Тәуелсіз Қазақстанның ТМД мемлекеттерімен қарым-қатынасы
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3.8
1 ҚАЗАҚСТАН МЕН ТМД ЕЛДЕРІ АРАСЫНДАҒЫ
ЭКОНОМИКАЛЫҚ ҚАРЫМ.ҚАТЫНАСТАР
1.1 Қазақстанның ТМД елдерімен экономикалық қарым.қатынасы және еліміздің экономикасындағы модернизация мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..9.16
1.2 Тәуелсіз Қазақстан Еуразиялық экономикалық қауымдастығында және оның болашағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... .17.27
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ТМД ЕЛДЕРІМЕН МӘДЕНИ БАЙЛАНЫСЫ ЖӘНЕ ГУМАНИТАРЛЫҚ ЫНТЫМАҚТАСТЫҚ
2.1 Қазақстан . Ресей мемлекетінің мәдени ынтымақтастығы ... 28.41
2.2 Қазақстан . ТМД ның гуманитарлық кеңістігінде ... ... ... ... . 42.48
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..49.54
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТ ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .55.60
1 ҚАЗАҚСТАН МЕН ТМД ЕЛДЕРІ АРАСЫНДАҒЫ
ЭКОНОМИКАЛЫҚ ҚАРЫМ.ҚАТЫНАСТАР
1.1 Қазақстанның ТМД елдерімен экономикалық қарым.қатынасы және еліміздің экономикасындағы модернизация мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..9.16
1.2 Тәуелсіз Қазақстан Еуразиялық экономикалық қауымдастығында және оның болашағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... .17.27
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ТМД ЕЛДЕРІМЕН МӘДЕНИ БАЙЛАНЫСЫ ЖӘНЕ ГУМАНИТАРЛЫҚ ЫНТЫМАҚТАСТЫҚ
2.1 Қазақстан . Ресей мемлекетінің мәдени ынтымақтастығы ... 28.41
2.2 Қазақстан . ТМД ның гуманитарлық кеңістігінде ... ... ... ... . 42.48
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..49.54
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТ ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .55.60
Тақырыптың өзектілігі. Қазақстан Республикасы 1991 жылдың 16 желтоқсанында тәуелсіздігін жариялап, барлық салалар бойынша халықаралық ынтымақтастықтың толыққанды субъектісіне айналды. Қазақстан экономикалық дамудың үлкен әлеуетіне ие (табиғи қазба байлықтары жоғары квалификациялы жұмыс күші т.т), Еуропа мен Азияның орталығында саяси және стратегиялық маңызды орын алып, халықаралық ынтымақтастықтың әртүрлі одақтары мен ұйымдарының мүшесі. Сондықтан да Қазақстан Республикасының шекаралас және дүниежүзі мемлекеттерімен халықаралық қатынасының Азия аймағы мен дүние жүзінде бейбітшілік пен тұрақтылықты және жалпы қауіпсіздікті қамтамасыз етуде зор маңызы бар.
Жалпы дүниежүзілік бейбітшілік-саяси үдерістер шеңберінде Қазақстанның алдында өзінің тұрақты әрі сенімді экономикалық қуатын арттыру, тұрақты саяси жүйесін кұру, әлеуметтік мәселелерді шешу сияқты жеке мүдделерін жүзеге асыру міндеті тұрды. Осы тұрғыда біртіндеп жалпы дүниежүзілік проблемаларды ғаламдық түсіну орнай бастайды. Қазіргі кезеңде жаһандану-жекелеген мемлекеттердің тіптен ең қуатты деген мемлекеттердің рөлі мен мүмкіндігі төмендеген, ал өркениеттің, ұлттан жоғары бірлестіктердің және ғаламдық «желілер» кұрылымының (мысалы, трансұлттық корпорациялар, халықаралық әртүрлі топтар) рөлі жоғарылаған сатысына өтті.
ҚР-да кіретін Орталық Азияда құрамының әртүрлілігінің өсу салдары біржақты емес, себебі бұл жағдай бір жағынан, аймақтағы ұлттық мемлекеттердің тәуелсіздігін нығайтуға деген талпынысын ынталандырса, екінші жағынан, шамадан тыс әртүрлілікке ұмтылушы жағдйды жандандырды. Ғаламдық қауымдастықтың ұдайы өндірісіне қатынасу Орталық Азияға тиімді құрамда болмаса да «Атлантика - Еуразия - Тынық мұхит» және «Атлантика-Еуразия-Үнді мұхиты» сияқты мұхиттық - конти-нентальдық байланыстарға кіруге мүмкіндік берді. Мұндай байланыстарға кіру бір жағынан Ұлы жібек жолы сияқты дәстүрлі коммуникацияларды қайта жандандыруға, екіншіден, әсіресе мұнай-газ құбырлары сияқты қазіргі заманғы коммуникацияларды дамытуға қолайлы жағдай тудырды. Соңғылары, ең алдымен осы байланстарды игеруге ұмтылушы жаңа әріптестер (Қытай, Жапония т.б.) табуға, байланысты кеңейтуге мүмкіндік береді.
Жаһанданудың ықпалымен және исламдық дүниеге байланысты Орталық Азия мұхиттық-континентальдық байланыстар құруға тартылды. Бұл жағдай қазіргі зерттеушілердің пікірінше дәстүрліліктің локальды факторының көлемі мен тереңдігін өзгертуге қалай әсер етсе, артта қалушылық пен тәуелділік өлшемдерін айтпағанның өзінде жеке алғанда нақтылықты, жалпы алғанда діни фактордың рөлін өзгертуге де солай әсер етеді /2/. Өз кезегінде мәдениет пен дін саласындағы Қазақстанның ТМД елдерңмен қарым-қатынасы бүгінде мүмкіндігінше күшейіп келетінін де айтып өтуіміз керек. «Дамудың Қазақстандық моделі» казіргі кезеңде барлық ТМД елдеріне үлгі болуда /1/. Мұндай қорытындыны Гарвард университетінде өткен конференцияда дүниежүзінің ғылыми орталықтары мойындайтын танымал сарапшылар жасаған болатын. Осы жағдай халықаралық ғылыми және саяси-практикалық қатынастарда таңдап алған тақырыптың өзектілігін айқындайды.
Жалпы дүниежүзілік бейбітшілік-саяси үдерістер шеңберінде Қазақстанның алдында өзінің тұрақты әрі сенімді экономикалық қуатын арттыру, тұрақты саяси жүйесін кұру, әлеуметтік мәселелерді шешу сияқты жеке мүдделерін жүзеге асыру міндеті тұрды. Осы тұрғыда біртіндеп жалпы дүниежүзілік проблемаларды ғаламдық түсіну орнай бастайды. Қазіргі кезеңде жаһандану-жекелеген мемлекеттердің тіптен ең қуатты деген мемлекеттердің рөлі мен мүмкіндігі төмендеген, ал өркениеттің, ұлттан жоғары бірлестіктердің және ғаламдық «желілер» кұрылымының (мысалы, трансұлттық корпорациялар, халықаралық әртүрлі топтар) рөлі жоғарылаған сатысына өтті.
ҚР-да кіретін Орталық Азияда құрамының әртүрлілігінің өсу салдары біржақты емес, себебі бұл жағдай бір жағынан, аймақтағы ұлттық мемлекеттердің тәуелсіздігін нығайтуға деген талпынысын ынталандырса, екінші жағынан, шамадан тыс әртүрлілікке ұмтылушы жағдйды жандандырды. Ғаламдық қауымдастықтың ұдайы өндірісіне қатынасу Орталық Азияға тиімді құрамда болмаса да «Атлантика - Еуразия - Тынық мұхит» және «Атлантика-Еуразия-Үнді мұхиты» сияқты мұхиттық - конти-нентальдық байланыстарға кіруге мүмкіндік берді. Мұндай байланыстарға кіру бір жағынан Ұлы жібек жолы сияқты дәстүрлі коммуникацияларды қайта жандандыруға, екіншіден, әсіресе мұнай-газ құбырлары сияқты қазіргі заманғы коммуникацияларды дамытуға қолайлы жағдай тудырды. Соңғылары, ең алдымен осы байланстарды игеруге ұмтылушы жаңа әріптестер (Қытай, Жапония т.б.) табуға, байланысты кеңейтуге мүмкіндік береді.
Жаһанданудың ықпалымен және исламдық дүниеге байланысты Орталық Азия мұхиттық-континентальдық байланыстар құруға тартылды. Бұл жағдай қазіргі зерттеушілердің пікірінше дәстүрліліктің локальды факторының көлемі мен тереңдігін өзгертуге қалай әсер етсе, артта қалушылық пен тәуелділік өлшемдерін айтпағанның өзінде жеке алғанда нақтылықты, жалпы алғанда діни фактордың рөлін өзгертуге де солай әсер етеді /2/. Өз кезегінде мәдениет пен дін саласындағы Қазақстанның ТМД елдерңмен қарым-қатынасы бүгінде мүмкіндігінше күшейіп келетінін де айтып өтуіміз керек. «Дамудың Қазақстандық моделі» казіргі кезеңде барлық ТМД елдеріне үлгі болуда /1/. Мұндай қорытындыны Гарвард университетінде өткен конференцияда дүниежүзінің ғылыми орталықтары мойындайтын танымал сарапшылар жасаған болатын. Осы жағдай халықаралық ғылыми және саяси-практикалық қатынастарда таңдап алған тақырыптың өзектілігін айқындайды.
1. Чешков М. Постсоветская Центральная Азия в трех измерениях: традиционализация, перифиризация, глобализация // Аналитика. - 2005. -13 маусым.
2. Назарбаев Н.Ә. Қазақстан экономикалық, әлеуметтік және саяси жедел жаңару жолында. Қазақстан Президентінің Қазақстан халқына жолдауы // Ақиқат. - 2005. - №3. -16 6.
3. Арынов Е.М., Трофимов А.Е. Международные экономические организации и экономические союзы. - Алматы, 1996; Нарибаева Н.К. Казахстан как субъект права международной экономической интеграции. - Алматы, 2000; Салимбаева Р.О. Казахстан и Всемирная торговая организация. // Вестник КазГУ. - сер. ист. - 2000. - № 3-4. - С. 54-
59; Турсунбаев Т.А. Международное сотрудничество Республики Казахстан в 90-е годы XX в. - тарих ғыл. докт. дисс. қолж. - М, 2002; Казахская цивилизация в контексте мирового исторического процесса. - Алматы, 2003; Казахстанская цивилизация в контексте глобализации и поиска путей культурной идентификации. - Алматы, 2003.
4. Бекмаханова Н.Е. Россия и Казахстан в освободительном движении: последняя четверть ХҮІІІ - первая половина XIX в.-М., 1996.
5. Жанатаева У.К. Экономические и культурные взаимоотношения казахов и кыргызов во 2-половине XIX - начале XX вв.: (По материалам Семиреченской области): Тарих ғыл. канд. дис. - Алматы, 1994; Мадуанов С. Взаимоотношения казахов с другими соседними народами Центральной Азии в ХҮІІІ - начале XX вв.: (Полит. и соц.-экон. аспекты). - Алматы, 1995; Курманбаева Н.М. Социально-философский анализ интеграции культур Востока и Запада. Филос. ғыл. докт. дис. - Алматы, 1997; Нуртазина Н. Роль ислама в духовной интеграции народов Туркестана (конец XIX - нач. XX в.) // Поиск. - 1998. - №1. - С.89-94; Хуршудян Э., Муканова Д. Из истории армяно-казахстанских отношений. - Ереван, 1999; Ташбаева К.И. Древние тюрки и Великий шелковый путь // Вестник Казгу. - серия историческая -1998. - №9. - С.138-139; Торланбаева К.У. Отношения войны и торговли: механизмы, причины и следствия (вопросы взаимоотношений кочевых и оседлых народов) // Известия МОН РК, НАН РК. - Сер. общ. наук. - 2000. - №.5. - С.25-31; Касымбаев Ж.К. Казахская цивилизация в контексте мирового исторического процесса. - Алматы, 2003.
6. Қазақстан Президенті Н.Ә. Назарбаевтың 21 сәуір 2005 ж. медиа-
форумда сөйлеген сөзі // Егемен Қазақстан. - 2005 - 22 сэуір.
7. Алексин В. Стратегия регионального лидерства как ответ Казахстана на вызовы глобализации // Аналитик. - 2005. - №3.
8. Курманбаева Н.М. Социально-философский анализ интеграции культур Востока и Запада. Филос. ғыл. докт.дисс. автореф. - Алматы, 1997; Иманкулова Ш.К. Казахстан и Российская Федерация в системе социально- экономических отношений на постсоветском пространстве // Вестник КазГУ. - серия географическая - 2002. - №1(14). - С. 141-145; Есенбаев А.Е.Оборонная политика Казахстана и Россий: общее и особенное. - Алматы, 2004; Казахстан и Россия: общества и государства. - М, 2004 т.б.
9. Стрежнева М.В. Европейский Союз и СНГ: сравнительный анализ институтов. -М., 1999.Әліпбаев А.Р. Еуропалық интеграция шеңберіндегі герман-француз экономикалық жэне гуманитарлық ынтымақтастығы (1950-1963 жж.) Тарих ғыл. канд. дисс. автореф. - Алматы, 2001; Сомжуреков Б.Ж. Парадигмы Европейской интеграции и проблемы интеграционного процесса государств Центральной Азии // Вестник КазГУ. - Сер. МОиМП. - 1999. - №1-2. - С. 37-40; Байзакова К.И., Джолдыбаева У.Закономерности и уроки европейской интеграции для интеграции Центральной Азии // Вестник КазГУ. - Сер.
МОиМП. - 20001. - №-2. - С. 78-84; Рахматуллина Г.Г. Основные направления интеграционного сотрудничества государств ЕС // Казахстан- Спектр. - 2004. - №4. - С.74-80; Экономические аспекты интеграционных процессов: опыт Европейского Союза // Сб. материалов межд. конф. 5 марта проблемы деятельности СНГ. Заң ғыл. докт... дисс. автореф. - М., 2002; Ибраева Э.А. Международный опыт деятельности Межпарламентской Ассамблеи СНГ в 90-е г. XX в. - Тарих ғыл. канд... дисс. автореф. - М., 2005.
10. Жуйриков К.К., Кенжебаева З.К. Евразийское сообщество: новое
направление в интеграции этих стран и вхождение их в миовую экономику // Банки Казахстана. - 2001. — №3. - С.29-32; Барбасов М. Перспективы интеграции государств Евразийского экономического сообщества в сфере услуг // Евразийское сообщество. — 2002. - №2(38). - С. 18-25; Глобализация и проблемы устойчивого развития стран ЕврАзЭС. - Алматы, 2002; Нысанбаев Д.С. ЕАЭС и развитие экономической интеграции Казахстана // Вестник КазНУ. - серия экономическая - 2002. - №1. - С.38-40; Нүрпейісова К.Қ. Қазіргі заманғы аймақтық экономикалық интеграциялық топтардың қалыптасуы мен дамуы жолдары (ЕурАзЭҚ). Экон. ғыл. канд... дисс. - Алматы, 2004; Ақыш С. Формирование Единого Экономического Пространства // Саясат. - 2005. - №3. — С.8-12; Аскаров Б. Интеграционный процесс в рамках Программы ТАСИС // Саясат. - 2006. - №10. - С.58-62.
11. Ткаченко С.Л., Петерманн С. Сотрудничество стран СНГ в военной
сфере и фактор НАТО. - СПб., 2002.
12. Арибаев К. Интеграционные процессы в высшем образовании // Высшая школа Казахстана. - 2001. - № 2. - С.8-11;
13. Қараңыз, мыс: Стрежнева М.В. Европейский Союз и СНГ: сравнительный анализ институтов. - М., 1999.
14. Алпысбаева С. Интеграция науки и образования: поиск
решений // Наука и высшая школа Казахстана. - 2002. - 1 июля. - С.6,8;Мухаметкалиев Т.М. К Евразийскому Союзу - через общую модель образования: проблемы интеграции двух образовательных систем, или что может привнести Казахстан в этот процесс // Столичное образование. - 2003. - № 3-4-5. - С.18-21; Казахская цивилизация в контексте мирового исторического процесса. - Алматы, 2003; Исмаилов А. Страницы русских исследований в Казахстане (XIX - начало XX в.в.). - Алматы, 2004; Высшее профессиональное образование в условиях интеграции в мировое образовательное пространство. - Алматы, 2004; Нурмагамбетов А.А. Интеграция Казахстана в Европейское образовательное пространство // Казахстан-Спектр. - 2004. - № 2. - С.64-68; Есенькин Б.С. Болонский процесс - стандартизация или свободный полет // Высшее образование сегодня. - 2005. - № 5. — С.22-24; Мұханбетжанова Ә. Білімді интеграциялау процесінде жаңа ақпараттық технологияларды колдану // Білім-Образование. -2005.-№4(22).-11-13 6.
15. Қараңыз, мыс: Экономические аспекты интеграционных процессов:
опыт Европейского Союза. - Алматы, 2003.
16. Қазақстан, Қырғызстан, Тәжікстан, Өзбекстан және Түркіменстан
Республикалары мемлекеттері басшыларының бірлескен мәлімдемесі.
(Ашхабад, 5-6 қаңтар 1998 ж.) // Егемен Қазақстан. - 1998 - 7 қаңтар.
17. Пантин В. Циклы и волны глобальной истории. Глобализация в политическом измерении. - М., 2003.Есенбаев А.Е. Оборонная политика Казахстана и России: общее и особенное. - Алматы, 2004; Жатканбаев Е.Б. Угрозы национальным интересам Казахстана. - Алматы, 2004; Сомжурек Б. Военно-политическая интеграция государств Центральной Азии // ОБСЕ: Хартия Европейской безопасности. - Алматы, 2000. - С.7
18. Шайхутдинов М. Эволюция российской политики в
отношении Центральной Азии и Казахстана // Саясат. - 2004. - №6;
19. Известия МОН РК, НАН РК.-Сер.общ.наук.-2000-№5 –С.25-32.
20. Российская многонациональная цивилизация; Единство и противоречия М.,2003 17-30, 24б,11б,.
21. Абдулпаттаев С. Қазақстанның Оңтүстік Шығыс Азия елдерімен қарым- қатынасы // Ақиқат. - 2004. - №4
22. Қараңыз,мыс: Стрежнева М.В. Европейский Союз и СНГ: сравнительный анализ институтов. - М., 1999.
23. Танирбергенов А. Интеграционные процессы в
Центральной Азии: китайский фактор // Саясат. - 2004. - № 1. - С.16
24. Акимбеков С.М. Афганский узел и проблемы безопасности Центральной Азии. - Алматы, 2003;
25. Телебаев Г.Т., Омирсеитова А. Центральноазиатская
интеграция: объективные и субъективные параметры // Апаіуііс. - 2002. -№6;
26. Есенбаев А.Е. Оборонная политика Казахстана и России: общее и особенное. - Алматы, 2004; Жатканбаев Е.Б. Угрозы национальным интересам Казахстана. - Алматы, 2004; Сомжурек Б. Военно-политическая интеграция государств Центральной Азии // ОБСЕ: Хартия Европейской безопасности. - Алматы, 2000. - С. 7; Толеубаев Т.А. Интерпол на рубеже нового тысячелетия // Вестник КазГУ. - Сер. МОиМП. - 2002. - №1. - С.92- 98; Смирнов С.Л. Безопасность и интеграция в Центральной Азии // Аль Пари. - 2004. - №2-3. - С.6-10; Лунев С.И. Вызовы безопасности южных границ России. - М., 1999; Грибовский А.Б. Становление и развитие военно- политических отношений России со странами Центральной Азии: 1991- 2000гг. - Тарих ғыл. канд... дисс. автореф. -М., 2003.
27. Балашов Р.В. Россия и СНГ: проблемы и перспективы интеграционного развития. Саяси ғыл. канд... дисс. автореф. — М., 1996;Романов А.А. Роль России в истории создания и развития СНГ. Тарих ғыл. канд... дисс. автореф. - М., 1997; Моисеев Е.Г. Международноправовые Казахстан в ООН: история и перспективы. - Алматы, 2004; Рогачева А.А. Экономические компаненты устойчивого развития Казахстана в условиях его интеграции в мирохозяйственную систему. - Тарих ғыл. канд. дис. қолж. -Алматы, 2004;
28. Тихонов Л.Н. Система образования в СНГ. - Алматы, 2001
29. Ашимбаев М. Суверенный Казахстан в глобальном мире. // Аналитик. -2004.-№3.-С.З.Қараңыз, мыс: Қалиева Р.М. Международная деятельность Республики Казахстан на современном этапе. Саяси ғылым. докт.дис. автореф. - М., 1992;
30. Э.І Рисһаіа. О£ Вііпсі Меп, Еіерһапіз апсі Іпіегпаііопаі Іпіе§га1:іоп. - Іоитаі оҒСоттоп Магкеі 8ішІіе5. - 1971. - №10. - Р.257.
31. Қараңыз, мыс: Тихомиров Ю.А. Правовые основы сотрудничества государств-участников СНГ // Вестник МПА СНГ. - СПб., 1993. - №2. - С. 16-24; Россия и ее соседи. Вып. - 1. - М., 1995; Расулова С.К. Интеграционные процессы в постсоветском экономическом пространстве. Эконом. ғыл. канд. ... дисс. автореф. - Алматы, 1995; Исингарин Н. Проблемы интеграции в СНГ. - Алматы, 1998; Козыбаев М.К. СНГ: опыт, проблемы. - Алматы,
32. Российская многонациональная цивилизация: Единство и противоречия. - М., 2003.
2. Назарбаев Н.Ә. Қазақстан экономикалық, әлеуметтік және саяси жедел жаңару жолында. Қазақстан Президентінің Қазақстан халқына жолдауы // Ақиқат. - 2005. - №3. -16 6.
3. Арынов Е.М., Трофимов А.Е. Международные экономические организации и экономические союзы. - Алматы, 1996; Нарибаева Н.К. Казахстан как субъект права международной экономической интеграции. - Алматы, 2000; Салимбаева Р.О. Казахстан и Всемирная торговая организация. // Вестник КазГУ. - сер. ист. - 2000. - № 3-4. - С. 54-
59; Турсунбаев Т.А. Международное сотрудничество Республики Казахстан в 90-е годы XX в. - тарих ғыл. докт. дисс. қолж. - М, 2002; Казахская цивилизация в контексте мирового исторического процесса. - Алматы, 2003; Казахстанская цивилизация в контексте глобализации и поиска путей культурной идентификации. - Алматы, 2003.
4. Бекмаханова Н.Е. Россия и Казахстан в освободительном движении: последняя четверть ХҮІІІ - первая половина XIX в.-М., 1996.
5. Жанатаева У.К. Экономические и культурные взаимоотношения казахов и кыргызов во 2-половине XIX - начале XX вв.: (По материалам Семиреченской области): Тарих ғыл. канд. дис. - Алматы, 1994; Мадуанов С. Взаимоотношения казахов с другими соседними народами Центральной Азии в ХҮІІІ - начале XX вв.: (Полит. и соц.-экон. аспекты). - Алматы, 1995; Курманбаева Н.М. Социально-философский анализ интеграции культур Востока и Запада. Филос. ғыл. докт. дис. - Алматы, 1997; Нуртазина Н. Роль ислама в духовной интеграции народов Туркестана (конец XIX - нач. XX в.) // Поиск. - 1998. - №1. - С.89-94; Хуршудян Э., Муканова Д. Из истории армяно-казахстанских отношений. - Ереван, 1999; Ташбаева К.И. Древние тюрки и Великий шелковый путь // Вестник Казгу. - серия историческая -1998. - №9. - С.138-139; Торланбаева К.У. Отношения войны и торговли: механизмы, причины и следствия (вопросы взаимоотношений кочевых и оседлых народов) // Известия МОН РК, НАН РК. - Сер. общ. наук. - 2000. - №.5. - С.25-31; Касымбаев Ж.К. Казахская цивилизация в контексте мирового исторического процесса. - Алматы, 2003.
6. Қазақстан Президенті Н.Ә. Назарбаевтың 21 сәуір 2005 ж. медиа-
форумда сөйлеген сөзі // Егемен Қазақстан. - 2005 - 22 сэуір.
7. Алексин В. Стратегия регионального лидерства как ответ Казахстана на вызовы глобализации // Аналитик. - 2005. - №3.
8. Курманбаева Н.М. Социально-философский анализ интеграции культур Востока и Запада. Филос. ғыл. докт.дисс. автореф. - Алматы, 1997; Иманкулова Ш.К. Казахстан и Российская Федерация в системе социально- экономических отношений на постсоветском пространстве // Вестник КазГУ. - серия географическая - 2002. - №1(14). - С. 141-145; Есенбаев А.Е.Оборонная политика Казахстана и Россий: общее и особенное. - Алматы, 2004; Казахстан и Россия: общества и государства. - М, 2004 т.б.
9. Стрежнева М.В. Европейский Союз и СНГ: сравнительный анализ институтов. -М., 1999.Әліпбаев А.Р. Еуропалық интеграция шеңберіндегі герман-француз экономикалық жэне гуманитарлық ынтымақтастығы (1950-1963 жж.) Тарих ғыл. канд. дисс. автореф. - Алматы, 2001; Сомжуреков Б.Ж. Парадигмы Европейской интеграции и проблемы интеграционного процесса государств Центральной Азии // Вестник КазГУ. - Сер. МОиМП. - 1999. - №1-2. - С. 37-40; Байзакова К.И., Джолдыбаева У.Закономерности и уроки европейской интеграции для интеграции Центральной Азии // Вестник КазГУ. - Сер.
МОиМП. - 20001. - №-2. - С. 78-84; Рахматуллина Г.Г. Основные направления интеграционного сотрудничества государств ЕС // Казахстан- Спектр. - 2004. - №4. - С.74-80; Экономические аспекты интеграционных процессов: опыт Европейского Союза // Сб. материалов межд. конф. 5 марта проблемы деятельности СНГ. Заң ғыл. докт... дисс. автореф. - М., 2002; Ибраева Э.А. Международный опыт деятельности Межпарламентской Ассамблеи СНГ в 90-е г. XX в. - Тарих ғыл. канд... дисс. автореф. - М., 2005.
10. Жуйриков К.К., Кенжебаева З.К. Евразийское сообщество: новое
направление в интеграции этих стран и вхождение их в миовую экономику // Банки Казахстана. - 2001. — №3. - С.29-32; Барбасов М. Перспективы интеграции государств Евразийского экономического сообщества в сфере услуг // Евразийское сообщество. — 2002. - №2(38). - С. 18-25; Глобализация и проблемы устойчивого развития стран ЕврАзЭС. - Алматы, 2002; Нысанбаев Д.С. ЕАЭС и развитие экономической интеграции Казахстана // Вестник КазНУ. - серия экономическая - 2002. - №1. - С.38-40; Нүрпейісова К.Қ. Қазіргі заманғы аймақтық экономикалық интеграциялық топтардың қалыптасуы мен дамуы жолдары (ЕурАзЭҚ). Экон. ғыл. канд... дисс. - Алматы, 2004; Ақыш С. Формирование Единого Экономического Пространства // Саясат. - 2005. - №3. — С.8-12; Аскаров Б. Интеграционный процесс в рамках Программы ТАСИС // Саясат. - 2006. - №10. - С.58-62.
11. Ткаченко С.Л., Петерманн С. Сотрудничество стран СНГ в военной
сфере и фактор НАТО. - СПб., 2002.
12. Арибаев К. Интеграционные процессы в высшем образовании // Высшая школа Казахстана. - 2001. - № 2. - С.8-11;
13. Қараңыз, мыс: Стрежнева М.В. Европейский Союз и СНГ: сравнительный анализ институтов. - М., 1999.
14. Алпысбаева С. Интеграция науки и образования: поиск
решений // Наука и высшая школа Казахстана. - 2002. - 1 июля. - С.6,8;Мухаметкалиев Т.М. К Евразийскому Союзу - через общую модель образования: проблемы интеграции двух образовательных систем, или что может привнести Казахстан в этот процесс // Столичное образование. - 2003. - № 3-4-5. - С.18-21; Казахская цивилизация в контексте мирового исторического процесса. - Алматы, 2003; Исмаилов А. Страницы русских исследований в Казахстане (XIX - начало XX в.в.). - Алматы, 2004; Высшее профессиональное образование в условиях интеграции в мировое образовательное пространство. - Алматы, 2004; Нурмагамбетов А.А. Интеграция Казахстана в Европейское образовательное пространство // Казахстан-Спектр. - 2004. - № 2. - С.64-68; Есенькин Б.С. Болонский процесс - стандартизация или свободный полет // Высшее образование сегодня. - 2005. - № 5. — С.22-24; Мұханбетжанова Ә. Білімді интеграциялау процесінде жаңа ақпараттық технологияларды колдану // Білім-Образование. -2005.-№4(22).-11-13 6.
15. Қараңыз, мыс: Экономические аспекты интеграционных процессов:
опыт Европейского Союза. - Алматы, 2003.
16. Қазақстан, Қырғызстан, Тәжікстан, Өзбекстан және Түркіменстан
Республикалары мемлекеттері басшыларының бірлескен мәлімдемесі.
(Ашхабад, 5-6 қаңтар 1998 ж.) // Егемен Қазақстан. - 1998 - 7 қаңтар.
17. Пантин В. Циклы и волны глобальной истории. Глобализация в политическом измерении. - М., 2003.Есенбаев А.Е. Оборонная политика Казахстана и России: общее и особенное. - Алматы, 2004; Жатканбаев Е.Б. Угрозы национальным интересам Казахстана. - Алматы, 2004; Сомжурек Б. Военно-политическая интеграция государств Центральной Азии // ОБСЕ: Хартия Европейской безопасности. - Алматы, 2000. - С.7
18. Шайхутдинов М. Эволюция российской политики в
отношении Центральной Азии и Казахстана // Саясат. - 2004. - №6;
19. Известия МОН РК, НАН РК.-Сер.общ.наук.-2000-№5 –С.25-32.
20. Российская многонациональная цивилизация; Единство и противоречия М.,2003 17-30, 24б,11б,.
21. Абдулпаттаев С. Қазақстанның Оңтүстік Шығыс Азия елдерімен қарым- қатынасы // Ақиқат. - 2004. - №4
22. Қараңыз,мыс: Стрежнева М.В. Европейский Союз и СНГ: сравнительный анализ институтов. - М., 1999.
23. Танирбергенов А. Интеграционные процессы в
Центральной Азии: китайский фактор // Саясат. - 2004. - № 1. - С.16
24. Акимбеков С.М. Афганский узел и проблемы безопасности Центральной Азии. - Алматы, 2003;
25. Телебаев Г.Т., Омирсеитова А. Центральноазиатская
интеграция: объективные и субъективные параметры // Апаіуііс. - 2002. -№6;
26. Есенбаев А.Е. Оборонная политика Казахстана и России: общее и особенное. - Алматы, 2004; Жатканбаев Е.Б. Угрозы национальным интересам Казахстана. - Алматы, 2004; Сомжурек Б. Военно-политическая интеграция государств Центральной Азии // ОБСЕ: Хартия Европейской безопасности. - Алматы, 2000. - С. 7; Толеубаев Т.А. Интерпол на рубеже нового тысячелетия // Вестник КазГУ. - Сер. МОиМП. - 2002. - №1. - С.92- 98; Смирнов С.Л. Безопасность и интеграция в Центральной Азии // Аль Пари. - 2004. - №2-3. - С.6-10; Лунев С.И. Вызовы безопасности южных границ России. - М., 1999; Грибовский А.Б. Становление и развитие военно- политических отношений России со странами Центральной Азии: 1991- 2000гг. - Тарих ғыл. канд... дисс. автореф. -М., 2003.
27. Балашов Р.В. Россия и СНГ: проблемы и перспективы интеграционного развития. Саяси ғыл. канд... дисс. автореф. — М., 1996;Романов А.А. Роль России в истории создания и развития СНГ. Тарих ғыл. канд... дисс. автореф. - М., 1997; Моисеев Е.Г. Международноправовые Казахстан в ООН: история и перспективы. - Алматы, 2004; Рогачева А.А. Экономические компаненты устойчивого развития Казахстана в условиях его интеграции в мирохозяйственную систему. - Тарих ғыл. канд. дис. қолж. -Алматы, 2004;
28. Тихонов Л.Н. Система образования в СНГ. - Алматы, 2001
29. Ашимбаев М. Суверенный Казахстан в глобальном мире. // Аналитик. -2004.-№3.-С.З.Қараңыз, мыс: Қалиева Р.М. Международная деятельность Республики Казахстан на современном этапе. Саяси ғылым. докт.дис. автореф. - М., 1992;
30. Э.І Рисһаіа. О£ Вііпсі Меп, Еіерһапіз апсі Іпіегпаііопаі Іпіе§га1:іоп. - Іоитаі оҒСоттоп Магкеі 8ішІіе5. - 1971. - №10. - Р.257.
31. Қараңыз, мыс: Тихомиров Ю.А. Правовые основы сотрудничества государств-участников СНГ // Вестник МПА СНГ. - СПб., 1993. - №2. - С. 16-24; Россия и ее соседи. Вып. - 1. - М., 1995; Расулова С.К. Интеграционные процессы в постсоветском экономическом пространстве. Эконом. ғыл. канд. ... дисс. автореф. - Алматы, 1995; Исингарин Н. Проблемы интеграции в СНГ. - Алматы, 1998; Козыбаев М.К. СНГ: опыт, проблемы. - Алматы,
32. Российская многонациональная цивилизация: Единство и противоречия. - М., 2003.
ТӘУЕЛСІЗ ҚАЗАҚСТАННЫҢ ТМД МЕМЛЕКЕТТЕРІМЕН ҚАРЫМ-ҚАТЫНАСЫ
Алматы,2008
М А З М Ұ Н Ы
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3-8
1. ҚАЗАҚСТАН МЕН ТМД ЕЛДЕРІ АРАСЫНДАҒЫ
ЭКОНОМИКАЛЫҚ ҚАРЫМ-ҚАТЫНАСТАР
1. Қазақстанның ТМД елдерімен экономикалық қарым-қатынасы және еліміздің
экономикасындағы модернизация
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ..9 -16
2. Тәуелсіз Қазақстан Еуразиялық экономикалық қауымдастығында және оның
болашағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..17-27
2. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ТМД ЕЛДЕРІМЕН МӘДЕНИ БАЙЛАНЫСЫ ЖӘНЕ
ГУМАНИТАРЛЫҚ ЫНТЫМАҚТАСТЫҚ
1. Қазақстан – Ресей мемлекетінің мәдени ынтымақтастығы ... 28-41
2. Қазақстан - ТМД ның гуманитарлық кеңістігінде ... ... ... ... . 42-
48
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... .49-54
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТ
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... 55-60
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Қазақстан Республикасы 1991 жылдың 16
желтоқсанында тәуелсіздігін жариялап, барлық салалар бойынша халықаралық
ынтымақтастықтың толыққанды субъектісіне айналды. Қазақстан экономикалық
дамудың үлкен әлеуетіне ие (табиғи қазба байлықтары жоғары квалификациялы
жұмыс күші т.т), Еуропа мен Азияның орталығында саяси және стратегиялық
маңызды орын алып, халықаралық ынтымақтастықтың әртүрлі одақтары мен
ұйымдарының мүшесі. Сондықтан да Қазақстан Республикасының шекаралас және
дүниежүзі мемлекеттерімен халықаралық қатынасының Азия аймағы мен дүние
жүзінде бейбітшілік пен тұрақтылықты және жалпы қауіпсіздікті қамтамасыз
етуде зор маңызы бар.
Жалпы дүниежүзілік бейбітшілік-саяси үдерістер шеңберінде Қазақстанның
алдында өзінің тұрақты әрі сенімді экономикалық қуатын арттыру, тұрақты
саяси жүйесін кұру, әлеуметтік мәселелерді шешу сияқты жеке мүдделерін
жүзеге асыру міндеті тұрды. Осы тұрғыда біртіндеп жалпы дүниежүзілік
проблемаларды ғаламдық түсіну орнай бастайды. Қазіргі кезеңде жаһандану-
жекелеген мемлекеттердің тіптен ең қуатты деген мемлекеттердің рөлі мен
мүмкіндігі төмендеген, ал өркениеттің, ұлттан жоғары бірлестіктердің және
ғаламдық желілер кұрылымының (мысалы, трансұлттық корпорациялар,
халықаралық әртүрлі топтар) рөлі жоғарылаған сатысына өтті.
ҚР-да кіретін Орталық Азияда құрамының әртүрлілігінің өсу салдары
біржақты емес, себебі бұл жағдай бір жағынан, аймақтағы ұлттық
мемлекеттердің тәуелсіздігін нығайтуға деген талпынысын ынталандырса,
екінші жағынан, шамадан тыс әртүрлілікке ұмтылушы жағдйды жандандырды.
Ғаламдық қауымдастықтың ұдайы өндірісіне қатынасу Орталық Азияға тиімді
құрамда болмаса да Атлантика - Еуразия - Тынық мұхит және Атлантика-
Еуразия-Үнді мұхиты сияқты мұхиттық - конти-нентальдық байланыстарға
кіруге мүмкіндік берді. Мұндай байланыстарға кіру бір жағынан Ұлы жібек
жолы сияқты дәстүрлі коммуникацияларды қайта жандандыруға, екіншіден,
әсіресе мұнай-газ құбырлары сияқты қазіргі заманғы коммуникацияларды
дамытуға қолайлы жағдай тудырды. Соңғылары, ең алдымен осы байланстарды
игеруге ұмтылушы жаңа әріптестер (Қытай, Жапония т.б.) табуға, байланысты
кеңейтуге мүмкіндік береді.
Жаһанданудың ықпалымен және исламдық дүниеге байланысты Орталық Азия
мұхиттық-континентальдық байланыстар құруға тартылды. Бұл жағдай қазіргі
зерттеушілердің пікірінше дәстүрліліктің локальды факторының көлемі мен
тереңдігін өзгертуге қалай әсер етсе, артта қалушылық пен тәуелділік
өлшемдерін айтпағанның өзінде жеке алғанда нақтылықты, жалпы алғанда діни
фактордың рөлін өзгертуге де солай әсер етеді 2. Өз кезегінде мәдениет
пен дін саласындағы Қазақстанның ТМД елдерңмен қарым-қатынасы бүгінде
мүмкіндігінше күшейіп келетінін де айтып өтуіміз керек. Дамудың
Қазақстандық моделі казіргі кезеңде барлық ТМД елдеріне үлгі болуда 1.
Мұндай қорытындыны Гарвард университетінде өткен конференцияда дүниежүзінің
ғылыми орталықтары мойындайтын танымал сарапшылар жасаған болатын. Осы
жағдай халықаралық ғылыми және саяси-практикалық қатынастарда таңдап алған
тақырыптың өзектілігін айқындайды.
Тақырыптың зерттелуі. ТМД-ның құрылуын және өмір сүруін тарихи көзқарас
тұрғысынан қарастыру қажет. Достастық елдерінің экономикасы құрылымындағы
және оны реформалау деңгейіндегі айырмашылықтар, әлеуметтік - экономикалық
жағдайларындағы, геосаяси бағыттарындағы өзгешеліктер елдердің әлеуметтік-
экономикалық және әскери-саяси өзара әрекеттерінің үлгісін анықтайды.
1990 жылдардың басында Достастық мемлекеттері арасында негізінен екі
жақты экономикалық қарым-қатынастар орын алса, одан кейінгі уақыттарда да
ТМД шеңберінде жеке мемлекеттердің әртүрлі бірлестіктері (одақтар,
әріптестіктер, альянстар т. т): Белорусь пен Ресей Одағы-екілік,
Қазақстан, Қырғызстан, Тәжікстан және Өзбекстан Орта Азиялық Экономикалық
Қауымдастығы - төрттік, Белорусь, Ресей, Қазақстан, Қырғызстан және
Тәжікстан Кедендік Одағы - бестік, Грузия, Украина, Әзірбайжан, Өзбекстан
және Молдова альянсы (ГУӘӨМ) т.т. байланыс қатынастар орын алуда.
Осы аталған әртүрлі өлшемдегі және әртүрлі қарқындағы қарым-
қатынастық үдерістер бұрынғы КСРО республикаларындағы лидерлердің және
қалыптасып келе жатқан ұлттық-саяси элитаның Орта Азиялық төрттікте
біркелкі экономикалық кеңістік құрудан бастап, бестікте Кедендік одақ
кұру, екілікте мемлекеттердің бірігуіне дейінгі мүдделерін бейнелейтін
реальды жағдайдың көрінісін береді. Қайта құру жылдары осы тұрғыда
жаһандану барысында түрлі жобалардағы Қазақстанның дүниежүзілік тарихи
үдерістегі орны мен рөлін талдаушы көптеген еңбектер жарық көрді 2. Бұл
еңбектердің авторлары Қазақстан - көптеген өркениеттер, этностар және
діндер тоғысына орналасуы себепті де конструктивті интеграцияға айрықша
мүдделі. Дәл ҚР-сы XX ғасырдың аяғында басталған қайта құрулардың
объективті жағдайлары мен ішкі табыстарына байланысты өзара қарым-
қатынастың басты күшіне айналып отыр деген пікірге сүйенеді 1.
Соңғы жылдары ғалымдар ТМД елдерінің кеңестік өткен кезеңді қайта
қарастыруда, оған жаңаша баға беруде көптеген қосымша зерттеулер жүргізіп,
КСРО кезіндегі қалыптасқан байланыстарды - қазіргі қоғам мен мемлекет
өмірінің барлық салаларындағы өзара қатынастарындағы қол жеткен табыстардьң
объективті негізі деп алады. Мысалы, Н.Е. Бекмаханова қазақ және орыс
халықтарының әлеуметтік құқьқтары үшін жүргізілген бірлескен күрестеріне,
1812 жылғы Отан соғысына бірге қатынасқандығына, екі халықтың да XIX
ғасырдың көрнекті саяси және мәдени қайраткерлерінің шығармашылық
байланыстарына тоқталып, одан әрі тереңірек зерттеуді қажет ететін жаңа
тақырыптар мен проблемаларды ұсынады3. Тақырыпты жазу барысында біз
Қазақстанның интеграциялық үдерістер ауқымынан өзіндік орнын алып келе
жатқанын да назардан тыс қалдырмай, осы сарында жазылған еңбектер қатарын
қарыстырғанынымызды атап өткім келеді. Мысалы, Еуразия мемлекеттері мен
халықтары арасындағы ынтымақтастық пен интеграция үдерісінің тарихи
аспектілеріне арналған еңбектердің үлкен қоры жинақталған 4. Бұл
еңбектердің біразында әр кезеңдердегі әртүрлі салалардағы Қазақстан мен
Орта Азия халықтарының екі жақты қарым-қатынастары мысалы, қазақ және
өзбек, казак және армян, қазақ және қырғыз әсіресе қазақ және орыс
халықтарының арасындағы ұлтаралық қатынастарының сипатты белгілері, сан
түрлі экономикалық, мәдени-әлеуметтік өзара қатынастары көпұлтты қазақ
өркениетінің қалыптасуы және дамуы мысалында қарастырылады. Сонымен қатар
Батыс пен Шығыс катынастары негізінде қазақ өркениеті дүниежүзілік тарихи
тұрғыда, Түркістан халықтарының рухани байланысына ислам дінінің әсері
зерттелінеді 5. Қазақстан мен Ресей мемлекеттері қоғамдарының тарихи
трансформациясы мен қазіргі үдерістеріне, соның ішінде эволюциясы мен
ұлтаралық қатынастарына салыстырмалы талдау жасаудың бітіру жұмысын
жазуымыз үшін көп көмегі болды. Еуразия халықтарының конструктивтік және
комплиментарлық бірге өмір сүруінің тарихи қалыптасқан дәстүрлерін одан әрі
дамыту қажеттілігі - жоғарыда аталған еңбектердің ортақ қорытындысы .
Қазіргі тарихнаманьң негізгі ғимаратын әрине посткеңестік кеңістікті
дамыту проблемалары мен нақты сюжеттерге және оған кіруші елдер, олардың
арасындағы қарым-қатынастарды дамыту, аймақтағы сыртқы саяси ахуалдың
ерекшеліктері мәселелеріне арналған еңбектер құрайды. Көптеген зерттеулерде
ТМД елдеріндегі жүріп жатқан әлеуметтік-экономикалық, саяси, мәдени
өзгерістер мәселелерінің кең эмпириялық материалдары салыстырмалы
талдаулармен бірге беріліп, тарихи тәжірибені дұрыс түсін-діруге және
ұзаққа созылған қоғамдар эволюциясының тенденцияларын ашуға бағытталған
мазмұнды қорытындылар жасалған. Ғалымдардың посткеңестік елдер
арасындағы ынтымақтастықтың тиімді түрлерін іздестіруге қарай ұмтылысы
Еуропадағы осыған ұқсас интеграциялар тәжірибесін зерттеуге деген заңды
кызығушылығын туғызды.
М.В. Стрежневаның зерттеулері әлеуметтік мәдени тұрғыдан алғанда
Еуропалық Одақ пен ТМД арасындағы салыстырмалылыққа құрылған. Автор,
проблемаға тарихи-философиялык кең шолу жасай отырып, аймақтық
бірлестіктердің кұрылуын, ұйымдастырушылық түрлері мен қызметін
қарастырады. ТМД елдерінің экономикалық және саяси қарым-қатынасының
келешегі, институционалдық жүйелерінің ортақ белгілері мәселелеріне
тоқталады 6. КСРО кезеңінде қалыптасқан біркелкі экономикалық
біртұтастықтың ыдырауының себебінен туған дағдарыс салдарларын жою жолдары,
ТМД - ның барлық елдері үшін өте маңызды болып есептелетін экономикалық
ынтымақтастық проблемалары бірқатар еңбектерде жинақталған. Бұл еңбектер
интеграцияның халықаралық тәжірибесін салыстырмалы түрде зерттейді .
ТМД-ның құрылуы, ұйымдастырылуы және құқықтық қалыптасуы, функциясы
механизмдері мен қызметіндегі сәтсіздіктер себептері тарихына арналған
қомақты еңбектер тобын атауымызға болады. Зерттеушілер негізінен Достастық
елдерінің экономикалык өзара байланыстары динами-касын, саяси-құқықтық
базасындағы өзгерістерді, оның дамуының ағымдағы, соның ішінде - мәдениет,
әлеуметтік, қауіпсіздік салаларындағы проблемаларға назар аударады. Бұл
еңбектерде Қазақстанның халықаралық байланыс үдерістеріндегі рөлі
фрагментті ғана беріледі. Көптеген авторлар Достастықты бұрынғы кеңестік
республикалардың өркениетті ажырасуының құралы ретінде ғана көріп, бұл
саладағы табыстарды баяндай отырып, ТМД шеңберіндегі қалыптасқан өзара
байланыстың тәжірибесін тиімсіз деген пікірге келеді 7.
Интеграцияның әртүрлі деңгейдегі формаларын ұйымдық бекіту динамикасы
ғалымдар назарын Еуразиялық экономикалық қауымдастық (ЕурАзЭҚ) және
Біртұтас экономикалык кеңістік (БЭК) сияқты болашағы зор ұйымдар
тәжірибесін және мемлекетаралық өзара әрекеттің экономикалық аспектілерін
зерттеуге қарай ауыстырады 8. Сол сияқты ЕурАзЭҚ-ғы экономикалық
әріптестіктің басты бағыттарын, Еуропалық Одақ (ЕО), Солтүстік-Америкалық
еркін сауда аймағы (НАФТА), Латынамерикалық жалпы рынок (МЕРКОСУР), Азия-
Тынық мұхит экономикалық ынтымақ-тастық форумы (АТМЭЫФ) т.б. осындай
кооперациялар мен ынтымақтастық шеңберіндегі негізгі интеграциялық
бірлестіктердің жемісті тәжірибелерін басты қозғаушысы әрі көшбасшысы рөлін
атқара алады.
Жалпы тақырыптың тарихнамасында салыстырмалы түрде алғанда 1992-2005
жылдарда ТМД елдері арасындағы байланыс мәселелерін зерттеуде ғалымдардың
жиі назар аударған саласы экономикалық сала болып қала береді және бұл
көбінесе Қазақстан мен Ресей арасында карастырылады. Сондықтан біз бітіру
жұмысымызда тараулардың басым көпшілігінде Қазақстанның ТМД елдерімен
экономикалық қарым-қатынастарына көбірек назар аудадық .Сол сияқты, ТМД
елдері арасындағы халықаралық қауіпсіздікті қорғаудағы бірлескен күрес,
өзара ықпалдастықтың ұйымдық-құқықтық базасын жетілдіру т.т. проблемалар
талдауына да біраз еңбектер арналған 8. Мысалы, С.Л. Ткаченко мен С.
Петерманн КСРО ыдырағаннан кейінгі кезеңдегі ТМД елдері арасындағы әскери
саладағы қатынастарына, оған Солтүстік Атлантикалық Альянстың ықпалына
тоқталады. 1992 жылғы Ұжымдық Қауіпсіздік Келісіміне қол қойысу тарихы мен
оның, жүзеге асырылуына, Келісімнің әскери одаққа трансформациясына, 2000
жылдан кейінгі кезеңдердегі Ресей Федерациясының сыртқы және қауіпсіздік
саясатындағы өзгерістерге назар аударылады 9. Мәдениетаралық өзара
байланыстарды қарастыруда достастықты нығайту-дың мемлекетаралық түрлері
мен құралдарына, ғылыми, шығармашылық, білім мекемелерінің мемлекеттік
емес, жеке құрылымдарынан гөрі кәсіби мемлекеттік жағына ғана көбірек көңіл
бөлінеді. Оның ішінде де ең жиі зерттеу тақырыбына айналған мәселе - білім
беру үдерісін дамыту саласындағы ынтымақтастық 10.
Көптеген авторлар, Қазақстанның жалпы сыртқы саясатының, халықаралық
қызметінің әртүрлі бағыттарына, жекелеген сюжеттеріне, аспектілеріне,
экономикалық әсіресе энергоресурстар саласындағы ынтымақтастыққа, көбіне
Қазақстан мен Ресей арасындағы өзара әрекет өлшемдеріне тоқталады. Аталған
бағыттағы жұмыстар қатарына А.Е Есенбаевтың, Е.Б.Жатқанбаевтың,
Б.Сомжуректің, Т.А.Толеубаевтың, Н.Исингарин мен С.Масакованың,
А.Иваситаның т.б. еңбектерін 12 атауға болады. Мысалы, Т.А. Мансуров пен
Қ.К.Тоқаевтың еңбектерінде әртүрлі құжаттар мен жеке дипломатиялық
тәжірибелері негізінде Ресей және ТМД-ның басқа елдерімен интеграцияны
дамыту мақсатындағы ҚР-ның сыртқы саяси стратегиясы мен халықаралық қызметі
баяндалады.
Отандық ғылым жақын арада А.Шайхутдинов пен С. Абдулпаттаевтың
Қазақстан Республикасының сыртқы саясаты мәселелеріне арналған Қазақстан
Президенті Қоры жанындағы дүниежүзілік экономика және саясат институты
даярлаған еңбекпен толықты [13]. Авторлар елдің сыртқы саяси бағыты
динамикасын, проблемалық-хронологиялық және жағрафия-елдік талдауларын
қоғамның жаңаруының ішкі саяси, экономикалық міндеттерімен байланысты
қарастырады. Сол сияқты интеграциялық үдерістерге, Қазақстанның әсіресе
ортаазиялық көршілес мемлекеттермен, Ресеймен қарым-қатынастары
мәселелеріне көңіл аударады. Ғалымдардың бұл бағыттағы шынайы даму
үдерісіне Астананың бастаушы болғандығы, оның заңдылығы жөніндегі
пікірлерін толық қолдаймыз.
Зерттеудің хронологиялық шеңбері 1991-2001 жж. Қазақстанның тәуелсіздік
алғаннан бастап бүгінге дейінгі жылдар аралығын қамтиды. Бұл кезең Кеңестер
Одағының ыдырап, мемлекеттің негізі құрылуымен, экономика мен саяси жүйенің
терең кұрылымдық өзгерістерінің іске асуымен ерекше. ҚР-сы Халықаралық
қауымдастықтың толыққанды мүшесі ретінде ТМД, ЕурАзЭҚ т.т. шеңберінде
белсенді қарым-қатынас жасауда.
Зерттеудің максаты мен міндеттері. Қазақстан Республикасының ТМД
елдерімен қарым-қатынасындағы экономикалық, саяси, мәдени жағдайларын
анықтау. Содай-ақ, қоғамның жаңаруы мен демократиялық қайта құруларды
тиімді жүзеге асыру мақсатында жүргізген саяси-құкықтық, әлеуметтік-
экономикалык, әскери-саяси және гуманитарлық салалардағы халықаралық өзара
қарым-қатынастарының нақты-тарихи түрлерін, әдістері мен нәтижелерін
қарастыру, осы үдерістегі Қазақстанның орны мен рөлін, қосқан үлесін
анықтау, талдау және қорытындылау.
Осы мақсат жолында автор өзінің алдына мынандай міндеттер қояды:
ТМД кеңістігіндегі Қазақстанның қарым-қатынастары мен интеграциялық
үдерістердің тарихи алғышарттары мен жағдайларын қорытындылау;
бұрынғы кеңестік республикалар арасындағы қарым-қатынас
үдерісі қалыптасуының саяси-құқықтык механизмдері мен
түрлеріне, ондағы Қазақстан Республикасының рөліне талдау
жасау;
XXI ғасырдың басындағы экономикалық байланыс тиімділігін
елдің тұрақтылығы мен одан арғы прогресі
мақсатында пайдалану бағытындағы Қазақстан Республикасының
қосқан үлесін және сыртқы саясаты тұжырымдамасының негізгі
элементтерін анықтау;
Қазақстанның Орталық Азиядағы саяси, этникалық, діни және
мәдени үдерістердегі рөлін аша отырып, оның интеграцияға және
елдің жалпы дамуына әсерін анықтау;
ТМД мемлекеттерінің халықаралық гуманитарлық
ынтымақтастықтағы Қазақстан мен әртүрлі елдердің екіжақты
мүдделерін анықтау.
Жұмыстың құрылымы. Бітіру жұмысыы кіріспе, екі тарау, қортынды және
пайдаланылған әдебиет тізімінен тұрады.
1. ҚАЗАҚСТАН МЕН ТМД ЕЛДЕРІ АРАСЫНДАҒЫ
ЭКОНОМИКАЛЫҚ ҚАРЫМ-ҚАТЫНАСТАР
1.1 Қазақстанның ТМД елдерімен экономикалық қарым-қатынасы және
еліміздің экономикасындағы модернизация мәселелері.
КСРО экономикасы жоғарғы интеграцияланған кешен ретінде дамып,
Одақішілік еңбек бөлінісі өндіргіш күштердің дамуы тұрғысынан қарағанда тең
дәрежеде болмаса да, жекелеген бөліктері бір-бірімен тығыз байланыста
болды. КСРО құлағаннан кейін қалыптасқан қарым-қатынастардың үзілуі
себебінен республикалар экономикасында дағдарыс басталды (мәлімет бойынша
1992-1995 жылдардағы ТМД елдеріндегі экономиканың құлдырауының үштен бірі
осы байланыстардың үзілуі себебінен болды).
Бұрынғы Одақтас республикалардың арасындағы шаруашылық байланыстар
әкімшілік-бұйрықтық негізде құрылып, мемлекеттен қолдау тауып отырды.
Сондықтан да нарыққа өту кезеңіндегі тұтас мемлекеттің қирауы салдарынан
күрделі құрылымдық деформацияның орын алуы түсінікті де еді. ТМД-ның әрбір
еліндегі либералды-нарықтық және дәйекті-орталықтандырылған экономикалық
реформалардың бағыттары және олардың жүзеге асырылу қарқындарының әр
түрлілігі маңызды рөл атқарды. ТМД кеңістігіндегі көп жақты
ынтымақтастықтың дамуын қай кезде де ұлттық ерекшеліктерді және олардың
өзара байланысқа деген мүдделілігін ескере бермейтін халықаралық қаржылық
ұйымдар да күрделендіре түсті .
Мұның өзі XX ғасырдың аяғында өзара сауда- саттық көлемінің тез
төмендеуінен де көрініп, ТМД мүшелерінің ішкі сауда
айналымының жиынтығы үштің бірінен төмен көрсеткішті көрсетті. Осылай
Қазақстан мен ТМД елдері арасындағы өзара байланысты және өзара тәуелді
маңызды экономикалық саласы ажырай бастады. Мысалы, Қазақстан мен Ресейдің
мұнай-газ саласы іс-жүзінде даму жоспарларымен келіспестен толықтай
дербес жағдайда дами бастады. Даму сипаты да стратегиясы мен нақты
нәтижелер де әр түрлі болды. Қара металлургия және
энергетика экономиканың басқа да салалары дезинтеграцияланып, КСРО-ның
құлауы жаңа тэуелсіз мемлекеттердің алдына кең-байтақ Еуразия кеңістігінде
саяси және экономикалық қатынастарды кең масштабта түбегейлі қайта
құру міндетін қойды. Көптеген бұрынғы кеңестік республикалар алдында (ЕО-
кіруге бет алған Балтық елдерінен басқа) өзара интеграция қажеттілігі туды
Басында олар бүрынғы БЭК-тің дизинтеграциялық үдерістерін әлсірету
бағытындағы тәжірибеден көрінді. Әсіресе бұрынғы байланыстардың үзілген
халық шаруашылығына кері әсерін тигізіп, (көлік, байланыс, энергетика т.б
1996-1997 жылдар шамасында ТМД елдерінің бір бөлігі жаңа бағдармен
интеграцияға ұмтылды. Біріншіден, экономиканы синхронды түрде
реформалау және жүргізіп жатқан қайта құруларды келісу міндеті тұрды.
Сонымен қатар өндірістік, сауда-саттық басқа да байланыстар және
ынтымақтастық үлгілерін қайта жасау қажет еді. 1990 жылдар ортасында
маңызды ұсыныстар жасалынып, ТМД құру және оның аясын;
экономикалық одақ құру туралы Келісім шарт (1993), Еркін сауда аймағын кұру
туралы Келісім (1994), Төлем одағы (1994), сонымен қатар Белорус Қазақстан,
Қырғызстан және Ресейдің Кеден одағы туралы келісімдер (1995), Ресей мен
Белоруссияның білім беру туралы Келісім шарты (1996) жасалынды.
Бұл тұста экономикалық интеграция мамандар тарапынан бірлесудің басты
және практикалық тұрғыдан жалғыз жолы ретінде қарастырылды.
Мемлекеттердің экономикадан басқа салаларында интеграция қабілетсіз
екенін дәлелдеп, либералдық көзқарас тұрғысынан А.Загарский былай деді:
"Мемллекеттер интеграцияланбайды тек біріге алады. Интеграцияланатын
рыноктар ғана. Кеңестер Одағы тұсындағы жағдай - интеграция емес, ол үлкен
мемлекеттердің экімшілік-экономикалық бірігуі болғандықтан ТМД елдерінің
интеграциясының алғышарттарын элі қалыптастыру қажет. Олар осы елдердің
ішкі рыногы пайда болған кезде ғана жүзеге асады . Дегенмен КСРО-да, тіпті
Ресей империясы кезеңінде де пайда болған әр түрлі аймақтардың экономикалық
салада тығыз байланысы бар болатын. Мұның өзі қайта құру жэне экономикалық
өзара әрекет саласында одан әрі алға жылжу үшін зор мүмкіндігі бар
объективті негіз болды.
Сарапшылардың бағалауы бойынша ТМД елдерінде зерттелген табиғат
байлықтарының әлемдік қорының % бөлігі және әлемдік өндіргіш күштердің 10%
бар. Бірақ олар әр түрлі есеппен әлемдік ІЖӨ-нен 2 ден 3%-ға дейін, ЕО-тан
шамамен 5 рет аз өндіріледі. Посткеңестік альянс елдері соңғы кездерде
жылына 400 млн. т. мұнай өндіреді. Бұл оның әлемдік көлемдегі жылдық
өндірісінің 12%-ын көрсетеді. ТМД елдері әлемдік электроэнер-гияньщ 11%-ын,
алғашқы алюминнің 15%-ын, никелдің шамамен 30%-ын, жездің 10%-дан
артығырағын, минералдық тыңайтқыштардың 11 %-ын өндіреді. Болаттың 11%-ын
қорытып, әлемге болат экспортының 16%-ын шығарады. Қару-жарақ рыногының 20%-
дайы ТМД елдеріне тиесілі, ал олардың зерттеу орталықтарында әлем
ғалымдарының 12%-ы еңбек етеді.
Қазақстанның жер қойнауында Менделеев кестесіндегі 110 элементтің 99түрі
бар, оның 70-і зерттелді, 60-қа жуығы пайдаланылады. Елімізде жанғыштақта
тастың, тас және сұр көмірдің 102 көзі және 155 кен орны,
бассейні, мұнай мен газдың мол қоры бар. Металдық руданың 60 түрі
шығарылып, марганец, хром, титан, никель, вольфрам, молибден, жез және уран
рудасы, алтын, қорғасын, боксит және басқа бағалы кендер зерттеліп,
өндірілу үстінде 14-18б. Шетелдік сарапшылардың пікірінше ТМД елдері
рыноғының көлемі шамамен 1600 млн. доллар құрайды.
Достастық елдерінің экономикалық өміріндегі мүлде жаңа құбылыс деп шағын
бизнестің туындап және тез өрістеуін айтуға болады. Бұл мемлекеттік
саясаттағы бірден-бір маңызды әрекет. 1997 жылы қаңтарда ТМД елдері үкіметі
басшыларының Кеңесі (ҮБК) шағын кәсіпкерлікті қолдау және дамыту, салалық
Консультативтік кеңес құру туралы үкіметаралық келісімге қол қойды. Ол 2001
жылға дейін шағын кәсіпкерлікті қолдаудың мемлекетаралық бағдарламасын
жасады. Еркін сауда тәртібіне белсенді көшуге байланысты оны жүзеге
асырудың маңызы арта түсті. Шағын бизнес өкілдерінің іскерлік
ынтымақтастығын кеңейту ушін қажетті жағдайлар жасалды. Бағдарлама
шеңберінде бұл секторды қолдау және дамыту шаралары қолданылып,
кәсіпкерлердің эріптестік байланыстарын кеңейту жүзеге асырылды. ТМД
елдерінде нарықтық инфрақұрылымның дамуы ірі кэсіпорындардан
мамандандырылған жұмысшы күшін шағын бизнес саласына бөлуге ынталандырады.
Ол Достастық мемлекеттерінің экономикасында тез дамып келе жатқан сектор
бола бастады. Осындай кәсіпкерлікпен айналысатын қызметкерлердің санының
күннен күнге артуы бұған анық дәлел. Қазіргі танда осы салада 20 млн. адам
еңбек етуде. ҚР-нда шағын бизнес кәсіпорындары мен ұйымдары (350 мың
шамасы) барлық тауарлардың 70% өндіріп, қызмет көрсетеді. Шағын бизнес
саласын одан әрі дамыту мақсатында Н.Ә. Назарбаевтың "Азаматтардың және
заңды тұлғалардың кәсіпкерлік қызметке деген еркіндігін қамтамасыз ететін
құқықтарын қорғау жөніндегі қосымша шаралар туралы" бұйрығы шықты. Шағын
бизнесті колдау агенттігі көптеген заңнамалық актілердің толықтырылып
өзгертілуін талап ету нәтижесінде 1999 жылдан 2000 жылға дейін ҚР шағын
бизнес субъектілерінің саны 23% ал, ондағы қызметкерлердің саны 25%-ға
көтерілді 13-257б.
Одақ кұлағаннан кейінгі жылдар бойы теміржол көлігі бойынша ТМД Кеңесі
қызметінің арқасында теміржол жүмысы үйлесімді жүргізілі бастады. Кеңес 80-
ге жуық келісімдер, заңдар, нұсқаулар, ережелер және басқа да құжаттарды
қабылдап іске қосты. Олар жолаушылар мен жүктердің мемлекетаралық тасымалын
реттеп жүк вагондары мен контейнерлерді ортақ пайдаланатын болды.
Ынтымақтастық пен өзара эрекеттерді көптеген проблемаларының шешуі барлық
посткеңестік кеңістіктегі экономиканың "күретамырының" кедергісіз жұмыс
істеуін қамтамасыз етті, КеңестІң беделінің көрсеткішіне мысал ретінде
Болгария мен Балтық елдері мамандарының белсенді қатысуын айтып өтуге
болады. Бұндай міндеттерді мемлекетаралық авиациялық комитет те табысты
шешеді. Оның ұсынысы бойынша Америка, Африка, Азия, Батыс Еуропаның
көптеген мемлекеттерімен ынтымақтастық туралы келісімге қол қойылып,
авиациялық техника-лардың сертификация жүйесін өзара тану жэне ТМД
елдерінде эрекет ететін авиациялық стандарттар мен сертификация жүйесін
өндіру туралы АҚШ пен үкіметаралық келісімді бекіткеннен кейін халықаралық
мэртебе алды.
ТМД-ның кейбір құжаттарының мазмұнында мынадай тікелей үндеу бар:
"Достастық елдерінің экономикалық өзара әрекеттерінің келісілген
стратегиясын қалыптастыруда, экономиканы трансұлттандыруда элемдік
тэжірибені барынша пайдалану". ТМД Статкомитетінің мэліметі бойынша
Достастық елдерінде 2 мыңдай бөлімше фирмалар және б^дан сәл аздау
жекеменшік Трансұлттық компаниялар (ТҰК) жұмыс істейді. ТМД-ғы ТҰК
қалыптасуының нормативтік құқықтық базасы бар және қазіргі талапқа толықтай
жауап береді. Барлық мемлекеттер тарапынан өндірістік коммерциялық, несие-
қаржылық сақгандыру жэне аралас трансұлттық бірлестіктерді құруға, дамытуға
бірлесе жұмылу туралы Келісімге қол қойылды (15 сэуір 1994 ж.). 1994 жылы
қазан айында Төлемдік одақ құру туралы Келісімге ел басшылары "Трансұлттық
құрылымдарды қалыптастьь рып және дамыту үшін несие-банктік жэне валюталық-
қаржылық ыңғайлы шарттар туғызуға міндеттенеді". ТМД үшін бұндай шарттарды
қалыптастыру өте қажетті. Біріншіден, бұрынғы кеңестік Республикалардың
өндірістік өнеркәсіп кооперациясының жоғары дәрежелілігі жэне
мамандандырудың тарихи қалыптасуы, технологиялық тәуелділік жэне жинақгаушы
бұйымдар-мен белсенді алмасу, мұндай тығыз тэуелді байланыстар машина
құрылысы мен көлік, химия және қорғаныс салаларында да қатаң орныққан.
Екіншіден, экономикалық мақсат тұрғысынан бұйымдардың кең түрін қамтыған
ортақ тауар рыногын қалыптастыру. Осы жағдайлардың барлығы 1991-2005 жыл-
дар аралығында ТМД мемлекеттерінің ұлттық шаруашылықтарында өзара
тэуелділік, өзара толықтыру сақталғандығына дәлел болады.
Мүның бәрі "Интеррос", "Халықаралық авиамоторлар", "Электромет-прибор",
"Ильюшин", "Гранит" және т.б. сияқты мемлекетаралық қаржылықөндірістік
топтар Щру туралы өкіметаралық келісімдерге қол қоюда маңызды рөл атқарды.
Дегенмен материалдық қиыншылықтың зардабынан және ұлттық құқықтық
кеңістіктердің сәйкеспеуінен көптеген мемлекетаралық қаржылық-өндірістік
топтар қалыптаса алмады. Бұл бірінші кезекте Қазақстандық кәсіпорындар
(Мемлекетаралық қаржылық-өндірістік топтар "Интеррос" жэне Трансұлттық
қаржылық-өндірістік топтар "Электромет-прибор") және Ресейлік-Украиндық
мемлекетаралық қаржылық өндірістік топ "Халықаралық авиамоторларға"
қатысты. Тұтастай алғанда ТМД бойынша ресми тізімделген мемлекетаралық және
Трансұлттық қаржылық-өндірістік топтар әр түрлі меншік түріндегі 300-ге
жуық шаруашылық субъектілерін біріктіреді. Әсіресе мына салалардың маңызы
ерекше: автомобиль жасау, жалпы машина жасау, электронды машина жасау,
химиялық өнеркәсіп, металлургия, агроөнеркәсіптік кешен. Бірақ көптеген
корпорациялардың қалыптасуына ұлттық заңнамалардың әртүрлілігі, экономиканы
реформалаудың әртүрлі дэрежесі, қаржылық-экономикалық өзара эрекет шарттары
және т.б. кедергі келтіреді 16ен Қазақстан 1997 ж.7 қантар.
2000 жылы 10 ай ішінде 1999 жылдың дэл осы кезеңімен салыстырғанда ІЖӨ
көптеген мемлекеттерде 4-10%-ға өсті. Қазақстан мен Әзірбайжанда 1,5%-ға,
Армения мен Қырғызстанда 4%-ға, Белоруссия мен Украинада 5%-ға, Тәжікстанда
8,3%-ға ал Грузияда бүрынғы көрсетІлген дәрежеден 99,8%-ды құрады.
Өнеркәсіптік өндірісі орташа есеппен 9,7%-ға өсті (Қазақстан 1 орында—
15,3%). Шындығында бұл және басқа да көрсеткіштердің жоғарғы дәрежесІ
теңестірудің төменгі базасымен шартты түрде алынған. ТМД елдерінің өзара
сауда-саттығының жалпы көлемі 2000 жылы 9 ай ішінде 43 млрд. долларға
жетті. Бұл 1999 жылғы көрсеткіштерден 39% жоғары. Оның ішінде экспортта
41%, импортта 38% асып жығылды. Көпшілік жағдайда бүл өнеркәсіптік өнім
өндірушілердің бағасының қалыпсыз өсуінен болып отыр. Белоруссияда олар
тіпті 2 есе көтерілді. Өзбекстанда 57%~ға, Тэжікстан мен Қазақстанда 45-47%-
ға, ал басқа елдерде (Армения мен Грузиядан басқа, бұнда өсу 0,9% немесе 6%-
ға сәйкес келеді) баға 30-39%-ға көтерілді 17 №3.
Ресми статистикаға сүйенер болсақ, 2000-2004 жылдары Орталық Азия елдері
макроэкономикалық тепе-теңдікті қамтамасыз етті деуге болады: өндірістің
құлдырауы тоқтатылды, экономиканың реалды секторындағы бірқатар жандану
байқала бастады, экономикалық өрлеу мен тұрақтылықты қамтамасыз етуге
бағытталған қажетті жағдайлар қалыптастыру үшін ауқымды да күрдел міндеттер
шешімін таба бастады.
Кесте 2000-2004 жылдардағы Орталық Азия мемлекеттерінің ІЖӨ өндірісі
(АҚШ долларымен млрд.)
Мемлекеттер 2000ж. 2001ж. 2002ж. 2003ж. 2004ж.
Қазақстан 18,3 22,1 24,6 30,3 40,7
Қырғызстан 1,2 1,4 1,6 1,9 2,2
Тәжікстан 0,9 1,1 1,2 1,5 2,1
Өзбекстан 13,8 11,5 9,5 8,6 9,2
2004 жылғы берілгендер бойынша ІЖӨ - нің жан басына шаққандағы үлесі:
Қазақстанда 2714 АҚШ долл. құраса, Түркіменстан бойынша мәлімет жоқ,
Қырғызстанда - 433 долл., Өзбекстан мен Тәжікстанда - 357 және 309 АКДІ
долл. Келеді 17 №4.
2004 жылы Қазақстан Республикасының сыртқы сауда айналымы көлемі 33
млрд долларға жақындады. Позитивті сальдо 7 млрд доллардан жоғарылап, 1994
жылмен салыстырғанда 3 есе өсті. Тәуелсіздіктің алғашкы жылдарында
негізінен ТМД көлемінен аспаған сыртқы сауда-экономикалық байланыстың
жағрафиясы да кеңейе бастады. 2004 жылы Қазақстанның тауар айналымының
қүрылымында Еуропалық одақ мүше елдері, Ресей, Швейцария және Қытай шықты.
Қазақстан Республикасы іс жүзінде әлемдік экономиканың бөлігі болып
қалыптасты, сондықтан да жаһандық бәсекенің толқынына ілесуге тура келді.
2005 жылы жаңа қаржылық институтқа сүйенген Қазақстандық бизнес-тің
инвестициялық бағдарламасы 30 млн. долларды құрады. "ТұранӘлем" Арменияға
Әзірбайжаннан бұрын келді. Әзірбайжан 2005 жылы күзде ғана өз өкілдіктерін
ашқан еді. "БТА Инвест Банкасының" активтері 2,5 млн. доллар құраса,
"ТұранӘлемБанкінің" активтері 5,5 млрд. доллар құрап, Армения банкі
жүйесінің барлық активтерінен 7 есе асып түсті. Ал бұл елдің ІЖӨ 1,5 есе
артық көрсеткіш иеленеді (3,7 млрд. доллар) 18,68.
Әлемдік банктің 'Т)оіп£ Визіпезз іп 2006" атты бизнес жүргізудің
ыңғайлығы туралы баяндамасында зерттелген 155 елдің ішінде Қазақстан 86
орынды иеленді. Алдына ТМД елдерінің ішінен Арменияны (46 орын), Ресейді
(79), Молдавияны (83) жэне Қырғызстанды (84) жіберді. Дүниежүзілік
экономикалық форумның әлемдік бәсекеге қабілеттілік туралы соңғы есебі
бойынша 2005 жылы ҚР есепке кірген 177 елдің ішінен 61-ші орынды иеленіп,
ТМД-ғы көршілерін басып озды. 2005 жылы республикадағы ІЖӨ-нің өсуі 7,9%
құрады, он жыл ішінде орташа есеппен жан басына шаққанда ІЖӨ 700 доллардан
2700 долларға дейін өсті. 2008 жылы ол екі еселеніп, 2015 жылдары үш
еселенуі де мүмкін деген болжам бар. Әлеуметтік саладағы статистикалық
мэліметтерге жүгінсек, Әлемдік банк Республикамызды орта дәрежелі табысы
бар мемлекеттер қатарына жатқызады. Мұндағы басты көрсеткіш реформа
кезендеріндегі халықтың табыс мөлшерінің едэуір өсуі. Ең төмен жалақы 25
есе, орта жалақы 6 есе өсті. Көптеген мемлекеттерде нақтылы жалақы қыркүйек
айларында да бірте-бірте өсе бастады, валютаның ресми курсына қарағанда ол
101 долларға сәйкес келді. Ал Ресейде 86, Белоруссияда 65, Украинада 46,
Әзірбайжанда 45 және Арменияда 41 доллармен сэйкесті. Ең төменгі орташа
жалақы Тэжікстанда болды, шамамен 9 доллар (Қар. қосымша 15) 3-15б.
2005 жылдың 22-23 қарашасында Мэскеуде "Мэскеу Бизнес-диалогы" II
халықаралық форумы болып өтті. Онда атап көрсетілгендей, ҚР-да жұмыс жасап
жатқан экономикалық субъектілерде толықтай салықтың салмағы РФ-ға қарағанда
шамамен 2 есе төмен. Қазақстандағы ІЖӨ-нің мемлекеттік табысының дербес
салмағы 20% болса, Ресейде 38%.
ҚР-ғы тікелей шетелдік инвестициялар шамамен ІЖӨ-нің 8%-ын құраса, ал
Ресейде ІЖӨ-нің 1%-ын қүрады. ІЖӨ өсуінің орташа жылдық екпіні Қазақстанда
соңғы 7 жылда 10,6%-ды, осы кезенде Ресейде 6,6%-ды қүрады. Комулятивтік
өсу нәтижесінде ІЖӨ 83%-ға жетті. Ал салыстыра қарасақ РФ-да 53%-ды
көрсетті. Осындай экономикалық өсу жалғасатын болса 2006 жылы 8 жыл ішінде
ІЖӨ 2 еселенуге дейін жетеді. 7 жыл ішінде Ресейде мұнай өндіру 55%-ға
өссе, Қазақстанда 2,3 есе өсті. Екі елдің өңдеуші өндірістік салаларында
өсу екпіні бүдан да таңғаларлық жайды көрсетеді. Машина жасау өндірісі
көлемінің кумулятивті өсуі 7 жыл ішінде Ресейде 75%, ал ҚР-да 600%. Сонымен
тұтастай алғанда бүкіл экономикалық бэсекеге қабілеттілігін қолдау саясатын
жүргізу тек экономиканың жоғары екпінмен өсуіне ғана қол жеткізбейді,
сонымен қатар экономикалық шикізат саласының да, өндірістік өңдеу
салаларыныңда тепе-тең қалыпты дамуына мүмкіндік береді.
ҚР мен РФ-ның макроэкономикасындағы көрсеткіштер арасалмағының принципті
маңызы бар. Жан басына шаққанда ІЖӨ Қазақстанда Ресейге қарағақда 52%-ды
құраса, 2005 жылы айырмашылық 77%-ға дейін өсті.
Сонымен Қазақстан мен Ресейдің жан басына шаққандағы көрсеткіштерінің
айырмашылықтарын жоюдың жарты жолы артта қалды. Қазақстанда жан басына
шаққанда табыс көрсеткіштері Ресейге қарағанда әлдеқайда жоғары аудандар
пайда болды. 2005 жылы Астана түрғындарының жан басына шаққандағы орташа
нақты табысы сатып алу қабілеті жағынан Мәскеу тұрғындарының жан басына
шаққандағы орташа табысынан асып кетті. Дегенмен, бұл жерде екі астананың
тұрғын халқының сан жағынан едәуір айырмашылығы мен ондағы жоғарғы ақы
төленетін жұмысшылардың дербес салмағын ескерген де дұрыс шығар (Астанада
0,5 млн., Мәскеуде шамамен 12 млн). Бұл - ұзақ мерзімді жауапты
экономикалық саясат жүргізу нэтижесі 3-18.
Дей тұрғанмен қарастырылып отырған кезеңде ТМД-да нарықтық негіздегі
нақты экономикалық интеграция үшін қажетті объективті шарт қалыптаспады.
ТМД мүшелері экономикалық және қоғамдық қатынастарды реформалау, басқарудың
демократиялық негіздерін қалыптастыру жэне дамыту үдерісі жағдайында жүйелі
элеуметтік-экономикалық қиындықтар-дан әр түрлі дәрежеде шығуда. Мүндай
жағдайда жекелеген мемлекеттер басшыларының "саяси ерік күшіне" ғана
сүйеніп экономика саласындағы интеграциялық үдерістерді тездету оңай іс
болмады. Бұл күрделі үдерістің объеістивті жағдайын, алғышарттарын жэне
зандылықтарын толық түсінбей түрып әрекет ету интеграциялық тенденциялар
мен үдерістерде қателіктерге үрынуды жоққа шығармайды.
Ал Қазақстан үшін Ресей - басты сыртқы саяси әріптес. Екі ел арасындағы
тауар айналымы тек 1993 жылы 47%-ға өсіп, 7 млрд. құраса, 2005 жылы 9 млрд.
доллардан асып кетті. ҚР А тауар айналымы РФ-на тиесілі. Кооперациялық
Қазақстан-Ресейлік байланыстар эр салада беки түсуде. Олар: табиғи
шикізаттарды өндіру жэне алғашқы өндеуге бағытталған салалар, қосымша қүны
жоғары дэрежедегі өнімдерді өндіру, оның ішінде жоғары технологиялық
салалар. Ресей ҚР-ның Каспий теңізі флоты үшін Выборг кеме құрылысы
зауытында танкерлер жасауда. Мұның өзі Ресей мен Ираннан мұнай таситын
кемелерін жалға алудан құтылуға мүмкіндік береді. Түркия мен Пэкістан
тауарларымен нәтижелі бәсекелесу үшін Оңтүстік Қазақстан облысында
өндірістік кэсіпорны ЖШС "Қазақ-орыс тоқыма альянсы" салынуда.
Ақырында РФ мен ҚР ең жоғары технология саласында ынтымақтасып жұмыс
істей бастады. Байқоңырда "Ангара" экологиялық қауіпсіз ракетасы базасында
жаңа ғарыштық ракеталық кешен салу үшін ынтымақтастық туралы келісімге қол
жеткізілді. Шекаралық ынтымақтастық бағдарламасы бойынша 1999 жылдың
қыркүйек айында елдердің шекаралас аймақтарының жэне олардың шаруашылық
субъектілерінің арасында эр түрлі мәселелер бойынша 116 келісім - шарт,
контракт бекітілді. Экологиялық ынтымақтастықты одан эрі дамыту жөніндегі
қүжаттар 2005 жылы қаңтарда Алматыда екі ел президенттері тарапынан
талқыланып, позитивті тенденцияларды бекітіп, екі жақты экономикалық
байланысты нығайтып, іс-жүзінде қарқынды дамытуға үлес қосуға шақырды
3,23б .
Ғасырлар тоғысындағы ТМД-ның басты тэжірибелері көп жақты
ынтымақтастықты дамыту қатысушы-мемлекеттердің тәуелсіздігін нығайту
үдерісіне қарама-қайшылық туғызбайтындығын көрсетті. Мазмұнды көп жақты
ынтымақтастықты екі жақты ынтымақтастық форматына сүйенбей жүзеге асырудың
мүмкін еместігі анық болды. Сонымен қатар көп жақты ынтымақтастықты іс
жүзінде жүзеге асыру үшін ыңғайлы механизмдерді ойлап табу қажеттігі
айқындалды. Осыған байланысты 2004 жылдың күзінде Қазақстан Президенті ТМД
органдарын түбегейлі реформалау үсынысын білдірді. Бірақ оның бүл ұсынысы
басқа мемлекет басшылары тарапынан қолдау таба қоймады. Дегенмен де ТМД
жүмысындағы бұрынғы тиімсіз әдістерді өзгерту қажеттілігі анық болды және
бүл бағыттағы ынтымақтастықтың жаңа түрлерін іздестіру жалғасын табатын
болады.
Соңғы уақыттарда анық болғандай, ең алдымен КСРО құлауының қиын салдарын
азайту үшін қүрылған ТМД интеграцияның бастапқы кезеңінде-ақ принципиалды
жаңа негіздегі интегратор рөлін атқара алмады. принципті жаңа негізде
басқару қиындық туғызды. Сондықтан ТМД мүше елдерінің кейбір саясаткерлері
мен азаматтарында қалыптасқан ТМД туралы жоғары үміттері шын мәнінде жүзеге
аспайтын, идеалистік армандар еді. Дегенмен де ТМД-ның экономикалық өзара
әрекеттері тарихы сабақтарының позитивті жақтарын жоққа шығаруға болмайды,
ол оны алға қарай дамытудың жаңа, бұрынғыдан әлдеқайда прагматикалық және
тиімді жолдарын анықтауға көмектеседі.
ТМД кеңістігіндегі экономикалық қүрылымдарды құрудың ең мүмкін бағыттары
- экономикалық ынтымақтастықтың екі жақты сипатының, сонымен қатар
бірлестік шеңберіндегі жекелеген мемлекеттердің "әртүрлі дәрежелі",
"әртүрлі жылдамдықтағы" интеграция әдісінің басымдылығы. ТМД ішінде бүдан
кейінгі уақыттарда да жекелеген мемлекеттер арасында тығыз интеграциялық
байланыстар емір сүретін болады. Осы мэселеде бүлар Достастықтың ортақ
мақсат, міндеттерімен, әсіресе экономикалық жэне гуманитарлық салада,
қылмыс пен есірткі бизнесімен күресте, қоршаған ортаны қорғауда қарама-
қайшылыққа келмеуі керек. Қазіргі таңда мемлекеттердің өте алшақ саяси және
экономикалық мүдделеріне қарамастан болашақ мемлекетаралық қарым-
қатынастардың бағыт-бағдары жасақталып жатыр. ҚР мен ТМД елдерінің
экономикалық кеңістігіндегі шын мәніндегі интеграция - байланыстардың жаңа
құрылымы және қатысушылар қүрамының анықталуы, өз елдерІ ішінде жэне
мемлекеттер арасында өзара тиімді нарықтық қатынастарды дамыту негізінде
жүзеге асырылады.
2. Тәуелсіз Қазақстан Еуразиялық экономикалық қауымдастығында және оның
болашағы
ЕурАзЭҚ - қүрамына Белоруссия, Қазақстан, Қырғызстан, Ресей жэне
Тэжікстанды енгізе отырып, Кедендік одақты дамыту үшін үлкен мақсатты -
ортақ экономикалық кеңістік пен ортақ рынокты қалыптастыруды, саяси одақ
құруды көздеді. Украина, Молдова және Армения бақылаушы мәртебесін алды.
2003 жылдың 19-20 ақпанында ЕурАзЭҚ-ның "Бірінші экономикалық форумында" ҚР
Президенті Н.Ә.Назарбаев қауымдастықты құрудың бастамашысы ретінде 2011
жылға арналған негізгі міндеттерді атап көрсетті. Соның бірі біріккен
мемлекеттердің ортақ ақша бірлігін енгізу. Аз уақыттың ішінде дайындалып,
2003 жылдың 23-ақпанында Белоруссия, Қазақстан, Ресей жэне Украинаның
Біртүтас экономикалық кеңістігін (БЭК) құру туралы Келісімге қол қойылып,
бекітілді.. БЭК-тің мақсаты: суперұлттық экономикалық реттеуші ұйым арқылы
аймақтық интеграцияға қол жеткізу, сэйкесті заңнамалар мен экономикалық
саясатты үйлестіру, сауда және тариф бойынша бірыңғай жүйелеп отыратын
мемлекетаралық тәуелсіз комиссия құру.
Қазақстан, Ресей, Украина және Түркіменстан президенттері газ
саласындағы стратегиялық ынтымақтастық туралы ұсынысқа қол қойды. БЭК-ке
қатысушы елдердің экономикалық әлеуеті ТМД-ның барлық әлеуетінен 96%-ға
жетеді. Қазақстан, Ресей, Украина мен Белоруссия экономикалық реформалар
қарқыны, ортақ байланыс тілі т.б. факторлар бойынша ТМД елдерінің ішіндегі
нақты әріптестерге айналып, ал мұндай құрылым құру БСҰ-ға мүше болуға қайшы
келмейді [83. 2003. 15 маусым].
БЭК ТМД кеңістігінде интеграциялық үдерістердің "локомотиві" бола алады
деген қорытындыға келгенімен әр елдің сарапшылары бұрынғы тәжірибелерге
сүйене отырып, жаңа ұйымға үстамдылықпен қарады. РФ-ның Мемлекеттік думасы
комитетінің ТМД істері және отандастармен байланыс бойынша төраға
орынбасары А.Лебедов ТМД-ның 70 мемлекетаралық органының басты кемшілігі -
бюджетке үлкен салмақ салу деп көрсетті. ТМД балама ретінде БЭК-тік
шеңберінде интеграцияға кірісті. Ал Х.Тиммерман (ғылым және саясат Қоры
институты, Берлин) ТМД-ны мықты интеграциялык фактор ретінде танып, БЭК-ке
оң баға бермеді. Ресей ғылым академиясының халықаралақ экономика жэне қүқық
институтының директоры Р.Гринберг БЭК-тің болашағын жоққа шығарды, ҚР-ньщ
әлеуметтанушы жэне саясаттанушы Ассоциациасының сарапшысы М.Сәрсенов те БЭК-
тің декларативті-саяси сипатын атап көрсетті. "Төрт елдің экономикасьшың эр
түрлі бағытта өріс алуы себепті экономикалық тұрғыдан ... әзірше сенімсіз.
Қазақстан экономикасының бағыты -шикізаттық, төрт елдің заңнамаларында да
қарама-қайшы түстар көп ...бірақ
Қазақстанның позитивті айқын мақсаты бар. Біз КСРО бойынша тағдырлас
ағайындарымызға өз бағытымызды түсіндіре аламыз. Өйткені жарияланған
көпвекторлық саясатымызға байланысты біз "түрік үлгісін", "оңтүстік корей",
"қытайлық" үлгілерді құруға ұмтылып, біресе Батысқа, біресе Ресейге арқа
сүйедік. Бүгінде Қазақстан басқа елдермен қатынасында тепе-теңдікті
сақтайды - бұны көпвекторлы деп атауға болады. Сыртқы саяси бағыттың
үйлесімділігі де сонда, біз өмір бойы көрші тұрған елдермен ынтымақтастықты
нығайта береміз. ТМД-дағы ағайындармен кез-келген байланыстың түрі
Қазақстан үшін тиімді, оның пайдасына шешіледі. Дегенмен экомикалық салада
маңызды реформалар жасау керек. Құқықтық кеңістікте бір ізділікке қол
жеткізу үшін бір-бірімізді қолдауымыз өте қажетті Іс... 19,45.
Мұндай тұжырым ҚР-нда және басқа да посткеңестік елдерде модернизациялық
қайта құруларды дамыту шараларында анық болды. Түптеп келгенде еріктілік
қана емес, өте-мөте темірдей қажеттілік оларды ынтымақтастыққа ұмтылуға
мәжбүрлейді. "Төрттіктің" жақын мандағы мақсаты тауарлардың жылжу, капитал,
қызмет көрсету және жұмыс күші жолындағы кедергілерді жою. Ынтымақтастық
үлгісін жасауда ТМД мен ЕО тәжірибелері ескерілді. Яғни іс жүзінде әр түрлі
аймақтарда интеграциялық күштердің өзара толықтыруларын қамтамасыз ету жэне
бірыңғай кеңістікті қалыптастыру қажет.
Кедендік одаққа қарағанда ЕурАЭҚ қабылданған шешімдерді орындаудың
механизмдері жэне нақты құрылымы бар халықаралық ұйым мәртебесіне ие.
Ерекше құндылығы - әр қатысушыға көбірек кеңістік беретін әр түрлі
деңгейдегі және әр түрлі қарқындағы интеграция ұстанымы болуы; бұрынғы қол
жеткен келісімдерді, олардың табыстарын, қаралған нақты мақсаттар мен
қабылданған шешімдердің орындау мерзімі туралы келісімдер сабақтастығы.
Елдер экономикалық әлеуетіне сай интеграциялық комитеттің қызметін
қаржыландырып, дауыс береді. Бүл жерде бірінші рет ТМД кеңістігінде
"ойластырып дауыс беру" жолы арқылы шешім қабылдау жүйесі қолданылады,
мәселен, 2006 жылы Қауымдастыққа мүше мемлекеттердің шекараларында өткізу
пункттерін жөндеу жұмыстарын жүргізу жэне 2010 жылы ЕурАзЭҚ-тың сыртқы
шекарасының келісілген күзеттерін заңдастырып және толық жөндеуден өткізу
қажет. Сонымен қатар кеден қызметінің біртұтас басқару жүйесін орнатып,
мемлекеттер арасындағы шекараларда кедендік бақылауды алып тастау мәселесі
күн тәртібінде түрса, 2015 жылы Қауымдастық мүшелерінің шекаралық
қызметтерімен біртұтас басқару жүйесін құру жоспарға енгізілді.
Қатысушы елдердің көрсеткіштері іс-жүзінде өскендігін мына
фактілерден көруге болады: 2000-2004 жылға ІЖӨ - нің өсуі ҚР-да 10,3%, ТР-
да - 9,7%, БР-да - 6,5%, РФ-да - 6,2%, КР-да - 4,8 % көрсетті. Бұл
турасында Қазақстан Президенті Н.Ә.Назарбаевтың "ЕурАзЭҚ -қа кіру барлық
мемлекеттердің экономикасының өсуіне эсер етеді. Біз еркін сауда аймағын
құру үшін барынша белсенді жұмыс істеуге, 1,5 млрд. долларға жинағы бар
Мемлекетаралық банк қүруға, сонымен қатар біздің елдердің Кедендік тарифін
бір жүйеге келтіруге келістік", - деуінің заңды негізі бар. Халықаралық
еуразиялық қозғалыстың лидері, РФ-ның геосаяси сараптау Орталығының
директоры А.Дугин " ЕурАзЭҚ - посткеңестік кеңістіктегі экономикалық
интеграцияның теориялық мінсіз жоспары, бүл қазіргі элемдік экономикадағы
біртектілікке ұмтылушы әлемнің көпқырлы үлгісі 19,78.
Сонымен Қазақстанның ТМД елдерімен және басқа да мемлекеттермен өзара
әрекеттІң барлық кешенінің ірге тасы өзара тиімді сауда-экономикалық
ынтымақтастықты құрайды. Әлемдік тәжірибе көрсеткендей аймақтық интеграция
жаһандануға үн қосатын басты құбылыс. Оның элеуетін ТМД елдері геосаяси
және геоэкономикалық шынайылылыққа ортақ бейімделу жағдайында толық жэне
нэтижелі пайдаланады. Жалпы әлемдік экономикалық проблемаларды шешуге
үйлесімді қатысу, шаруашылық байланыстарды сақтап жэне тереңдетуге оның
ішінде аймақтық деңгейде сақтауға қызығушылық, тарихи қалыптасқан өзара
байланыстарға сүйенеді. Сонымен қатар әлемдік рыноктағы қатаң
бәсекелестіктің өзі де ұлттық тауар өндірушіні нәтижелі сақтауды талап
етеді. Бұл бірлестіктің қатысушы мемлекеттерінің сыртқы байланыстарының
жағрафиялық кеңеюі ғана өзінен өзі-ақ оларға халықаралық еңбек бөлінісінде
өздеріне тиісті орын алуын қамтамасыз етеді.
ЕурАзЭҚ кеңістігінде екі жақты сауда-саттық келісімдерге сүйенген еркін
сауда тәртібі әрекет етеді. Заңды қүжатталған көп жақты ЕСА шаруашылық
байланыстарды және өзара сауда-саттықты ынталандыруға, кедендік одақтың
қалыптасуына алғышарттар жасауға қабілетті. Дегенмен де өзара сауда-
саттықтың объективті теңсіздігі жағдайында ЕСА-ның қалыптасуы әлі аяқталған
жоқ және барлық әріптестердің экономикалық мүддесін нақты есепке алуды
талап етеді. Бүл түста әлемдік қауымдастықта жалпы қабылданған сыртқы
саудадағы кедергілерді кезең-кезеңімен жою туралы БСҰ-ның заңдарын есепке
алуды қамтамасыз ету керек. Ұлттық рынокта еркін бэсекелестікке кепілдік
беретін сәйкесті кұқықтық базаны қалыптастыру қажет.
Келісілген валюталық саясат қауіп-қатерді азайтып, мемлекетаралық
төлем төлеу жүйесін жетілдіріп, бірте-бірте төлемдік, одан кейін валюталық
одақ күруға мүмкіндік береді. Бұл міндеттерді табысты жүзеге асыру өндіріс
көлемінің ұлғаюына, үшінші ел рыногындағы қауымдастық мемлекеттерінің тауар
өндірушілерінің арасындағы бәсекелестікті бір мезгілде жоюда өтім рыногын
кеңейтуге, көптеген әлеуметтік мәселелерді шешуге эсер етеді.
Экономика - көлік құрылысының нақты секторын, байланыс қүралдарын дамыту
үшін бірлескен күштерді бағыттап, отын-энергетика, азық-түлік және басқа да
кешендерде халықаралық технологиялық тізбек құрудың маңызы зор. Мүдделі
елдердің мемлекеттік қолдауының құралы ұлттық кэсіпкерлік құрылыммен
халықаралық қаржылық институттар негізінде жүзеге асса, арнайы қорлардың
өзегі бола алар еді. Еуразиялық интеграцияның маңызды бағыты - болашақта
біртүгас көліктік кеңістік құрып, бұл салада келісілген тарифтік және
кедендік саясат жүргізу. ЕурАзЭҚ және ТМД шеңберінде жүк жэне жолаушы
тасымалында теміржол тарифі мәселесі бұрынғысынша күрделі күйінде қалып
отыр. Мәселен, РФ-да халықаралық өтпелі темір жол тарифі ҚР-на қарағанда
әлдеқайда жоғары. Қазақстан тауар өндірушісі Ресей территориясынан өз
өнімін алып өту үшін Ресейлік тауар өндірушіге қарағанда 2,5 есе артық
төлейді. Бұл келіспеушілік Қызмет көрсету саудасы туралы бас Келісім
(ҚКСБК)-нің ережелеріне, өздері қатысушы болған 1998 жылғы 22 қаңтардағы
Көлік одағын қалыптастыру туралы Келісімге ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Алматы,2008
М А З М Ұ Н Ы
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3-8
1. ҚАЗАҚСТАН МЕН ТМД ЕЛДЕРІ АРАСЫНДАҒЫ
ЭКОНОМИКАЛЫҚ ҚАРЫМ-ҚАТЫНАСТАР
1. Қазақстанның ТМД елдерімен экономикалық қарым-қатынасы және еліміздің
экономикасындағы модернизация
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ..9 -16
2. Тәуелсіз Қазақстан Еуразиялық экономикалық қауымдастығында және оның
болашағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..17-27
2. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ТМД ЕЛДЕРІМЕН МӘДЕНИ БАЙЛАНЫСЫ ЖӘНЕ
ГУМАНИТАРЛЫҚ ЫНТЫМАҚТАСТЫҚ
1. Қазақстан – Ресей мемлекетінің мәдени ынтымақтастығы ... 28-41
2. Қазақстан - ТМД ның гуманитарлық кеңістігінде ... ... ... ... . 42-
48
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... .49-54
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТ
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... 55-60
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Қазақстан Республикасы 1991 жылдың 16
желтоқсанында тәуелсіздігін жариялап, барлық салалар бойынша халықаралық
ынтымақтастықтың толыққанды субъектісіне айналды. Қазақстан экономикалық
дамудың үлкен әлеуетіне ие (табиғи қазба байлықтары жоғары квалификациялы
жұмыс күші т.т), Еуропа мен Азияның орталығында саяси және стратегиялық
маңызды орын алып, халықаралық ынтымақтастықтың әртүрлі одақтары мен
ұйымдарының мүшесі. Сондықтан да Қазақстан Республикасының шекаралас және
дүниежүзі мемлекеттерімен халықаралық қатынасының Азия аймағы мен дүние
жүзінде бейбітшілік пен тұрақтылықты және жалпы қауіпсіздікті қамтамасыз
етуде зор маңызы бар.
Жалпы дүниежүзілік бейбітшілік-саяси үдерістер шеңберінде Қазақстанның
алдында өзінің тұрақты әрі сенімді экономикалық қуатын арттыру, тұрақты
саяси жүйесін кұру, әлеуметтік мәселелерді шешу сияқты жеке мүдделерін
жүзеге асыру міндеті тұрды. Осы тұрғыда біртіндеп жалпы дүниежүзілік
проблемаларды ғаламдық түсіну орнай бастайды. Қазіргі кезеңде жаһандану-
жекелеген мемлекеттердің тіптен ең қуатты деген мемлекеттердің рөлі мен
мүмкіндігі төмендеген, ал өркениеттің, ұлттан жоғары бірлестіктердің және
ғаламдық желілер кұрылымының (мысалы, трансұлттық корпорациялар,
халықаралық әртүрлі топтар) рөлі жоғарылаған сатысына өтті.
ҚР-да кіретін Орталық Азияда құрамының әртүрлілігінің өсу салдары
біржақты емес, себебі бұл жағдай бір жағынан, аймақтағы ұлттық
мемлекеттердің тәуелсіздігін нығайтуға деген талпынысын ынталандырса,
екінші жағынан, шамадан тыс әртүрлілікке ұмтылушы жағдйды жандандырды.
Ғаламдық қауымдастықтың ұдайы өндірісіне қатынасу Орталық Азияға тиімді
құрамда болмаса да Атлантика - Еуразия - Тынық мұхит және Атлантика-
Еуразия-Үнді мұхиты сияқты мұхиттық - конти-нентальдық байланыстарға
кіруге мүмкіндік берді. Мұндай байланыстарға кіру бір жағынан Ұлы жібек
жолы сияқты дәстүрлі коммуникацияларды қайта жандандыруға, екіншіден,
әсіресе мұнай-газ құбырлары сияқты қазіргі заманғы коммуникацияларды
дамытуға қолайлы жағдай тудырды. Соңғылары, ең алдымен осы байланстарды
игеруге ұмтылушы жаңа әріптестер (Қытай, Жапония т.б.) табуға, байланысты
кеңейтуге мүмкіндік береді.
Жаһанданудың ықпалымен және исламдық дүниеге байланысты Орталық Азия
мұхиттық-континентальдық байланыстар құруға тартылды. Бұл жағдай қазіргі
зерттеушілердің пікірінше дәстүрліліктің локальды факторының көлемі мен
тереңдігін өзгертуге қалай әсер етсе, артта қалушылық пен тәуелділік
өлшемдерін айтпағанның өзінде жеке алғанда нақтылықты, жалпы алғанда діни
фактордың рөлін өзгертуге де солай әсер етеді 2. Өз кезегінде мәдениет
пен дін саласындағы Қазақстанның ТМД елдерңмен қарым-қатынасы бүгінде
мүмкіндігінше күшейіп келетінін де айтып өтуіміз керек. Дамудың
Қазақстандық моделі казіргі кезеңде барлық ТМД елдеріне үлгі болуда 1.
Мұндай қорытындыны Гарвард университетінде өткен конференцияда дүниежүзінің
ғылыми орталықтары мойындайтын танымал сарапшылар жасаған болатын. Осы
жағдай халықаралық ғылыми және саяси-практикалық қатынастарда таңдап алған
тақырыптың өзектілігін айқындайды.
Тақырыптың зерттелуі. ТМД-ның құрылуын және өмір сүруін тарихи көзқарас
тұрғысынан қарастыру қажет. Достастық елдерінің экономикасы құрылымындағы
және оны реформалау деңгейіндегі айырмашылықтар, әлеуметтік - экономикалық
жағдайларындағы, геосаяси бағыттарындағы өзгешеліктер елдердің әлеуметтік-
экономикалық және әскери-саяси өзара әрекеттерінің үлгісін анықтайды.
1990 жылдардың басында Достастық мемлекеттері арасында негізінен екі
жақты экономикалық қарым-қатынастар орын алса, одан кейінгі уақыттарда да
ТМД шеңберінде жеке мемлекеттердің әртүрлі бірлестіктері (одақтар,
әріптестіктер, альянстар т. т): Белорусь пен Ресей Одағы-екілік,
Қазақстан, Қырғызстан, Тәжікстан және Өзбекстан Орта Азиялық Экономикалық
Қауымдастығы - төрттік, Белорусь, Ресей, Қазақстан, Қырғызстан және
Тәжікстан Кедендік Одағы - бестік, Грузия, Украина, Әзірбайжан, Өзбекстан
және Молдова альянсы (ГУӘӨМ) т.т. байланыс қатынастар орын алуда.
Осы аталған әртүрлі өлшемдегі және әртүрлі қарқындағы қарым-
қатынастық үдерістер бұрынғы КСРО республикаларындағы лидерлердің және
қалыптасып келе жатқан ұлттық-саяси элитаның Орта Азиялық төрттікте
біркелкі экономикалық кеңістік құрудан бастап, бестікте Кедендік одақ
кұру, екілікте мемлекеттердің бірігуіне дейінгі мүдделерін бейнелейтін
реальды жағдайдың көрінісін береді. Қайта құру жылдары осы тұрғыда
жаһандану барысында түрлі жобалардағы Қазақстанның дүниежүзілік тарихи
үдерістегі орны мен рөлін талдаушы көптеген еңбектер жарық көрді 2. Бұл
еңбектердің авторлары Қазақстан - көптеген өркениеттер, этностар және
діндер тоғысына орналасуы себепті де конструктивті интеграцияға айрықша
мүдделі. Дәл ҚР-сы XX ғасырдың аяғында басталған қайта құрулардың
объективті жағдайлары мен ішкі табыстарына байланысты өзара қарым-
қатынастың басты күшіне айналып отыр деген пікірге сүйенеді 1.
Соңғы жылдары ғалымдар ТМД елдерінің кеңестік өткен кезеңді қайта
қарастыруда, оған жаңаша баға беруде көптеген қосымша зерттеулер жүргізіп,
КСРО кезіндегі қалыптасқан байланыстарды - қазіргі қоғам мен мемлекет
өмірінің барлық салаларындағы өзара қатынастарындағы қол жеткен табыстардьң
объективті негізі деп алады. Мысалы, Н.Е. Бекмаханова қазақ және орыс
халықтарының әлеуметтік құқьқтары үшін жүргізілген бірлескен күрестеріне,
1812 жылғы Отан соғысына бірге қатынасқандығына, екі халықтың да XIX
ғасырдың көрнекті саяси және мәдени қайраткерлерінің шығармашылық
байланыстарына тоқталып, одан әрі тереңірек зерттеуді қажет ететін жаңа
тақырыптар мен проблемаларды ұсынады3. Тақырыпты жазу барысында біз
Қазақстанның интеграциялық үдерістер ауқымынан өзіндік орнын алып келе
жатқанын да назардан тыс қалдырмай, осы сарында жазылған еңбектер қатарын
қарыстырғанынымызды атап өткім келеді. Мысалы, Еуразия мемлекеттері мен
халықтары арасындағы ынтымақтастық пен интеграция үдерісінің тарихи
аспектілеріне арналған еңбектердің үлкен қоры жинақталған 4. Бұл
еңбектердің біразында әр кезеңдердегі әртүрлі салалардағы Қазақстан мен
Орта Азия халықтарының екі жақты қарым-қатынастары мысалы, қазақ және
өзбек, казак және армян, қазақ және қырғыз әсіресе қазақ және орыс
халықтарының арасындағы ұлтаралық қатынастарының сипатты белгілері, сан
түрлі экономикалық, мәдени-әлеуметтік өзара қатынастары көпұлтты қазақ
өркениетінің қалыптасуы және дамуы мысалында қарастырылады. Сонымен қатар
Батыс пен Шығыс катынастары негізінде қазақ өркениеті дүниежүзілік тарихи
тұрғыда, Түркістан халықтарының рухани байланысына ислам дінінің әсері
зерттелінеді 5. Қазақстан мен Ресей мемлекеттері қоғамдарының тарихи
трансформациясы мен қазіргі үдерістеріне, соның ішінде эволюциясы мен
ұлтаралық қатынастарына салыстырмалы талдау жасаудың бітіру жұмысын
жазуымыз үшін көп көмегі болды. Еуразия халықтарының конструктивтік және
комплиментарлық бірге өмір сүруінің тарихи қалыптасқан дәстүрлерін одан әрі
дамыту қажеттілігі - жоғарыда аталған еңбектердің ортақ қорытындысы .
Қазіргі тарихнаманьң негізгі ғимаратын әрине посткеңестік кеңістікті
дамыту проблемалары мен нақты сюжеттерге және оған кіруші елдер, олардың
арасындағы қарым-қатынастарды дамыту, аймақтағы сыртқы саяси ахуалдың
ерекшеліктері мәселелеріне арналған еңбектер құрайды. Көптеген зерттеулерде
ТМД елдеріндегі жүріп жатқан әлеуметтік-экономикалық, саяси, мәдени
өзгерістер мәселелерінің кең эмпириялық материалдары салыстырмалы
талдаулармен бірге беріліп, тарихи тәжірибені дұрыс түсін-діруге және
ұзаққа созылған қоғамдар эволюциясының тенденцияларын ашуға бағытталған
мазмұнды қорытындылар жасалған. Ғалымдардың посткеңестік елдер
арасындағы ынтымақтастықтың тиімді түрлерін іздестіруге қарай ұмтылысы
Еуропадағы осыған ұқсас интеграциялар тәжірибесін зерттеуге деген заңды
кызығушылығын туғызды.
М.В. Стрежневаның зерттеулері әлеуметтік мәдени тұрғыдан алғанда
Еуропалық Одақ пен ТМД арасындағы салыстырмалылыққа құрылған. Автор,
проблемаға тарихи-философиялык кең шолу жасай отырып, аймақтық
бірлестіктердің кұрылуын, ұйымдастырушылық түрлері мен қызметін
қарастырады. ТМД елдерінің экономикалық және саяси қарым-қатынасының
келешегі, институционалдық жүйелерінің ортақ белгілері мәселелеріне
тоқталады 6. КСРО кезеңінде қалыптасқан біркелкі экономикалық
біртұтастықтың ыдырауының себебінен туған дағдарыс салдарларын жою жолдары,
ТМД - ның барлық елдері үшін өте маңызды болып есептелетін экономикалық
ынтымақтастық проблемалары бірқатар еңбектерде жинақталған. Бұл еңбектер
интеграцияның халықаралық тәжірибесін салыстырмалы түрде зерттейді .
ТМД-ның құрылуы, ұйымдастырылуы және құқықтық қалыптасуы, функциясы
механизмдері мен қызметіндегі сәтсіздіктер себептері тарихына арналған
қомақты еңбектер тобын атауымызға болады. Зерттеушілер негізінен Достастық
елдерінің экономикалык өзара байланыстары динами-касын, саяси-құқықтық
базасындағы өзгерістерді, оның дамуының ағымдағы, соның ішінде - мәдениет,
әлеуметтік, қауіпсіздік салаларындағы проблемаларға назар аударады. Бұл
еңбектерде Қазақстанның халықаралық байланыс үдерістеріндегі рөлі
фрагментті ғана беріледі. Көптеген авторлар Достастықты бұрынғы кеңестік
республикалардың өркениетті ажырасуының құралы ретінде ғана көріп, бұл
саладағы табыстарды баяндай отырып, ТМД шеңберіндегі қалыптасқан өзара
байланыстың тәжірибесін тиімсіз деген пікірге келеді 7.
Интеграцияның әртүрлі деңгейдегі формаларын ұйымдық бекіту динамикасы
ғалымдар назарын Еуразиялық экономикалық қауымдастық (ЕурАзЭҚ) және
Біртұтас экономикалык кеңістік (БЭК) сияқты болашағы зор ұйымдар
тәжірибесін және мемлекетаралық өзара әрекеттің экономикалық аспектілерін
зерттеуге қарай ауыстырады 8. Сол сияқты ЕурАзЭҚ-ғы экономикалық
әріптестіктің басты бағыттарын, Еуропалық Одақ (ЕО), Солтүстік-Америкалық
еркін сауда аймағы (НАФТА), Латынамерикалық жалпы рынок (МЕРКОСУР), Азия-
Тынық мұхит экономикалық ынтымақ-тастық форумы (АТМЭЫФ) т.б. осындай
кооперациялар мен ынтымақтастық шеңберіндегі негізгі интеграциялық
бірлестіктердің жемісті тәжірибелерін басты қозғаушысы әрі көшбасшысы рөлін
атқара алады.
Жалпы тақырыптың тарихнамасында салыстырмалы түрде алғанда 1992-2005
жылдарда ТМД елдері арасындағы байланыс мәселелерін зерттеуде ғалымдардың
жиі назар аударған саласы экономикалық сала болып қала береді және бұл
көбінесе Қазақстан мен Ресей арасында карастырылады. Сондықтан біз бітіру
жұмысымызда тараулардың басым көпшілігінде Қазақстанның ТМД елдерімен
экономикалық қарым-қатынастарына көбірек назар аудадық .Сол сияқты, ТМД
елдері арасындағы халықаралық қауіпсіздікті қорғаудағы бірлескен күрес,
өзара ықпалдастықтың ұйымдық-құқықтық базасын жетілдіру т.т. проблемалар
талдауына да біраз еңбектер арналған 8. Мысалы, С.Л. Ткаченко мен С.
Петерманн КСРО ыдырағаннан кейінгі кезеңдегі ТМД елдері арасындағы әскери
саладағы қатынастарына, оған Солтүстік Атлантикалық Альянстың ықпалына
тоқталады. 1992 жылғы Ұжымдық Қауіпсіздік Келісіміне қол қойысу тарихы мен
оның, жүзеге асырылуына, Келісімнің әскери одаққа трансформациясына, 2000
жылдан кейінгі кезеңдердегі Ресей Федерациясының сыртқы және қауіпсіздік
саясатындағы өзгерістерге назар аударылады 9. Мәдениетаралық өзара
байланыстарды қарастыруда достастықты нығайту-дың мемлекетаралық түрлері
мен құралдарына, ғылыми, шығармашылық, білім мекемелерінің мемлекеттік
емес, жеке құрылымдарынан гөрі кәсіби мемлекеттік жағына ғана көбірек көңіл
бөлінеді. Оның ішінде де ең жиі зерттеу тақырыбына айналған мәселе - білім
беру үдерісін дамыту саласындағы ынтымақтастық 10.
Көптеген авторлар, Қазақстанның жалпы сыртқы саясатының, халықаралық
қызметінің әртүрлі бағыттарына, жекелеген сюжеттеріне, аспектілеріне,
экономикалық әсіресе энергоресурстар саласындағы ынтымақтастыққа, көбіне
Қазақстан мен Ресей арасындағы өзара әрекет өлшемдеріне тоқталады. Аталған
бағыттағы жұмыстар қатарына А.Е Есенбаевтың, Е.Б.Жатқанбаевтың,
Б.Сомжуректің, Т.А.Толеубаевтың, Н.Исингарин мен С.Масакованың,
А.Иваситаның т.б. еңбектерін 12 атауға болады. Мысалы, Т.А. Мансуров пен
Қ.К.Тоқаевтың еңбектерінде әртүрлі құжаттар мен жеке дипломатиялық
тәжірибелері негізінде Ресей және ТМД-ның басқа елдерімен интеграцияны
дамыту мақсатындағы ҚР-ның сыртқы саяси стратегиясы мен халықаралық қызметі
баяндалады.
Отандық ғылым жақын арада А.Шайхутдинов пен С. Абдулпаттаевтың
Қазақстан Республикасының сыртқы саясаты мәселелеріне арналған Қазақстан
Президенті Қоры жанындағы дүниежүзілік экономика және саясат институты
даярлаған еңбекпен толықты [13]. Авторлар елдің сыртқы саяси бағыты
динамикасын, проблемалық-хронологиялық және жағрафия-елдік талдауларын
қоғамның жаңаруының ішкі саяси, экономикалық міндеттерімен байланысты
қарастырады. Сол сияқты интеграциялық үдерістерге, Қазақстанның әсіресе
ортаазиялық көршілес мемлекеттермен, Ресеймен қарым-қатынастары
мәселелеріне көңіл аударады. Ғалымдардың бұл бағыттағы шынайы даму
үдерісіне Астананың бастаушы болғандығы, оның заңдылығы жөніндегі
пікірлерін толық қолдаймыз.
Зерттеудің хронологиялық шеңбері 1991-2001 жж. Қазақстанның тәуелсіздік
алғаннан бастап бүгінге дейінгі жылдар аралығын қамтиды. Бұл кезең Кеңестер
Одағының ыдырап, мемлекеттің негізі құрылуымен, экономика мен саяси жүйенің
терең кұрылымдық өзгерістерінің іске асуымен ерекше. ҚР-сы Халықаралық
қауымдастықтың толыққанды мүшесі ретінде ТМД, ЕурАзЭҚ т.т. шеңберінде
белсенді қарым-қатынас жасауда.
Зерттеудің максаты мен міндеттері. Қазақстан Республикасының ТМД
елдерімен қарым-қатынасындағы экономикалық, саяси, мәдени жағдайларын
анықтау. Содай-ақ, қоғамның жаңаруы мен демократиялық қайта құруларды
тиімді жүзеге асыру мақсатында жүргізген саяси-құкықтық, әлеуметтік-
экономикалык, әскери-саяси және гуманитарлық салалардағы халықаралық өзара
қарым-қатынастарының нақты-тарихи түрлерін, әдістері мен нәтижелерін
қарастыру, осы үдерістегі Қазақстанның орны мен рөлін, қосқан үлесін
анықтау, талдау және қорытындылау.
Осы мақсат жолында автор өзінің алдына мынандай міндеттер қояды:
ТМД кеңістігіндегі Қазақстанның қарым-қатынастары мен интеграциялық
үдерістердің тарихи алғышарттары мен жағдайларын қорытындылау;
бұрынғы кеңестік республикалар арасындағы қарым-қатынас
үдерісі қалыптасуының саяси-құқықтык механизмдері мен
түрлеріне, ондағы Қазақстан Республикасының рөліне талдау
жасау;
XXI ғасырдың басындағы экономикалық байланыс тиімділігін
елдің тұрақтылығы мен одан арғы прогресі
мақсатында пайдалану бағытындағы Қазақстан Республикасының
қосқан үлесін және сыртқы саясаты тұжырымдамасының негізгі
элементтерін анықтау;
Қазақстанның Орталық Азиядағы саяси, этникалық, діни және
мәдени үдерістердегі рөлін аша отырып, оның интеграцияға және
елдің жалпы дамуына әсерін анықтау;
ТМД мемлекеттерінің халықаралық гуманитарлық
ынтымақтастықтағы Қазақстан мен әртүрлі елдердің екіжақты
мүдделерін анықтау.
Жұмыстың құрылымы. Бітіру жұмысыы кіріспе, екі тарау, қортынды және
пайдаланылған әдебиет тізімінен тұрады.
1. ҚАЗАҚСТАН МЕН ТМД ЕЛДЕРІ АРАСЫНДАҒЫ
ЭКОНОМИКАЛЫҚ ҚАРЫМ-ҚАТЫНАСТАР
1.1 Қазақстанның ТМД елдерімен экономикалық қарым-қатынасы және
еліміздің экономикасындағы модернизация мәселелері.
КСРО экономикасы жоғарғы интеграцияланған кешен ретінде дамып,
Одақішілік еңбек бөлінісі өндіргіш күштердің дамуы тұрғысынан қарағанда тең
дәрежеде болмаса да, жекелеген бөліктері бір-бірімен тығыз байланыста
болды. КСРО құлағаннан кейін қалыптасқан қарым-қатынастардың үзілуі
себебінен республикалар экономикасында дағдарыс басталды (мәлімет бойынша
1992-1995 жылдардағы ТМД елдеріндегі экономиканың құлдырауының үштен бірі
осы байланыстардың үзілуі себебінен болды).
Бұрынғы Одақтас республикалардың арасындағы шаруашылық байланыстар
әкімшілік-бұйрықтық негізде құрылып, мемлекеттен қолдау тауып отырды.
Сондықтан да нарыққа өту кезеңіндегі тұтас мемлекеттің қирауы салдарынан
күрделі құрылымдық деформацияның орын алуы түсінікті де еді. ТМД-ның әрбір
еліндегі либералды-нарықтық және дәйекті-орталықтандырылған экономикалық
реформалардың бағыттары және олардың жүзеге асырылу қарқындарының әр
түрлілігі маңызды рөл атқарды. ТМД кеңістігіндегі көп жақты
ынтымақтастықтың дамуын қай кезде де ұлттық ерекшеліктерді және олардың
өзара байланысқа деген мүдделілігін ескере бермейтін халықаралық қаржылық
ұйымдар да күрделендіре түсті .
Мұның өзі XX ғасырдың аяғында өзара сауда- саттық көлемінің тез
төмендеуінен де көрініп, ТМД мүшелерінің ішкі сауда
айналымының жиынтығы үштің бірінен төмен көрсеткішті көрсетті. Осылай
Қазақстан мен ТМД елдері арасындағы өзара байланысты және өзара тәуелді
маңызды экономикалық саласы ажырай бастады. Мысалы, Қазақстан мен Ресейдің
мұнай-газ саласы іс-жүзінде даму жоспарларымен келіспестен толықтай
дербес жағдайда дами бастады. Даму сипаты да стратегиясы мен нақты
нәтижелер де әр түрлі болды. Қара металлургия және
энергетика экономиканың басқа да салалары дезинтеграцияланып, КСРО-ның
құлауы жаңа тэуелсіз мемлекеттердің алдына кең-байтақ Еуразия кеңістігінде
саяси және экономикалық қатынастарды кең масштабта түбегейлі қайта
құру міндетін қойды. Көптеген бұрынғы кеңестік республикалар алдында (ЕО-
кіруге бет алған Балтық елдерінен басқа) өзара интеграция қажеттілігі туды
Басында олар бүрынғы БЭК-тің дизинтеграциялық үдерістерін әлсірету
бағытындағы тәжірибеден көрінді. Әсіресе бұрынғы байланыстардың үзілген
халық шаруашылығына кері әсерін тигізіп, (көлік, байланыс, энергетика т.б
1996-1997 жылдар шамасында ТМД елдерінің бір бөлігі жаңа бағдармен
интеграцияға ұмтылды. Біріншіден, экономиканы синхронды түрде
реформалау және жүргізіп жатқан қайта құруларды келісу міндеті тұрды.
Сонымен қатар өндірістік, сауда-саттық басқа да байланыстар және
ынтымақтастық үлгілерін қайта жасау қажет еді. 1990 жылдар ортасында
маңызды ұсыныстар жасалынып, ТМД құру және оның аясын;
экономикалық одақ құру туралы Келісім шарт (1993), Еркін сауда аймағын кұру
туралы Келісім (1994), Төлем одағы (1994), сонымен қатар Белорус Қазақстан,
Қырғызстан және Ресейдің Кеден одағы туралы келісімдер (1995), Ресей мен
Белоруссияның білім беру туралы Келісім шарты (1996) жасалынды.
Бұл тұста экономикалық интеграция мамандар тарапынан бірлесудің басты
және практикалық тұрғыдан жалғыз жолы ретінде қарастырылды.
Мемлекеттердің экономикадан басқа салаларында интеграция қабілетсіз
екенін дәлелдеп, либералдық көзқарас тұрғысынан А.Загарский былай деді:
"Мемллекеттер интеграцияланбайды тек біріге алады. Интеграцияланатын
рыноктар ғана. Кеңестер Одағы тұсындағы жағдай - интеграция емес, ол үлкен
мемлекеттердің экімшілік-экономикалық бірігуі болғандықтан ТМД елдерінің
интеграциясының алғышарттарын элі қалыптастыру қажет. Олар осы елдердің
ішкі рыногы пайда болған кезде ғана жүзеге асады . Дегенмен КСРО-да, тіпті
Ресей империясы кезеңінде де пайда болған әр түрлі аймақтардың экономикалық
салада тығыз байланысы бар болатын. Мұның өзі қайта құру жэне экономикалық
өзара әрекет саласында одан әрі алға жылжу үшін зор мүмкіндігі бар
объективті негіз болды.
Сарапшылардың бағалауы бойынша ТМД елдерінде зерттелген табиғат
байлықтарының әлемдік қорының % бөлігі және әлемдік өндіргіш күштердің 10%
бар. Бірақ олар әр түрлі есеппен әлемдік ІЖӨ-нен 2 ден 3%-ға дейін, ЕО-тан
шамамен 5 рет аз өндіріледі. Посткеңестік альянс елдері соңғы кездерде
жылына 400 млн. т. мұнай өндіреді. Бұл оның әлемдік көлемдегі жылдық
өндірісінің 12%-ын көрсетеді. ТМД елдері әлемдік электроэнер-гияньщ 11%-ын,
алғашқы алюминнің 15%-ын, никелдің шамамен 30%-ын, жездің 10%-дан
артығырағын, минералдық тыңайтқыштардың 11 %-ын өндіреді. Болаттың 11%-ын
қорытып, әлемге болат экспортының 16%-ын шығарады. Қару-жарақ рыногының 20%-
дайы ТМД елдеріне тиесілі, ал олардың зерттеу орталықтарында әлем
ғалымдарының 12%-ы еңбек етеді.
Қазақстанның жер қойнауында Менделеев кестесіндегі 110 элементтің 99түрі
бар, оның 70-і зерттелді, 60-қа жуығы пайдаланылады. Елімізде жанғыштақта
тастың, тас және сұр көмірдің 102 көзі және 155 кен орны,
бассейні, мұнай мен газдың мол қоры бар. Металдық руданың 60 түрі
шығарылып, марганец, хром, титан, никель, вольфрам, молибден, жез және уран
рудасы, алтын, қорғасын, боксит және басқа бағалы кендер зерттеліп,
өндірілу үстінде 14-18б. Шетелдік сарапшылардың пікірінше ТМД елдері
рыноғының көлемі шамамен 1600 млн. доллар құрайды.
Достастық елдерінің экономикалық өміріндегі мүлде жаңа құбылыс деп шағын
бизнестің туындап және тез өрістеуін айтуға болады. Бұл мемлекеттік
саясаттағы бірден-бір маңызды әрекет. 1997 жылы қаңтарда ТМД елдері үкіметі
басшыларының Кеңесі (ҮБК) шағын кәсіпкерлікті қолдау және дамыту, салалық
Консультативтік кеңес құру туралы үкіметаралық келісімге қол қойды. Ол 2001
жылға дейін шағын кәсіпкерлікті қолдаудың мемлекетаралық бағдарламасын
жасады. Еркін сауда тәртібіне белсенді көшуге байланысты оны жүзеге
асырудың маңызы арта түсті. Шағын бизнес өкілдерінің іскерлік
ынтымақтастығын кеңейту ушін қажетті жағдайлар жасалды. Бағдарлама
шеңберінде бұл секторды қолдау және дамыту шаралары қолданылып,
кәсіпкерлердің эріптестік байланыстарын кеңейту жүзеге асырылды. ТМД
елдерінде нарықтық инфрақұрылымның дамуы ірі кэсіпорындардан
мамандандырылған жұмысшы күшін шағын бизнес саласына бөлуге ынталандырады.
Ол Достастық мемлекеттерінің экономикасында тез дамып келе жатқан сектор
бола бастады. Осындай кәсіпкерлікпен айналысатын қызметкерлердің санының
күннен күнге артуы бұған анық дәлел. Қазіргі танда осы салада 20 млн. адам
еңбек етуде. ҚР-нда шағын бизнес кәсіпорындары мен ұйымдары (350 мың
шамасы) барлық тауарлардың 70% өндіріп, қызмет көрсетеді. Шағын бизнес
саласын одан әрі дамыту мақсатында Н.Ә. Назарбаевтың "Азаматтардың және
заңды тұлғалардың кәсіпкерлік қызметке деген еркіндігін қамтамасыз ететін
құқықтарын қорғау жөніндегі қосымша шаралар туралы" бұйрығы шықты. Шағын
бизнесті колдау агенттігі көптеген заңнамалық актілердің толықтырылып
өзгертілуін талап ету нәтижесінде 1999 жылдан 2000 жылға дейін ҚР шағын
бизнес субъектілерінің саны 23% ал, ондағы қызметкерлердің саны 25%-ға
көтерілді 13-257б.
Одақ кұлағаннан кейінгі жылдар бойы теміржол көлігі бойынша ТМД Кеңесі
қызметінің арқасында теміржол жүмысы үйлесімді жүргізілі бастады. Кеңес 80-
ге жуық келісімдер, заңдар, нұсқаулар, ережелер және басқа да құжаттарды
қабылдап іске қосты. Олар жолаушылар мен жүктердің мемлекетаралық тасымалын
реттеп жүк вагондары мен контейнерлерді ортақ пайдаланатын болды.
Ынтымақтастық пен өзара эрекеттерді көптеген проблемаларының шешуі барлық
посткеңестік кеңістіктегі экономиканың "күретамырының" кедергісіз жұмыс
істеуін қамтамасыз етті, КеңестІң беделінің көрсеткішіне мысал ретінде
Болгария мен Балтық елдері мамандарының белсенді қатысуын айтып өтуге
болады. Бұндай міндеттерді мемлекетаралық авиациялық комитет те табысты
шешеді. Оның ұсынысы бойынша Америка, Африка, Азия, Батыс Еуропаның
көптеген мемлекеттерімен ынтымақтастық туралы келісімге қол қойылып,
авиациялық техника-лардың сертификация жүйесін өзара тану жэне ТМД
елдерінде эрекет ететін авиациялық стандарттар мен сертификация жүйесін
өндіру туралы АҚШ пен үкіметаралық келісімді бекіткеннен кейін халықаралық
мэртебе алды.
ТМД-ның кейбір құжаттарының мазмұнында мынадай тікелей үндеу бар:
"Достастық елдерінің экономикалық өзара әрекеттерінің келісілген
стратегиясын қалыптастыруда, экономиканы трансұлттандыруда элемдік
тэжірибені барынша пайдалану". ТМД Статкомитетінің мэліметі бойынша
Достастық елдерінде 2 мыңдай бөлімше фирмалар және б^дан сәл аздау
жекеменшік Трансұлттық компаниялар (ТҰК) жұмыс істейді. ТМД-ғы ТҰК
қалыптасуының нормативтік құқықтық базасы бар және қазіргі талапқа толықтай
жауап береді. Барлық мемлекеттер тарапынан өндірістік коммерциялық, несие-
қаржылық сақгандыру жэне аралас трансұлттық бірлестіктерді құруға, дамытуға
бірлесе жұмылу туралы Келісімге қол қойылды (15 сэуір 1994 ж.). 1994 жылы
қазан айында Төлемдік одақ құру туралы Келісімге ел басшылары "Трансұлттық
құрылымдарды қалыптастьь рып және дамыту үшін несие-банктік жэне валюталық-
қаржылық ыңғайлы шарттар туғызуға міндеттенеді". ТМД үшін бұндай шарттарды
қалыптастыру өте қажетті. Біріншіден, бұрынғы кеңестік Республикалардың
өндірістік өнеркәсіп кооперациясының жоғары дәрежелілігі жэне
мамандандырудың тарихи қалыптасуы, технологиялық тәуелділік жэне жинақгаушы
бұйымдар-мен белсенді алмасу, мұндай тығыз тэуелді байланыстар машина
құрылысы мен көлік, химия және қорғаныс салаларында да қатаң орныққан.
Екіншіден, экономикалық мақсат тұрғысынан бұйымдардың кең түрін қамтыған
ортақ тауар рыногын қалыптастыру. Осы жағдайлардың барлығы 1991-2005 жыл-
дар аралығында ТМД мемлекеттерінің ұлттық шаруашылықтарында өзара
тэуелділік, өзара толықтыру сақталғандығына дәлел болады.
Мүның бәрі "Интеррос", "Халықаралық авиамоторлар", "Электромет-прибор",
"Ильюшин", "Гранит" және т.б. сияқты мемлекетаралық қаржылықөндірістік
топтар Щру туралы өкіметаралық келісімдерге қол қоюда маңызды рөл атқарды.
Дегенмен материалдық қиыншылықтың зардабынан және ұлттық құқықтық
кеңістіктердің сәйкеспеуінен көптеген мемлекетаралық қаржылық-өндірістік
топтар қалыптаса алмады. Бұл бірінші кезекте Қазақстандық кәсіпорындар
(Мемлекетаралық қаржылық-өндірістік топтар "Интеррос" жэне Трансұлттық
қаржылық-өндірістік топтар "Электромет-прибор") және Ресейлік-Украиндық
мемлекетаралық қаржылық өндірістік топ "Халықаралық авиамоторларға"
қатысты. Тұтастай алғанда ТМД бойынша ресми тізімделген мемлекетаралық және
Трансұлттық қаржылық-өндірістік топтар әр түрлі меншік түріндегі 300-ге
жуық шаруашылық субъектілерін біріктіреді. Әсіресе мына салалардың маңызы
ерекше: автомобиль жасау, жалпы машина жасау, электронды машина жасау,
химиялық өнеркәсіп, металлургия, агроөнеркәсіптік кешен. Бірақ көптеген
корпорациялардың қалыптасуына ұлттық заңнамалардың әртүрлілігі, экономиканы
реформалаудың әртүрлі дэрежесі, қаржылық-экономикалық өзара эрекет шарттары
және т.б. кедергі келтіреді 16ен Қазақстан 1997 ж.7 қантар.
2000 жылы 10 ай ішінде 1999 жылдың дэл осы кезеңімен салыстырғанда ІЖӨ
көптеген мемлекеттерде 4-10%-ға өсті. Қазақстан мен Әзірбайжанда 1,5%-ға,
Армения мен Қырғызстанда 4%-ға, Белоруссия мен Украинада 5%-ға, Тәжікстанда
8,3%-ға ал Грузияда бүрынғы көрсетІлген дәрежеден 99,8%-ды құрады.
Өнеркәсіптік өндірісі орташа есеппен 9,7%-ға өсті (Қазақстан 1 орында—
15,3%). Шындығында бұл және басқа да көрсеткіштердің жоғарғы дәрежесІ
теңестірудің төменгі базасымен шартты түрде алынған. ТМД елдерінің өзара
сауда-саттығының жалпы көлемі 2000 жылы 9 ай ішінде 43 млрд. долларға
жетті. Бұл 1999 жылғы көрсеткіштерден 39% жоғары. Оның ішінде экспортта
41%, импортта 38% асып жығылды. Көпшілік жағдайда бүл өнеркәсіптік өнім
өндірушілердің бағасының қалыпсыз өсуінен болып отыр. Белоруссияда олар
тіпті 2 есе көтерілді. Өзбекстанда 57%~ға, Тэжікстан мен Қазақстанда 45-47%-
ға, ал басқа елдерде (Армения мен Грузиядан басқа, бұнда өсу 0,9% немесе 6%-
ға сәйкес келеді) баға 30-39%-ға көтерілді 17 №3.
Ресми статистикаға сүйенер болсақ, 2000-2004 жылдары Орталық Азия елдері
макроэкономикалық тепе-теңдікті қамтамасыз етті деуге болады: өндірістің
құлдырауы тоқтатылды, экономиканың реалды секторындағы бірқатар жандану
байқала бастады, экономикалық өрлеу мен тұрақтылықты қамтамасыз етуге
бағытталған қажетті жағдайлар қалыптастыру үшін ауқымды да күрдел міндеттер
шешімін таба бастады.
Кесте 2000-2004 жылдардағы Орталық Азия мемлекеттерінің ІЖӨ өндірісі
(АҚШ долларымен млрд.)
Мемлекеттер 2000ж. 2001ж. 2002ж. 2003ж. 2004ж.
Қазақстан 18,3 22,1 24,6 30,3 40,7
Қырғызстан 1,2 1,4 1,6 1,9 2,2
Тәжікстан 0,9 1,1 1,2 1,5 2,1
Өзбекстан 13,8 11,5 9,5 8,6 9,2
2004 жылғы берілгендер бойынша ІЖӨ - нің жан басына шаққандағы үлесі:
Қазақстанда 2714 АҚШ долл. құраса, Түркіменстан бойынша мәлімет жоқ,
Қырғызстанда - 433 долл., Өзбекстан мен Тәжікстанда - 357 және 309 АКДІ
долл. Келеді 17 №4.
2004 жылы Қазақстан Республикасының сыртқы сауда айналымы көлемі 33
млрд долларға жақындады. Позитивті сальдо 7 млрд доллардан жоғарылап, 1994
жылмен салыстырғанда 3 есе өсті. Тәуелсіздіктің алғашкы жылдарында
негізінен ТМД көлемінен аспаған сыртқы сауда-экономикалық байланыстың
жағрафиясы да кеңейе бастады. 2004 жылы Қазақстанның тауар айналымының
қүрылымында Еуропалық одақ мүше елдері, Ресей, Швейцария және Қытай шықты.
Қазақстан Республикасы іс жүзінде әлемдік экономиканың бөлігі болып
қалыптасты, сондықтан да жаһандық бәсекенің толқынына ілесуге тура келді.
2005 жылы жаңа қаржылық институтқа сүйенген Қазақстандық бизнес-тің
инвестициялық бағдарламасы 30 млн. долларды құрады. "ТұранӘлем" Арменияға
Әзірбайжаннан бұрын келді. Әзірбайжан 2005 жылы күзде ғана өз өкілдіктерін
ашқан еді. "БТА Инвест Банкасының" активтері 2,5 млн. доллар құраса,
"ТұранӘлемБанкінің" активтері 5,5 млрд. доллар құрап, Армения банкі
жүйесінің барлық активтерінен 7 есе асып түсті. Ал бұл елдің ІЖӨ 1,5 есе
артық көрсеткіш иеленеді (3,7 млрд. доллар) 18,68.
Әлемдік банктің 'Т)оіп£ Визіпезз іп 2006" атты бизнес жүргізудің
ыңғайлығы туралы баяндамасында зерттелген 155 елдің ішінде Қазақстан 86
орынды иеленді. Алдына ТМД елдерінің ішінен Арменияны (46 орын), Ресейді
(79), Молдавияны (83) жэне Қырғызстанды (84) жіберді. Дүниежүзілік
экономикалық форумның әлемдік бәсекеге қабілеттілік туралы соңғы есебі
бойынша 2005 жылы ҚР есепке кірген 177 елдің ішінен 61-ші орынды иеленіп,
ТМД-ғы көршілерін басып озды. 2005 жылы республикадағы ІЖӨ-нің өсуі 7,9%
құрады, он жыл ішінде орташа есеппен жан басына шаққанда ІЖӨ 700 доллардан
2700 долларға дейін өсті. 2008 жылы ол екі еселеніп, 2015 жылдары үш
еселенуі де мүмкін деген болжам бар. Әлеуметтік саладағы статистикалық
мэліметтерге жүгінсек, Әлемдік банк Республикамызды орта дәрежелі табысы
бар мемлекеттер қатарына жатқызады. Мұндағы басты көрсеткіш реформа
кезендеріндегі халықтың табыс мөлшерінің едэуір өсуі. Ең төмен жалақы 25
есе, орта жалақы 6 есе өсті. Көптеген мемлекеттерде нақтылы жалақы қыркүйек
айларында да бірте-бірте өсе бастады, валютаның ресми курсына қарағанда ол
101 долларға сәйкес келді. Ал Ресейде 86, Белоруссияда 65, Украинада 46,
Әзірбайжанда 45 және Арменияда 41 доллармен сэйкесті. Ең төменгі орташа
жалақы Тэжікстанда болды, шамамен 9 доллар (Қар. қосымша 15) 3-15б.
2005 жылдың 22-23 қарашасында Мэскеуде "Мэскеу Бизнес-диалогы" II
халықаралық форумы болып өтті. Онда атап көрсетілгендей, ҚР-да жұмыс жасап
жатқан экономикалық субъектілерде толықтай салықтың салмағы РФ-ға қарағанда
шамамен 2 есе төмен. Қазақстандағы ІЖӨ-нің мемлекеттік табысының дербес
салмағы 20% болса, Ресейде 38%.
ҚР-ғы тікелей шетелдік инвестициялар шамамен ІЖӨ-нің 8%-ын құраса, ал
Ресейде ІЖӨ-нің 1%-ын қүрады. ІЖӨ өсуінің орташа жылдық екпіні Қазақстанда
соңғы 7 жылда 10,6%-ды, осы кезенде Ресейде 6,6%-ды қүрады. Комулятивтік
өсу нәтижесінде ІЖӨ 83%-ға жетті. Ал салыстыра қарасақ РФ-да 53%-ды
көрсетті. Осындай экономикалық өсу жалғасатын болса 2006 жылы 8 жыл ішінде
ІЖӨ 2 еселенуге дейін жетеді. 7 жыл ішінде Ресейде мұнай өндіру 55%-ға
өссе, Қазақстанда 2,3 есе өсті. Екі елдің өңдеуші өндірістік салаларында
өсу екпіні бүдан да таңғаларлық жайды көрсетеді. Машина жасау өндірісі
көлемінің кумулятивті өсуі 7 жыл ішінде Ресейде 75%, ал ҚР-да 600%. Сонымен
тұтастай алғанда бүкіл экономикалық бэсекеге қабілеттілігін қолдау саясатын
жүргізу тек экономиканың жоғары екпінмен өсуіне ғана қол жеткізбейді,
сонымен қатар экономикалық шикізат саласының да, өндірістік өңдеу
салаларыныңда тепе-тең қалыпты дамуына мүмкіндік береді.
ҚР мен РФ-ның макроэкономикасындағы көрсеткіштер арасалмағының принципті
маңызы бар. Жан басына шаққанда ІЖӨ Қазақстанда Ресейге қарағақда 52%-ды
құраса, 2005 жылы айырмашылық 77%-ға дейін өсті.
Сонымен Қазақстан мен Ресейдің жан басына шаққандағы көрсеткіштерінің
айырмашылықтарын жоюдың жарты жолы артта қалды. Қазақстанда жан басына
шаққанда табыс көрсеткіштері Ресейге қарағанда әлдеқайда жоғары аудандар
пайда болды. 2005 жылы Астана түрғындарының жан басына шаққандағы орташа
нақты табысы сатып алу қабілеті жағынан Мәскеу тұрғындарының жан басына
шаққандағы орташа табысынан асып кетті. Дегенмен, бұл жерде екі астананың
тұрғын халқының сан жағынан едәуір айырмашылығы мен ондағы жоғарғы ақы
төленетін жұмысшылардың дербес салмағын ескерген де дұрыс шығар (Астанада
0,5 млн., Мәскеуде шамамен 12 млн). Бұл - ұзақ мерзімді жауапты
экономикалық саясат жүргізу нэтижесі 3-18.
Дей тұрғанмен қарастырылып отырған кезеңде ТМД-да нарықтық негіздегі
нақты экономикалық интеграция үшін қажетті объективті шарт қалыптаспады.
ТМД мүшелері экономикалық және қоғамдық қатынастарды реформалау, басқарудың
демократиялық негіздерін қалыптастыру жэне дамыту үдерісі жағдайында жүйелі
элеуметтік-экономикалық қиындықтар-дан әр түрлі дәрежеде шығуда. Мүндай
жағдайда жекелеген мемлекеттер басшыларының "саяси ерік күшіне" ғана
сүйеніп экономика саласындағы интеграциялық үдерістерді тездету оңай іс
болмады. Бұл күрделі үдерістің объеістивті жағдайын, алғышарттарын жэне
зандылықтарын толық түсінбей түрып әрекет ету интеграциялық тенденциялар
мен үдерістерде қателіктерге үрынуды жоққа шығармайды.
Ал Қазақстан үшін Ресей - басты сыртқы саяси әріптес. Екі ел арасындағы
тауар айналымы тек 1993 жылы 47%-ға өсіп, 7 млрд. құраса, 2005 жылы 9 млрд.
доллардан асып кетті. ҚР А тауар айналымы РФ-на тиесілі. Кооперациялық
Қазақстан-Ресейлік байланыстар эр салада беки түсуде. Олар: табиғи
шикізаттарды өндіру жэне алғашқы өндеуге бағытталған салалар, қосымша қүны
жоғары дэрежедегі өнімдерді өндіру, оның ішінде жоғары технологиялық
салалар. Ресей ҚР-ның Каспий теңізі флоты үшін Выборг кеме құрылысы
зауытында танкерлер жасауда. Мұның өзі Ресей мен Ираннан мұнай таситын
кемелерін жалға алудан құтылуға мүмкіндік береді. Түркия мен Пэкістан
тауарларымен нәтижелі бәсекелесу үшін Оңтүстік Қазақстан облысында
өндірістік кэсіпорны ЖШС "Қазақ-орыс тоқыма альянсы" салынуда.
Ақырында РФ мен ҚР ең жоғары технология саласында ынтымақтасып жұмыс
істей бастады. Байқоңырда "Ангара" экологиялық қауіпсіз ракетасы базасында
жаңа ғарыштық ракеталық кешен салу үшін ынтымақтастық туралы келісімге қол
жеткізілді. Шекаралық ынтымақтастық бағдарламасы бойынша 1999 жылдың
қыркүйек айында елдердің шекаралас аймақтарының жэне олардың шаруашылық
субъектілерінің арасында эр түрлі мәселелер бойынша 116 келісім - шарт,
контракт бекітілді. Экологиялық ынтымақтастықты одан эрі дамыту жөніндегі
қүжаттар 2005 жылы қаңтарда Алматыда екі ел президенттері тарапынан
талқыланып, позитивті тенденцияларды бекітіп, екі жақты экономикалық
байланысты нығайтып, іс-жүзінде қарқынды дамытуға үлес қосуға шақырды
3,23б .
Ғасырлар тоғысындағы ТМД-ның басты тэжірибелері көп жақты
ынтымақтастықты дамыту қатысушы-мемлекеттердің тәуелсіздігін нығайту
үдерісіне қарама-қайшылық туғызбайтындығын көрсетті. Мазмұнды көп жақты
ынтымақтастықты екі жақты ынтымақтастық форматына сүйенбей жүзеге асырудың
мүмкін еместігі анық болды. Сонымен қатар көп жақты ынтымақтастықты іс
жүзінде жүзеге асыру үшін ыңғайлы механизмдерді ойлап табу қажеттігі
айқындалды. Осыған байланысты 2004 жылдың күзінде Қазақстан Президенті ТМД
органдарын түбегейлі реформалау үсынысын білдірді. Бірақ оның бүл ұсынысы
басқа мемлекет басшылары тарапынан қолдау таба қоймады. Дегенмен де ТМД
жүмысындағы бұрынғы тиімсіз әдістерді өзгерту қажеттілігі анық болды және
бүл бағыттағы ынтымақтастықтың жаңа түрлерін іздестіру жалғасын табатын
болады.
Соңғы уақыттарда анық болғандай, ең алдымен КСРО құлауының қиын салдарын
азайту үшін қүрылған ТМД интеграцияның бастапқы кезеңінде-ақ принципиалды
жаңа негіздегі интегратор рөлін атқара алмады. принципті жаңа негізде
басқару қиындық туғызды. Сондықтан ТМД мүше елдерінің кейбір саясаткерлері
мен азаматтарында қалыптасқан ТМД туралы жоғары үміттері шын мәнінде жүзеге
аспайтын, идеалистік армандар еді. Дегенмен де ТМД-ның экономикалық өзара
әрекеттері тарихы сабақтарының позитивті жақтарын жоққа шығаруға болмайды,
ол оны алға қарай дамытудың жаңа, бұрынғыдан әлдеқайда прагматикалық және
тиімді жолдарын анықтауға көмектеседі.
ТМД кеңістігіндегі экономикалық қүрылымдарды құрудың ең мүмкін бағыттары
- экономикалық ынтымақтастықтың екі жақты сипатының, сонымен қатар
бірлестік шеңберіндегі жекелеген мемлекеттердің "әртүрлі дәрежелі",
"әртүрлі жылдамдықтағы" интеграция әдісінің басымдылығы. ТМД ішінде бүдан
кейінгі уақыттарда да жекелеген мемлекеттер арасында тығыз интеграциялық
байланыстар емір сүретін болады. Осы мэселеде бүлар Достастықтың ортақ
мақсат, міндеттерімен, әсіресе экономикалық жэне гуманитарлық салада,
қылмыс пен есірткі бизнесімен күресте, қоршаған ортаны қорғауда қарама-
қайшылыққа келмеуі керек. Қазіргі таңда мемлекеттердің өте алшақ саяси және
экономикалық мүдделеріне қарамастан болашақ мемлекетаралық қарым-
қатынастардың бағыт-бағдары жасақталып жатыр. ҚР мен ТМД елдерінің
экономикалық кеңістігіндегі шын мәніндегі интеграция - байланыстардың жаңа
құрылымы және қатысушылар қүрамының анықталуы, өз елдерІ ішінде жэне
мемлекеттер арасында өзара тиімді нарықтық қатынастарды дамыту негізінде
жүзеге асырылады.
2. Тәуелсіз Қазақстан Еуразиялық экономикалық қауымдастығында және оның
болашағы
ЕурАзЭҚ - қүрамына Белоруссия, Қазақстан, Қырғызстан, Ресей жэне
Тэжікстанды енгізе отырып, Кедендік одақты дамыту үшін үлкен мақсатты -
ортақ экономикалық кеңістік пен ортақ рынокты қалыптастыруды, саяси одақ
құруды көздеді. Украина, Молдова және Армения бақылаушы мәртебесін алды.
2003 жылдың 19-20 ақпанында ЕурАзЭҚ-ның "Бірінші экономикалық форумында" ҚР
Президенті Н.Ә.Назарбаев қауымдастықты құрудың бастамашысы ретінде 2011
жылға арналған негізгі міндеттерді атап көрсетті. Соның бірі біріккен
мемлекеттердің ортақ ақша бірлігін енгізу. Аз уақыттың ішінде дайындалып,
2003 жылдың 23-ақпанында Белоруссия, Қазақстан, Ресей жэне Украинаның
Біртүтас экономикалық кеңістігін (БЭК) құру туралы Келісімге қол қойылып,
бекітілді.. БЭК-тің мақсаты: суперұлттық экономикалық реттеуші ұйым арқылы
аймақтық интеграцияға қол жеткізу, сэйкесті заңнамалар мен экономикалық
саясатты үйлестіру, сауда және тариф бойынша бірыңғай жүйелеп отыратын
мемлекетаралық тәуелсіз комиссия құру.
Қазақстан, Ресей, Украина және Түркіменстан президенттері газ
саласындағы стратегиялық ынтымақтастық туралы ұсынысқа қол қойды. БЭК-ке
қатысушы елдердің экономикалық әлеуеті ТМД-ның барлық әлеуетінен 96%-ға
жетеді. Қазақстан, Ресей, Украина мен Белоруссия экономикалық реформалар
қарқыны, ортақ байланыс тілі т.б. факторлар бойынша ТМД елдерінің ішіндегі
нақты әріптестерге айналып, ал мұндай құрылым құру БСҰ-ға мүше болуға қайшы
келмейді [83. 2003. 15 маусым].
БЭК ТМД кеңістігінде интеграциялық үдерістердің "локомотиві" бола алады
деген қорытындыға келгенімен әр елдің сарапшылары бұрынғы тәжірибелерге
сүйене отырып, жаңа ұйымға үстамдылықпен қарады. РФ-ның Мемлекеттік думасы
комитетінің ТМД істері және отандастармен байланыс бойынша төраға
орынбасары А.Лебедов ТМД-ның 70 мемлекетаралық органының басты кемшілігі -
бюджетке үлкен салмақ салу деп көрсетті. ТМД балама ретінде БЭК-тік
шеңберінде интеграцияға кірісті. Ал Х.Тиммерман (ғылым және саясат Қоры
институты, Берлин) ТМД-ны мықты интеграциялык фактор ретінде танып, БЭК-ке
оң баға бермеді. Ресей ғылым академиясының халықаралақ экономика жэне қүқық
институтының директоры Р.Гринберг БЭК-тің болашағын жоққа шығарды, ҚР-ньщ
әлеуметтанушы жэне саясаттанушы Ассоциациасының сарапшысы М.Сәрсенов те БЭК-
тің декларативті-саяси сипатын атап көрсетті. "Төрт елдің экономикасьшың эр
түрлі бағытта өріс алуы себепті экономикалық тұрғыдан ... әзірше сенімсіз.
Қазақстан экономикасының бағыты -шикізаттық, төрт елдің заңнамаларында да
қарама-қайшы түстар көп ...бірақ
Қазақстанның позитивті айқын мақсаты бар. Біз КСРО бойынша тағдырлас
ағайындарымызға өз бағытымызды түсіндіре аламыз. Өйткені жарияланған
көпвекторлық саясатымызға байланысты біз "түрік үлгісін", "оңтүстік корей",
"қытайлық" үлгілерді құруға ұмтылып, біресе Батысқа, біресе Ресейге арқа
сүйедік. Бүгінде Қазақстан басқа елдермен қатынасында тепе-теңдікті
сақтайды - бұны көпвекторлы деп атауға болады. Сыртқы саяси бағыттың
үйлесімділігі де сонда, біз өмір бойы көрші тұрған елдермен ынтымақтастықты
нығайта береміз. ТМД-дағы ағайындармен кез-келген байланыстың түрі
Қазақстан үшін тиімді, оның пайдасына шешіледі. Дегенмен экомикалық салада
маңызды реформалар жасау керек. Құқықтық кеңістікте бір ізділікке қол
жеткізу үшін бір-бірімізді қолдауымыз өте қажетті Іс... 19,45.
Мұндай тұжырым ҚР-нда және басқа да посткеңестік елдерде модернизациялық
қайта құруларды дамыту шараларында анық болды. Түптеп келгенде еріктілік
қана емес, өте-мөте темірдей қажеттілік оларды ынтымақтастыққа ұмтылуға
мәжбүрлейді. "Төрттіктің" жақын мандағы мақсаты тауарлардың жылжу, капитал,
қызмет көрсету және жұмыс күші жолындағы кедергілерді жою. Ынтымақтастық
үлгісін жасауда ТМД мен ЕО тәжірибелері ескерілді. Яғни іс жүзінде әр түрлі
аймақтарда интеграциялық күштердің өзара толықтыруларын қамтамасыз ету жэне
бірыңғай кеңістікті қалыптастыру қажет.
Кедендік одаққа қарағанда ЕурАЭҚ қабылданған шешімдерді орындаудың
механизмдері жэне нақты құрылымы бар халықаралық ұйым мәртебесіне ие.
Ерекше құндылығы - әр қатысушыға көбірек кеңістік беретін әр түрлі
деңгейдегі және әр түрлі қарқындағы интеграция ұстанымы болуы; бұрынғы қол
жеткен келісімдерді, олардың табыстарын, қаралған нақты мақсаттар мен
қабылданған шешімдердің орындау мерзімі туралы келісімдер сабақтастығы.
Елдер экономикалық әлеуетіне сай интеграциялық комитеттің қызметін
қаржыландырып, дауыс береді. Бүл жерде бірінші рет ТМД кеңістігінде
"ойластырып дауыс беру" жолы арқылы шешім қабылдау жүйесі қолданылады,
мәселен, 2006 жылы Қауымдастыққа мүше мемлекеттердің шекараларында өткізу
пункттерін жөндеу жұмыстарын жүргізу жэне 2010 жылы ЕурАзЭҚ-тың сыртқы
шекарасының келісілген күзеттерін заңдастырып және толық жөндеуден өткізу
қажет. Сонымен қатар кеден қызметінің біртұтас басқару жүйесін орнатып,
мемлекеттер арасындағы шекараларда кедендік бақылауды алып тастау мәселесі
күн тәртібінде түрса, 2015 жылы Қауымдастық мүшелерінің шекаралық
қызметтерімен біртұтас басқару жүйесін құру жоспарға енгізілді.
Қатысушы елдердің көрсеткіштері іс-жүзінде өскендігін мына
фактілерден көруге болады: 2000-2004 жылға ІЖӨ - нің өсуі ҚР-да 10,3%, ТР-
да - 9,7%, БР-да - 6,5%, РФ-да - 6,2%, КР-да - 4,8 % көрсетті. Бұл
турасында Қазақстан Президенті Н.Ә.Назарбаевтың "ЕурАзЭҚ -қа кіру барлық
мемлекеттердің экономикасының өсуіне эсер етеді. Біз еркін сауда аймағын
құру үшін барынша белсенді жұмыс істеуге, 1,5 млрд. долларға жинағы бар
Мемлекетаралық банк қүруға, сонымен қатар біздің елдердің Кедендік тарифін
бір жүйеге келтіруге келістік", - деуінің заңды негізі бар. Халықаралық
еуразиялық қозғалыстың лидері, РФ-ның геосаяси сараптау Орталығының
директоры А.Дугин " ЕурАзЭҚ - посткеңестік кеңістіктегі экономикалық
интеграцияның теориялық мінсіз жоспары, бүл қазіргі элемдік экономикадағы
біртектілікке ұмтылушы әлемнің көпқырлы үлгісі 19,78.
Сонымен Қазақстанның ТМД елдерімен және басқа да мемлекеттермен өзара
әрекеттІң барлық кешенінің ірге тасы өзара тиімді сауда-экономикалық
ынтымақтастықты құрайды. Әлемдік тәжірибе көрсеткендей аймақтық интеграция
жаһандануға үн қосатын басты құбылыс. Оның элеуетін ТМД елдері геосаяси
және геоэкономикалық шынайылылыққа ортақ бейімделу жағдайында толық жэне
нэтижелі пайдаланады. Жалпы әлемдік экономикалық проблемаларды шешуге
үйлесімді қатысу, шаруашылық байланыстарды сақтап жэне тереңдетуге оның
ішінде аймақтық деңгейде сақтауға қызығушылық, тарихи қалыптасқан өзара
байланыстарға сүйенеді. Сонымен қатар әлемдік рыноктағы қатаң
бәсекелестіктің өзі де ұлттық тауар өндірушіні нәтижелі сақтауды талап
етеді. Бұл бірлестіктің қатысушы мемлекеттерінің сыртқы байланыстарының
жағрафиялық кеңеюі ғана өзінен өзі-ақ оларға халықаралық еңбек бөлінісінде
өздеріне тиісті орын алуын қамтамасыз етеді.
ЕурАзЭҚ кеңістігінде екі жақты сауда-саттық келісімдерге сүйенген еркін
сауда тәртібі әрекет етеді. Заңды қүжатталған көп жақты ЕСА шаруашылық
байланыстарды және өзара сауда-саттықты ынталандыруға, кедендік одақтың
қалыптасуына алғышарттар жасауға қабілетті. Дегенмен де өзара сауда-
саттықтың объективті теңсіздігі жағдайында ЕСА-ның қалыптасуы әлі аяқталған
жоқ және барлық әріптестердің экономикалық мүддесін нақты есепке алуды
талап етеді. Бүл түста әлемдік қауымдастықта жалпы қабылданған сыртқы
саудадағы кедергілерді кезең-кезеңімен жою туралы БСҰ-ның заңдарын есепке
алуды қамтамасыз ету керек. Ұлттық рынокта еркін бэсекелестікке кепілдік
беретін сәйкесті кұқықтық базаны қалыптастыру қажет.
Келісілген валюталық саясат қауіп-қатерді азайтып, мемлекетаралық
төлем төлеу жүйесін жетілдіріп, бірте-бірте төлемдік, одан кейін валюталық
одақ күруға мүмкіндік береді. Бұл міндеттерді табысты жүзеге асыру өндіріс
көлемінің ұлғаюына, үшінші ел рыногындағы қауымдастық мемлекеттерінің тауар
өндірушілерінің арасындағы бәсекелестікті бір мезгілде жоюда өтім рыногын
кеңейтуге, көптеген әлеуметтік мәселелерді шешуге эсер етеді.
Экономика - көлік құрылысының нақты секторын, байланыс қүралдарын дамыту
үшін бірлескен күштерді бағыттап, отын-энергетика, азық-түлік және басқа да
кешендерде халықаралық технологиялық тізбек құрудың маңызы зор. Мүдделі
елдердің мемлекеттік қолдауының құралы ұлттық кэсіпкерлік құрылыммен
халықаралық қаржылық институттар негізінде жүзеге асса, арнайы қорлардың
өзегі бола алар еді. Еуразиялық интеграцияның маңызды бағыты - болашақта
біртүгас көліктік кеңістік құрып, бұл салада келісілген тарифтік және
кедендік саясат жүргізу. ЕурАзЭҚ және ТМД шеңберінде жүк жэне жолаушы
тасымалында теміржол тарифі мәселесі бұрынғысынша күрделі күйінде қалып
отыр. Мәселен, РФ-да халықаралық өтпелі темір жол тарифі ҚР-на қарағанда
әлдеқайда жоғары. Қазақстан тауар өндірушісі Ресей территориясынан өз
өнімін алып өту үшін Ресейлік тауар өндірушіге қарағанда 2,5 есе артық
төлейді. Бұл келіспеушілік Қызмет көрсету саудасы туралы бас Келісім
(ҚКСБК)-нің ережелеріне, өздері қатысушы болған 1998 жылғы 22 қаңтардағы
Көлік одағын қалыптастыру туралы Келісімге ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz