеулерді қажет етеді және аса ірі сомадағы капитал
салымдарын қажет етеді.
2) Жақсартылған инновациялар. Мұндай инновациялар нарықта бір тауарлар мен
қызметтердің белгілі бір қасиеттерін немесе параметрлерін жетілдіруге
бағытталған.
3) Кешенді инновациялар. Мұндай инновациялар әлемдік тәжірибеден өткен
және екі немесе одан да көп саланың жиынтығынан немесе бірлесуінен
қалыптасатын өнімдер мен қызметтерден құралады.
4) Радикалды инновация. Мұндай инновациялар қоғамда жаңа салалардың немесе
ғылыми бағыттардың қалыптасуына алып келеді. [1-4 б]
Инновацияның дамуына қозғаушы күш нарықтық бәсекелестік болып табылады. Бұл
жердегі инновациялық өнім дегеніміз – түрлі дәрежеде технологиялық
өзгерістерге ұшыраған өнім. Ол мына бұйымдарды қамтиды:
1)жаңа (қайта енгізілген)- радикалдық өнімдік инновация;
2) жетілдірілген бұйымдар;
3)жаңа немесе өндірістің елеулі жетілдірілген әдістерінде құрылған
бұйымдар- өзге де инновациялық өнімдер.[2-7-53б]
Инновацияны зерттеушілер жаңа өнімнің өмірге келу процесін 7
элементке жіктеп көрсетеді:
1) Инновациялық идеяның тууы.
2) Жаңа өнімді шығару.
3) Өнімді өткізу нарығын анықтау.
4) Сұранысты анықтау.
5) Өнімді жарнамалау.
6) Сату процесін ұйымдастыру.
7) Өнімді өткізу.
Сонымен қатар, инновациялық өнімді нарықтық жағдайда өткізу көлемін
арттыру, оған деген сұранысты жоғарылату мақсатында тауарлардың бағасын
төмендету, тұтынушыларға қосымша сыйлықтар ұсыну сияқты жанама тәсілдерді
қолданылады. Белгілі бір мерзімді аяқтап, өзін-өзі өтеген инновациялық өнім
ескіріп кетпеу үшін оны келесі нарыққа немесе аймаққа ауыстыру қажеттілігі
туындайды.
Инновацияның құрылымы келесідей: технопарктер, технологиялық
инкубаторлар және инновациялық орталықтар.
Технопарктер дегеніміз – ғылымды, білімді және өндірісті территориялық
жағынан біріктірудің капиталистік елдердегі жаңа, бірақ қазірдің өзінде
кеңінен таралған тиімді нысаны, ол ғылыми-техникалық талдамалардың және
жаңа технологияның өндірісіне жедел енгізілуіне септігін тигізеді. Жақсы
жарақтандырылған ақпараттық- экспериментттік базасы құрылған және білікті
кадрлар жоғары дәрежеде шоғырланған жағдайда жұмыс істейтін ғылыми,
конструкторлық және өндірістік бөлімшелердің бірлестігі болып табылады.
Технологиялық - инкубатор ғылыми ұйымдардың, инновациялық кәсіпорындардың,
жоғары оқу орындары және шағын кәсіпкерлік субъект белгілерінің әлеуетін
бір ортаға біріктіруге мүмкіндік береді.
Инновациялық орталық-конструкторлық- технологиялық жаңалықтарды
жетілдіру мен өндірістерді дайындауға, бәсекеге қабілетті ғылымды
қажетсінетін өнімдерді және жоғары технологияларды әзірлеу кезінде
инновациялық кәсіпорындарды өндірістік- технологиялық қолдауға және бұл
құрылымдардың ғылыми- техникалық әзірленімдерді және маркетингті,
жарнамалық және көрме қызметін, патенттік- лицензиялық жұмысты және
интеллектуалдық меншікті қорғауды қоса алғанда, жергілікті және шетелдік
нарықтарға ғылымды қажетсінетін өнімдерді жылжыту үшін құрылған
инфрақұрылымдар. [3-110-114б]
Сонымен инновация – инновациялық үрдістерді ғана емес, тауарларды
өткізу нарықтарын маркетингтік зерттеу, сонымен қатар ақпараттық,
консалтингтік, әлеуметтік және басқа қызметтерге деген жаңа зерттеудің
нәтижелерін енгізетін техникалық, технологиялық және ұйымдық жаңалықтарды
құрастыру мен тәжірибелік меңгеру сферасы.
Инновациялар бірігіп инновациялық жүйені құрайды. Инновациялық жүйе
әр алуан қатынастардың - фирмалардың, жаңа білім жасаушылардың
технологиялық және аналитикалық орталықтардың кешенді үлгісі.
Осы орайда зерттеудің негізін қалаушы ретінде өткен ғасырдың 80-ші
жылдарының соңында жаңа заманға сай білімдерді жасауға, сақтауға, таратуға,
оларды халық тұтынатын жаңа технологияларға, өнімдерге, қызметтерге
түрлендіруге қатысушы экономикалық субъектілер мен қоғамдық ұйымдардың
күрделі жүйесі ретінде инновациялық жүйе ұғымын енгізуші ретінде
К.Фридманды айтуға болады. Лундвал мен Нельсонның классикалық
анықтамаларына сәйкес инновациялар дегеніміз- бір-бірімен көптеген күрделі
байланыстар арқылы біріккен жүйе болып табылады.
Инновациялық қызметті басқару жүйелерін, тиімді құрылымдар мен
институционалдық формаларды әзірлеу мен дамыту, оларды мемлекеттік қолдау
Қазақстанның әлемдік нарыққа өту, ғылымды қажетсінетін тауарларды өндіру
мен өткізудің негізгі шарты болып табылады. Алайда ҚР-ның Индустриялық-
инновациялық дамуының 2003-2015 жырдарға арналған стратегиясында қазіргі
кезде инновациялық инфрақұрылым субъектілері қажетті деңгейде жұмыстарын
атқармайтыны және Ұлттық инновациялық жүйенің (ҰИЖ) қатысушылары үшін
керекті қызметті көрсетпейтініне баса назар аударылып отыр. [4-5-6]
Технополис бұл қаланың немесе аймақтың өмірін қамтамасыз ететін
технопарктер, инкубаторлар және құрылымдар кешені. Яғни, технополис
жекелеген аймақ немесе қала негізінде құрылған және сол аймақтың өмірлік
қызметін қамтамасыз ететін дамыған инфрақұрылымы бар ғылыми өндірістік
кешенді білдіреді.
ҚР-ны Индустриялық-инновациялық стратегиясында мамандандырылған
субъектілердің өзгеше тізімі берілген:
1) ұлттық технологиялық парктер;
2) аймақтық технологиялық парктер;
3) технологиялық бизнес-инкубаторлар;
4) ғылыми қалашықтар.
Инновациялық инфрақұрылым 8 элементтен тұрады. Олардың ең маңыздысы қаржы
инфрақұрылымы болып табылады. Өз алдына қаржы инфрақұрылымы келесі
элементтерден тұрады:
1) мемлекеттік даму институттары;
2)венчурлық қорлар;
3) кәсіпорындар;
4) жеке кәсіпкерлер;
5) екінші деңгейдегі банктер
Инновациялық инфрақұрылымның құрылымы келесідей:
1) инновациялық дамудың мемлекеттік институттары;
2) технологиялық бизнес-инкубаторлар;
3) ғылыми қалашықтар;
4) инновациялық-технологиялық қалашықтар;
5) технологиялар трансферті орталығы (жоғарғы оқу орындары, салалық ғылыми-
зерттеу институттары, оқу орталықтары,мамандандырылған консалтингтік
кәсіпорындар);
6) инновациялық кәсіпорындар;
7) инновациялық қызметпен айналысаиын жеке кәсіпкерлер;
8) венчурлық қорлар;
9) инновациялық жобаларды қаржыландыратын банктер;
10) ақпараттық инфрақұрылым;
11) мамандандырылған көрмелер.
1.2 Мемлекеттің даму институттары
Саясаттың маңызды мiндеттерiнiң бiрi мақсатты инвестициялық және
ғылыми-техникалық стратегияларды iске асыру, инвестициялық белсендiлiктi
реттеу мен ынталандыру болып табылады, бұл индустриялық-инновациялық
дамудың қазiргi мемлекеттiк басқару жүйесiн қайта қарауды және белгiлi бiр
дәрежеде қайта құруды қажет етедi. Стратегияда айқындалған мақсаттарға қол
жеткiзу үшiн жаңа мемлекеттiк даму институттарын құру және қазiргi барын,
атап айтқанда: Қазақстанның инвестициялық қорын, Қазақстан Даму Банкiн,
Инновациялық қорды, Экспортты сақтандыру корпорациясын нығайту қажет.
Тұтастай алғанда, даму институттарының тұрлаулы жұмыс iстеуi
орталықсыздандыру, мамандандыру, бәсекелестiк және ашықтық қағидаттарына
негiзделетiн бiрыңғай жүйенi қалыптастыруға тиiс.
Орталықсыздандыру қағидаты жеке сектордың бастамашылықтарын қолдау
(қаржылай қолдауды қоса алғанда) көздерiнiң сан түрлi болуын бiлдiредi. Iс
жүзiнде бұл мемлекеттiң қаржы және ақпараттық ресурстарды бiр ғана даму
институтына жұмылдырмайтынын бiлдiредi.
1) шешiмдер қабылдау кезiнде ықтимал жүйелi қателердi болдырмауға;
2) бәсекелестiктiң негiзiн салуға, соның нәтижесi ретiнде қолдау
көрсету кезiнде неғұрлым ашық саясат жүргiзуге;
3) жеке сектордың бастамашылықтарын неғұрлым терең талдауды жүзеге
асыруға мүмкiндiк бередi. Мысалы, егер перспективалы жоба даму
институттарының бiрiнде қолдау таппаса, онда оны басқа институттан алу
мүмкiндiгi сақталады.
Мамандану қағидаты даму институттарының қызметтiң белгiлi бiр
операцияларына және немесе түрлерiне мамандануын бiлдiредi. Мысалы,
Қазақстан Даму Банкi жобаларды банктiк кредиттеу арқылы; Қазақстан
инвестициялық қоры - жарғылық капиталға үлестiк бақылаусыз қатысу арқылы;
Инновациялық қор - гранттар, оның iшiнде ғалымдар мен ғылыми мекемелерге
гранттар беру және капиталға үлестiк қатысу арқылы жобаларды қаржыландыруға
маманданады. Мамандану қағидаты даму институттарының мамандану шеңберiнде
операциялармен және қызмет түрлерiмен ғана айналысатынын бiлдiрмейдi. Олар
өздерi үшiн негiзгi болып табылмайтын басқа операцияларды да (қызмет
түрлерiн) жүзеге асыра алады. Бұл үшiн негiзгi емес операциялар мен қызмет
түрлерiн жүзеге асырудың лимиттерi белгiлендi. Бәсекелестік қағидаты даму
институттарының қызметiн бәсекелестiк негiзде жүзеге асыруды бiлдiредi.
Мұндай қажеттiлiк институттардың көпшiлiгiнiң дамудың осы кезеңiнде жоқ
нарық институттарға елiктеуге бейiлдi екенiмен байланысты. Институттардың
қызметi нарықтық институттарға елiктеудi бiлдiретiнiн ескере отырып, әуел
бастан олардың қызметiн нарықтық, яғни бәсекелестiк негiзде құру қажет.
Бәсекелестiк қағидаты қандай да бiр институттың қызметi нәтижелерiн
салмақтауға мүмкiндiк бередi. Ашықтық қағидаты менеджерлердiң есептiлiгi
мен жауапкершiлiгiн, қаржы ресурстарын мақсатты әрi тиiмдi пайдалану үшiн
тиiстi бақылауды қамтамасыз ететiн дамудың мемлекеттiк институттарын
корпорациялық басқарудың ашық жүйесiн құруды бiлдiредi. Мемлекет даму
институттарының алдына қойылған мiндеттердi тиiсiнше iске асыру мақсатында
олардың қызметiне қандай да бiр қысымнан қорғауды қамтамасыз етуi тиiс. Осы
қағидатты жүзеге асыру үшiн тәуелсiз директорлар институты (мiнсiз iскерлiк
беделi бар шетелдiк жоғарғы бiлiктi менеджерлердi тарта отырып), сондай-ақ
корпоративтiк басқарудың қазiргi заманғы құралдары белсендi пайдаланылатын
болады. ҚИҚ құру қажеттiлiгi қор рыногының дамымауымен, отандық
компаниялардың капиталдану төмендiгiне, отандық рынокта өңдеушi өнеркәсiпке
келiп түсетiн инвестиция ағымына ықпал ететiн барабар нарықтық тетiктердiң
болмауымен байланысты болып отыр. ҚИҚ құру қаржы секторы үшiн қызмет етудiң
сапалы жаңа деңгейiне көшу қажеттiлiгiне белгi болып табылады. Банктермен
және басқа да қаржы агенттерiмен ҚИҚ әрiптестiгi жаңа өндiрiс пен қаржы
рыногының дамуы үшiн белсендi серпiлiс болады. Жеке инвестициялық қорлардың
пайда болуымен мемлекеттiк қаржы институты ретiндегi ҚИҚ рөлi қысқартылатын
болады. Қаржы рыногында 3-5 бiрдей жеке инвестициялық қорлардың пайда
болуымен жекешелендiрiлетiн болады. Қаржылай қолдау көрсету туралы шешiм
ҚҚТ әдiснамасы бойынша кешендi талдау жасалып, тiзбенiң неғұрлым маңызды
элементтерi анықталғаннан кейiн жүзеге асырылатын болады. Егер ҚҚТ
талдауының тұжырымдары ҚҚТ-да бiрқатар өндiрiс құру қажеттiгiн көрсететiн
болса, онда барлық қажеттi негiзгi өндiрiстi құру көтермеленетiн болады.
ҚҚТ әдiснамасы бойынша талдау технологиялық әрi жоба үшiн маңызды өзге де
сипатта жүзеге асырылуы тиiс. Бұл ретте жобаларды бағалаудың бiрiншi
кезектегi өлшемдерiнiң бiрi олардың коммерциялық қайтарымдылығы болып
табылады. Бағалаудың басқа өлшемдерi жобаның экспортқа бағдар ұстануы
немесе импорт алмастыру бағыттылығы болады. Талдау мәнi экономиканың
шикiзат секторына жатпайтын жеке сектордың барлық бастамалары болуы тиiс.
Жобаларды қаржыландыруды жеңiлдету үшiн, жеке секторда қаражат жетiспеген
жағдайда ҚИҚ жарғылық капиталға (акцияларды сатып алуда) бақылау пакетiн
алмай қатысу арқылы бiрлесiп қаржыландыруға қатысатын болады. Сонымен қатар
мемлекеттiк пакеттiң жобасы iске асырылғаннан кейiн сатылатыны жөнiнде
нақты ереже белгiленуi тиiс. Бұл ҚИҚ-қа жаңа өндiрiстер, оның iшiнде жоғары
технологиялы өндiрiстер құруда ғана емес, сондай-ақ бағалы қағаздар рыногын
дамытуда да ықпал ету мүмкiндiгiн бередi. ҚИҚ Қазақстанның Даму Банкiмен
тығыз қарым-қатынаста жұмыс iстеуi тиiс. Бұл екi институт банк желiсi
бойынша жобаларды қаржыландыру және капиталды бастапқы орналастыру
бағытында бiрiн-бiрi толықтыруы тиiс.Таяу және орта мерзiмдi перспективада
шетелдiк маманданған қаржы ұйымдарын ҚИҚ қызметiне тарту туралы мәселе
қаралатын болады. Ынтымақтастық шетелдiк мамандарды тарту бағытымен қатар
ҚИҚ жарғылық капиталына қатысу бағытында да жүзеге асырылатын болады.
Инновациялық қор тiптi дамыған елдердiң бәрiнде бiрдей толық дәрежесiнде
бола бермейтiн нарықтық экономиканың еншiлес функциясын ынталандыруға тиiс.
Бұл функция экономиканың ақпарат, электроника, биотехнологиялар және
басқалары сияқты жоғары технологиялық салаларын құру мен дамыту үшiн ерекше
маңызды. Осыған байланысты қор қызметiнiң басты мақсаты Қазақстан
Республикасында инновациялық белсендiлiктiң артуына, жоғары технологиялы
және ғылымды көп қажет ететiн өндiрiстердi дамытуға жәрдемдесу болуы тиiс.
Осы проблеманы шешу үшiн Инновациялық қордың негiзгi күш-жiгерi жеке
сектор тарапынан Қазақстандағы венчурлiк қаржыландыруды ынталандыру мен
дамытуға және инновациялық инфрақұрылымды құруға бағытталуы тиiс.
Инновациялық қор өз қызметiнiң бастапқы кезеңiнде отандық және шетелдiк
серiктестермен бiрге инновациялық жобаларды қаржыландыруды жүзеге асыратын
және венчурлiк қорларды құратын болады. Инновациялық қор отандық еншiлес
капиталдың құралуы және өсуi бойынша еншiлес жобаларды қаржыландыру
жөнiндегi қызметiн тоқтатып, өз белсендiлiгiн инновациялық инфрақұрылымды
нығайтуға және қолданбалы ғылыми зерттеулердi қаржыландыруға бағыттайтын
болады.
Инновациялық инфрақұрылым элементтерiн (технополистер мен
технопарктердi, ақпараттық-талдау орталықтарын және т.б) құруға қатысу;
1) отандық және әлемдiк деңгейдегi iрi еншiлес инвесторлармен
бiрлесiп еншілес қорларды құру;
2) құрылатын және жұмыс істеп тұрған кәсiпорындардың жарғылық
капиталдарына жоғары технологиялы және ғылымды көп қажет ететiн өнiм
өндiру, жаңа технологияларды әзiрлеу мақсатында қатысу;
3) коммерциялық тиiмдiлiгi мен экономиканы технологиялық дамыту
тұрғысынан әлеуеттi перспективалы болып табылатын жаңа технологияларды,
тауарларды, қызмет көрсетулердi жасауға бағытталған жекелеген ғылыми
зерттеулер мен тәжiрибе-конструкторлық жұмыстарды гранттар беру арқылы
қаржыландыру болып табылады.
2 Қазақстан Республикасындағы инновациялық
ҮРДІСТЕРДІ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ТАЛДАУ
2.1 ҚР индустриалды-инновациялық саясаты - экономикалық өсудің негізгі
шарттарының бірі
Қазақстанда соңғы он жылдықта республиканың нарықтық тетіктерге
негiзделген экономикалық қарым-қатынастарға көшуiмен байланысты түбегейлi
өзгерiстер болды. Алайда, жоспарлы экономикадан нарықтық экономикаға
көшудiң және реформаларды тездетiп жүргiзудiң ғылыми және экономикалық
негiзделген моделiнiң жоқтығынан өткiзiлген шаралар елдiң әлеуметтiк-
экономикалық дамуында күткен нәтижелер берген жоқ.
Шикiзатқа деген бағаның ауытқу кезеңдерiндегi экономиканың шикiзатқа
тәуелдiлiгi шикiзат экспортынан түсетін қатты валютаның едәуiр түсiмдерi
ұлттық валюта құнының өсуiне әкелген кезде танымал макроэкономикалық әсерде
көрiнiс бердi және iшкi өндiрушiлер деңдеп бара жатқан импортпен
бәсекелесуге қабiлетсiз болып қалды. Қайта өңдеу салаларының (машина жасау,
жеңiл, тамақ, электрондық, қорғаныс және басқа салалар) тұралауы Қазақстан
жағдайында жеткiлiктi ғылыми-техникалық, маркетингтiк және басқарушылық
қолдаудың жоқтығынан шиеленiскен болатын. Осылайша өнеркәсiпте 2000-2005
жылдарда шикiзаттық емес салалардың үлесi 3-6 есе қысқарды, сонымен бiрге,
орны толмас табиғи ресурстарды - мұнайды, газды және түстi және қара металл
рудаларын өндiру артты.
2005 жылы қол жеткен (2004 жылға 102,2 %) өнеркәсiптiк өндiрiстiң
өсуi негiзiнен қазақстандық экспорттың негiзгi тауарларына әлемдiк бағаның
көтерiлуi және мұнай мен газды өндiрудi арттыру және қара және түстi
металдарды өндiру есебiнен қамтамасыз етiлген едi.
2006 жылдың iшiнде өткен жылдың тиiстi кезеңдерiмен салыстырғанда
өнеркәсiптiк өнiм өндiрудi арттыру үрдiсi сақталып отыр. Алайда, мұндай
өсу, сол сияқты едәуiр дәрежеде шикiзат бағасының өсуiмен байланысты
әлемдiк рыноктың конъюнктурасына қолайлы ықпал еткен сыртқы жағдайларға
негiзделген болатын. Елдiң инвестициялық саясатының шикiзаттық бағыты
өнеркәсiпте орын алған сәйкессiздiктi одан әрi тереңдете түстi. Осылайша,
мұнай-газ саласының негiзгi капиталына берiлетiн инвестицияның көлемi 2002
жылы 31 %-дан 2004 жылы 63 %-ға дейiн өстi. 2005 жылы тiкелей шетелдiк
инвестициялардың түсуi 2004 жылмен салыстырғанда екi есеге жуық көтерiлдi
және 1799 млн. АҚШ долларын құрады. Бұл ретте олардың жалпы көлемiнiң 87 %-
на жуығы мұнай-газ секторының үлесiне (1524 млн. АҚШ доллары) тидi.
Ауыр жағдай ауыл шаруашылығында қалыптасты. ¤ткен жылдары ауыл
шаруашылығы өнiмiн өндiру 2,3 есеге, егiс алаңдары 1,9 есеге, мал басы 2,7
есеге жуық қысқарды, шаруашылықтарды сапалы тұқыммен және тұқымдық
материалдармен, техникамен және оларға қосалқы бөлшектермен жабдықтау
нашарлап кеттi. 2005 жылдан бастап көрiнiс берген экономиканың аграрлық
секторындағы белгiлi бiр оң алға жылжушылықтар байқалғанмен, саладағы
дағдарыстық жағдай еңсерiлген жоқ. Бүгінгі таңда әлемнің көптеген елдері
алдында тұрған өзекті мәселелердің бірі индустриалды-инновациялық
процестерді басқару негізінде тұрақты экономикалық өсуге жету. Ертеректе,
технологиялық инновациялар кез-келген ұлттық экономикаға тән және
автиматикалық режимде жүретін табиғи процесс деп қарастырылатын. Казір
бәсеге потенциалды қабілеті бар, соның ішінде экспортқа бағытталған,
шикізаттық емес, бағыттағы экономика салаларында жүзеге асатын өндірістер
Қазақстан Республикасының индустриалды-инновациялық саясаттың негізгі
басымдықтары болып келеді. Ұзақ мерзімді стратегиялық міндеттерді шешу
мақсатында ғылыми сыйымды және жоғары технологиялық өндірістерді дамыту
үшін жағдайлар жасауға ерекше назар аудару керек.
Экономиканы модернизациялау мен диверсификациялау негізінде елдің
тұрақты дамуын, өнімнің бәсекеге қабілетті түрлерін өндіру мен экспорттың
өсуіне жағдайлар жасауды қамтамасыз ету мақсатында 17 мамыр 2003 жылы
Елбасы 2003-2015 жылдарында Қазақстан Республикасының индустриалды-
инновациялық даму стратегиясына қол қойды. Аталған Стратегияны экономика
және бюджеттік жоспарлау Министрлігі индустрия мен сауда, білім мен ғылым,
көлік пен коммуникация, еңбек және тұрғындарды әлеуметтік қорғау,
энергетика мен минералды ресурстар, Қазақстан Руспубликасының қаржы
Министрліктері мен табиғи монополияларды реттеу және бәсекелестікті қорғау
Агенттігімен, Ұлттық банкпен бірлесе отырып жасады. Стратегияның басты
мақсаты – шикізаттық бағыттамадан алшақтауға мүмкіндік беретін, экономика
салаларын диверсификациялау жолымен тұрақты дамуына қол жеткізу, ұзақ
мерзімді жоспарда қызметті-технологиялық экономикаға көшу үшін жағдайларды
дайындау. 6-49-51
Өңдеу өнеркәсібінде орташа жылдық өсу қарқынын 8-8,4% мөлшерінде
қамтамасыз ету,2015 жылғы еңбек өнімділігін 2000 жылмен салыстырғанда кем
дегенде 3 есе көбейтіп және ЖІӨ-нің энергия сыйымдылығын 2 есе кеміту,
өңдеу өнеркәсібінде негізгі қорлардың өнімділігін көтеру, жеке секторды
ынталандыратын және бәсекелес артықшылықты жетілдіретін қоғамдық
институттардың құрылымы мен мазмұнын дайындау және кәсіпкерлік климатты
жасау, ғылыми сыйымды және экспортқа бағытталған жоғары технологиялық
өндірісті қалыптастыруды ынталандыру, сапаның әлемдік стандарттарына көшу
және әлемдік пен аймақтық экономикамен интеграцияны дамыту Стратегияның
басты міндеттері болып табылады.
Стратегияны іске асыру мерзімі 3 кезеңге бөлінген:
1-ші кезең (2003-2005жж.), мұнда Стратегияны іске асыру бойынша
дайындық сипатындағы жұмыстарды жүргізу көзделген. Бұл кезеңде салық салу
механизмін жеңілдету бойынша қазіргі ҚР заңшығарушылық актілеріне
толықтырулар мен өзгертулер енгізу туралы, Казақстанның Метрикалық
конвенциясына қосылу мен Халықаралық электротехникалық комиссияға ену
көзделіп отыр. Ғылымды, білімді дамыту және кәсіби кадрларды даярлау
бойынша реформаларды жүргізу, оларды индустриалды-инновациялық дамуға
бағыттау, стандартизация мен сертификацияны жетілдіру мен Қазақстанның ХТМ
ену үрдісін аяқтау көзделген
2-ші кезең (2006-2010жж.), бұл кезең экономиканың барлық салаларында
Стратегияны іске асыру бойынша іс-шараларды белснеді жүргізумен
сипатталады. Ғылыми-инновациялық құрылым қалыптасады. Жеке сектордың қаржы
ресурстары бір бағытта жұмыс істеп, инфрақұрылым кәсіпорындарды ұлғайту,
қайта құру мен жаңа өндіріс салу мәселелерін кешенді шешеді. Экономиканың
диверсификациялау саласындағы прогреске қарағанда, экономиканың дамуы мұнай
мен газды өндіру мен экспорттау арқасында орын алады.
3-ші кезең (2011-2015жж.) Стратегияны іске қосудағы ең өнімді кезең
болмақ. Бұл кезеңде жаңа аялар мен нарықтарды енгізілген қуаттарды игеру
мен Қосылған құн тізбегінің дамуы орын алады. Тауар мен кызмет өндірісі мен
экспортының өсуі мен темпі мұнай мен газ өндірісінің өсуін озады. Экономика
мен экспорт құрылымының диверсификациясы пайда болады.
Стратегияның орындалуы оны іске асыру бойынша шаралар жоспарының
көмегімен жүргізіледі, олар үш жылдық мерзімге Қазақстан Республикасының
Үкіметімен әзірленіп бекітіледі. Индустриалды-инновациялық даму
Стратегиясының сәтті іске асуы ел экономикасының диверсификация,
модернизация және өнімнің бәсекелес түрінің өндірісі мен экспорт өсуіне
жағдай жасау негізінде ұзақ мерзімді тұрақты өсуін қамтамасыз етеді.
Индустриалды-инновациялық саясаттың белсенді жүргізілуі ел
экономикасына мынадай өзгерістерді көздеп отыр. Әлемдік экономиканың
ғаламдану тұрғысынан Қазақстан экономикасы бірнеше проблемалармен ұштасады.
Негізгі проблемаларға: шикізаттық бағыттама, әлемдік экономикамен төмен
деңгейде интеграциялану, ішкі нарықта тауарлар мен қызметтерге тұтыну
сұранысының төмендігі, ел ішінде салааралық мен аймақаралық экономиканың
интерграцияның төмендігі, ғылым мен өндірістің арасында әрекеттің болмауы
жатады. Стратегия елде ғылым мен инновациялық қызметті ынталандыруға
бағытталған белсенді мемлекеттік ғылыми инновациялық саясат жүргізуді жөн
көріп отыр. Қойған мақсаттарға жету қаржы нарығын әрі қарай дамыту мен
фискалды, білім беру монополияға қарсы, инфрақұрылымдық саясаттарды
жетілдіру қарастырылған. Стандарттандыру саясаты шеңберінде экономика мен
басқарудың барлық салаларында әлемдік стандарттарға көшу көзделген.
Қазiргi уақытта еңбекке қабiлеттi тұрғындарды еңбекпен қамтуды арттыру
және жаңа табиғи ресурстарды айналымға тарту есебiнен өнiм өндiрудi өсiру
және қызмет көрсетудi дамыту үшiн мүмкiндiктер неғұрлым шектеулi болып
барады. Осыған байланысты экономикалық даму үшін шешушi мәнге қарқынды
факторлар ие болуда. Өз кезегінде, кадрлар бiлiктiлігi мен еңбек
өнімділігінің өсуi, материалдар мен жабдықтардан қайтарым экономика
салаларында ғылым мен техника жетiстiктерiнiң пайдаланылу дәрежесiмен
анықталады.
Инновациялық процестер тек өндiрiске ғана емес, шынтайтында қоғамдық
өмiрдiң барлық жақтарына ықпал етедi. Осының нәтижесiнде материалдық және
материалдық емес жағдайларды пайдалану құрылымы жетiлдiріледі, адамдардың
өмiр сүру қызметiнiң жаңа салалары құрылады. Мысалы, жоғары технологиялар
саласындағы бiр жұмыс орны өнеркәсiп саласында бестен онға дейiнгi жұмыс
орнын құрады.
Жоғары технологиялық өндiрiстер мемлекеттiк бюджеттi толтырудың
негiзгi көздерiнiң бiрi болып табылады. Қазiргi уақытта ғылыми-техникалық
прогрестiң IЖӨ-ге қосатын үлесi неғұрлым дамыған елдерде, әртүрлi бағалау
бойынша 75-тен 100%-ға дейiнiн құрайды. Инновациялық қызметтiң әлеуеттiк
мүмкiндiктерi индикативтiк және бюджеттiк жоспарлау жүйесiнде ескерiлуi
тиiс.
Кесте 1-Индустриалды-инновациялық саясатты жүргізуді ескере отырып, ЖІӨ
динамикасының болжамы
Физикалық көлемінің орта Млрд.теңге,2000 ж.бағасы
Көрсеткіштер жылдық өсуі бойынша
2001-2005 2011-20152005 2010 2015
жж 2006-2011жж
жж
ЖІӨ 7,5 9,5 10,3 3592,7 5660,1 9233,3
Өнеркәсіп 10,0 9,8 9,0 10,3 1044,4 1668,8
Тау-кен өнеркәсібі 10,2 13,3 8,4 434,1 810,4 1213,0
Мұнай өндіру 11,6 14,2 8,6 383,7 745,2 1125,7
Басқа тау-кен 7,0 7 7 50,4 90,6 121,3
салалар
Өңдеу өнеркәсібі 8,6 6,9 9,8 523,9 731,4 1167,2
Металлургия мен 4,4 6,1 6,9 172,6 232,0 323,9
металл өңдеу
Ауыл шаруашылық 9,3 10 10 206,6 332,8 535,9
өнімдерді өңдеу
Химиялық өнеркәсіп 21,3 7 10 16,0 22,5 36,2
Машина жасау 8,1 3,5 15 26,4 31,4 63,2
Ғылыми сыйымды және2,0 45 55 2,2 14,2 123,6
жоғары
технологиялық
Басқа салалар 8,1 6,2 6,1 100,0 98,5 81,4
Электр 3,4 8 7,5 86,4 127,0 182,3
қуатын,газ,мұнай
өндіру мен бөлу
Ауыл шаруашылығы 4,8 5 5 266,6 340,3 434,3
Құрылыс 16,0 20 20 282,7 703,4 1750,4
Тауар өндірісі 9,7 11,2 11,8 1593,8 2712,6 4747,3
Қызмет өндірісі 7,4 8,0 9,0 1791,4 2631,4 4054,9
Көлік қызметі 8,5 9,5 10 391,2 615,9 991,8
Байланыс қызметі 10,5 9 10 63,2 97,2 156,6
Сауда қызметі 8,6 9 9 488,7 751,9 1156,8
Білім беру қызметі 5,5 8 9 143,8 211,2 325,0
Ғылым мен 4,0 12 25 29,2 51,5 157.0
ғылымиинновациялық
қызмет
Басқа қызметтер 6,2 6 7 675,4 903,8 1267,7
Қаржылық делдалдық -23,7 -23,7 -23,7
қызметтер
Cтратегияны сәтті жүзеге асыру адами, өндірістік және табиғи капиталды
тиімді қолдануға, экономиканың тұрақты өсуіне алып келетін, сапалық
өзгерістерді жүргізуге мүмкіндік береді. [7-11-13б]
2.2 Қазақстан Республикасында инновациялық үрдістердің даму
тенденциясы
Қазақстандағы инновациялық қызмет индустриялық-инновациялық дамуының
2003-2015 жылдарға арналған мемлекеттік стратегиясы қабылданғаннан кейін
ғана дами бастады. Әрине бүгінгі күнге дейін республикамызда инновациялық
қызметтің дамуына қажетті жағдайлар жеткіліксіз түрде жасалынып отыр. Әйтсе
де, инновациялық кор мемлекеттік қаржыландырудың арқасында көптеген
инновациялық жобалар жасап, оларды іске асырып отыр. Мысалы, былтырғы жыл
ішінде ішінде даму институттарының тікелей атсалысуымен елімізде жалпы құны
100 млрд.теңге шамасындағы 37 өндірістік нысан іске қосылған. Солардың
ішінде Қазақстанның тұңғыш байланыс серігі KazSat ғарыштық жобасы мен
Оңтүстік Қазақстан облысындағы тоқыма өндірісін, Солтүстік- Оңтүстік
электр желісі құрылысының екінші кезегін, Қазхимволокно АҚ химиялық
өндірісін, отандық қағаз өндірісін, ТМД бойынша алғаш рет ашылған биоэтанол
өндіру зауытын, құрылыс индустриясы мен тамақ өнеркәсібі саласындағы
бірқатар өндірістерді айрықша атап көрсетуге болады.
Қазақстандағы инновациялық қызметті талдауда статистикалық мәліметтерді
пайдалануды жөн көрдім. [8-6-9 б]
суреттегі графикке назар аударатын болсақ, инновациялық өнімдердің
құрылымында ең үлкен үлесті жетілдіруге ұшыраған өнімдер алып отыр. Яғни
бұл белгілі бір өнімдердің сапалық сипаттамаларын жақсартуға, ең жоғары
тиімді компоненттерді немесе материалдарды, бір немесе одан да көп
техникалық қосалқы жүйелерді жартылай өзгертуді (кешенді өнім үшін)
пайдалану арқылы өндірістің экономиалық тиімділігін арттыруға арналған
қолда бар өнім болып табылады. Бұл әрине инновациялық қызметті белсенді
жүргізуге, сондай-ақ сыйымды өндірісті жедел дамытуға, кәсіпкерлік
қызметтің инновациялық сипатын күшейтуге мүмкіндік береді. Ал бұл өз алдына
мемлекеттің экономикалық саясатын дамытып, экономика салаларын
әртараптандыру арқылы дамудың шикізаттық бағытынан қол үзу арқылы елдің
тұрақты дамуына қол жеткізуге өз үлесін қоса алады. Бұндай тауарлар
Қазақстанда барлық инновациялық өнімдердің 64,3%-ын алып отыр.
Ал қайтадан немесе елеулі технологиялық
өзгерістерге ұшыраған өнімдер инновациялық өнімдердің 28,6 %-ын алып отыр.
Яғни бұл технологиялық сипаттамалары ескірген немесе шамаланған
пайдалануда болған тауарларға жаңа, не осыған ұқсас бұрын бұрын шығарылған
өнімдерден елеулі айырмашылығы бар өнім. Қазақстанда көбінесе мұндай
иновациялар негізіндегі жаңа технологияларда немесе бар технологиялардың
жаңа пайдалануға сәйкескелуі немесе зерттеулур мен әзірлемелер нәтижесін
пайдалануда негізделді.
Осылардың ішінде ең аз үлесті (7,1%) өзге де инновациялық өнімдер алып
отыр. Бұл біздің республикамызда өндірістің күрделі салалары бойынша
инновацияның даму деңгейінің әлі төмен екендігін көрсетеді.
Cурет 1,2- Қазақстандағы 2007 жылы инновациялық өнімдердің құрылымы
Кесте 2-Қазақстандағы ғылыми-техникалық қызметтің сипаттамасы
Көрсеткіштер 2005 2006 2007 2007 жылы 2005 жылға
%-нен
ЖІӨ,барлығы,млрд.теңг4612 5870,1 7457,1 161,68
е
Зерттеулер мен 11643,514579,821527,4184,88
әзірлемелерге
жұмсалған ішкі
шығындар қолданыста ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КIРIСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 3
1 ИНДУСТРИЯЛЫҚ-ИННОВАЦИЯЛЫҚ ДАМУ
1.1 Инновацияның экономикалық мәні, түрлері, инфрақұрылымы
... ... ... ... 4
1.2 Мемлекеттің даму
институттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... 8
2 Қазақстан Республикасындағы инновациялық үрдістерді экономикалық талдау
2.1 ҚР индустриалды-инновациялық саясаты - экономикалық өсудің негізгі
шарттарының бірі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .11
2.2 Қазақстан Республикасында инновациялық үрдістердің даму
тенденциясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 16
2.3 Индустриялық-инновациялық бағдарламанының бағыттары мен
тетіктері және отандық кәсіпорындардың инновациялық қызметін экономикалық
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 1 9
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... .32
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..33
КIРIСПЕ
Бағдарлама Қазақстан Республикасы Yкiметінің 2000 жылғы 7- наурыздағы
№ 367 қаулысымен бекітілген Қазақстан Республикасы Yкiметiнiң 2000-2002
жылдарға арналған iс-қимыл бағдарламасын iске асыру жөнiндегi iс-шаралар
жоспарына сәйкес әзiрлендi.
Бағдарлама ғылым мен техника жетістіктерін пайдалану негізінде елдің
ұзақ мерзiмдi әлеуметтiк-экономикалық дамуының бiрыңғай мемлекеттік
саясатын қалыптастыру мен жүргiзуге бағытталған.
"Қазақстан-2030" стратегиясының ең тұтқалы басымдықтарының бiрi
экономиканың теңгерiмдi дамуының, жалпы ұлттық өнiмiн құрайтын шикiзатты
жоғары технологиялы, оның iшiнде экспорттық өнімге кезең-кезеңмен алмастыру
және елдің ғылыми-техникалық әлеуметін тиiмді пайдалану негiзiнде
экономикалық өсу болып табылады. Қазақстанда бұл үшiн барлық алғышарттар
бар. Бұл - бай табиғи ресурстар, бос өндiрiстiк қуаттардың болуы,
жеткiлiктi бiлiктi ғылыми-техникалық қызметкерлер және жоғары жалпы
бiлiмдiлiк деңгейiмен ұштасқан арзан жұмыс күшi, бiрқатар технологиялық
тұрпаттар бойынша дайындықтардың болуы.
Сонымен бiрге, бiрқатар бөгеушi факторлар да бар. Атап айтқанда,
соңғы жылдары Қазақстанның технологиялық тез мешеуленуiнiң деңдеген кезеңi
болды. Қазiргi өндiрiстiң тұқыртылуы, өндiргiш күштердiң индустриясыздануы,
өндiрiстiң абсолюттiк көрсеткiштерiнiң күрт қысқаруы және жанбасылық,
тұтыну мен қордаланудың төмендеуi тегеурiндi экономикалық даму үшiн
республиканың аттаныс жағдайын едәуiр күрделендiредi. Бұдан басқа,
технологиялық даму мен инновациялық әлеует деңгейi бойынша салалар
арасындағы едәуiр алшақтық отандық экономикаға тән сипат болып табылады.
Оның үстiне, кадрлар даярлау жүйесiнiң өзi де негiзiнен экономиканың
шикiзат секторын кадрлық қолдауға бейiмделген.
Экономикалық қарым-қатынастардың жалпы жүйесiнде инновациялық
қызметке негiзгi орын берiледi, өйткені елдiң экономикалық қуаты оның
ақырғы нәтижелерiмен - өндiрiс тиiмдiлiгiн көтерумен, ғылымды қажетсiнетiн
өнiм көлемiн өсiрумен айқындалады.
Бағдарлама республиканың инновациялық дамуының ұзақ мерзiмдi кезеңге
арналған мақсаты мен міндеттерін айқындайды, және жыл сайын ұлттық
әлеуметтiк-экономикалық басымдықтарға сүйене отырып, нақтыланатын және
түзетiлетiн болады.
Курстық жұмыстың мақсаты – инновацияның және еліміздегі инновациялық
үрдістердің қалыптасуы мен дамуын теориялық, тәжірибелік және аналитикалық
тұрғыда талдау, сондай-ақ зерттеу нәтижелері негізінде нақты ғылыми
негізделген ұсыныстар жасау.
Анықталған мақсатқа сәйкес мынадай міндеттер шешілуі тиіс:
1)Қазақстан Республикасындағы инновациялық қызметтің теориялық негіздерін
анықтау;
2)иновацияның мәнін, түрлерін, инфрақұрылымын айқындап, оларға түсініктіме
беру;
3) Қазақстандағы инновациялық қызметті дамыту ерекшеліктерін қарастыру;
4) Қазақстан Республикасындағы инновациялық үрдістердің даму
тенденциясына баға беру;
5) Отандық кәсіпорындардың инновациялық қызметін талдау;
6) инновациялық қызметтің шетелдік озық тәжіребелерін қарастыру;
7) Қазақстандағы инновациялық белсенділікті арттыру жолдарын ұсыну.
8) Осы мәселелерді қарастырған авторлар: К.Нарибаев, С.Жумамбаев,
А.Нусупова, Ә.Сапарбаев т.б.
1 ИНДУСТРИЯЛЫҚ-ИННОВАЦИЯЛЫҚ ДАМУ
1.1 Инновацияның экономикалық мәні, түрлері, инфрақұрылымы
Инновация ұғымын экономикалық теорияға өткен ғасырдың 30- жылдарында
И. Шумпетер енгізді. Қазіргі кезде көптеген әдебиеттерде инновацияға
әртүрлі анықтамалар берілген:
1) инновация дегеніміз- жаңаға идеяларды түрлендіруге байланысты қызмет
түрі немесе рынокқа енгізілген жетілдірілген өнім;
2) инновация- практикалық қызметте пайдаланылған жаңа немесе
жетілдірілген технологиялық процесс;
3) инновация-әлеуметтік қызметтерге жаңа тәсіл.
Жалпы алғанда инновация дегеніміз- әкелетін ғылыми-техникалық,
ұйымдастырушылық, қаржылық және коммерциялық іс-шаралар кешенін болжайды.
Шет елдік зерттеушілер Э.Дж.Долан, Я.Корани, П.Хейне, П.Ф.Друкер,
Н.Г.Менкью,Г.Хоскинг, Й.Шумпетер, В.Леонтьев және т.б. өндірістік сферадағы
кәсіпкерліктің инновациялық сипатын бейнелейтін экономикалық қатынастардың
қазіргі заманғы теориясын дамытты.
Алайда бұл ғалымдардың еңбектерінің басым бөлігі жалпы ғылымдық
сипатта жазылған немесе мәселенің жеке тұстарын ғана шешуге арналған.
Қазіргі уақытта инновациялық өнім ді тиімді жасап, ұтымды пайдалану
қатынастарын сапалы түрде қарастырылмайынша елдегі аса маңызды әлеуметтік-
экономикалық міндеттерді шешу мүмкін еместігін түсіну енді жеткілікті емес.
Ал, бұл өзіне тән арнайы мамандырылған қызмет субъектілері,инфрақұрылым
институтттары, өзіндік нарықтық қатынастары бар елдің барлық инновациялық
потенциалының дамуын талап етеді. Индустриалды-инновациялық қызметтердің
өндірістің тиімділігі мен өнімнің бәсеке қабілеттілігін арттырудың пәрменді
тәсіліне айналуы инновация сферасындағы меншік қатынастарын жүзеге асыру,
инновациялық үрдістерді мемлекеттік реттеуде жетілдіру мәселелеріне дұрыс
қарауды талап етеді. Қазақстан Республикасының индустриалды-инновациялық
потенциалының орнын, рөлін, қызметін ғылыми-тәжірибелік тұрғыдан талдау
инновациялық қызметттің сан қырлы мәселелерін зерттеудің танымдық маңызын
арттырып қана қоймайды, сондай-ақ дәстүрлі салалық талдауды жалпыұлттық
және аймақтық тұрғыдан толықтыра түседі. Шағын инновациялық бизнес
мәселелері жақсы зерттелген шет елдерде оны қолдаудың бірқатар тиімді
бағдарламалары бар. Алайда шетелдік тәжірибені қазақстандық болмысқа дәлме-
дәл тікелей көшіру мүмкін емес және ол шет елдегідей тез және оң нәтиже
бере алмайды. Осы мақсатта экономикалық құралдарды отандық жағдайға
бейімдеу үшін өтпелі ғылыми-зерттеу жүйесінің қалыптасу кезеңінде шағын
инновациялық кәсіпкерліктің
айрықша секторын жан-жақты зерттеу қажет.
Экономикалық әдебиеттерде инновацияның көптеген түрлерінен
технологиялық және технологиялық емес инновацияларға айрықша көңіл
бөлінеді. Әлеуметтік жаңалықтар, басқару формалары мен әдістерінде болатын
өзгерістер мен тағы басқаларды техникалық емес инновацияға жатқызамыз. Ал
технологиялық инновация- жаңа немесе жақсартылған тауарлар мен техникалық
процестерді әзірлеу мен енгізу болып табылады. Инновацияны жаңалықтардан
айыра білу тиіс, өйткені бұл екеуі мүлдем әртүрлі ұғым. Жаңалық- бұл тек
идея немесе жаңа технологиялық процесс пен жаңа өнімнің жобасы. Алайда ол
нарыққа жетпегенше инновация болмайды. Нарықтық экономикада ғылыми
зерттеулердің тек 6-8%-ы жаңа тауарға немесе процеске айналады. [1-4 б]
Ч.Фрименнің жіктеуінше технологиялық инновациялар өнімдік және
процестік инновацияларға айналуы мүмкін. Өнімдік инновация дегеніміз-жаңа
материалдар мен жартылай фабрикаттарды пайдалана отырып, жаңа өнім алу
немесе технологиялық жаңа және технологиялық жетілдірілген өнімдерді
әзірлеу және енгізу болып табылады. Ал процестік инновацияға технологиялық
жаңа немесе өнімдерді табыстау әдістерін қоса технологиялық едәуір
жетілдірілген өндірістік әдістерді әзірлеу және енгізу кіреді. Мұндай
инновациялар жаңа өндірістік жабдықты, өндірістік процесті ұйымдастырудың
жаңа әдістерін немесе олардың жиынтықтарын пайдалануда, сондай-ақ
зерттеулер мен әзірлемелер нәтижелерін пайдалануда негізделуі мүмкін.
Әдетте мұндай инновациялар өндірістің тиімділігін арттыруға немесе
кәсіпорындарда бар өнімдерді табыстауға бағытталған, бірақ сондай-ақ
кәдімгі өндірістік тәсілдерді пайдалана отырып өндіруге немесе жеткізуге
келмейтін технологиялық жаңа немесе жетілдірілген өнімдерді өндіруге немесе
жеткізуге арналуы мүмкін. Өнеркәсіпте технологиялық инновацияға мынадай
өзгерістер жатпайды: өнімдердегі (түсінде, сәнінде және т.б.) эстетикалық
өзгерістер; оның конструкциялық орындалуын өзгеріссіз қалдыратын, осы
немесе басқа өнімнің параметріне, құрамына, құнына жеткілікті елеулі әсер
етпейтін елеусіз техникалық немесе өнімнің сыртқы өзгерісі, сондай-ақ оған
енетін материалдар мен компоненттер.
Сонымен қатар, инновациялар өнімнің маңыздылығы мен қызмет ету
сфераларына байланысты: салааралық, салаішілік, кәсіпорын ішіндегі
инновация деп бөлінеді. Салаарлық ішіндегі инновация - екі немесе одан да
көп сала арасындағы байланыстың нәтижесінен пайда болған инновация.
Салаішілік инновация - белгілі бір сала ішінде ашылған жаңалық.
Кәсіпорын ішіндегі инновация- кәсіпорын ішіндегі инновациялық жаңалық, яғни
кәсіпорын жұмысының сапасына тиімді әсер ететін фактор. Атақты экономист
Г.Менш инновациялардың 4 категориясын көрсетеді:
1) Базистік инновациялар. Мұндай инновациялар көмегімен нарыққа бұрын
болмаған жаңа тауарлар, қызметтер, машиналар, технологиялар келеді. Олар
күрделі ғылыми зерттеулерді қажет етеді және аса ірі сомадағы капитал
салымдарын қажет етеді.
2) Жақсартылған инновациялар. Мұндай инновациялар нарықта бір тауарлар мен
қызметтердің белгілі бір қасиеттерін немесе параметрлерін жетілдіруге
бағытталған.
3) Кешенді инновациялар. Мұндай инновациялар әлемдік тәжірибеден өткен
және екі немесе одан да көп саланың жиынтығынан немесе бірлесуінен
қалыптасатын өнімдер мен қызметтерден құралады.
4) Радикалды инновация. Мұндай инновациялар қоғамда жаңа салалардың немесе
ғылыми бағыттардың қалыптасуына алып келеді. [1-4 б]
Инновацияның дамуына қозғаушы күш нарықтық бәсекелестік болып табылады. Бұл
жердегі инновациялық өнім дегеніміз – түрлі дәрежеде технологиялық
өзгерістерге ұшыраған өнім. Ол мына бұйымдарды қамтиды:
1)жаңа (қайта енгізілген)- радикалдық өнімдік инновация;
2) жетілдірілген бұйымдар;
3)жаңа немесе өндірістің елеулі жетілдірілген әдістерінде құрылған
бұйымдар- өзге де инновациялық өнімдер.[2-7-53б]
Инновацияны зерттеушілер жаңа өнімнің өмірге келу процесін 7
элементке жіктеп көрсетеді:
1) Инновациялық идеяның тууы.
2) Жаңа өнімді шығару.
3) Өнімді өткізу нарығын анықтау.
4) Сұранысты анықтау.
5) Өнімді жарнамалау.
6) Сату процесін ұйымдастыру.
7) Өнімді өткізу.
Сонымен қатар, инновациялық өнімді нарықтық жағдайда өткізу көлемін
арттыру, оған деген сұранысты жоғарылату мақсатында тауарлардың бағасын
төмендету, тұтынушыларға қосымша сыйлықтар ұсыну сияқты жанама тәсілдерді
қолданылады. Белгілі бір мерзімді аяқтап, өзін-өзі өтеген инновациялық өнім
ескіріп кетпеу үшін оны келесі нарыққа немесе аймаққа ауыстыру қажеттілігі
туындайды.
Инновацияның құрылымы келесідей: технопарктер, технологиялық
инкубаторлар және инновациялық орталықтар.
Технопарктер дегеніміз – ғылымды, білімді және өндірісті территориялық
жағынан біріктірудің капиталистік елдердегі жаңа, бірақ қазірдің өзінде
кеңінен таралған тиімді нысаны, ол ғылыми-техникалық талдамалардың және
жаңа технологияның өндірісіне жедел енгізілуіне септігін тигізеді. Жақсы
жарақтандырылған ақпараттық- экспериментттік базасы құрылған және білікті
кадрлар жоғары дәрежеде шоғырланған жағдайда жұмыс істейтін ғылыми,
конструкторлық және өндірістік бөлімшелердің бірлестігі болып табылады.
Технологиялық - инкубатор ғылыми ұйымдардың, инновациялық кәсіпорындардың,
жоғары оқу орындары және шағын кәсіпкерлік субъект белгілерінің әлеуетін
бір ортаға біріктіруге мүмкіндік береді.
Инновациялық орталық-конструкторлық- технологиялық жаңалықтарды
жетілдіру мен өндірістерді дайындауға, бәсекеге қабілетті ғылымды
қажетсінетін өнімдерді және жоғары технологияларды әзірлеу кезінде
инновациялық кәсіпорындарды өндірістік- технологиялық қолдауға және бұл
құрылымдардың ғылыми- техникалық әзірленімдерді және маркетингті,
жарнамалық және көрме қызметін, патенттік- лицензиялық жұмысты және
интеллектуалдық меншікті қорғауды қоса алғанда, жергілікті және шетелдік
нарықтарға ғылымды қажетсінетін өнімдерді жылжыту үшін құрылған
инфрақұрылымдар. [3-110-114б]
Сонымен инновация – инновациялық үрдістерді ғана емес, тауарларды
өткізу нарықтарын маркетингтік зерттеу, сонымен қатар ақпараттық,
консалтингтік, әлеуметтік және басқа қызметтерге деген жаңа зерттеудің
нәтижелерін енгізетін техникалық, технологиялық және ұйымдық жаңалықтарды
құрастыру мен тәжірибелік меңгеру сферасы.
Инновациялар бірігіп инновациялық жүйені құрайды. Инновациялық жүйе
әр алуан қатынастардың - фирмалардың, жаңа білім жасаушылардың
технологиялық және аналитикалық орталықтардың кешенді үлгісі.
Осы орайда зерттеудің негізін қалаушы ретінде өткен ғасырдың 80-ші
жылдарының соңында жаңа заманға сай білімдерді жасауға, сақтауға, таратуға,
оларды халық тұтынатын жаңа технологияларға, өнімдерге, қызметтерге
түрлендіруге қатысушы экономикалық субъектілер мен қоғамдық ұйымдардың
күрделі жүйесі ретінде инновациялық жүйе ұғымын енгізуші ретінде
К.Фридманды айтуға болады. Лундвал мен Нельсонның классикалық
анықтамаларына сәйкес инновациялар дегеніміз- бір-бірімен көптеген күрделі
байланыстар арқылы біріккен жүйе болып табылады.
Инновациялық қызметті басқару жүйелерін, тиімді құрылымдар мен
институционалдық формаларды әзірлеу мен дамыту, оларды мемлекеттік қолдау
Қазақстанның әлемдік нарыққа өту, ғылымды қажетсінетін тауарларды өндіру
мен өткізудің негізгі шарты болып табылады. Алайда ҚР-ның Индустриялық-
инновациялық дамуының 2003-2015 жырдарға арналған стратегиясында қазіргі
кезде инновациялық инфрақұрылым субъектілері қажетті деңгейде жұмыстарын
атқармайтыны және Ұлттық инновациялық жүйенің (ҰИЖ) қатысушылары үшін
керекті қызметті көрсетпейтініне баса назар аударылып отыр. [4-5-6]
Технополис бұл қаланың немесе аймақтың өмірін қамтамасыз ететін
технопарктер, инкубаторлар және құрылымдар кешені. Яғни, технополис
жекелеген аймақ немесе қала негізінде құрылған және сол аймақтың өмірлік
қызметін қамтамасыз ететін дамыған инфрақұрылымы бар ғылыми өндірістік
кешенді білдіреді.
ҚР-ны Индустриялық-инновациялық стратегиясында мамандандырылған
субъектілердің өзгеше тізімі берілген:
1) ұлттық технологиялық парктер;
2) аймақтық технологиялық парктер;
3) технологиялық бизнес-инкубаторлар;
4) ғылыми қалашықтар.
Инновациялық инфрақұрылым 8 элементтен тұрады. Олардың ең маңыздысы қаржы
инфрақұрылымы болып табылады. Өз алдына қаржы инфрақұрылымы келесі
элементтерден тұрады:
1) мемлекеттік даму институттары;
2)венчурлық қорлар;
3) кәсіпорындар;
4) жеке кәсіпкерлер;
5) екінші деңгейдегі банктер
Инновациялық инфрақұрылымның құрылымы келесідей:
1) инновациялық дамудың мемлекеттік институттары;
2) технологиялық бизнес-инкубаторлар;
3) ғылыми қалашықтар;
4) инновациялық-технологиялық қалашықтар;
5) технологиялар трансферті орталығы (жоғарғы оқу орындары, салалық ғылыми-
зерттеу институттары, оқу орталықтары,мамандандырылған консалтингтік
кәсіпорындар);
6) инновациялық кәсіпорындар;
7) инновациялық қызметпен айналысаиын жеке кәсіпкерлер;
8) венчурлық қорлар;
9) инновациялық жобаларды қаржыландыратын банктер;
10) ақпараттық инфрақұрылым;
11) мамандандырылған көрмелер.
1.2 Мемлекеттің даму институттары
Саясаттың маңызды мiндеттерiнiң бiрi мақсатты инвестициялық және
ғылыми-техникалық стратегияларды iске асыру, инвестициялық белсендiлiктi
реттеу мен ынталандыру болып табылады, бұл индустриялық-инновациялық
дамудың қазiргi мемлекеттiк басқару жүйесiн қайта қарауды және белгiлi бiр
дәрежеде қайта құруды қажет етедi. Стратегияда айқындалған мақсаттарға қол
жеткiзу үшiн жаңа мемлекеттiк даму институттарын құру және қазiргi барын,
атап айтқанда: Қазақстанның инвестициялық қорын, Қазақстан Даму Банкiн,
Инновациялық қорды, Экспортты сақтандыру корпорациясын нығайту қажет.
Тұтастай алғанда, даму институттарының тұрлаулы жұмыс iстеуi
орталықсыздандыру, мамандандыру, бәсекелестiк және ашықтық қағидаттарына
негiзделетiн бiрыңғай жүйенi қалыптастыруға тиiс.
Орталықсыздандыру қағидаты жеке сектордың бастамашылықтарын қолдау
(қаржылай қолдауды қоса алғанда) көздерiнiң сан түрлi болуын бiлдiредi. Iс
жүзiнде бұл мемлекеттiң қаржы және ақпараттық ресурстарды бiр ғана даму
институтына жұмылдырмайтынын бiлдiредi.
1) шешiмдер қабылдау кезiнде ықтимал жүйелi қателердi болдырмауға;
2) бәсекелестiктiң негiзiн салуға, соның нәтижесi ретiнде қолдау
көрсету кезiнде неғұрлым ашық саясат жүргiзуге;
3) жеке сектордың бастамашылықтарын неғұрлым терең талдауды жүзеге
асыруға мүмкiндiк бередi. Мысалы, егер перспективалы жоба даму
институттарының бiрiнде қолдау таппаса, онда оны басқа институттан алу
мүмкiндiгi сақталады.
Мамандану қағидаты даму институттарының қызметтiң белгiлi бiр
операцияларына және немесе түрлерiне мамандануын бiлдiредi. Мысалы,
Қазақстан Даму Банкi жобаларды банктiк кредиттеу арқылы; Қазақстан
инвестициялық қоры - жарғылық капиталға үлестiк бақылаусыз қатысу арқылы;
Инновациялық қор - гранттар, оның iшiнде ғалымдар мен ғылыми мекемелерге
гранттар беру және капиталға үлестiк қатысу арқылы жобаларды қаржыландыруға
маманданады. Мамандану қағидаты даму институттарының мамандану шеңберiнде
операциялармен және қызмет түрлерiмен ғана айналысатынын бiлдiрмейдi. Олар
өздерi үшiн негiзгi болып табылмайтын басқа операцияларды да (қызмет
түрлерiн) жүзеге асыра алады. Бұл үшiн негiзгi емес операциялар мен қызмет
түрлерiн жүзеге асырудың лимиттерi белгiлендi. Бәсекелестік қағидаты даму
институттарының қызметiн бәсекелестiк негiзде жүзеге асыруды бiлдiредi.
Мұндай қажеттiлiк институттардың көпшiлiгiнiң дамудың осы кезеңiнде жоқ
нарық институттарға елiктеуге бейiлдi екенiмен байланысты. Институттардың
қызметi нарықтық институттарға елiктеудi бiлдiретiнiн ескере отырып, әуел
бастан олардың қызметiн нарықтық, яғни бәсекелестiк негiзде құру қажет.
Бәсекелестiк қағидаты қандай да бiр институттың қызметi нәтижелерiн
салмақтауға мүмкiндiк бередi. Ашықтық қағидаты менеджерлердiң есептiлiгi
мен жауапкершiлiгiн, қаржы ресурстарын мақсатты әрi тиiмдi пайдалану үшiн
тиiстi бақылауды қамтамасыз ететiн дамудың мемлекеттiк институттарын
корпорациялық басқарудың ашық жүйесiн құруды бiлдiредi. Мемлекет даму
институттарының алдына қойылған мiндеттердi тиiсiнше iске асыру мақсатында
олардың қызметiне қандай да бiр қысымнан қорғауды қамтамасыз етуi тиiс. Осы
қағидатты жүзеге асыру үшiн тәуелсiз директорлар институты (мiнсiз iскерлiк
беделi бар шетелдiк жоғарғы бiлiктi менеджерлердi тарта отырып), сондай-ақ
корпоративтiк басқарудың қазiргi заманғы құралдары белсендi пайдаланылатын
болады. ҚИҚ құру қажеттiлiгi қор рыногының дамымауымен, отандық
компаниялардың капиталдану төмендiгiне, отандық рынокта өңдеушi өнеркәсiпке
келiп түсетiн инвестиция ағымына ықпал ететiн барабар нарықтық тетiктердiң
болмауымен байланысты болып отыр. ҚИҚ құру қаржы секторы үшiн қызмет етудiң
сапалы жаңа деңгейiне көшу қажеттiлiгiне белгi болып табылады. Банктермен
және басқа да қаржы агенттерiмен ҚИҚ әрiптестiгi жаңа өндiрiс пен қаржы
рыногының дамуы үшiн белсендi серпiлiс болады. Жеке инвестициялық қорлардың
пайда болуымен мемлекеттiк қаржы институты ретiндегi ҚИҚ рөлi қысқартылатын
болады. Қаржы рыногында 3-5 бiрдей жеке инвестициялық қорлардың пайда
болуымен жекешелендiрiлетiн болады. Қаржылай қолдау көрсету туралы шешiм
ҚҚТ әдiснамасы бойынша кешендi талдау жасалып, тiзбенiң неғұрлым маңызды
элементтерi анықталғаннан кейiн жүзеге асырылатын болады. Егер ҚҚТ
талдауының тұжырымдары ҚҚТ-да бiрқатар өндiрiс құру қажеттiгiн көрсететiн
болса, онда барлық қажеттi негiзгi өндiрiстi құру көтермеленетiн болады.
ҚҚТ әдiснамасы бойынша талдау технологиялық әрi жоба үшiн маңызды өзге де
сипатта жүзеге асырылуы тиiс. Бұл ретте жобаларды бағалаудың бiрiншi
кезектегi өлшемдерiнiң бiрi олардың коммерциялық қайтарымдылығы болып
табылады. Бағалаудың басқа өлшемдерi жобаның экспортқа бағдар ұстануы
немесе импорт алмастыру бағыттылығы болады. Талдау мәнi экономиканың
шикiзат секторына жатпайтын жеке сектордың барлық бастамалары болуы тиiс.
Жобаларды қаржыландыруды жеңiлдету үшiн, жеке секторда қаражат жетiспеген
жағдайда ҚИҚ жарғылық капиталға (акцияларды сатып алуда) бақылау пакетiн
алмай қатысу арқылы бiрлесiп қаржыландыруға қатысатын болады. Сонымен қатар
мемлекеттiк пакеттiң жобасы iске асырылғаннан кейiн сатылатыны жөнiнде
нақты ереже белгiленуi тиiс. Бұл ҚИҚ-қа жаңа өндiрiстер, оның iшiнде жоғары
технологиялы өндiрiстер құруда ғана емес, сондай-ақ бағалы қағаздар рыногын
дамытуда да ықпал ету мүмкiндiгiн бередi. ҚИҚ Қазақстанның Даму Банкiмен
тығыз қарым-қатынаста жұмыс iстеуi тиiс. Бұл екi институт банк желiсi
бойынша жобаларды қаржыландыру және капиталды бастапқы орналастыру
бағытында бiрiн-бiрi толықтыруы тиiс.Таяу және орта мерзiмдi перспективада
шетелдiк маманданған қаржы ұйымдарын ҚИҚ қызметiне тарту туралы мәселе
қаралатын болады. Ынтымақтастық шетелдiк мамандарды тарту бағытымен қатар
ҚИҚ жарғылық капиталына қатысу бағытында да жүзеге асырылатын болады.
Инновациялық қор тiптi дамыған елдердiң бәрiнде бiрдей толық дәрежесiнде
бола бермейтiн нарықтық экономиканың еншiлес функциясын ынталандыруға тиiс.
Бұл функция экономиканың ақпарат, электроника, биотехнологиялар және
басқалары сияқты жоғары технологиялық салаларын құру мен дамыту үшiн ерекше
маңызды. Осыған байланысты қор қызметiнiң басты мақсаты Қазақстан
Республикасында инновациялық белсендiлiктiң артуына, жоғары технологиялы
және ғылымды көп қажет ететiн өндiрiстердi дамытуға жәрдемдесу болуы тиiс.
Осы проблеманы шешу үшiн Инновациялық қордың негiзгi күш-жiгерi жеке
сектор тарапынан Қазақстандағы венчурлiк қаржыландыруды ынталандыру мен
дамытуға және инновациялық инфрақұрылымды құруға бағытталуы тиiс.
Инновациялық қор өз қызметiнiң бастапқы кезеңiнде отандық және шетелдiк
серiктестермен бiрге инновациялық жобаларды қаржыландыруды жүзеге асыратын
және венчурлiк қорларды құратын болады. Инновациялық қор отандық еншiлес
капиталдың құралуы және өсуi бойынша еншiлес жобаларды қаржыландыру
жөнiндегi қызметiн тоқтатып, өз белсендiлiгiн инновациялық инфрақұрылымды
нығайтуға және қолданбалы ғылыми зерттеулердi қаржыландыруға бағыттайтын
болады.
Инновациялық инфрақұрылым элементтерiн (технополистер мен
технопарктердi, ақпараттық-талдау орталықтарын және т.б) құруға қатысу;
1) отандық және әлемдiк деңгейдегi iрi еншiлес инвесторлармен
бiрлесiп еншілес қорларды құру;
2) құрылатын және жұмыс істеп тұрған кәсiпорындардың жарғылық
капиталдарына жоғары технологиялы және ғылымды көп қажет ететiн өнiм
өндiру, жаңа технологияларды әзiрлеу мақсатында қатысу;
3) коммерциялық тиiмдiлiгi мен экономиканы технологиялық дамыту
тұрғысынан әлеуеттi перспективалы болып табылатын жаңа технологияларды,
тауарларды, қызмет көрсетулердi жасауға бағытталған жекелеген ғылыми
зерттеулер мен тәжiрибе-конструкторлық жұмыстарды гранттар беру арқылы
қаржыландыру болып табылады.
2 Қазақстан Республикасындағы инновациялық
ҮРДІСТЕРДІ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ТАЛДАУ
2.1 ҚР индустриалды-инновациялық саясаты - экономикалық өсудің негізгі
шарттарының бірі
Қазақстанда соңғы он жылдықта республиканың нарықтық тетіктерге
негiзделген экономикалық қарым-қатынастарға көшуiмен байланысты түбегейлi
өзгерiстер болды. Алайда, жоспарлы экономикадан нарықтық экономикаға
көшудiң және реформаларды тездетiп жүргiзудiң ғылыми және экономикалық
негiзделген моделiнiң жоқтығынан өткiзiлген шаралар елдiң әлеуметтiк-
экономикалық дамуында күткен нәтижелер берген жоқ.
Шикiзатқа деген бағаның ауытқу кезеңдерiндегi экономиканың шикiзатқа
тәуелдiлiгi шикiзат экспортынан түсетін қатты валютаның едәуiр түсiмдерi
ұлттық валюта құнының өсуiне әкелген кезде танымал макроэкономикалық әсерде
көрiнiс бердi және iшкi өндiрушiлер деңдеп бара жатқан импортпен
бәсекелесуге қабiлетсiз болып қалды. Қайта өңдеу салаларының (машина жасау,
жеңiл, тамақ, электрондық, қорғаныс және басқа салалар) тұралауы Қазақстан
жағдайында жеткiлiктi ғылыми-техникалық, маркетингтiк және басқарушылық
қолдаудың жоқтығынан шиеленiскен болатын. Осылайша өнеркәсiпте 2000-2005
жылдарда шикiзаттық емес салалардың үлесi 3-6 есе қысқарды, сонымен бiрге,
орны толмас табиғи ресурстарды - мұнайды, газды және түстi және қара металл
рудаларын өндiру артты.
2005 жылы қол жеткен (2004 жылға 102,2 %) өнеркәсiптiк өндiрiстiң
өсуi негiзiнен қазақстандық экспорттың негiзгi тауарларына әлемдiк бағаның
көтерiлуi және мұнай мен газды өндiрудi арттыру және қара және түстi
металдарды өндiру есебiнен қамтамасыз етiлген едi.
2006 жылдың iшiнде өткен жылдың тиiстi кезеңдерiмен салыстырғанда
өнеркәсiптiк өнiм өндiрудi арттыру үрдiсi сақталып отыр. Алайда, мұндай
өсу, сол сияқты едәуiр дәрежеде шикiзат бағасының өсуiмен байланысты
әлемдiк рыноктың конъюнктурасына қолайлы ықпал еткен сыртқы жағдайларға
негiзделген болатын. Елдiң инвестициялық саясатының шикiзаттық бағыты
өнеркәсiпте орын алған сәйкессiздiктi одан әрi тереңдете түстi. Осылайша,
мұнай-газ саласының негiзгi капиталына берiлетiн инвестицияның көлемi 2002
жылы 31 %-дан 2004 жылы 63 %-ға дейiн өстi. 2005 жылы тiкелей шетелдiк
инвестициялардың түсуi 2004 жылмен салыстырғанда екi есеге жуық көтерiлдi
және 1799 млн. АҚШ долларын құрады. Бұл ретте олардың жалпы көлемiнiң 87 %-
на жуығы мұнай-газ секторының үлесiне (1524 млн. АҚШ доллары) тидi.
Ауыр жағдай ауыл шаруашылығында қалыптасты. ¤ткен жылдары ауыл
шаруашылығы өнiмiн өндiру 2,3 есеге, егiс алаңдары 1,9 есеге, мал басы 2,7
есеге жуық қысқарды, шаруашылықтарды сапалы тұқыммен және тұқымдық
материалдармен, техникамен және оларға қосалқы бөлшектермен жабдықтау
нашарлап кеттi. 2005 жылдан бастап көрiнiс берген экономиканың аграрлық
секторындағы белгiлi бiр оң алға жылжушылықтар байқалғанмен, саладағы
дағдарыстық жағдай еңсерiлген жоқ. Бүгінгі таңда әлемнің көптеген елдері
алдында тұрған өзекті мәселелердің бірі индустриалды-инновациялық
процестерді басқару негізінде тұрақты экономикалық өсуге жету. Ертеректе,
технологиялық инновациялар кез-келген ұлттық экономикаға тән және
автиматикалық режимде жүретін табиғи процесс деп қарастырылатын. Казір
бәсеге потенциалды қабілеті бар, соның ішінде экспортқа бағытталған,
шикізаттық емес, бағыттағы экономика салаларында жүзеге асатын өндірістер
Қазақстан Республикасының индустриалды-инновациялық саясаттың негізгі
басымдықтары болып келеді. Ұзақ мерзімді стратегиялық міндеттерді шешу
мақсатында ғылыми сыйымды және жоғары технологиялық өндірістерді дамыту
үшін жағдайлар жасауға ерекше назар аудару керек.
Экономиканы модернизациялау мен диверсификациялау негізінде елдің
тұрақты дамуын, өнімнің бәсекеге қабілетті түрлерін өндіру мен экспорттың
өсуіне жағдайлар жасауды қамтамасыз ету мақсатында 17 мамыр 2003 жылы
Елбасы 2003-2015 жылдарында Қазақстан Республикасының индустриалды-
инновациялық даму стратегиясына қол қойды. Аталған Стратегияны экономика
және бюджеттік жоспарлау Министрлігі индустрия мен сауда, білім мен ғылым,
көлік пен коммуникация, еңбек және тұрғындарды әлеуметтік қорғау,
энергетика мен минералды ресурстар, Қазақстан Руспубликасының қаржы
Министрліктері мен табиғи монополияларды реттеу және бәсекелестікті қорғау
Агенттігімен, Ұлттық банкпен бірлесе отырып жасады. Стратегияның басты
мақсаты – шикізаттық бағыттамадан алшақтауға мүмкіндік беретін, экономика
салаларын диверсификациялау жолымен тұрақты дамуына қол жеткізу, ұзақ
мерзімді жоспарда қызметті-технологиялық экономикаға көшу үшін жағдайларды
дайындау. 6-49-51
Өңдеу өнеркәсібінде орташа жылдық өсу қарқынын 8-8,4% мөлшерінде
қамтамасыз ету,2015 жылғы еңбек өнімділігін 2000 жылмен салыстырғанда кем
дегенде 3 есе көбейтіп және ЖІӨ-нің энергия сыйымдылығын 2 есе кеміту,
өңдеу өнеркәсібінде негізгі қорлардың өнімділігін көтеру, жеке секторды
ынталандыратын және бәсекелес артықшылықты жетілдіретін қоғамдық
институттардың құрылымы мен мазмұнын дайындау және кәсіпкерлік климатты
жасау, ғылыми сыйымды және экспортқа бағытталған жоғары технологиялық
өндірісті қалыптастыруды ынталандыру, сапаның әлемдік стандарттарына көшу
және әлемдік пен аймақтық экономикамен интеграцияны дамыту Стратегияның
басты міндеттері болып табылады.
Стратегияны іске асыру мерзімі 3 кезеңге бөлінген:
1-ші кезең (2003-2005жж.), мұнда Стратегияны іске асыру бойынша
дайындық сипатындағы жұмыстарды жүргізу көзделген. Бұл кезеңде салық салу
механизмін жеңілдету бойынша қазіргі ҚР заңшығарушылық актілеріне
толықтырулар мен өзгертулер енгізу туралы, Казақстанның Метрикалық
конвенциясына қосылу мен Халықаралық электротехникалық комиссияға ену
көзделіп отыр. Ғылымды, білімді дамыту және кәсіби кадрларды даярлау
бойынша реформаларды жүргізу, оларды индустриалды-инновациялық дамуға
бағыттау, стандартизация мен сертификацияны жетілдіру мен Қазақстанның ХТМ
ену үрдісін аяқтау көзделген
2-ші кезең (2006-2010жж.), бұл кезең экономиканың барлық салаларында
Стратегияны іске асыру бойынша іс-шараларды белснеді жүргізумен
сипатталады. Ғылыми-инновациялық құрылым қалыптасады. Жеке сектордың қаржы
ресурстары бір бағытта жұмыс істеп, инфрақұрылым кәсіпорындарды ұлғайту,
қайта құру мен жаңа өндіріс салу мәселелерін кешенді шешеді. Экономиканың
диверсификациялау саласындағы прогреске қарағанда, экономиканың дамуы мұнай
мен газды өндіру мен экспорттау арқасында орын алады.
3-ші кезең (2011-2015жж.) Стратегияны іске қосудағы ең өнімді кезең
болмақ. Бұл кезеңде жаңа аялар мен нарықтарды енгізілген қуаттарды игеру
мен Қосылған құн тізбегінің дамуы орын алады. Тауар мен кызмет өндірісі мен
экспортының өсуі мен темпі мұнай мен газ өндірісінің өсуін озады. Экономика
мен экспорт құрылымының диверсификациясы пайда болады.
Стратегияның орындалуы оны іске асыру бойынша шаралар жоспарының
көмегімен жүргізіледі, олар үш жылдық мерзімге Қазақстан Республикасының
Үкіметімен әзірленіп бекітіледі. Индустриалды-инновациялық даму
Стратегиясының сәтті іске асуы ел экономикасының диверсификация,
модернизация және өнімнің бәсекелес түрінің өндірісі мен экспорт өсуіне
жағдай жасау негізінде ұзақ мерзімді тұрақты өсуін қамтамасыз етеді.
Индустриалды-инновациялық саясаттың белсенді жүргізілуі ел
экономикасына мынадай өзгерістерді көздеп отыр. Әлемдік экономиканың
ғаламдану тұрғысынан Қазақстан экономикасы бірнеше проблемалармен ұштасады.
Негізгі проблемаларға: шикізаттық бағыттама, әлемдік экономикамен төмен
деңгейде интеграциялану, ішкі нарықта тауарлар мен қызметтерге тұтыну
сұранысының төмендігі, ел ішінде салааралық мен аймақаралық экономиканың
интерграцияның төмендігі, ғылым мен өндірістің арасында әрекеттің болмауы
жатады. Стратегия елде ғылым мен инновациялық қызметті ынталандыруға
бағытталған белсенді мемлекеттік ғылыми инновациялық саясат жүргізуді жөн
көріп отыр. Қойған мақсаттарға жету қаржы нарығын әрі қарай дамыту мен
фискалды, білім беру монополияға қарсы, инфрақұрылымдық саясаттарды
жетілдіру қарастырылған. Стандарттандыру саясаты шеңберінде экономика мен
басқарудың барлық салаларында әлемдік стандарттарға көшу көзделген.
Қазiргi уақытта еңбекке қабiлеттi тұрғындарды еңбекпен қамтуды арттыру
және жаңа табиғи ресурстарды айналымға тарту есебiнен өнiм өндiрудi өсiру
және қызмет көрсетудi дамыту үшiн мүмкiндiктер неғұрлым шектеулi болып
барады. Осыған байланысты экономикалық даму үшін шешушi мәнге қарқынды
факторлар ие болуда. Өз кезегінде, кадрлар бiлiктiлігi мен еңбек
өнімділігінің өсуi, материалдар мен жабдықтардан қайтарым экономика
салаларында ғылым мен техника жетiстiктерiнiң пайдаланылу дәрежесiмен
анықталады.
Инновациялық процестер тек өндiрiске ғана емес, шынтайтында қоғамдық
өмiрдiң барлық жақтарына ықпал етедi. Осының нәтижесiнде материалдық және
материалдық емес жағдайларды пайдалану құрылымы жетiлдiріледі, адамдардың
өмiр сүру қызметiнiң жаңа салалары құрылады. Мысалы, жоғары технологиялар
саласындағы бiр жұмыс орны өнеркәсiп саласында бестен онға дейiнгi жұмыс
орнын құрады.
Жоғары технологиялық өндiрiстер мемлекеттiк бюджеттi толтырудың
негiзгi көздерiнiң бiрi болып табылады. Қазiргi уақытта ғылыми-техникалық
прогрестiң IЖӨ-ге қосатын үлесi неғұрлым дамыған елдерде, әртүрлi бағалау
бойынша 75-тен 100%-ға дейiнiн құрайды. Инновациялық қызметтiң әлеуеттiк
мүмкiндiктерi индикативтiк және бюджеттiк жоспарлау жүйесiнде ескерiлуi
тиiс.
Кесте 1-Индустриалды-инновациялық саясатты жүргізуді ескере отырып, ЖІӨ
динамикасының болжамы
Физикалық көлемінің орта Млрд.теңге,2000 ж.бағасы
Көрсеткіштер жылдық өсуі бойынша
2001-2005 2011-20152005 2010 2015
жж 2006-2011жж
жж
ЖІӨ 7,5 9,5 10,3 3592,7 5660,1 9233,3
Өнеркәсіп 10,0 9,8 9,0 10,3 1044,4 1668,8
Тау-кен өнеркәсібі 10,2 13,3 8,4 434,1 810,4 1213,0
Мұнай өндіру 11,6 14,2 8,6 383,7 745,2 1125,7
Басқа тау-кен 7,0 7 7 50,4 90,6 121,3
салалар
Өңдеу өнеркәсібі 8,6 6,9 9,8 523,9 731,4 1167,2
Металлургия мен 4,4 6,1 6,9 172,6 232,0 323,9
металл өңдеу
Ауыл шаруашылық 9,3 10 10 206,6 332,8 535,9
өнімдерді өңдеу
Химиялық өнеркәсіп 21,3 7 10 16,0 22,5 36,2
Машина жасау 8,1 3,5 15 26,4 31,4 63,2
Ғылыми сыйымды және2,0 45 55 2,2 14,2 123,6
жоғары
технологиялық
Басқа салалар 8,1 6,2 6,1 100,0 98,5 81,4
Электр 3,4 8 7,5 86,4 127,0 182,3
қуатын,газ,мұнай
өндіру мен бөлу
Ауыл шаруашылығы 4,8 5 5 266,6 340,3 434,3
Құрылыс 16,0 20 20 282,7 703,4 1750,4
Тауар өндірісі 9,7 11,2 11,8 1593,8 2712,6 4747,3
Қызмет өндірісі 7,4 8,0 9,0 1791,4 2631,4 4054,9
Көлік қызметі 8,5 9,5 10 391,2 615,9 991,8
Байланыс қызметі 10,5 9 10 63,2 97,2 156,6
Сауда қызметі 8,6 9 9 488,7 751,9 1156,8
Білім беру қызметі 5,5 8 9 143,8 211,2 325,0
Ғылым мен 4,0 12 25 29,2 51,5 157.0
ғылымиинновациялық
қызмет
Басқа қызметтер 6,2 6 7 675,4 903,8 1267,7
Қаржылық делдалдық -23,7 -23,7 -23,7
қызметтер
Cтратегияны сәтті жүзеге асыру адами, өндірістік және табиғи капиталды
тиімді қолдануға, экономиканың тұрақты өсуіне алып келетін, сапалық
өзгерістерді жүргізуге мүмкіндік береді. [7-11-13б]
2.2 Қазақстан Республикасында инновациялық үрдістердің даму
тенденциясы
Қазақстандағы инновациялық қызмет индустриялық-инновациялық дамуының
2003-2015 жылдарға арналған мемлекеттік стратегиясы қабылданғаннан кейін
ғана дами бастады. Әрине бүгінгі күнге дейін республикамызда инновациялық
қызметтің дамуына қажетті жағдайлар жеткіліксіз түрде жасалынып отыр. Әйтсе
де, инновациялық кор мемлекеттік қаржыландырудың арқасында көптеген
инновациялық жобалар жасап, оларды іске асырып отыр. Мысалы, былтырғы жыл
ішінде ішінде даму институттарының тікелей атсалысуымен елімізде жалпы құны
100 млрд.теңге шамасындағы 37 өндірістік нысан іске қосылған. Солардың
ішінде Қазақстанның тұңғыш байланыс серігі KazSat ғарыштық жобасы мен
Оңтүстік Қазақстан облысындағы тоқыма өндірісін, Солтүстік- Оңтүстік
электр желісі құрылысының екінші кезегін, Қазхимволокно АҚ химиялық
өндірісін, отандық қағаз өндірісін, ТМД бойынша алғаш рет ашылған биоэтанол
өндіру зауытын, құрылыс индустриясы мен тамақ өнеркәсібі саласындағы
бірқатар өндірістерді айрықша атап көрсетуге болады.
Қазақстандағы инновациялық қызметті талдауда статистикалық мәліметтерді
пайдалануды жөн көрдім. [8-6-9 б]
суреттегі графикке назар аударатын болсақ, инновациялық өнімдердің
құрылымында ең үлкен үлесті жетілдіруге ұшыраған өнімдер алып отыр. Яғни
бұл белгілі бір өнімдердің сапалық сипаттамаларын жақсартуға, ең жоғары
тиімді компоненттерді немесе материалдарды, бір немесе одан да көп
техникалық қосалқы жүйелерді жартылай өзгертуді (кешенді өнім үшін)
пайдалану арқылы өндірістің экономиалық тиімділігін арттыруға арналған
қолда бар өнім болып табылады. Бұл әрине инновациялық қызметті белсенді
жүргізуге, сондай-ақ сыйымды өндірісті жедел дамытуға, кәсіпкерлік
қызметтің инновациялық сипатын күшейтуге мүмкіндік береді. Ал бұл өз алдына
мемлекеттің экономикалық саясатын дамытып, экономика салаларын
әртараптандыру арқылы дамудың шикізаттық бағытынан қол үзу арқылы елдің
тұрақты дамуына қол жеткізуге өз үлесін қоса алады. Бұндай тауарлар
Қазақстанда барлық инновациялық өнімдердің 64,3%-ын алып отыр.
Ал қайтадан немесе елеулі технологиялық
өзгерістерге ұшыраған өнімдер инновациялық өнімдердің 28,6 %-ын алып отыр.
Яғни бұл технологиялық сипаттамалары ескірген немесе шамаланған
пайдалануда болған тауарларға жаңа, не осыған ұқсас бұрын бұрын шығарылған
өнімдерден елеулі айырмашылығы бар өнім. Қазақстанда көбінесе мұндай
иновациялар негізіндегі жаңа технологияларда немесе бар технологиялардың
жаңа пайдалануға сәйкескелуі немесе зерттеулур мен әзірлемелер нәтижесін
пайдалануда негізделді.
Осылардың ішінде ең аз үлесті (7,1%) өзге де инновациялық өнімдер алып
отыр. Бұл біздің республикамызда өндірістің күрделі салалары бойынша
инновацияның даму деңгейінің әлі төмен екендігін көрсетеді.
Cурет 1,2- Қазақстандағы 2007 жылы инновациялық өнімдердің құрылымы
Кесте 2-Қазақстандағы ғылыми-техникалық қызметтің сипаттамасы
Көрсеткіштер 2005 2006 2007 2007 жылы 2005 жылға
%-нен
ЖІӨ,барлығы,млрд.теңг4612 5870,1 7457,1 161,68
е
Зерттеулер мен 11643,514579,821527,4184,88
әзірлемелерге
жұмсалған ішкі
шығындар қолданыста ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz