Батыс Европа елдеріндегі аудиттің пайда болуы мен дамуы
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 Батыс Европа елдеріндегі аудиттің пайда болуы мен дамуы
1.1 Аудиттің маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1.2 Батыс Европа аудиті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1.3 АҚШ аудитінің пайда болуы мен дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..13
...
2 Азия мен Шығыс Европадағы аудиттің пайда болуы мен дамуы
2.1 Азия аудитінің пайда болуы мен дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..15
2.2 Шығыс Европадағы аудиттің пайда болуы мен дамуы ... ... ... ... ... ... ... ...19
2.3 Ресей аудитінің пайда болуы мен дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..22
3 ТМД мемлекеттеріндегі аудиттің пайда болуы мен дамуы
3.1 Халықаралық аудиторлық ұйымдар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..26
3.2 Қырғызстан Республикасының аудитінің пайда болуы мен дамуы ... ... ...28
3.3 Қазақстан Республикасының аудитінің пайда болуы мен дамуы ... ... ... ..29
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..34
Қолданылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 36
1 Батыс Европа елдеріндегі аудиттің пайда болуы мен дамуы
1.1 Аудиттің маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1.2 Батыс Европа аудиті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1.3 АҚШ аудитінің пайда болуы мен дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..13
...
2 Азия мен Шығыс Европадағы аудиттің пайда болуы мен дамуы
2.1 Азия аудитінің пайда болуы мен дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..15
2.2 Шығыс Европадағы аудиттің пайда болуы мен дамуы ... ... ... ... ... ... ... ...19
2.3 Ресей аудитінің пайда болуы мен дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..22
3 ТМД мемлекеттеріндегі аудиттің пайда болуы мен дамуы
3.1 Халықаралық аудиторлық ұйымдар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..26
3.2 Қырғызстан Республикасының аудитінің пайда болуы мен дамуы ... ... ...28
3.3 Қазақстан Республикасының аудитінің пайда болуы мен дамуы ... ... ... ..29
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..34
Қолданылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 36
Б.э.д. 6000 жыл бұрын адам шаруашылық жүргізе бастады, сөйтіп бухгалтерлік есеп практикалық іскерлік ретінде пайда болды. 500 жыл бұрын Лука Пачолидің бухгалтерлік есеп туралы кітабы шықты. 100 жыл бұрын бухгалтерлік есептің алғашқы құрылғылары пайда болды.
Тіл дамуымен қатар немесе адам да бұрын есептің пайда болуы мщүмкін деген түсінік бар. Мысалы, алғашқы қоғамда тіл пайда болғанда, санау кейін дамыған. Сондықтан ол күнделікті өмірдің талабына қажет есеп көрсеткіштерін, тасқа белгі салу немесе алғашқы белгі салу арқылы жүргізген. Алғашқы есеп жүргізу адамзат қоғамында оның дамып өсу қажеттілігіне сәйкес дамып, пайда болған.
Қандай ғылымның болмасын пайда болу тарихы, маңызы мен мақсаты және қоғамда алатын өз орны бар екендігі белгілі. Солардың ішінде басқа салалардан өзінің ерекшелігімен оқшауланатын «бухгалтерлік есеп» саласы бұдан бірнеше жүздеген жылдан бұрын пайда болып, күнделікті өмірде қолданылуы барысында қоғамның әлеуметтік – экономикалық жағдайларына қарай өзгерістерге ұшырап келе жатқан ғылым болып табылады.
Еліміз экономикалық нарықтық қатынасқа көшу барысында ғылым мен білімнің практикалық қызметінің даму жолында жаңа ғылым саласының пайда болуға алып келді. «Тәуелсіз бухгалтер» – аудитор кәсібі өткен ғасырда Еуропаның акционерлік қоғамында пайда болды. Мұның өзі акционерлік қоғамның есептілігін объективті баға беру, кәсіпорынның қаржылық жағдайы туралы шынайы деректер алу қажеттілігіне байланысты болды. Мұндай обьективті мәліметтерді кәсіпкерлерге тәуелсіз маман ғана бере алады.
Аудит сөзінің өзі латынның audio деген сөзінен шыққан, мұның өзі сөзбе – сөз “ол естиді” дегенді білдіреді. Бастапқыда ол “тыңдаушы” деген сөзді, яғни бір нәрсені тыңдап отырған адамды білдіретін аудитор сөзі туындаған.
Шаруашылық жұмыс барысында тиісті мәліметті тексеруші немесе бақылап басқарушы тыңдаушы болған бухгалтермен есеп жүргізуде, экономикалық талдау жасауда басшылық жүргізуде үлкен орын алған. Аудит мамандарын шет елдерде әр түрлі атайды. Мысалы, АҚШ-та қоғам бухгалтері, Францияда – бухгалтер сарапшы немесе есеп комиссары, Германияда – шаруашылық басқарушысы және т.б. деп атады. Аудитордың ең негізгі мақсаты аудиторлық қорытанды жасау. Аудитор өз кезегінде әр түрлі қызмет көрсетеді: бухгалтерлік есеп жұмыстарын ұйымдастыру туралы, салық мекемесімен есеп айырысу тәсілдері туралы, банк операцияларын жүргізу туралы тұжырымдамаға кеңес беру сияқты т.б. сонымен қатар шаруашылық субъектілеріне өндіріс барысына байланысты, өнімді сату барысына, маркетинг мәселелеріне қатысты түсініктер кеңес берумен және кәсіпорындардың, банкілердің, биржалардың, акция иелерінің қорытынды бухгалтерлік есеп көрсеткіштерін, ақпарат, есеп беру мәліметтерін тексеріп, өзінің аудиторлық қорытынды жасайды және кепілдік береді.
Тіл дамуымен қатар немесе адам да бұрын есептің пайда болуы мщүмкін деген түсінік бар. Мысалы, алғашқы қоғамда тіл пайда болғанда, санау кейін дамыған. Сондықтан ол күнделікті өмірдің талабына қажет есеп көрсеткіштерін, тасқа белгі салу немесе алғашқы белгі салу арқылы жүргізген. Алғашқы есеп жүргізу адамзат қоғамында оның дамып өсу қажеттілігіне сәйкес дамып, пайда болған.
Қандай ғылымның болмасын пайда болу тарихы, маңызы мен мақсаты және қоғамда алатын өз орны бар екендігі белгілі. Солардың ішінде басқа салалардан өзінің ерекшелігімен оқшауланатын «бухгалтерлік есеп» саласы бұдан бірнеше жүздеген жылдан бұрын пайда болып, күнделікті өмірде қолданылуы барысында қоғамның әлеуметтік – экономикалық жағдайларына қарай өзгерістерге ұшырап келе жатқан ғылым болып табылады.
Еліміз экономикалық нарықтық қатынасқа көшу барысында ғылым мен білімнің практикалық қызметінің даму жолында жаңа ғылым саласының пайда болуға алып келді. «Тәуелсіз бухгалтер» – аудитор кәсібі өткен ғасырда Еуропаның акционерлік қоғамында пайда болды. Мұның өзі акционерлік қоғамның есептілігін объективті баға беру, кәсіпорынның қаржылық жағдайы туралы шынайы деректер алу қажеттілігіне байланысты болды. Мұндай обьективті мәліметтерді кәсіпкерлерге тәуелсіз маман ғана бере алады.
Аудит сөзінің өзі латынның audio деген сөзінен шыққан, мұның өзі сөзбе – сөз “ол естиді” дегенді білдіреді. Бастапқыда ол “тыңдаушы” деген сөзді, яғни бір нәрсені тыңдап отырған адамды білдіретін аудитор сөзі туындаған.
Шаруашылық жұмыс барысында тиісті мәліметті тексеруші немесе бақылап басқарушы тыңдаушы болған бухгалтермен есеп жүргізуде, экономикалық талдау жасауда басшылық жүргізуде үлкен орын алған. Аудит мамандарын шет елдерде әр түрлі атайды. Мысалы, АҚШ-та қоғам бухгалтері, Францияда – бухгалтер сарапшы немесе есеп комиссары, Германияда – шаруашылық басқарушысы және т.б. деп атады. Аудитордың ең негізгі мақсаты аудиторлық қорытанды жасау. Аудитор өз кезегінде әр түрлі қызмет көрсетеді: бухгалтерлік есеп жұмыстарын ұйымдастыру туралы, салық мекемесімен есеп айырысу тәсілдері туралы, банк операцияларын жүргізу туралы тұжырымдамаға кеңес беру сияқты т.б. сонымен қатар шаруашылық субъектілеріне өндіріс барысына байланысты, өнімді сату барысына, маркетинг мәселелеріне қатысты түсініктер кеңес берумен және кәсіпорындардың, банкілердің, биржалардың, акция иелерінің қорытынды бухгалтерлік есеп көрсеткіштерін, ақпарат, есеп беру мәліметтерін тексеріп, өзінің аудиторлық қорытынды жасайды және кепілдік береді.
1. Додж Рой. «Краткое руководство по стандартам и нормам аудита».— М.: финансы и статистика, ЮНИТИ, 1992.
2. Малькова Т. Н. «Древняя бухгалтерия: какой она была?» - М., 1995.
3. Овсийчук М.Ф. «Аудит. Организация. Методика проведения», Москва, 1996 год.
4. «Правовые основы бухгалтерского учета и аудиторской деятельности» / Под ред. С.Г. Чаадаева. – М.: Юристъ, 1999. – 416с.
5. Суйц В.П., Ахметбеков А.Н., Дубровина Т.А. «Аудит: общий, банковский, страховой». – М.: ИНФРА-М, 2000. – 556с
6. Болонин Н. «Какое будущее у российского аудита?» // «Современный бухучет». – 2000. - № 6. – с.4-8.
7. Валебникова Н.В. «О кодексе профессиональной этики» // «Бухгалтерский учет». – 1997. - № 3. – с.21-23.
8. Данилевский Ю.А. «Становление аудита в России» // «Бухгалтерский учет». –1995. - № 2. – с.39.
9. Дьяконова И. Американский аудит в годы «Великого кризиса» // «Бизнес и банки». – 1999. - № 44. – с.8
10. Меньшикова Г. «Кому нужен аудит?» // «Курган и курганцы». – 2000. – 17 марта. – с.2.
2. Малькова Т. Н. «Древняя бухгалтерия: какой она была?» - М., 1995.
3. Овсийчук М.Ф. «Аудит. Организация. Методика проведения», Москва, 1996 год.
4. «Правовые основы бухгалтерского учета и аудиторской деятельности» / Под ред. С.Г. Чаадаева. – М.: Юристъ, 1999. – 416с.
5. Суйц В.П., Ахметбеков А.Н., Дубровина Т.А. «Аудит: общий, банковский, страховой». – М.: ИНФРА-М, 2000. – 556с
6. Болонин Н. «Какое будущее у российского аудита?» // «Современный бухучет». – 2000. - № 6. – с.4-8.
7. Валебникова Н.В. «О кодексе профессиональной этики» // «Бухгалтерский учет». – 1997. - № 3. – с.21-23.
8. Данилевский Ю.А. «Становление аудита в России» // «Бухгалтерский учет». –1995. - № 2. – с.39.
9. Дьяконова И. Американский аудит в годы «Великого кризиса» // «Бизнес и банки». – 1999. - № 44. – с.8
10. Меньшикова Г. «Кому нужен аудит?» // «Курган и курганцы». – 2000. – 17 марта. – с.2.
Мазмұны:
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 Батыс Европа елдеріндегі аудиттің пайда болуы мен дамуы
1.1 Аудиттің
маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .5
1.2 Батыс Европа
аудиті ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 6
1.3 АҚШ аудитінің пайда болуы мен
дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... 13
...
2 Азия мен Шығыс Европадағы аудиттің пайда болуы мен дамуы
2.1 Азия аудитінің пайда болуы мен
дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... 15
2.2 Шығыс Европадағы аудиттің пайда болуы мен
дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. .19
2.3 Ресей аудитінің пайда болуы мен
дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... 22
3 ТМД мемлекеттеріндегі аудиттің пайда болуы мен дамуы
3.1 Халықаралық аудиторлық
ұйымдар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..2 6
3.2 Қырғызстан Республикасының аудитінің пайда болуы мен дамуы ... ... ...28
3.3 Қазақстан Республикасының аудитінің пайда болуы мен
дамуы ... ... ... ..29
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 34
Қолданылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..36
Кіріспе
Б.э.д. 6000 жыл бұрын адам шаруашылық жүргізе бастады, сөйтіп
бухгалтерлік есеп практикалық іскерлік ретінде пайда болды. 500 жыл бұрын
Лука Пачолидің бухгалтерлік есеп туралы кітабы шықты. 100 жыл бұрын
бухгалтерлік есептің алғашқы құрылғылары пайда болды.
Тіл дамуымен қатар немесе адам да бұрын есептің пайда болуы мщүмкін
деген түсінік бар. Мысалы, алғашқы қоғамда тіл пайда болғанда, санау кейін
дамыған. Сондықтан ол күнделікті өмірдің талабына қажет есеп
көрсеткіштерін, тасқа белгі салу немесе алғашқы белгі салу арқылы
жүргізген. Алғашқы есеп жүргізу адамзат қоғамында оның дамып өсу
қажеттілігіне сәйкес дамып, пайда болған.
Қандай ғылымның болмасын пайда болу тарихы, маңызы мен мақсаты және
қоғамда алатын өз орны бар екендігі белгілі. Солардың ішінде басқа
салалардан өзінің ерекшелігімен оқшауланатын бухгалтерлік есеп саласы
бұдан бірнеше жүздеген жылдан бұрын пайда болып, күнделікті өмірде
қолданылуы барысында қоғамның әлеуметтік – экономикалық жағдайларына қарай
өзгерістерге ұшырап келе жатқан ғылым болып табылады.
Еліміз экономикалық нарықтық қатынасқа көшу барысында ғылым мен
білімнің практикалық қызметінің даму жолында жаңа ғылым саласының пайда
болуға алып келді. Тәуелсіз бухгалтер – аудитор кәсібі өткен ғасырда
Еуропаның акционерлік қоғамында пайда болды. Мұның өзі акционерлік қоғамның
есептілігін объективті баға беру, кәсіпорынның қаржылық жағдайы туралы
шынайы деректер алу қажеттілігіне байланысты болды. Мұндай обьективті
мәліметтерді кәсіпкерлерге тәуелсіз маман ғана бере алады.
Аудит сөзінің өзі латынның audio деген сөзінен шыққан, мұның өзі
сөзбе – сөз “ол естиді” дегенді білдіреді. Бастапқыда ол “тыңдаушы” деген
сөзді, яғни бір нәрсені тыңдап отырған адамды білдіретін аудитор сөзі
туындаған.
Шаруашылық жұмыс барысында тиісті мәліметті тексеруші немесе бақылап
басқарушы тыңдаушы болған бухгалтермен есеп жүргізуде, экономикалық талдау
жасауда басшылық жүргізуде үлкен орын алған. Аудит мамандарын шет елдерде
әр түрлі атайды. Мысалы, АҚШ-та қоғам бухгалтері, Францияда – бухгалтер
сарапшы немесе есеп комиссары, Германияда – шаруашылық басқарушысы және
т.б. деп атады. Аудитордың ең негізгі мақсаты аудиторлық қорытанды жасау.
Аудитор өз кезегінде әр түрлі қызмет көрсетеді: бухгалтерлік есеп
жұмыстарын ұйымдастыру туралы, салық мекемесімен есеп айырысу тәсілдері
туралы, банк операцияларын жүргізу туралы тұжырымдамаға кеңес беру сияқты
т.б. сонымен қатар шаруашылық субъектілеріне өндіріс барысына байланысты,
өнімді сату барысына, маркетинг мәселелеріне қатысты түсініктер кеңес
берумен және кәсіпорындардың, банкілердің, биржалардың, акция иелерінің
қорытынды бухгалтерлік есеп көрсеткіштерін, ақпарат, есеп беру
мәліметтерін тексеріп, өзінің аудиторлық қорытынды жасайды және кепілдік
береді.
Аудитке қажеттілікті тудыратын объективті жағдайлар:
1. инвесторлар мен кәсіпорын әкімшілігінің бір – біріне сенімсіздік
көрсетуіне байланысты. Себебі олардың мүддесі бір емес. Әсіресе
кәсіпорын әкімшілігі өз пайдасына тиімді түрінде есеп жүргізуі мүмкін;
2. кәсіпорын әкімшілігінің ақпарат көрсеткіштері дұрыс болмаса, соған
сәйкес шаруашылықты басқару шешімі дұрыс болмауынан;
3. кәсіпорын әкімшілігінің арнайы білімінің болмауы мүмкін;
4. кәсіпорын шаруашылығының күрделілігіне сәйкес “коммерциялық құпияны”
сақтауға байланысты, есепке алынған мәліметтердің дұрыс болмай
шығуынан.
Келесі кезекте, Батыс Европаның, соның ішінде Ұлыбритания, Италия,
Франция, Германия аудиттерінің пайда болуы мен дамуы; АҚШ аудитінің, Қытай,
Жапон, ТМД мемлекеттерінің, Ресей, Қырғызстан және Қазақстан аудиттерінің
пайда болуы мен қалыптасуын қарастырамыз.
Бухгалтерлік есеп пен аудиттің пайда болуы мен дамуы есеп беру
формалары мен тіркелу реттігіне байланысты. Есеп берудің нақты эволюциялық
формасы келесідей болып келеді: Л. Пачоли (1494) — ескі италиялық, Ф.
Гарратти (1688) — жаңа италиялық, М.Дела Порт (1685) — француздық, Ф.
Гельвич (1774) — немістік, Ж.Б. Дюмарже (1914) — интегралдық, И. С.
Розниченко (1952) — журнал-ордерлық есеп беру формасы. Кәсіпорын ауқымы
өскен сайын және де кәсіпорын дамыған сайын, ондағы бухгалтерлік есеп те,
аудиторлық тексеру де соғұрлым дамып, жоғарғы деңгейде болуы керек.
Сондықтан да аудиттің пайда болуын тікелей бухгалтерлік есептің пайда
болуымен байланыстырады.
1 Батыс Европа елдеріндегі аудиттің пайда болуы мен дамуы
1. Аудиттің маңызы
Аудиттің маңызы тиісті жақтардың мүдделеріне қол жеткізуде болып
табылады. Атап айтқанда:
• экономикалық субъектілердің (фирмалар, акционерлік қоғамдар);
• Салық қызметі тұлғасындағы мемлекеттің;
• Қаржылық есеп беруді әр түрлі пайдаланушылардың;
• Аудиторлардың меншік иесі мен мемлекеттің мүдделерін қорғау, сонымен
бірге есеп және қорытынды есеп беруді қамтамасыз ету мақсатында.
Ішкі пайдаланушыларға (кәсіпорынның өзінің акционерлеріне,
директорлар кеңесіне, қызметкелеріне) басқару шешімдерін дұрыс қабылдау
үшін қателер мен бұрмалаушылықтар жоқ объективті (әділ) қаржылық ақпарат
қажет. Сыртқы пайдаланушылар да ұйымның қаржылық жағдайына қызығушылық
білдіреді (банктер, несие берушілер, болашақ инвесторлар, сонымен қатар
қоғам).
1. – сызба. Қаржылық есеп беруді пайдаланушылар
Аудитке деген қажеттілік меншік құқығы мен кәсіпорынды басқару
бөлінген кезде пайда болады. Бірақ осындай аудитті жүргізуге деген заң
талаптары жоқ кезде де қаржылық есеп беру аудитіне де тән белгілі бір
басылымдылықтар болады.
Меншік иелену құқығына негізгі өзгерістер енгізу процессі, егер
бұрынғы есеп берулер екі жеке серіктес шаруашылықты жүргізудің
жаңа объектісін құру үшін өз бизнесін біріктірген кездегідей
деген ескерту болмаған аудиторлық қорытындыны сақтаса ғана қамтамасыз
етілуі мүмкін.
Аудитке кәсіпорын қызметін жан-жақты тексеру енеді. Сондықтан ол
аудиторға басшылыққа арналған және оның қызметінің тиімділігін жоғарылату
жөніндегі конструктивті ұсыныстар дайындауға мүмкіндік береді. Фирма
қызметкерінің жан – тәнімен жұмыс істеу үшін аудит күшті моральдық
ынталандыру болып табылады. Барлық жазбалар мен есеп берулер тәуелсіз
адамдармен танылады деп түсіну қызметкерлерді есепті мұқият және анық
жүргізуге, сонымен қатар кәсіпорынның қаржы – шаруашылық қызметі туралы
есептемені құруға мәжбүр етеді.
Тексеруді жүзеге асыра отырып тәуелсіз аудиторлар екі негізгі
қызметті орындайды:
1. Қаржылық есеп берудің толықтылығы мен дұрыстығын дәлелдеуге
арналған дәлелдемелерді жинау және бағалау.
2. Қаржылық есеп беру мәліметтерін есептің жалпы қабылданған
стандарттарына сәйкес тексеру.
2. Батыс Европа аудиті
Италия. Алғашқы бухгалтерия теоретиктары болып, Дубровник жерінен
шыққан сатушы-гуманист Бенедетто Котрульи (1458 жыл) және атақты ғалым-
математик Лука Пачоли (1494 жыл). Осы екі автордан бухгалтерлік есептің
теориялық негіздері бастау алды. Авторлардың түсініктері бухгалтерлік есеп
табиғаты жайлы қаншалықты түрлі болғандығына қарамастан, олар бухгалтерлік
есеп теориясы мен тәжірибесі проблемаларын шешуге өз үлестерін қосты.
Бухгалтерлік есептің дамуы, оның негізгі бағыттарының өзгеруіне әкеп соқты.
Алғашында оның негізгі мақсаты бағалы заттардың сақталуы еді. Ал кейін XIX
ғасырда оның жаңа бағыттары да пайда бола бастады. Ол шаруашылық
процесстерді дамыту болып, есептік бақылауды басқару және қадағалау күші
ретінде қолданды.
Барлығымыз білетіндей бухгалтерлік есеп жайлы бірінші кітапты
1494 жылы атақты математик Лука Пачоли жазған. Ол бухгалтерлік есеп атасы
атанған. Кітап аты Арифметика, геометрия соммалары, пропорциялар және
қатынастар туралы ілім. Бұл кітаптың екінші бөлімі Шоттар және
трактаттар деп аталады.
Италия ғалымы Д.Масса бухгалтерлік есепті жайғана басқару ғылымы
емес, ол адамдарды басқару ғылымы деп астын сыза айтқан. Д.Массаның
пікірінше, есеп жүргізудің негізгі мақсаты – шаруышылық қызмет жайлы есеп
нәтижелерін алу және басқарушылардың алға қойған талаптарының қаншалықты
орындалып жатқандығын қадағалау. Масса басқарушылар есеп қорытындылары
арқылы белгілі бір шешім қабылдайтын болса, бухгалтерлерге ешқандай қысым
түсірілмей, өздігінен, тәуелсіз жұмыс істеуі керек - деген. Егер,
бухгалтерияға белгілі бір тұлғалар қысым түсіре алса, қалайда нәтижелерді
өзгерте алатындай болса, онда адал, дұрыс, нәтижелі жұмыс болмайды. Ол
тәуелсіз қадағалау дегенімен аудитті ойға алған. Масса 1874 жылдан
бастап, отыз жыл бойы басылымда жүрген бухгалтерлік есеп жайлы ең алғашқы
журналын шығарды.
Келесі италияндық ғалым, Фабио Бестаның айтуы бойынша:
бағалау – есеп жүргізу мақсаты, ал бағалы заттар оның құралдары.
Бухгалтерлік есептің өзі – қадағалау ғылымы. Шаруашылық – қоғам бірлігі
деп, шаруашылықтың үш функциясын белгілеген. Шаруашылық қадағалау – кез-
келген қызметкерді ұйым алдында адал болуға міндеттендіруі керек. Есеп
жүргізу тек қана шаруашылық қадағалау ғылымы ғана болуы керек.
Негізінен италияндық ғалымдар бухгалтерлік есептің дамуына өз
үлестерін қоса отырып, аудиттің дамуы жайында да өз пікірлерін білдірген.
1600 – 1800 жылдар аралығындағы кәсіпорындардың көбеюі, сауда – саттықтың
ұлғаюы есеп жүргізуге жаңа тауарлардың енуіне әкеп соқты. Және де меншікті
иелену құқығын, кірістер мен шығыстар калькуляциясын негізге қойды. Аудитте
тыңдау процесінен, құжаттарды тексеру аудитіне айналды. Кей авторлардың
айтуы бойынша: аудиттің тарихы, Джордж Уотсон деген біреу, шотланд
саудагерлеріне бухгалтерлік есепті тексеру туралы ұсыныс бергеннен
басталады дейді. Жүргізілген тексеру үлкен нәтиже беріп, шотландтықтар
тексеру жүргізуді тәжірибеге алды.
Англия. Бухгалтерлік есептің отаны Италия болып саналса, аудиттің
отаны болып Англия саналады. 1773 жылы Шотландияның астанасы Эдинбургта 7
аудитор болған делінеді. Кейін осында 1854 жылы бухгалтерлер мен
аудиторларды біріктірген Бухгалтерлер қоғамы пайда болды. Бұл кейбір
авторларға Батыс Европа елдеріндегі аудит XIX ғасырдың ортасында
Шотландияда пайда болды деуге негіз береді. Меншік иелері мен тұлғаларға
арналған Заң шығарушы регламентациялар пайда бола бастады. Соның ішінде ең
күші жоғары акт болып, 1673 жылы қабылданған Савари коммерциялық кодексі
пайда болды. Сонымен қатар XIII ғасырда Кастилияда қабылданған және 1549
жылы толықтырылып аяқталған акт кредиторлардың құқықтарына нақты кепілдік
берген. XIX ғасырдың ортасынан бастап, акционерлік қоғамдардың көбеюі мен
салық салудың өзгеруі, салық салу заңнамасының күрт күшеюіне әкеп,
аудиторлардың рөлі жоғарылады.
XVII ғасырдың соңында Шотландияда белгілі бір қызметтік тұлғаларға
қалалық аудитор болуға тиым салынатын заң шығарылып, қазіргі түсініктегі
тәуелсіз аудиторлық енгізілген. Аудиттің әрмен дамуына серпіліс берген,
1862 жылы пайда болған британдық кәсіпорындар туралы заң болып табылады.
Онда кәсіпорын есептік саясатын аудиторларға кемінде жылына бір рет
тексертіп отыру керек деген. Ұлыбританиядағы ішкі аудиторлық қадағалауды ең
алғашқы өндіріс болып – Теміржол транспорттарында қолданды. XIX ғасырдың
соңында аудиторлар қалаларды аралап, транспорттық агенттіктердің
басқармасының құралдарға жауапкершілігін және есеп жүргізу жүйесін
тексерген. Ол белгілі бір уақыт аралығындағы кәсіпорынның қаржылық жағдайын
және шаруашылық қызмет нәтижелерін тексеру үшін қажет болды.
Кәсіпорындардың өздеріне ғана сеніп қою, көптеген кездерде есеп берулер
толық және адал болмай, кредиторлар мен салық органдары ақпараттарды толық
иемденбей, біріншіден, өз қаражаттарын жоғалтып, екіншіден, кәсіпорындарға
банкротқа ұшырау қаупі төнген. Сондықтан аудиторлардың алдында тәуелсіз,
нақты, адал ақпараттармен қамтамасыз етіп, қауіп қатерлердің алдын алу
міндеті тұрды. Акционерлердің жиналысында жылдық есеп жүргізуді талқыға
салғанда, алдымен аудитордың қорытынды есебі тексеріліп, содан кейін ғана
нәтиже шығарылған.
Ағылшындық танымал ғалым Лоуренс Дикси, аудитордың қызметі
келесі мәселелерді айқындау деп түсінген:
1. құралдардың заңсыз алмастырылуы;
2. кездейсоқ қателерді;
3. есеп жүргізуді ұйымдастырудағы кемшіліктерді.
Ревизия кассадан басталады. Баланстың анализі осымен байланысты
тұлғалардың қажеттіліктері бойынша жүзеге асырылады. Аудиторлық жұмыстың
теориясы мен тәжірибесін айтпастан бұрын А.Т.Ватсонның атын атау қажет. Ол
есеп жүргізудің 3 фальсификациясын анықтаған:
1. Тауарға жауапты адамның ұрлық жасауы;
2. Нақты жағдайды өзгеше сипаттау;
3. Нақты жағдайдың баланста жақсырақ көрсетілуі.
Кез – келген фальсификацияны ағылшындық аудиторлар қарастырып,
анализдеген. Ватсонның фальсификациясын анықтау үшін келесі шарттар
орындалуы қажет:
1. ұйым басшысының көмегі;
2. қандай мақсаттарда келесі шоттар фальсификациялануы мүмкін екендігін
нақты қарастыру;
3. фальсификация жасаушы тұлғаның психологиясын, мақсаттары мен
мүмкіншіліктерін білу;
4. ревизорланған ұйымның қызметкерлері арасындағы қарым-қатынастарын
анализдеу;
5. жұмыс уақыты қылмыскердің сақтық деңгейін төмендетеді;
6. ақшаға құмар адамды психологиялық тұрақсыздығы білдіртіп қоюы мүмкін;
7. есеп жүргізулердегі ұқыпсыздық;
8. жүргізіліп жатқан шаруашылық операциялардың бухгалтерлік есепте
мерзімінен кешіктіріліп тіркелуі, арам мақсаттарға қолдануға
мүмкіншілік береді;
9. Протекция бойынша қызметке орнату – есеп жүргізудің ең үлкен қатері.
Аталған мәселелер бойынша білетініміз, аудиторлар мен ревизорлардың,
сонымен қатар бухгалтерлік есептің қызметі жұмысшылардың құқықтары мен
міндеттерін білу емес, шаруашылық қызметтегі тұлғалардың психологиясын, іс-
әрекеттер мотивациясын білу болып табылады. Шаруашылық басқару дегеніміз –
шаруашылықта қызмет ететін қызметкерлердің тілектерін басқару. Бухгалтерлер
де сондай адамдар, және де тексеруге түсетін адамдардан білімдірек болулары
міндет емес. Өмірде олар ревизорлар, бірақ ревизорларды да ревизорлау
қажет.
Годдард зерттей келе, он ұрланған заттың тоғызында бухгалтер
кінәлі деген. Ватсон да айыптылардың психологиясын зерттей келе, бұл
қызметтегі 11 түрлі жасалатын айлаларын белгілеп көрсеткен:
1. бағалы заттар кірістелмейді, соның ішінде ақша қаражаттары;
2. құжаттар басқа күнмен тіркеледі;
3. ақша мен материал қалдықтары өздігінен жоғарылайды;
4. төлем құжаттарының нәтижелерін жоғарылайды;
5. достарының, яғни бухгалтерлердің еңбек ақылары жоғарылайды;
6. өтірік тұлғаларға ақша қаражаттары белгіленеді;
7. тасымалдаушылармен есеп айырысуды жоғарылатады;
8. кассалық шотты кредиттау немесе кредиторлық қарызды белгілеу;
9. комиссиондықтарды көбейтіп, тапсырыс берушілермен бөлісу;
10. құжаттардың өтірік үлгісін шығару немесе жалған чектар жасау;
11. бір құжат бойынша бірнеше рет төлем жасау.
Әрине, сол кезеңдегі коммерциялық тәжірибе одан да көп қылмыс
түрлерін білген. Фальсификация құралдары болып: операциялық шоттар; жалған,
өзгертілген құжаттар; және де екі кітап бойынша жұмыс істеу, біреуі
өзіне, ал екіншісі өзгелерге.
Фальсификациямен күресудің келесідей түрлері ұсынылған: 3-6 ай сайын
ревизия жасау, қоймадағы материялдарға жауапты адамдарды ауыстырып отыру,
қоймалардағы тауарларды бір орыннан екінші орынға ауыстырып отыру,
кредиторлық және дебиторлық қарыздарды инвентарлау, ешбір хабарсыз
операциялық құжаттарды, қызметкерлердің есеп айырысу кітапшаларын тексеру.
Тексерілген құжаттарға ревизор штамп қояды. Бір жағынан бәрін
күмәнді деп тексерсе, екінші жағынан сыйластық көрсетіп оны мүлдем
білдірмеуі қажет.
Тексеру жүргізу реттігі туралы пікірлер әр түрлі болды. Ватсон мен
Чэдвик ең алдымен кассаны тексеріп, ал одан кейін қалғандарын тексеру керек
десе, Р.Годдард ең алдымен Бас кітапті тексеру керек деп айтқан. Тексеру
ревизор белгілеген шоттар тізбегі бойынша жүзеге асырылуы керек еді. Осында
Годдардтың анықтамасы: келесі шотқа өтпестен бұрын, алдындағы шот
толығымен жойылуы қажет.
Л.Дикси мен Ф.Пикслей бухгалтерлік экспертиза бойынша үлкен
еңбектер қалдырған. Ағылшындықтардың ревизорлық жасау мәнері басқа
мемлекеттерді таң қалдыратын.
1880 жылы Ұлыбританияның Англия мен Уэльс қалаларында бухгалтерлер
институты ашылған. Онда тек қана британдық бухгалтерлер ғана емес, сонымен
қатар мандаттық және отар елдердің бухгалтерлері кірген. Бұл мемлекеттер өз
тәуелсіздіктерін алғаннан кейін аудиторларды біріктіретін өздерінің ұлттық
ұйымдарын ашқан. Англиядағы аудиторлықтың пайда болуын, оның тарихынан және
бухгалтерлік есептің пайда болуынан ажыратуға болмайды. В.Т.Бакстер деген
ағылшындық автор, есеп жүргізу мен аудитті келесідей 4 периодқа бөліп
қарастырған:
1. классикалық, өзінде ежелгі дүние тарихы мен ортағасырлық нарықты
біріктірген;
2. 1200 – 1850 жылдар аралығы позициялық есептеу жүйесі және екі жақты
жазбаның пайда болуы;
3. 1850 – 1950 экономикалық өмірдің күрт қиындауы, өзіндік құнды
калькуляциялау мен аудиторлықтың пайда болуы;
4. 1950 жылдан бастап есеп беру мен аудит тарихында жаңа кезең басталды.
Ол ЭВМ-дердің артуы, инфляциялық көрсеткіштерді ескеру мен
аудиторлық стандарттарға байланысты. Қазіргі кезде 200-ден астам аудиторлық
ұйымдар бар.
Франция. Франциядағы аудит пен бухгалтерлік есептің құрылуның тарихи
жолы француз мектебінің төрт ғұлама ғалымның еңбектерінде кездеседі: Жан
Густав Курсель-Сенель, Леон Сей, Адольф Гильбо, Эжен Пьер Лесте; және оны
екі негізгі бағыт бойынша қарастыруға болады.
1. Элементтер бойынша: капитал, негізгі құралдар, амортизация, үшінші
тұлға және нәтиже;
2. Тарихи периодтар бойынша: ұйымдардың пайда болуы, ұйымның жұмыс
атқаруы және қаржылық нәтижені шығару.
Леон Сейдің пікірінше, бухгалтерия болашаққа жолды жарық қылмайды,
дегенмен, қазіргі жағдайыңды және қандай жолмен келе жатқаныңды көрсетеді.
Есеп жүргізудегі ең негізгісі – бақылау. Тексерудің негізінде сенімсіздік
жатыр; бақылаудың ең маңыздысы ол – өзіндік құн. Бәсекелестік бар жерде,
нарықтық бағаның ауытқуы бар жерде өзіндік құн шаруашылық өмірдің параметрі
болады. Сөйтіп, Л.Сей сол уақыттардың өзінде аудит пен нарықтың құнын
білген.
Э.Лесте және А.Гильбо есеп жүргізудің 3 функциясы жайлы доктринаны
қозғады:
1. шоттық, объектілерді классификациялау бойынша арнайы логиканы дайындау
және т.б.;
2. әлеуметтік, сыныптық қызығушылықтады көрсетеді;
3. экономикалық, есптік ақпараттар арқылы шаруашылық процесстерді басқару;
Англияда акционерлік қоғамдардың шаруашылық жағдайы мен баланстарын
тексеру туралы заң қабылданғаннан кейін, 5 жылдан соң, 1867 жылы дәл
осындай заң Францияда қабылданып, тексерушілер Есеп Комиссарлары болды.
Бағалы қағаздарды иемденушілерге, бұл ревизорлық тексерулер, акционерлік
қоғамның нақты экономикалық жағдайы жайлы мәліметтер, оның шаруашылық
деңгейі жайлы және нақты пайдасы жайлы ақпараттармен қамтамасыз етіліп
отыруының кепілдігі болды.
Франциядағы ең көрнекті және атақты бухгалтер-ревизор Эдуард Мишо
болды. 1942 жылы бухгалтер-маман және аттестацияланған бухгалтерлер
Палатасы пайда болды. Бұл Палата экономика және қаржы министрлігінің
қамқорлығында. Олардың негізгі мақсаттары: үкімет алдында қоғам мүдделерін
қорғау, жоғары деңгейлі мамандарды, квалификацияланған бухгалтерлерді,
ревизорларды және аудиторларды дайындау болып табылады. Палата мүшелері
съездтер ұйымдастырып, маңызды және өзекті мәселелерді бірігіп шешіп отырды
және олар екі деңгейде басқарылды: ұлттық және аймақтық.
Германия. Неміс мектебінің үлкен жетістіктерінің бірі болып, балансты
трактаттау идеясынан, оны анализдеуге көшуі болып табылады. Балансты
тереңдетіп зерттеудегі үш бағытты белгілейік: біріншісі және ең нәтижелісі,
экономикалық анализді құрастыру. Екіншісі, заңды анализді дамытып,
бухгалтерлік ревизияның пайда болуына алып келді. Үшіншісі, акционерлердің
баланс жайлы ақпараттармен қамтамасыз етіле бастауы. Бухгалтер – ревизорлар
институттары немістердің салт-дәстүрлерінің көмегінсіз емес Ослода, Венада,
Будапеште, Цюрихте, Ригада және Гельсинфорста пайда болды. Институт банк
қаражаттарынның көмегімен құрылып, жоғары қаржылық капитал иелерінің
қызығушылықтарын қарастырған. Бухгалтер – ревизорды трейгендер деп
атаған. Осы адамдар туралы Герстнер: Трейгендер дегеніміз - тек қана заңды
өкіл ғана емес, ол сонымен қатар сенімді тұлға, дос, кеңесші, көмекші,
қысқасын айтқанда – оң қол, сенімді қол, біздің қызметімізді атқаратын, біз
үшін жұмыс істейтін тұлға – деп жазған. Институт жоғары мамандарды
дайындауға септігін тигізіді Оларға мынандай міндет жүктелді: Ревизор тек
қана оның ойы мен жүйесі дұрыс секілді, таң қалдыратын заттардан алшақ
болуы керек; егер жалпы жұмыс тиянақты және дұрыс істелінген болса,
кішкентай қателіктерді мемлекеттік қылмысқа аударуға болмайды; өз ойына
қарама – қайшы келетін болса да, өзгелердің ойын тыңдауы керек.
1908 жылы Германияның Лейцигтік Жоғарғы Коммециялық мектебінде
кәсіби бухгалтер – ревизорларды дайындау қолға алынды. Онда тек қана
жоғарғы экономикалық білімі бар немесе бухгалтерлік жұмыс тәжірибесі бар
адамдарды ғана қабылдады. Оқу мерзімі – 1 жыл. Германияда аудиторлық дамуға
серпіліс берген жайт 1929-1933 жылдар арасындағы дүниежүзілік дағдарыс
болды. Акционерлік қоғамдардың көбісі банкротқа ұшырап, тексеруді
қаталдандыру қолға алынып, тәуелсіз аудиторлар пайда болды.
Германияда екі мамандандырылған аудиторлық ұйымдар бар. Олар
аудиторлар Палатасы және аудиторлар Институты. Палатаның мүшесі болу кез –
келген аудиторларға да, аудиторлық ұйымдарға да міндетті. Ал екіншісінде
мүшелік ету өз еріктері бойынша болса да, онда неміс аудиторларының 90%
белгіленген.
Палатаның қызметіне аудиторларға құқықтық көмек көрсету, кеңес
беру, ұйым мүшелері арасындағы келіспеушіліктерді шешу, аудиторлардың
квалификациясын арттыру, бухгалтер-аудитор атақтарын алмақшыларға
экзамендық комиссия құру. Палатаның қызметін федералдық экономика
министрлігі қадағалайды. Ол Палата жұмысына басқарушылық жасайды дегенді
білдірмей, тек қана Германи мемлекетінің заңдарының және Палата
қаулыларының орындалып жатқандығын қадағалайды. Палата басқармасы 9 адамнан
тұрады. Оның бір мүшесін Германия президенті сайлайды.
Аудиторлар Институты да мемлекеттегі аудиторлық проблемалармен;
халықаралық қатынастарды дамытып, баспа қызметімен; ай сайынғы журнал
шығарумен; аудит, құқық және салық сұрақтары бойынша сөздік дайындаумен
және т.б. сол сияқты қызметтермен айналысады. Институттың басқармасы болып
жалпы жиналыс мүшелері саналады және олар өкілетті 5 адамды таңдайды.
Британдық аудиторлық тәжірибе бойынша, басқа мемлекеттерде де
аудиторлық дамыды. Соның ішінде, бұрынғы британдықтардың мандатты
территориясындағы Палестинада 1948 жылы пайда болған Израиль мемлекетіндегі
аудиторлықты айтуға болады. Сол кездердің өзінде жүздеген аудиторлар осы
елден шыққан. Британдық үлгі бойынша, Израильдің Әділет министрлігінің
көмегімен Арнайы Кеңес құрылып, бухгалтерлер мен аудиторларды
тағайындауды жүзеге асырған.
1.3 Америка Құрама Штатындағы аудиттің пайда болуы мен дамуы
1631 жылы АҚШ-тың Массачусетс штатының Плимут деген жеріне
Голландиядан отар елдерінің қарыздарының көбеюінің себебін анықтауға
бухгалтер жіберіледі. Бұл Америкадағы ең алғашқы аудиторлық тексеру болып
табылады. Дегенмен, аудиттің отаны болып, 1844 жылы ең алғашқы аудиттік
заңдар жинағы шыққын Ұлыбритания саналады. Онда әр кәсіпорын жылына кемінде
бір рет аудиторлық тексеруден өтуі керек деп жазылған.
Ең алғашқы ішкі аудит - Теміржол транспорттарында қолданылған.
XIXғасырдың соңында аудиторлар мемлекет ішін аралап, транспорттық
бөлімшелердің есеп беру жүйесін тексеріске алды. XXғасырға дейін АҚШ аудиті
Ағылшын аудитінің моделі бойынша дамыды. Ол дегеніміз балансқа қатысты
ақпараттарды толығымен зерттеу. Әлеге әйгілі американ ғалымы Роберт Хайстер
Аудит атты кітабында америкадағы алғашқы аудитті есеп жүргізу аудиті деп
атады. Ең алғашында Америкада аудиторлардың міндеттері туралы заңдары
болмағандықтан және де көптеген аудиторлар Англиядан жіберілгендіктен аудит
саласы өте баяу дамыды. 1887 жылы ең алғашқы Аудиторлар Ассоцияциясы
ашылды және де 1896 жылы Нью-Йорк қаласының заңдық органдарының көмегімен
аудит туралы заң қабылданды.1900 жылға дейін аудит туралы ақпараттар
баспаға өте аз шығарылған. 1912 жылы Роберт Хайстер АҚШ-тың аудитінде
ағылшындық аудиттен ерекшеліктерін байқап, ең алғашқы американдық Аудит
теориясы және тәжірибесі атты кітабын жарыққа шығарады.
Американдық аудит Тестік аудит дәрежесіне дейін жетіп, кейін
фирмалардың дамуына байланысты және де инвесторлардың көзқарастарын ескере
отырып, ұйымда жүргізіліп жатқан операциялар туралы және шаруашылық жағдайы
жайлы ақпараттарды серіктес ұйымнан алып, тексеріп отырды. Яғни ұйымның
активі мен пассивіне баса назар аударды. Бұл мемлекетте нағыз тәуелсіз
аудит дамыды. Аудиторлық қорытындылар негізінен кредиторларға, яғни
банктерге қажеттік туғызды. Соған байланысты банк кредит беру немесе бермеу
туралы шешімін қабылдады.
ХIX ғасырдың басында қаржылық есепті қолданушылар кәсіпорынның
маңызды көрсеткіші деп бухгалтерлік балансқа баса назар аударды.1917 жылы
Американдық бухгалтерлер-эксперттер институтының Федералдық сауда
комиссиясының сұрауы бойынша баланс аудиті атты еңбектері басып
шығарылды. Ал қайта қарастырылған басылымы 1929 жылы Қаржылық есепті
бағалау деген атпен басып шығарылды. Оның негізгі мәселесі баланс аудиті
болғанына қарамастан, кірістер мен шығыстарға, ішкі бақылауға көңіл
бөлінді. 1936 жылғы Тәуелсіз аудиторларлардың қаржылық есепті тексеру
атты басылымына көптеген мәселелер әсер етті: соның ішінде қорытынды жасау
стандарттарын дамыту мақсатында AICPA-дің Нью-Йорктің фондық биржасымен
біріге жұмыс істеуі және де 1933 жылғы бағалы қағаздар туралы заңның
қабылдануына байланысты және де 1934 жылғы биржа туралы заңына сәйкес
қаржылық есеп берудің формалары белгіленді.
Қазіргі кездегі аудиттің стандарттары 1939 жылы AICPA-дің
белгілеген Аудиторлық тексерулер Комитетінің Аудиторлық процедуралар
жайлы құжаттамасына сәйкес дамып келеді. 1972 жылға дейін 54 құжаттама
бекітіліп, комитет Аудиторлық стандарттар бойынша атқарушы комитет
атанды. Сонымен қатар 70-80 жылдар аралығында аудиторлық сәтсіз тексерулер
салдарынан көптеген даудамайлар болып, Конгрессте аудитордың қызметі мен
міндеттері туралы тыңдаула өтті.
2 Азия мен Шығыс Европадағы аудиттің пайда болуы мен дамуы
2.1 Азия аудитінің пайда болуы мен дамуы
Қытай. Қытай аудиті өзіндік ерекше дамыды. Олар ең алғашқы болып
аудит жүйесін құрған. У.Ханьның Чжу Юапьчжанның өмірбаяны атты кітабында:
Юань династиясы кезінде ревизияны цензорат атқарған. 1382 жылы Чжу оны бас
ревизор палатасына айналдырды. Онда басшылықты оң және сол цензорат
атқарды. Олардың қол астында 110 цензор-ревизорлар болды және ол жұмысшылар
кез-келген ұйымды тексеріп, ондағы өтірікке, алаяқтыққа жол бермей,
алдаушылықпен ұйымның жүйесін бұзумен айналысқан шенеуніктерді қылмыстық
жауапкершілікке тартатын. Цензор-ревизорлар деңгейлері бойынша уъезд
басшыларымен бірдей болса да, үлкен билікке ие болды. Император оларды,
шенеуніктерді өз бақылауында ұстап отыру үшін қолданды. Император
ревизорларға не айтқысы келсе де, айтқызып, кез келген шенеуніктен князьге
дейін тексеріп, өз ұсыныстарын айтуға рұқсат берген, сонымен қатар
бюрократтық аппаратты тексеріп, әскер қатарынан тазалау жасап, мектептерді
қадағалау, нарықты тексеру және т.б жұмыстар атқарған.
Чжу Юапьчжан 1367 жылы цензорат шенеуніктеріне және орталық үкіметке
жеңіл және қатал заңдар шығаруға рұқсат берген. Заң шығару үшін құқық
мамандары мен ғалымдарды жіберген. Соның нәтижесінде, Ұлы Мин заңдары
шығып, 30 жылдық жұмысында 4-5 рет өзгертулер мен қысқартулар енгізілген.
Заңды шығару жұмысы атқарылғаннан кейін Чжу Юапьчжан осы заңдағы халыққа
қатысты мәселелерді, шенеуніктерге ауызекі тілге аударуға бұйрық берді. Бұл
аударымдары облыстар мен уъездерге жіберілді. Бұның бәрі, қарапайым
халықтың заңдарды түсініп, оны орындауы үшін жасалды.
Заңдар мен қаулылар өте қиын болып, архивтік материалдар тола берді;
ал шенеуніктер осыларды қолданып, ұсталынып қалуы және білінуі мүмкін емес
алаяқтықтар істеді. Кеңсе ұйымдарында және құжаттармен тікелей жұмыс
істейтін қызметкерлерден арнайы білім талап етіліп, көптеген кішігірім
мәселелерді қарастырған құжаттардың рәсімделуінің ережесі қабылданды.
Шенеуніктер мемлекеттік басқарма органдарында аз уақыт жұмыс істеп,
мемлекет пен халықты іс жүзінде шенеуніктер емес, кеңселіктер басқаратын
болды. 1387 жылы Чжу Юапьчжан Іс-қағаздардағы қиындықтарды жою ережесін
қабылдап, ресми құжаттарды түсінуді жеңілдетіп, алаяқтықтарды доғартты.
1982 жылы Жалпы қытайлық халық өкілдерінің жиналысында(ЖҚХӨЖ) жаңа
Конституция қабылданды. Конституцияда үкімет аудиторлық әкімшілік құруы
керектігі жайлы жазылған. 1983 жылдың қыркүйегінде 3000 аудиторлық ұйым
тіркеліп, 30 мыңдай аудиторлары белгілі болған. Конституция аудиторлық
әкімшіліктің тәуелсіздігіне кепілдік берген.
Бас аудитордың объективтілігі мен тәуелсіздігі Конституциямен
қорғалады. Заңға сәйкес, бас аудитордың Жалпы қытайлық халық өкілдерінің
жиналысына қабылдануы немесе ауысуы, Премьердің ұсынысы бойынша жүзеге
асырылады. ЖҚХӨЖ мемлекетті басқаратын жоғарғы орган болып, үкіметтің
аудиторлардың жұмысына араласуға жол бермейді. Аудиторлардың алдында, ешбір
қысымсыз, заң аумағында жұмыс істеу қызметі ғана тұрады.
Конституцияда аудиторлардың қызметі белгіленгенмен көптеген мәселелер
қалып қойған. Сондықтан үкімет аудиторлардың міндеттері мен құқықтарын
белгілеп, ұйымдардан заң бұзушылықтарды анықтаған кезде атқаратын қызметтер
реттігін көрсеткен. Мұнда ұйымдардың қаржылық және бухгалтерлік
бақылаулары төменгі деңгейде болғандықтан, міндетті ішкі аудит бабы
қабылданып, 1986 жылы 21000 ішкі аудиторлық ұйымдар мен 32000 ішкі
аудиторлар болыпты.
Қытай үкіметі бухгалтерлер арасында СРА-дің(қоғамдық дипломатталған
бухгалтерлер) көбеюін қолдайды. СРА ұйымдарының көбеюі, көптеген
кәсіпорындардың ішкі бақылау жүйесін құруға, қызметкерлерді дайындауға және
бухгалтерлік кітапты жүргізуге көмектесіп, аудиторлық басқармамен
тексерілмейтін кәсіпорындарға, бақылауды күшейтуге септігін тигізеді. СРА-
дің дамуына өз үлесін қосу үшін Қытай үкіметі СРА атағын алуға болатын
белгілі бір шарттарды бекітіп, жаңа емтихан енгізілді және олар үкіметтік
органдарға тексеру жүргізуге мүмкіндік алады.
1984 – 1986 жылдар аралығында аудиторлық әкімшілік тексеру
тәжірибесінің аздығына қарамастан, көптеген қателерді, салық төлемеушілікті
және тағы да басқаларын тауып, қатер соммасы 4,3 млрд. юань деп белгілеген.
1986 жылы аудиторлық әкімшілікте 3000 бөлімшеде қызмет ететін 34000 адам
тіркелген.
Тәртіпті нығайту үшін 1986 жылы жаңа ереже қабылданды. Ол бойынша:
барлық ұйым басшылары аудиторлық әкімшілікпен тексеру жүргізілгенше өз
орнын тастауға болмайды - делінген.
Қытай мемлекетінің әлемдік экономикаға белсенді қатыса бастауы,
онда халықаралық кәсіби бухгалтер ұйымының құрылуына әкеп соқты.
Жапония. Ескі Жапонияда 1520 жылы есеп кітапшаларының жүргізілу
реттігі белгіленеді, Көптеген жапондықтар екі жақты жазбамен таныс
болғандықтарына қарамастан, 1854 жылға дейін тәжірибеге ешбір әсерін
тигізбеді. К.Нишикакаваның жазуы бойынша Жапонияға аудит бірнеше
мемлекеттерден импортталған. Оларға: Англия, АҚШ, Франция; Германия және
Ресей кіреді. Алғашқы екі мемлекеттен тиген әсер көбірек болған - дейді.
Алғашқы екі жақты жазу француз мамандарымен, 1865 жылы енгізілген.
1873 жылы француздықтарды есеп жүргізуде жапондықтар алмастырды.
Екінші дүние жүзілік соғыстан кейінгі, есеп пен аудиттің батыс
моделін қабылдау, сәтті іс болмады.
Екі жақты жазудың Европалық стилі жапондықтарға XIX ғасырға дейін
белгісіз болып, тек қана АҚШ-тың қысымымен бұл аралдық мемлекет XVII
ғасырдан, бері келе жатқан тұйық саясатынан арылды. Жапон мемлекетіне алғаш
екі жақты жазу , 1865 жылы Эдо кезеңінде көрсетілген. Тәжірибе жүзінде
Жапонияның Ұлттық банкінің қолдану әдісі белгіленгеннен кейін және қаржы
министрлігінің Ginko Boki Seiko (Банктегі бес әдіс) нормативтік құжаты
қабылданғаннан кейін басталды.
Алғашқы заңнамалық актілер ағылшындық үлгі бойынша жазылған.
Дегенмен, уақыт өте келе, американдық әсер күшее түсті.
Алғашқы екі жақты жазба туралы кітап, Жапонияда шыққан аудармалы
кітап болды. Оны аударған Юкичи Фукузава – Европалық түсініктегі бірінші
Жапониядық бухгалтер, жапон бухгалтериясының әкесі. 1886 жылы есеп тарихы
жайлы алғашқы кітап шығып, XIX ғасыр соңына 90-нан артық бухгалтерлік
кітаптар басылып, оның жартысынан көбісі ағылшын тілінен аударылған.
1878 жылы Токио мен Осакада қор биржалары ашылғаннан кейін,
акционерлік қоғамдар көбейе бастады. 1890 жылы Коммерциялық Кодекс
қабылданды. Ол бойынша акционерлік қоғамдар халықты активтері және
бухгалтерлік балансы туралы ақпараттармен қамтамасыз етуге міндетті болды.
Тап осы кезден бастап, Жапонияда бухгалтерлік есеп үлкен қарқынмен дами
бастады.
Бухгалтерлік қызметтің пайда болуына өзінің белгілі бір үлесін
қосқан, салық заңнамасы болды. 1896 жылы табыс салығы енгізіліп, жай
бухгалтерлерден басқа салық агенттері пайда болып, салық төлеу жөнінде
кеңес берумен айналысты. Сөйтіп, XIX ғасыр соңында Жапонияда
бухгалтерлердің екі категориясы қалыптасқан – бірі, қаржылық есеп берумен
айналысса, екіншісі, салық есебі жайлы кеңес берумен айналысты.
XX ғасырдың басында аудиті ең жоғары дамыған ел – Ұлыбритания
болғандықтан, жапондықтар солардың аудиторлық жүйесін тәжірибеге алады. Бұл
мәселе бойынша билігі ең жоғары Жапонияның ауыл шаруашылығы және сауда
министрлігі Ұлыбритания аудитін зерттеумен айналысты. Зерттеу нәтижесі 1909
жылы баспаға шығады. Сол уақыттарда Жапония бухгалтерлерін тіркеу туралы
заң қабылдануына іс - әрекеттер басталды. 1914 жылы осы заң проектісі
дайындалып, түсінбестіктер пайда болуына байланысты қабылданбайды. 8 рет
қарастырылуға жіберіліп, тек 13 жылдан кейін ғана қабылданды. Бұл заңның
бірнеше рет қабылданбай қою себебі, сол кездегі қоғамның аудиторларға деген
қарым – қатынасы. Көбісі бұл заңның қажеті жоқ деп ойлады. Тіркеу туралы
заң британдықтардың темірдей жүйесінен алынғандығына қарамастан,
көптеген өзгешеліктері мен кемшіліктері болды. Онда бухгалтерлерді
қорғайтын бірде – бір бөлім болмады. Бухгалтерлік есепті оқыған кез- келген
адам бухгалтерия маманы болып тіркелді. Дегенмен, кейін Жапония
бухгалтериясы үлкен қарқынмен дамып кетті.
XX ғасырдың 20-шы – 30-шы жылдары аралығында бухгалтерлер секілді өз
қызметтерін заңдастырғысы келген салық агенттер саны көбейді. Бұған сілтеме
болып, Екінші дүние жүзілік соғыс кезіндегі салықтардың көбейіп кетуі себеп
болды. Жапон үкіметінің салық реформалары жөніндегі салық саясатын жүзеге
асыру мақсатында, 1942 жылы Салық агенттері жөніндегі заң қабылданды.
1948 жылы қабылданған Бағалы қағаздар және Қор рыногы заңында
инвесторлардың қызығушылығын қорғау мақсатында, қаржылық есеп туралы
ақпарат беріп, тәуелсіз аудиторлармен міндетті расталуы керек. Бұл заң
толығымен дерлік, АҚШ-тағы 1933 жылғы Бағалы қағаздар заңы және 1934
жылы қабылданған Қор биржасы заңын қайталаған.
Аудит жүйесін құрумен байланысты проблемалар пайда болды. Өйткені,
Жапонияда кәсіби аудиторлар болмады, ал тіркелген бухгалтерлер жаңа
заңнама негізінде жұмыс істеуге дайын болмады. Сондықтан 1948 жылы СРА
туралы заң қабылданды.
Жаңа заң бойынша тіркелген бухгалтерлерге көптеген талаптар қойылды.
Арнайы емтихан сұрақтары дайындалып, оларға аудиторлық тексеруді жасай білу
және батыс бухгалтерлік есеп принциптерін білу міндет болды.
Жапонияның салық жүйесін реформалау үшін, 1949 жылы Колумбиялық
университеттен профессор Карл С. Шоуптың басшылығымен бір топ эксперттер
келді. Шоуптың тобының ұсынуымен, тікелей салыққа негізделген озық салық
салу жүйесі Жапонияда қазіргі күнге дейін қолданылып келеді. Шоуп салық
агенттерінің квалификациясы төмен болғандықтан, бұрынғы жүйені алып тастап,
1951 жылы Қоғамдық дипломатталған салық бухгалтерлерізаңы қабылданды. Бұл
заң қазіргі күнге дейін өз күшін жойған жоқ.
Сөйтіп, сол кездерде дипломатталған бухгалтерлердің екі түрі
қалыптасты – бірі, бухгалтерлік және аудиторлық қызмет атқарған болса,
екіншісі, салық бухгалтерлерін біріктірген.
Екінші дүние жүзілік соғыс біткенге дейін қаржылық есеппен
ақпараттандыру және тәуелсіз аудиторлық жүргізілмеген. Жапонияның бүкіл
экономикасы дзайбацумен бақыланып, ол құлдырағаннан кейін орны бос қалды.
Аудиторлық тексеру жүргізілмеу себебі, квалификацияланған мамамандар
жоқтығы болды. Аудиторлық тексерулер тек қор биржасында тіркелген
ұйымдарда, Бағалы қағаздар және қор рыногы заңына сәйкес жүзеге
асырылған. Орташа және кіші кәсіпорындарда тексерулерді ішкі аудиторлар
жүзеге асырды. Кей аудиторлар бір орында өмір бойы жұмыс істеп,
бухгалтерлік есеп жайлы білімдері аз болып, объективті көзқарастар білдіре
алмаған.
Сөйтіп, XX ғасырдың 40-шы жылдарына дейінгі Жапониядағы аудиторлық
тексеру деңгейі өте төмен болып, нәтиже бермеді. Жақсы бухгалтерлік есепке
қарамастан, аудиторлық тексеру деңгейі төмен болуы, ауадай қажет шет ел
инвестициясының келуі үлкен сұрақ алдында тұрды. Ақырында, соғыстан кейінгі
алғашқы жылдары аудиторлық тексерулерді дипломатталған бухгалтерлер жүзеге
асырды.
Аудиторлық тексерулерді кей кездерде бірнеше аудиторлар бірігіп
жүргізген. Бірақ, ұйымдар келісімге СРА сертификаты бар тек бір ғана
аудитормен отыруды жөн көрді. Әрине бір ғана аудитор үлкен кәсіпорынды
толығымен және кешенді тексеру жүргізуге мұршасы да, күші де жетпейтін,
бірақ жалақысының соншалықты жоғары болуы, ол аудиторлар клиенттерінен
айырылып қалғысы келмеді. Сондықтан бұл кәсіпорындардағы аудиторлардың
тәуелсіздігі күмән келтіретін. Мак Киннон өз еңбегінде: Жапондықтардың
мәдениеттік және менталитеттік мінездерінің қиындықтарына сәйкес,
тәуелсіздік мәселесі қиын мәселелердің бірі болды - деген екен.
Жапонияда толық және ауқымды аудит енгізілгенге дейін ұзақ уақыт
өтті. Ол тек қана 1957 жылы жүзеге асырылды.
2.2 Шығыс Европадағы аудиттің пайда болуы мен дамуы
Польша. Шығыс Еропа елдерінде бақылау – ревизорлық қызметке үлкен мән
береді. Польшада да нарықтық экономикаға өту кезінде аудиторлық мамандар
тапшылығына ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 Батыс Европа елдеріндегі аудиттің пайда болуы мен дамуы
1.1 Аудиттің
маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .5
1.2 Батыс Европа
аудиті ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 6
1.3 АҚШ аудитінің пайда болуы мен
дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... 13
...
2 Азия мен Шығыс Европадағы аудиттің пайда болуы мен дамуы
2.1 Азия аудитінің пайда болуы мен
дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... 15
2.2 Шығыс Европадағы аудиттің пайда болуы мен
дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. .19
2.3 Ресей аудитінің пайда болуы мен
дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... 22
3 ТМД мемлекеттеріндегі аудиттің пайда болуы мен дамуы
3.1 Халықаралық аудиторлық
ұйымдар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..2 6
3.2 Қырғызстан Республикасының аудитінің пайда болуы мен дамуы ... ... ...28
3.3 Қазақстан Республикасының аудитінің пайда болуы мен
дамуы ... ... ... ..29
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 34
Қолданылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..36
Кіріспе
Б.э.д. 6000 жыл бұрын адам шаруашылық жүргізе бастады, сөйтіп
бухгалтерлік есеп практикалық іскерлік ретінде пайда болды. 500 жыл бұрын
Лука Пачолидің бухгалтерлік есеп туралы кітабы шықты. 100 жыл бұрын
бухгалтерлік есептің алғашқы құрылғылары пайда болды.
Тіл дамуымен қатар немесе адам да бұрын есептің пайда болуы мщүмкін
деген түсінік бар. Мысалы, алғашқы қоғамда тіл пайда болғанда, санау кейін
дамыған. Сондықтан ол күнделікті өмірдің талабына қажет есеп
көрсеткіштерін, тасқа белгі салу немесе алғашқы белгі салу арқылы
жүргізген. Алғашқы есеп жүргізу адамзат қоғамында оның дамып өсу
қажеттілігіне сәйкес дамып, пайда болған.
Қандай ғылымның болмасын пайда болу тарихы, маңызы мен мақсаты және
қоғамда алатын өз орны бар екендігі белгілі. Солардың ішінде басқа
салалардан өзінің ерекшелігімен оқшауланатын бухгалтерлік есеп саласы
бұдан бірнеше жүздеген жылдан бұрын пайда болып, күнделікті өмірде
қолданылуы барысында қоғамның әлеуметтік – экономикалық жағдайларына қарай
өзгерістерге ұшырап келе жатқан ғылым болып табылады.
Еліміз экономикалық нарықтық қатынасқа көшу барысында ғылым мен
білімнің практикалық қызметінің даму жолында жаңа ғылым саласының пайда
болуға алып келді. Тәуелсіз бухгалтер – аудитор кәсібі өткен ғасырда
Еуропаның акционерлік қоғамында пайда болды. Мұның өзі акционерлік қоғамның
есептілігін объективті баға беру, кәсіпорынның қаржылық жағдайы туралы
шынайы деректер алу қажеттілігіне байланысты болды. Мұндай обьективті
мәліметтерді кәсіпкерлерге тәуелсіз маман ғана бере алады.
Аудит сөзінің өзі латынның audio деген сөзінен шыққан, мұның өзі
сөзбе – сөз “ол естиді” дегенді білдіреді. Бастапқыда ол “тыңдаушы” деген
сөзді, яғни бір нәрсені тыңдап отырған адамды білдіретін аудитор сөзі
туындаған.
Шаруашылық жұмыс барысында тиісті мәліметті тексеруші немесе бақылап
басқарушы тыңдаушы болған бухгалтермен есеп жүргізуде, экономикалық талдау
жасауда басшылық жүргізуде үлкен орын алған. Аудит мамандарын шет елдерде
әр түрлі атайды. Мысалы, АҚШ-та қоғам бухгалтері, Францияда – бухгалтер
сарапшы немесе есеп комиссары, Германияда – шаруашылық басқарушысы және
т.б. деп атады. Аудитордың ең негізгі мақсаты аудиторлық қорытанды жасау.
Аудитор өз кезегінде әр түрлі қызмет көрсетеді: бухгалтерлік есеп
жұмыстарын ұйымдастыру туралы, салық мекемесімен есеп айырысу тәсілдері
туралы, банк операцияларын жүргізу туралы тұжырымдамаға кеңес беру сияқты
т.б. сонымен қатар шаруашылық субъектілеріне өндіріс барысына байланысты,
өнімді сату барысына, маркетинг мәселелеріне қатысты түсініктер кеңес
берумен және кәсіпорындардың, банкілердің, биржалардың, акция иелерінің
қорытынды бухгалтерлік есеп көрсеткіштерін, ақпарат, есеп беру
мәліметтерін тексеріп, өзінің аудиторлық қорытынды жасайды және кепілдік
береді.
Аудитке қажеттілікті тудыратын объективті жағдайлар:
1. инвесторлар мен кәсіпорын әкімшілігінің бір – біріне сенімсіздік
көрсетуіне байланысты. Себебі олардың мүддесі бір емес. Әсіресе
кәсіпорын әкімшілігі өз пайдасына тиімді түрінде есеп жүргізуі мүмкін;
2. кәсіпорын әкімшілігінің ақпарат көрсеткіштері дұрыс болмаса, соған
сәйкес шаруашылықты басқару шешімі дұрыс болмауынан;
3. кәсіпорын әкімшілігінің арнайы білімінің болмауы мүмкін;
4. кәсіпорын шаруашылығының күрделілігіне сәйкес “коммерциялық құпияны”
сақтауға байланысты, есепке алынған мәліметтердің дұрыс болмай
шығуынан.
Келесі кезекте, Батыс Европаның, соның ішінде Ұлыбритания, Италия,
Франция, Германия аудиттерінің пайда болуы мен дамуы; АҚШ аудитінің, Қытай,
Жапон, ТМД мемлекеттерінің, Ресей, Қырғызстан және Қазақстан аудиттерінің
пайда болуы мен қалыптасуын қарастырамыз.
Бухгалтерлік есеп пен аудиттің пайда болуы мен дамуы есеп беру
формалары мен тіркелу реттігіне байланысты. Есеп берудің нақты эволюциялық
формасы келесідей болып келеді: Л. Пачоли (1494) — ескі италиялық, Ф.
Гарратти (1688) — жаңа италиялық, М.Дела Порт (1685) — француздық, Ф.
Гельвич (1774) — немістік, Ж.Б. Дюмарже (1914) — интегралдық, И. С.
Розниченко (1952) — журнал-ордерлық есеп беру формасы. Кәсіпорын ауқымы
өскен сайын және де кәсіпорын дамыған сайын, ондағы бухгалтерлік есеп те,
аудиторлық тексеру де соғұрлым дамып, жоғарғы деңгейде болуы керек.
Сондықтан да аудиттің пайда болуын тікелей бухгалтерлік есептің пайда
болуымен байланыстырады.
1 Батыс Европа елдеріндегі аудиттің пайда болуы мен дамуы
1. Аудиттің маңызы
Аудиттің маңызы тиісті жақтардың мүдделеріне қол жеткізуде болып
табылады. Атап айтқанда:
• экономикалық субъектілердің (фирмалар, акционерлік қоғамдар);
• Салық қызметі тұлғасындағы мемлекеттің;
• Қаржылық есеп беруді әр түрлі пайдаланушылардың;
• Аудиторлардың меншік иесі мен мемлекеттің мүдделерін қорғау, сонымен
бірге есеп және қорытынды есеп беруді қамтамасыз ету мақсатында.
Ішкі пайдаланушыларға (кәсіпорынның өзінің акционерлеріне,
директорлар кеңесіне, қызметкелеріне) басқару шешімдерін дұрыс қабылдау
үшін қателер мен бұрмалаушылықтар жоқ объективті (әділ) қаржылық ақпарат
қажет. Сыртқы пайдаланушылар да ұйымның қаржылық жағдайына қызығушылық
білдіреді (банктер, несие берушілер, болашақ инвесторлар, сонымен қатар
қоғам).
1. – сызба. Қаржылық есеп беруді пайдаланушылар
Аудитке деген қажеттілік меншік құқығы мен кәсіпорынды басқару
бөлінген кезде пайда болады. Бірақ осындай аудитті жүргізуге деген заң
талаптары жоқ кезде де қаржылық есеп беру аудитіне де тән белгілі бір
басылымдылықтар болады.
Меншік иелену құқығына негізгі өзгерістер енгізу процессі, егер
бұрынғы есеп берулер екі жеке серіктес шаруашылықты жүргізудің
жаңа объектісін құру үшін өз бизнесін біріктірген кездегідей
деген ескерту болмаған аудиторлық қорытындыны сақтаса ғана қамтамасыз
етілуі мүмкін.
Аудитке кәсіпорын қызметін жан-жақты тексеру енеді. Сондықтан ол
аудиторға басшылыққа арналған және оның қызметінің тиімділігін жоғарылату
жөніндегі конструктивті ұсыныстар дайындауға мүмкіндік береді. Фирма
қызметкерінің жан – тәнімен жұмыс істеу үшін аудит күшті моральдық
ынталандыру болып табылады. Барлық жазбалар мен есеп берулер тәуелсіз
адамдармен танылады деп түсіну қызметкерлерді есепті мұқият және анық
жүргізуге, сонымен қатар кәсіпорынның қаржы – шаруашылық қызметі туралы
есептемені құруға мәжбүр етеді.
Тексеруді жүзеге асыра отырып тәуелсіз аудиторлар екі негізгі
қызметті орындайды:
1. Қаржылық есеп берудің толықтылығы мен дұрыстығын дәлелдеуге
арналған дәлелдемелерді жинау және бағалау.
2. Қаржылық есеп беру мәліметтерін есептің жалпы қабылданған
стандарттарына сәйкес тексеру.
2. Батыс Европа аудиті
Италия. Алғашқы бухгалтерия теоретиктары болып, Дубровник жерінен
шыққан сатушы-гуманист Бенедетто Котрульи (1458 жыл) және атақты ғалым-
математик Лука Пачоли (1494 жыл). Осы екі автордан бухгалтерлік есептің
теориялық негіздері бастау алды. Авторлардың түсініктері бухгалтерлік есеп
табиғаты жайлы қаншалықты түрлі болғандығына қарамастан, олар бухгалтерлік
есеп теориясы мен тәжірибесі проблемаларын шешуге өз үлестерін қосты.
Бухгалтерлік есептің дамуы, оның негізгі бағыттарының өзгеруіне әкеп соқты.
Алғашында оның негізгі мақсаты бағалы заттардың сақталуы еді. Ал кейін XIX
ғасырда оның жаңа бағыттары да пайда бола бастады. Ол шаруашылық
процесстерді дамыту болып, есептік бақылауды басқару және қадағалау күші
ретінде қолданды.
Барлығымыз білетіндей бухгалтерлік есеп жайлы бірінші кітапты
1494 жылы атақты математик Лука Пачоли жазған. Ол бухгалтерлік есеп атасы
атанған. Кітап аты Арифметика, геометрия соммалары, пропорциялар және
қатынастар туралы ілім. Бұл кітаптың екінші бөлімі Шоттар және
трактаттар деп аталады.
Италия ғалымы Д.Масса бухгалтерлік есепті жайғана басқару ғылымы
емес, ол адамдарды басқару ғылымы деп астын сыза айтқан. Д.Массаның
пікірінше, есеп жүргізудің негізгі мақсаты – шаруышылық қызмет жайлы есеп
нәтижелерін алу және басқарушылардың алға қойған талаптарының қаншалықты
орындалып жатқандығын қадағалау. Масса басқарушылар есеп қорытындылары
арқылы белгілі бір шешім қабылдайтын болса, бухгалтерлерге ешқандай қысым
түсірілмей, өздігінен, тәуелсіз жұмыс істеуі керек - деген. Егер,
бухгалтерияға белгілі бір тұлғалар қысым түсіре алса, қалайда нәтижелерді
өзгерте алатындай болса, онда адал, дұрыс, нәтижелі жұмыс болмайды. Ол
тәуелсіз қадағалау дегенімен аудитті ойға алған. Масса 1874 жылдан
бастап, отыз жыл бойы басылымда жүрген бухгалтерлік есеп жайлы ең алғашқы
журналын шығарды.
Келесі италияндық ғалым, Фабио Бестаның айтуы бойынша:
бағалау – есеп жүргізу мақсаты, ал бағалы заттар оның құралдары.
Бухгалтерлік есептің өзі – қадағалау ғылымы. Шаруашылық – қоғам бірлігі
деп, шаруашылықтың үш функциясын белгілеген. Шаруашылық қадағалау – кез-
келген қызметкерді ұйым алдында адал болуға міндеттендіруі керек. Есеп
жүргізу тек қана шаруашылық қадағалау ғылымы ғана болуы керек.
Негізінен италияндық ғалымдар бухгалтерлік есептің дамуына өз
үлестерін қоса отырып, аудиттің дамуы жайында да өз пікірлерін білдірген.
1600 – 1800 жылдар аралығындағы кәсіпорындардың көбеюі, сауда – саттықтың
ұлғаюы есеп жүргізуге жаңа тауарлардың енуіне әкеп соқты. Және де меншікті
иелену құқығын, кірістер мен шығыстар калькуляциясын негізге қойды. Аудитте
тыңдау процесінен, құжаттарды тексеру аудитіне айналды. Кей авторлардың
айтуы бойынша: аудиттің тарихы, Джордж Уотсон деген біреу, шотланд
саудагерлеріне бухгалтерлік есепті тексеру туралы ұсыныс бергеннен
басталады дейді. Жүргізілген тексеру үлкен нәтиже беріп, шотландтықтар
тексеру жүргізуді тәжірибеге алды.
Англия. Бухгалтерлік есептің отаны Италия болып саналса, аудиттің
отаны болып Англия саналады. 1773 жылы Шотландияның астанасы Эдинбургта 7
аудитор болған делінеді. Кейін осында 1854 жылы бухгалтерлер мен
аудиторларды біріктірген Бухгалтерлер қоғамы пайда болды. Бұл кейбір
авторларға Батыс Европа елдеріндегі аудит XIX ғасырдың ортасында
Шотландияда пайда болды деуге негіз береді. Меншік иелері мен тұлғаларға
арналған Заң шығарушы регламентациялар пайда бола бастады. Соның ішінде ең
күші жоғары акт болып, 1673 жылы қабылданған Савари коммерциялық кодексі
пайда болды. Сонымен қатар XIII ғасырда Кастилияда қабылданған және 1549
жылы толықтырылып аяқталған акт кредиторлардың құқықтарына нақты кепілдік
берген. XIX ғасырдың ортасынан бастап, акционерлік қоғамдардың көбеюі мен
салық салудың өзгеруі, салық салу заңнамасының күрт күшеюіне әкеп,
аудиторлардың рөлі жоғарылады.
XVII ғасырдың соңында Шотландияда белгілі бір қызметтік тұлғаларға
қалалық аудитор болуға тиым салынатын заң шығарылып, қазіргі түсініктегі
тәуелсіз аудиторлық енгізілген. Аудиттің әрмен дамуына серпіліс берген,
1862 жылы пайда болған британдық кәсіпорындар туралы заң болып табылады.
Онда кәсіпорын есептік саясатын аудиторларға кемінде жылына бір рет
тексертіп отыру керек деген. Ұлыбританиядағы ішкі аудиторлық қадағалауды ең
алғашқы өндіріс болып – Теміржол транспорттарында қолданды. XIX ғасырдың
соңында аудиторлар қалаларды аралап, транспорттық агенттіктердің
басқармасының құралдарға жауапкершілігін және есеп жүргізу жүйесін
тексерген. Ол белгілі бір уақыт аралығындағы кәсіпорынның қаржылық жағдайын
және шаруашылық қызмет нәтижелерін тексеру үшін қажет болды.
Кәсіпорындардың өздеріне ғана сеніп қою, көптеген кездерде есеп берулер
толық және адал болмай, кредиторлар мен салық органдары ақпараттарды толық
иемденбей, біріншіден, өз қаражаттарын жоғалтып, екіншіден, кәсіпорындарға
банкротқа ұшырау қаупі төнген. Сондықтан аудиторлардың алдында тәуелсіз,
нақты, адал ақпараттармен қамтамасыз етіп, қауіп қатерлердің алдын алу
міндеті тұрды. Акционерлердің жиналысында жылдық есеп жүргізуді талқыға
салғанда, алдымен аудитордың қорытынды есебі тексеріліп, содан кейін ғана
нәтиже шығарылған.
Ағылшындық танымал ғалым Лоуренс Дикси, аудитордың қызметі
келесі мәселелерді айқындау деп түсінген:
1. құралдардың заңсыз алмастырылуы;
2. кездейсоқ қателерді;
3. есеп жүргізуді ұйымдастырудағы кемшіліктерді.
Ревизия кассадан басталады. Баланстың анализі осымен байланысты
тұлғалардың қажеттіліктері бойынша жүзеге асырылады. Аудиторлық жұмыстың
теориясы мен тәжірибесін айтпастан бұрын А.Т.Ватсонның атын атау қажет. Ол
есеп жүргізудің 3 фальсификациясын анықтаған:
1. Тауарға жауапты адамның ұрлық жасауы;
2. Нақты жағдайды өзгеше сипаттау;
3. Нақты жағдайдың баланста жақсырақ көрсетілуі.
Кез – келген фальсификацияны ағылшындық аудиторлар қарастырып,
анализдеген. Ватсонның фальсификациясын анықтау үшін келесі шарттар
орындалуы қажет:
1. ұйым басшысының көмегі;
2. қандай мақсаттарда келесі шоттар фальсификациялануы мүмкін екендігін
нақты қарастыру;
3. фальсификация жасаушы тұлғаның психологиясын, мақсаттары мен
мүмкіншіліктерін білу;
4. ревизорланған ұйымның қызметкерлері арасындағы қарым-қатынастарын
анализдеу;
5. жұмыс уақыты қылмыскердің сақтық деңгейін төмендетеді;
6. ақшаға құмар адамды психологиялық тұрақсыздығы білдіртіп қоюы мүмкін;
7. есеп жүргізулердегі ұқыпсыздық;
8. жүргізіліп жатқан шаруашылық операциялардың бухгалтерлік есепте
мерзімінен кешіктіріліп тіркелуі, арам мақсаттарға қолдануға
мүмкіншілік береді;
9. Протекция бойынша қызметке орнату – есеп жүргізудің ең үлкен қатері.
Аталған мәселелер бойынша білетініміз, аудиторлар мен ревизорлардың,
сонымен қатар бухгалтерлік есептің қызметі жұмысшылардың құқықтары мен
міндеттерін білу емес, шаруашылық қызметтегі тұлғалардың психологиясын, іс-
әрекеттер мотивациясын білу болып табылады. Шаруашылық басқару дегеніміз –
шаруашылықта қызмет ететін қызметкерлердің тілектерін басқару. Бухгалтерлер
де сондай адамдар, және де тексеруге түсетін адамдардан білімдірек болулары
міндет емес. Өмірде олар ревизорлар, бірақ ревизорларды да ревизорлау
қажет.
Годдард зерттей келе, он ұрланған заттың тоғызында бухгалтер
кінәлі деген. Ватсон да айыптылардың психологиясын зерттей келе, бұл
қызметтегі 11 түрлі жасалатын айлаларын белгілеп көрсеткен:
1. бағалы заттар кірістелмейді, соның ішінде ақша қаражаттары;
2. құжаттар басқа күнмен тіркеледі;
3. ақша мен материал қалдықтары өздігінен жоғарылайды;
4. төлем құжаттарының нәтижелерін жоғарылайды;
5. достарының, яғни бухгалтерлердің еңбек ақылары жоғарылайды;
6. өтірік тұлғаларға ақша қаражаттары белгіленеді;
7. тасымалдаушылармен есеп айырысуды жоғарылатады;
8. кассалық шотты кредиттау немесе кредиторлық қарызды белгілеу;
9. комиссиондықтарды көбейтіп, тапсырыс берушілермен бөлісу;
10. құжаттардың өтірік үлгісін шығару немесе жалған чектар жасау;
11. бір құжат бойынша бірнеше рет төлем жасау.
Әрине, сол кезеңдегі коммерциялық тәжірибе одан да көп қылмыс
түрлерін білген. Фальсификация құралдары болып: операциялық шоттар; жалған,
өзгертілген құжаттар; және де екі кітап бойынша жұмыс істеу, біреуі
өзіне, ал екіншісі өзгелерге.
Фальсификациямен күресудің келесідей түрлері ұсынылған: 3-6 ай сайын
ревизия жасау, қоймадағы материялдарға жауапты адамдарды ауыстырып отыру,
қоймалардағы тауарларды бір орыннан екінші орынға ауыстырып отыру,
кредиторлық және дебиторлық қарыздарды инвентарлау, ешбір хабарсыз
операциялық құжаттарды, қызметкерлердің есеп айырысу кітапшаларын тексеру.
Тексерілген құжаттарға ревизор штамп қояды. Бір жағынан бәрін
күмәнді деп тексерсе, екінші жағынан сыйластық көрсетіп оны мүлдем
білдірмеуі қажет.
Тексеру жүргізу реттігі туралы пікірлер әр түрлі болды. Ватсон мен
Чэдвик ең алдымен кассаны тексеріп, ал одан кейін қалғандарын тексеру керек
десе, Р.Годдард ең алдымен Бас кітапті тексеру керек деп айтқан. Тексеру
ревизор белгілеген шоттар тізбегі бойынша жүзеге асырылуы керек еді. Осында
Годдардтың анықтамасы: келесі шотқа өтпестен бұрын, алдындағы шот
толығымен жойылуы қажет.
Л.Дикси мен Ф.Пикслей бухгалтерлік экспертиза бойынша үлкен
еңбектер қалдырған. Ағылшындықтардың ревизорлық жасау мәнері басқа
мемлекеттерді таң қалдыратын.
1880 жылы Ұлыбританияның Англия мен Уэльс қалаларында бухгалтерлер
институты ашылған. Онда тек қана британдық бухгалтерлер ғана емес, сонымен
қатар мандаттық және отар елдердің бухгалтерлері кірген. Бұл мемлекеттер өз
тәуелсіздіктерін алғаннан кейін аудиторларды біріктіретін өздерінің ұлттық
ұйымдарын ашқан. Англиядағы аудиторлықтың пайда болуын, оның тарихынан және
бухгалтерлік есептің пайда болуынан ажыратуға болмайды. В.Т.Бакстер деген
ағылшындық автор, есеп жүргізу мен аудитті келесідей 4 периодқа бөліп
қарастырған:
1. классикалық, өзінде ежелгі дүние тарихы мен ортағасырлық нарықты
біріктірген;
2. 1200 – 1850 жылдар аралығы позициялық есептеу жүйесі және екі жақты
жазбаның пайда болуы;
3. 1850 – 1950 экономикалық өмірдің күрт қиындауы, өзіндік құнды
калькуляциялау мен аудиторлықтың пайда болуы;
4. 1950 жылдан бастап есеп беру мен аудит тарихында жаңа кезең басталды.
Ол ЭВМ-дердің артуы, инфляциялық көрсеткіштерді ескеру мен
аудиторлық стандарттарға байланысты. Қазіргі кезде 200-ден астам аудиторлық
ұйымдар бар.
Франция. Франциядағы аудит пен бухгалтерлік есептің құрылуның тарихи
жолы француз мектебінің төрт ғұлама ғалымның еңбектерінде кездеседі: Жан
Густав Курсель-Сенель, Леон Сей, Адольф Гильбо, Эжен Пьер Лесте; және оны
екі негізгі бағыт бойынша қарастыруға болады.
1. Элементтер бойынша: капитал, негізгі құралдар, амортизация, үшінші
тұлға және нәтиже;
2. Тарихи периодтар бойынша: ұйымдардың пайда болуы, ұйымның жұмыс
атқаруы және қаржылық нәтижені шығару.
Леон Сейдің пікірінше, бухгалтерия болашаққа жолды жарық қылмайды,
дегенмен, қазіргі жағдайыңды және қандай жолмен келе жатқаныңды көрсетеді.
Есеп жүргізудегі ең негізгісі – бақылау. Тексерудің негізінде сенімсіздік
жатыр; бақылаудың ең маңыздысы ол – өзіндік құн. Бәсекелестік бар жерде,
нарықтық бағаның ауытқуы бар жерде өзіндік құн шаруашылық өмірдің параметрі
болады. Сөйтіп, Л.Сей сол уақыттардың өзінде аудит пен нарықтың құнын
білген.
Э.Лесте және А.Гильбо есеп жүргізудің 3 функциясы жайлы доктринаны
қозғады:
1. шоттық, объектілерді классификациялау бойынша арнайы логиканы дайындау
және т.б.;
2. әлеуметтік, сыныптық қызығушылықтады көрсетеді;
3. экономикалық, есптік ақпараттар арқылы шаруашылық процесстерді басқару;
Англияда акционерлік қоғамдардың шаруашылық жағдайы мен баланстарын
тексеру туралы заң қабылданғаннан кейін, 5 жылдан соң, 1867 жылы дәл
осындай заң Францияда қабылданып, тексерушілер Есеп Комиссарлары болды.
Бағалы қағаздарды иемденушілерге, бұл ревизорлық тексерулер, акционерлік
қоғамның нақты экономикалық жағдайы жайлы мәліметтер, оның шаруашылық
деңгейі жайлы және нақты пайдасы жайлы ақпараттармен қамтамасыз етіліп
отыруының кепілдігі болды.
Франциядағы ең көрнекті және атақты бухгалтер-ревизор Эдуард Мишо
болды. 1942 жылы бухгалтер-маман және аттестацияланған бухгалтерлер
Палатасы пайда болды. Бұл Палата экономика және қаржы министрлігінің
қамқорлығында. Олардың негізгі мақсаттары: үкімет алдында қоғам мүдделерін
қорғау, жоғары деңгейлі мамандарды, квалификацияланған бухгалтерлерді,
ревизорларды және аудиторларды дайындау болып табылады. Палата мүшелері
съездтер ұйымдастырып, маңызды және өзекті мәселелерді бірігіп шешіп отырды
және олар екі деңгейде басқарылды: ұлттық және аймақтық.
Германия. Неміс мектебінің үлкен жетістіктерінің бірі болып, балансты
трактаттау идеясынан, оны анализдеуге көшуі болып табылады. Балансты
тереңдетіп зерттеудегі үш бағытты белгілейік: біріншісі және ең нәтижелісі,
экономикалық анализді құрастыру. Екіншісі, заңды анализді дамытып,
бухгалтерлік ревизияның пайда болуына алып келді. Үшіншісі, акционерлердің
баланс жайлы ақпараттармен қамтамасыз етіле бастауы. Бухгалтер – ревизорлар
институттары немістердің салт-дәстүрлерінің көмегінсіз емес Ослода, Венада,
Будапеште, Цюрихте, Ригада және Гельсинфорста пайда болды. Институт банк
қаражаттарынның көмегімен құрылып, жоғары қаржылық капитал иелерінің
қызығушылықтарын қарастырған. Бухгалтер – ревизорды трейгендер деп
атаған. Осы адамдар туралы Герстнер: Трейгендер дегеніміз - тек қана заңды
өкіл ғана емес, ол сонымен қатар сенімді тұлға, дос, кеңесші, көмекші,
қысқасын айтқанда – оң қол, сенімді қол, біздің қызметімізді атқаратын, біз
үшін жұмыс істейтін тұлға – деп жазған. Институт жоғары мамандарды
дайындауға септігін тигізіді Оларға мынандай міндет жүктелді: Ревизор тек
қана оның ойы мен жүйесі дұрыс секілді, таң қалдыратын заттардан алшақ
болуы керек; егер жалпы жұмыс тиянақты және дұрыс істелінген болса,
кішкентай қателіктерді мемлекеттік қылмысқа аударуға болмайды; өз ойына
қарама – қайшы келетін болса да, өзгелердің ойын тыңдауы керек.
1908 жылы Германияның Лейцигтік Жоғарғы Коммециялық мектебінде
кәсіби бухгалтер – ревизорларды дайындау қолға алынды. Онда тек қана
жоғарғы экономикалық білімі бар немесе бухгалтерлік жұмыс тәжірибесі бар
адамдарды ғана қабылдады. Оқу мерзімі – 1 жыл. Германияда аудиторлық дамуға
серпіліс берген жайт 1929-1933 жылдар арасындағы дүниежүзілік дағдарыс
болды. Акционерлік қоғамдардың көбісі банкротқа ұшырап, тексеруді
қаталдандыру қолға алынып, тәуелсіз аудиторлар пайда болды.
Германияда екі мамандандырылған аудиторлық ұйымдар бар. Олар
аудиторлар Палатасы және аудиторлар Институты. Палатаның мүшесі болу кез –
келген аудиторларға да, аудиторлық ұйымдарға да міндетті. Ал екіншісінде
мүшелік ету өз еріктері бойынша болса да, онда неміс аудиторларының 90%
белгіленген.
Палатаның қызметіне аудиторларға құқықтық көмек көрсету, кеңес
беру, ұйым мүшелері арасындағы келіспеушіліктерді шешу, аудиторлардың
квалификациясын арттыру, бухгалтер-аудитор атақтарын алмақшыларға
экзамендық комиссия құру. Палатаның қызметін федералдық экономика
министрлігі қадағалайды. Ол Палата жұмысына басқарушылық жасайды дегенді
білдірмей, тек қана Германи мемлекетінің заңдарының және Палата
қаулыларының орындалып жатқандығын қадағалайды. Палата басқармасы 9 адамнан
тұрады. Оның бір мүшесін Германия президенті сайлайды.
Аудиторлар Институты да мемлекеттегі аудиторлық проблемалармен;
халықаралық қатынастарды дамытып, баспа қызметімен; ай сайынғы журнал
шығарумен; аудит, құқық және салық сұрақтары бойынша сөздік дайындаумен
және т.б. сол сияқты қызметтермен айналысады. Институттың басқармасы болып
жалпы жиналыс мүшелері саналады және олар өкілетті 5 адамды таңдайды.
Британдық аудиторлық тәжірибе бойынша, басқа мемлекеттерде де
аудиторлық дамыды. Соның ішінде, бұрынғы британдықтардың мандатты
территориясындағы Палестинада 1948 жылы пайда болған Израиль мемлекетіндегі
аудиторлықты айтуға болады. Сол кездердің өзінде жүздеген аудиторлар осы
елден шыққан. Британдық үлгі бойынша, Израильдің Әділет министрлігінің
көмегімен Арнайы Кеңес құрылып, бухгалтерлер мен аудиторларды
тағайындауды жүзеге асырған.
1.3 Америка Құрама Штатындағы аудиттің пайда болуы мен дамуы
1631 жылы АҚШ-тың Массачусетс штатының Плимут деген жеріне
Голландиядан отар елдерінің қарыздарының көбеюінің себебін анықтауға
бухгалтер жіберіледі. Бұл Америкадағы ең алғашқы аудиторлық тексеру болып
табылады. Дегенмен, аудиттің отаны болып, 1844 жылы ең алғашқы аудиттік
заңдар жинағы шыққын Ұлыбритания саналады. Онда әр кәсіпорын жылына кемінде
бір рет аудиторлық тексеруден өтуі керек деп жазылған.
Ең алғашқы ішкі аудит - Теміржол транспорттарында қолданылған.
XIXғасырдың соңында аудиторлар мемлекет ішін аралап, транспорттық
бөлімшелердің есеп беру жүйесін тексеріске алды. XXғасырға дейін АҚШ аудиті
Ағылшын аудитінің моделі бойынша дамыды. Ол дегеніміз балансқа қатысты
ақпараттарды толығымен зерттеу. Әлеге әйгілі американ ғалымы Роберт Хайстер
Аудит атты кітабында америкадағы алғашқы аудитті есеп жүргізу аудиті деп
атады. Ең алғашында Америкада аудиторлардың міндеттері туралы заңдары
болмағандықтан және де көптеген аудиторлар Англиядан жіберілгендіктен аудит
саласы өте баяу дамыды. 1887 жылы ең алғашқы Аудиторлар Ассоцияциясы
ашылды және де 1896 жылы Нью-Йорк қаласының заңдық органдарының көмегімен
аудит туралы заң қабылданды.1900 жылға дейін аудит туралы ақпараттар
баспаға өте аз шығарылған. 1912 жылы Роберт Хайстер АҚШ-тың аудитінде
ағылшындық аудиттен ерекшеліктерін байқап, ең алғашқы американдық Аудит
теориясы және тәжірибесі атты кітабын жарыққа шығарады.
Американдық аудит Тестік аудит дәрежесіне дейін жетіп, кейін
фирмалардың дамуына байланысты және де инвесторлардың көзқарастарын ескере
отырып, ұйымда жүргізіліп жатқан операциялар туралы және шаруашылық жағдайы
жайлы ақпараттарды серіктес ұйымнан алып, тексеріп отырды. Яғни ұйымның
активі мен пассивіне баса назар аударды. Бұл мемлекетте нағыз тәуелсіз
аудит дамыды. Аудиторлық қорытындылар негізінен кредиторларға, яғни
банктерге қажеттік туғызды. Соған байланысты банк кредит беру немесе бермеу
туралы шешімін қабылдады.
ХIX ғасырдың басында қаржылық есепті қолданушылар кәсіпорынның
маңызды көрсеткіші деп бухгалтерлік балансқа баса назар аударды.1917 жылы
Американдық бухгалтерлер-эксперттер институтының Федералдық сауда
комиссиясының сұрауы бойынша баланс аудиті атты еңбектері басып
шығарылды. Ал қайта қарастырылған басылымы 1929 жылы Қаржылық есепті
бағалау деген атпен басып шығарылды. Оның негізгі мәселесі баланс аудиті
болғанына қарамастан, кірістер мен шығыстарға, ішкі бақылауға көңіл
бөлінді. 1936 жылғы Тәуелсіз аудиторларлардың қаржылық есепті тексеру
атты басылымына көптеген мәселелер әсер етті: соның ішінде қорытынды жасау
стандарттарын дамыту мақсатында AICPA-дің Нью-Йорктің фондық биржасымен
біріге жұмыс істеуі және де 1933 жылғы бағалы қағаздар туралы заңның
қабылдануына байланысты және де 1934 жылғы биржа туралы заңына сәйкес
қаржылық есеп берудің формалары белгіленді.
Қазіргі кездегі аудиттің стандарттары 1939 жылы AICPA-дің
белгілеген Аудиторлық тексерулер Комитетінің Аудиторлық процедуралар
жайлы құжаттамасына сәйкес дамып келеді. 1972 жылға дейін 54 құжаттама
бекітіліп, комитет Аудиторлық стандарттар бойынша атқарушы комитет
атанды. Сонымен қатар 70-80 жылдар аралығында аудиторлық сәтсіз тексерулер
салдарынан көптеген даудамайлар болып, Конгрессте аудитордың қызметі мен
міндеттері туралы тыңдаула өтті.
2 Азия мен Шығыс Европадағы аудиттің пайда болуы мен дамуы
2.1 Азия аудитінің пайда болуы мен дамуы
Қытай. Қытай аудиті өзіндік ерекше дамыды. Олар ең алғашқы болып
аудит жүйесін құрған. У.Ханьның Чжу Юапьчжанның өмірбаяны атты кітабында:
Юань династиясы кезінде ревизияны цензорат атқарған. 1382 жылы Чжу оны бас
ревизор палатасына айналдырды. Онда басшылықты оң және сол цензорат
атқарды. Олардың қол астында 110 цензор-ревизорлар болды және ол жұмысшылар
кез-келген ұйымды тексеріп, ондағы өтірікке, алаяқтыққа жол бермей,
алдаушылықпен ұйымның жүйесін бұзумен айналысқан шенеуніктерді қылмыстық
жауапкершілікке тартатын. Цензор-ревизорлар деңгейлері бойынша уъезд
басшыларымен бірдей болса да, үлкен билікке ие болды. Император оларды,
шенеуніктерді өз бақылауында ұстап отыру үшін қолданды. Император
ревизорларға не айтқысы келсе де, айтқызып, кез келген шенеуніктен князьге
дейін тексеріп, өз ұсыныстарын айтуға рұқсат берген, сонымен қатар
бюрократтық аппаратты тексеріп, әскер қатарынан тазалау жасап, мектептерді
қадағалау, нарықты тексеру және т.б жұмыстар атқарған.
Чжу Юапьчжан 1367 жылы цензорат шенеуніктеріне және орталық үкіметке
жеңіл және қатал заңдар шығаруға рұқсат берген. Заң шығару үшін құқық
мамандары мен ғалымдарды жіберген. Соның нәтижесінде, Ұлы Мин заңдары
шығып, 30 жылдық жұмысында 4-5 рет өзгертулер мен қысқартулар енгізілген.
Заңды шығару жұмысы атқарылғаннан кейін Чжу Юапьчжан осы заңдағы халыққа
қатысты мәселелерді, шенеуніктерге ауызекі тілге аударуға бұйрық берді. Бұл
аударымдары облыстар мен уъездерге жіберілді. Бұның бәрі, қарапайым
халықтың заңдарды түсініп, оны орындауы үшін жасалды.
Заңдар мен қаулылар өте қиын болып, архивтік материалдар тола берді;
ал шенеуніктер осыларды қолданып, ұсталынып қалуы және білінуі мүмкін емес
алаяқтықтар істеді. Кеңсе ұйымдарында және құжаттармен тікелей жұмыс
істейтін қызметкерлерден арнайы білім талап етіліп, көптеген кішігірім
мәселелерді қарастырған құжаттардың рәсімделуінің ережесі қабылданды.
Шенеуніктер мемлекеттік басқарма органдарында аз уақыт жұмыс істеп,
мемлекет пен халықты іс жүзінде шенеуніктер емес, кеңселіктер басқаратын
болды. 1387 жылы Чжу Юапьчжан Іс-қағаздардағы қиындықтарды жою ережесін
қабылдап, ресми құжаттарды түсінуді жеңілдетіп, алаяқтықтарды доғартты.
1982 жылы Жалпы қытайлық халық өкілдерінің жиналысында(ЖҚХӨЖ) жаңа
Конституция қабылданды. Конституцияда үкімет аудиторлық әкімшілік құруы
керектігі жайлы жазылған. 1983 жылдың қыркүйегінде 3000 аудиторлық ұйым
тіркеліп, 30 мыңдай аудиторлары белгілі болған. Конституция аудиторлық
әкімшіліктің тәуелсіздігіне кепілдік берген.
Бас аудитордың объективтілігі мен тәуелсіздігі Конституциямен
қорғалады. Заңға сәйкес, бас аудитордың Жалпы қытайлық халық өкілдерінің
жиналысына қабылдануы немесе ауысуы, Премьердің ұсынысы бойынша жүзеге
асырылады. ЖҚХӨЖ мемлекетті басқаратын жоғарғы орган болып, үкіметтің
аудиторлардың жұмысына араласуға жол бермейді. Аудиторлардың алдында, ешбір
қысымсыз, заң аумағында жұмыс істеу қызметі ғана тұрады.
Конституцияда аудиторлардың қызметі белгіленгенмен көптеген мәселелер
қалып қойған. Сондықтан үкімет аудиторлардың міндеттері мен құқықтарын
белгілеп, ұйымдардан заң бұзушылықтарды анықтаған кезде атқаратын қызметтер
реттігін көрсеткен. Мұнда ұйымдардың қаржылық және бухгалтерлік
бақылаулары төменгі деңгейде болғандықтан, міндетті ішкі аудит бабы
қабылданып, 1986 жылы 21000 ішкі аудиторлық ұйымдар мен 32000 ішкі
аудиторлар болыпты.
Қытай үкіметі бухгалтерлер арасында СРА-дің(қоғамдық дипломатталған
бухгалтерлер) көбеюін қолдайды. СРА ұйымдарының көбеюі, көптеген
кәсіпорындардың ішкі бақылау жүйесін құруға, қызметкерлерді дайындауға және
бухгалтерлік кітапты жүргізуге көмектесіп, аудиторлық басқармамен
тексерілмейтін кәсіпорындарға, бақылауды күшейтуге септігін тигізеді. СРА-
дің дамуына өз үлесін қосу үшін Қытай үкіметі СРА атағын алуға болатын
белгілі бір шарттарды бекітіп, жаңа емтихан енгізілді және олар үкіметтік
органдарға тексеру жүргізуге мүмкіндік алады.
1984 – 1986 жылдар аралығында аудиторлық әкімшілік тексеру
тәжірибесінің аздығына қарамастан, көптеген қателерді, салық төлемеушілікті
және тағы да басқаларын тауып, қатер соммасы 4,3 млрд. юань деп белгілеген.
1986 жылы аудиторлық әкімшілікте 3000 бөлімшеде қызмет ететін 34000 адам
тіркелген.
Тәртіпті нығайту үшін 1986 жылы жаңа ереже қабылданды. Ол бойынша:
барлық ұйым басшылары аудиторлық әкімшілікпен тексеру жүргізілгенше өз
орнын тастауға болмайды - делінген.
Қытай мемлекетінің әлемдік экономикаға белсенді қатыса бастауы,
онда халықаралық кәсіби бухгалтер ұйымының құрылуына әкеп соқты.
Жапония. Ескі Жапонияда 1520 жылы есеп кітапшаларының жүргізілу
реттігі белгіленеді, Көптеген жапондықтар екі жақты жазбамен таныс
болғандықтарына қарамастан, 1854 жылға дейін тәжірибеге ешбір әсерін
тигізбеді. К.Нишикакаваның жазуы бойынша Жапонияға аудит бірнеше
мемлекеттерден импортталған. Оларға: Англия, АҚШ, Франция; Германия және
Ресей кіреді. Алғашқы екі мемлекеттен тиген әсер көбірек болған - дейді.
Алғашқы екі жақты жазу француз мамандарымен, 1865 жылы енгізілген.
1873 жылы француздықтарды есеп жүргізуде жапондықтар алмастырды.
Екінші дүние жүзілік соғыстан кейінгі, есеп пен аудиттің батыс
моделін қабылдау, сәтті іс болмады.
Екі жақты жазудың Европалық стилі жапондықтарға XIX ғасырға дейін
белгісіз болып, тек қана АҚШ-тың қысымымен бұл аралдық мемлекет XVII
ғасырдан, бері келе жатқан тұйық саясатынан арылды. Жапон мемлекетіне алғаш
екі жақты жазу , 1865 жылы Эдо кезеңінде көрсетілген. Тәжірибе жүзінде
Жапонияның Ұлттық банкінің қолдану әдісі белгіленгеннен кейін және қаржы
министрлігінің Ginko Boki Seiko (Банктегі бес әдіс) нормативтік құжаты
қабылданғаннан кейін басталды.
Алғашқы заңнамалық актілер ағылшындық үлгі бойынша жазылған.
Дегенмен, уақыт өте келе, американдық әсер күшее түсті.
Алғашқы екі жақты жазба туралы кітап, Жапонияда шыққан аудармалы
кітап болды. Оны аударған Юкичи Фукузава – Европалық түсініктегі бірінші
Жапониядық бухгалтер, жапон бухгалтериясының әкесі. 1886 жылы есеп тарихы
жайлы алғашқы кітап шығып, XIX ғасыр соңына 90-нан артық бухгалтерлік
кітаптар басылып, оның жартысынан көбісі ағылшын тілінен аударылған.
1878 жылы Токио мен Осакада қор биржалары ашылғаннан кейін,
акционерлік қоғамдар көбейе бастады. 1890 жылы Коммерциялық Кодекс
қабылданды. Ол бойынша акционерлік қоғамдар халықты активтері және
бухгалтерлік балансы туралы ақпараттармен қамтамасыз етуге міндетті болды.
Тап осы кезден бастап, Жапонияда бухгалтерлік есеп үлкен қарқынмен дами
бастады.
Бухгалтерлік қызметтің пайда болуына өзінің белгілі бір үлесін
қосқан, салық заңнамасы болды. 1896 жылы табыс салығы енгізіліп, жай
бухгалтерлерден басқа салық агенттері пайда болып, салық төлеу жөнінде
кеңес берумен айналысты. Сөйтіп, XIX ғасыр соңында Жапонияда
бухгалтерлердің екі категориясы қалыптасқан – бірі, қаржылық есеп берумен
айналысса, екіншісі, салық есебі жайлы кеңес берумен айналысты.
XX ғасырдың басында аудиті ең жоғары дамыған ел – Ұлыбритания
болғандықтан, жапондықтар солардың аудиторлық жүйесін тәжірибеге алады. Бұл
мәселе бойынша билігі ең жоғары Жапонияның ауыл шаруашылығы және сауда
министрлігі Ұлыбритания аудитін зерттеумен айналысты. Зерттеу нәтижесі 1909
жылы баспаға шығады. Сол уақыттарда Жапония бухгалтерлерін тіркеу туралы
заң қабылдануына іс - әрекеттер басталды. 1914 жылы осы заң проектісі
дайындалып, түсінбестіктер пайда болуына байланысты қабылданбайды. 8 рет
қарастырылуға жіберіліп, тек 13 жылдан кейін ғана қабылданды. Бұл заңның
бірнеше рет қабылданбай қою себебі, сол кездегі қоғамның аудиторларға деген
қарым – қатынасы. Көбісі бұл заңның қажеті жоқ деп ойлады. Тіркеу туралы
заң британдықтардың темірдей жүйесінен алынғандығына қарамастан,
көптеген өзгешеліктері мен кемшіліктері болды. Онда бухгалтерлерді
қорғайтын бірде – бір бөлім болмады. Бухгалтерлік есепті оқыған кез- келген
адам бухгалтерия маманы болып тіркелді. Дегенмен, кейін Жапония
бухгалтериясы үлкен қарқынмен дамып кетті.
XX ғасырдың 20-шы – 30-шы жылдары аралығында бухгалтерлер секілді өз
қызметтерін заңдастырғысы келген салық агенттер саны көбейді. Бұған сілтеме
болып, Екінші дүние жүзілік соғыс кезіндегі салықтардың көбейіп кетуі себеп
болды. Жапон үкіметінің салық реформалары жөніндегі салық саясатын жүзеге
асыру мақсатында, 1942 жылы Салық агенттері жөніндегі заң қабылданды.
1948 жылы қабылданған Бағалы қағаздар және Қор рыногы заңында
инвесторлардың қызығушылығын қорғау мақсатында, қаржылық есеп туралы
ақпарат беріп, тәуелсіз аудиторлармен міндетті расталуы керек. Бұл заң
толығымен дерлік, АҚШ-тағы 1933 жылғы Бағалы қағаздар заңы және 1934
жылы қабылданған Қор биржасы заңын қайталаған.
Аудит жүйесін құрумен байланысты проблемалар пайда болды. Өйткені,
Жапонияда кәсіби аудиторлар болмады, ал тіркелген бухгалтерлер жаңа
заңнама негізінде жұмыс істеуге дайын болмады. Сондықтан 1948 жылы СРА
туралы заң қабылданды.
Жаңа заң бойынша тіркелген бухгалтерлерге көптеген талаптар қойылды.
Арнайы емтихан сұрақтары дайындалып, оларға аудиторлық тексеруді жасай білу
және батыс бухгалтерлік есеп принциптерін білу міндет болды.
Жапонияның салық жүйесін реформалау үшін, 1949 жылы Колумбиялық
университеттен профессор Карл С. Шоуптың басшылығымен бір топ эксперттер
келді. Шоуптың тобының ұсынуымен, тікелей салыққа негізделген озық салық
салу жүйесі Жапонияда қазіргі күнге дейін қолданылып келеді. Шоуп салық
агенттерінің квалификациясы төмен болғандықтан, бұрынғы жүйені алып тастап,
1951 жылы Қоғамдық дипломатталған салық бухгалтерлерізаңы қабылданды. Бұл
заң қазіргі күнге дейін өз күшін жойған жоқ.
Сөйтіп, сол кездерде дипломатталған бухгалтерлердің екі түрі
қалыптасты – бірі, бухгалтерлік және аудиторлық қызмет атқарған болса,
екіншісі, салық бухгалтерлерін біріктірген.
Екінші дүние жүзілік соғыс біткенге дейін қаржылық есеппен
ақпараттандыру және тәуелсіз аудиторлық жүргізілмеген. Жапонияның бүкіл
экономикасы дзайбацумен бақыланып, ол құлдырағаннан кейін орны бос қалды.
Аудиторлық тексеру жүргізілмеу себебі, квалификацияланған мамамандар
жоқтығы болды. Аудиторлық тексерулер тек қор биржасында тіркелген
ұйымдарда, Бағалы қағаздар және қор рыногы заңына сәйкес жүзеге
асырылған. Орташа және кіші кәсіпорындарда тексерулерді ішкі аудиторлар
жүзеге асырды. Кей аудиторлар бір орында өмір бойы жұмыс істеп,
бухгалтерлік есеп жайлы білімдері аз болып, объективті көзқарастар білдіре
алмаған.
Сөйтіп, XX ғасырдың 40-шы жылдарына дейінгі Жапониядағы аудиторлық
тексеру деңгейі өте төмен болып, нәтиже бермеді. Жақсы бухгалтерлік есепке
қарамастан, аудиторлық тексеру деңгейі төмен болуы, ауадай қажет шет ел
инвестициясының келуі үлкен сұрақ алдында тұрды. Ақырында, соғыстан кейінгі
алғашқы жылдары аудиторлық тексерулерді дипломатталған бухгалтерлер жүзеге
асырды.
Аудиторлық тексерулерді кей кездерде бірнеше аудиторлар бірігіп
жүргізген. Бірақ, ұйымдар келісімге СРА сертификаты бар тек бір ғана
аудитормен отыруды жөн көрді. Әрине бір ғана аудитор үлкен кәсіпорынды
толығымен және кешенді тексеру жүргізуге мұршасы да, күші де жетпейтін,
бірақ жалақысының соншалықты жоғары болуы, ол аудиторлар клиенттерінен
айырылып қалғысы келмеді. Сондықтан бұл кәсіпорындардағы аудиторлардың
тәуелсіздігі күмән келтіретін. Мак Киннон өз еңбегінде: Жапондықтардың
мәдениеттік және менталитеттік мінездерінің қиындықтарына сәйкес,
тәуелсіздік мәселесі қиын мәселелердің бірі болды - деген екен.
Жапонияда толық және ауқымды аудит енгізілгенге дейін ұзақ уақыт
өтті. Ол тек қана 1957 жылы жүзеге асырылды.
2.2 Шығыс Европадағы аудиттің пайда болуы мен дамуы
Польша. Шығыс Еропа елдерінде бақылау – ревизорлық қызметке үлкен мән
береді. Польшада да нарықтық экономикаға өту кезінде аудиторлық мамандар
тапшылығына ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz