Қазақстан жеріндегі монета соғу ісінің тарихы
Кіріспе
Қазақстан жеріндегі монета соғу ісінің тарихы
1.1 Ерте дәуірдегі ақша соғу ісінің дамуы
1. 2 Орта ғасырлық дәуірдегі монета жасау ісінің дамуы
1. 3 Кеңес дәуірі мен тәуелсіз Қазақстан кезіндегі ақша реформалары
ҚР Мемлекеттік орталық музей қорындағы монеталардың сақталуы
2.1 Музей қорында монеталардың сақталу тәсілдері
2. 2 Нумизматикалық материалдардың экспозицияда сақтау ерекшеліктері
2. 3 Нумизматикалық материалдарға реставрация және консервация жасау әдістері
Қазақстан жеріндегі монета соғу ісінің тарихы
1.1 Ерте дәуірдегі ақша соғу ісінің дамуы
1. 2 Орта ғасырлық дәуірдегі монета жасау ісінің дамуы
1. 3 Кеңес дәуірі мен тәуелсіз Қазақстан кезіндегі ақша реформалары
ҚР Мемлекеттік орталық музей қорындағы монеталардың сақталуы
2.1 Музей қорында монеталардың сақталу тәсілдері
2. 2 Нумизматикалық материалдардың экспозицияда сақтау ерекшеліктері
2. 3 Нумизматикалық материалдарға реставрация және консервация жасау әдістері
Тақырыптың өзектілігі. Қазақстан тәуелсіз мемлекетке айналғалы өз тарихымыздың зерттеулер саны жыл сайын еселеніп, артып келе жатқаны анық. Осы құбылысқа қарап, сандық мәнге ие болғанымен, көп жағдайда сапалық мазмұны кем түсіп отырған зерттеулер тізбегі тарих ғылымын дамытуда деп айту негізсіз болар еді.
Қай халықтың болмасын өзге жұртқа ұқсамайтын бөлек болмыс-бітімін даралап, өзіндік тағдырын айқындайтын басты белгісі - мәдениет. Осыған орай, бүгінгі таңда мәдениет саласында мемлекет тарапынан атқарылып жатқан "Мәдени мұра" бағдарламасы аясында біраз жұмыстар да атқарылып, өз жалғасын таппақ.
Кез келген халықтың көне замандардан бері қалыптасқан өмір салты, материалдық және рухани мұралар жасау машығы, дәстүр тағылымдары - сол халықтың бастан өткерген ғұмыр жолының айғағы. Ал халық мұраларын таныстыратын, оның материалдық және рухани тарихи мұраларын жұртшылыққа көрсетіп, насихаттау қызметін атқаратын ғылыми мекеме - музей. Осы тұрғыда Елбасы Н.Ә.Назарбаев "… Егемен еліміздің мәдени өмірінде музейлердің орны айрықша. Тарихымызды терең зерттеп оның тәжрибесінен тағлым алу - Қазақстанда патриотизм қалыптастырудың, Отанның лайықты азаматтарын тәрбиелеудің басты шарттарының бірі…" деп, музейлерге мемлекеттік көлемде назар аударылып отырғандығы бәрімізге мәлім бұл сала бойынша атқарылып жатқан игі істерге ҚР ОММ - нің музейлік деректану және қол жазба бөлімі өз үлесін қосуда.
Бұл бөлім ҚР ОММ - нде тұңғыш рет 1999 жылы құрылып, өз қызметін жалғастыруда. Бүгінгі таңда бөлімде жеті қызметкер атап айтқанда, бөлім меңгерушісі, екі ғылыми қызметкер, екі жоғары дәрежелі қор сақтаушы, екі кітапханашы қызмет атқарады. Бөлім қызметкерлері "Қазақ тарихына байланысты архивтік деректі құжаттардың деректанулық зерттеулері" атты көп жылғы іргелі ғылыми зеттеу жұмыстарын жүргізіп келеді. Онда сирек кездесетін қолжазбалар, басылымдар, нумизматика, эпиграфика, сфрагистика, геральдика, банистика салалары бойынша қордағы және шетел архив музейлеріндегі көрнектер археологиялық дерект танулық айғақтарды қарастырып, зеттеп ғылыми айналымға енгізуге ат салысуда. Осы бөлімнің қорында көп зерттеуді қажет ететін жәдігердің бірі - монеталар.
Монеталарды зерттейтін ғылым нумизматика деп аталады - (грек тілінен аударғанда nomos - "заң, құқық" numіsma - "заңды төлем құралдары немесе ақша тиын" деген мағынаны білдіреді).
Нумизматика тарих, археология, саяси экономия, өнертану, тіл білімі мен басқа да ғылымдар проблемаларын шешу үшін маңызды материал береді.
Нумизматикадағы зерттеулердің аса маңызды методына ежелгі заманғы сауда жолдарын анықтау мақсатын көздеп, табылған көмбелер мен кейбір монеталардың топограграфиясын жасау, кейбір монета типтерінің кімге жататындығын анықтау, белгілі бір мемлекет монеталарының таралу дәрежесін анықтау, монеталардың, олардың техникалық ескерткіштерін, штемпельдерін салыстыру жолымен анықтау жатады.
Қай халықтың болмасын өзге жұртқа ұқсамайтын бөлек болмыс-бітімін даралап, өзіндік тағдырын айқындайтын басты белгісі - мәдениет. Осыған орай, бүгінгі таңда мәдениет саласында мемлекет тарапынан атқарылып жатқан "Мәдени мұра" бағдарламасы аясында біраз жұмыстар да атқарылып, өз жалғасын таппақ.
Кез келген халықтың көне замандардан бері қалыптасқан өмір салты, материалдық және рухани мұралар жасау машығы, дәстүр тағылымдары - сол халықтың бастан өткерген ғұмыр жолының айғағы. Ал халық мұраларын таныстыратын, оның материалдық және рухани тарихи мұраларын жұртшылыққа көрсетіп, насихаттау қызметін атқаратын ғылыми мекеме - музей. Осы тұрғыда Елбасы Н.Ә.Назарбаев "… Егемен еліміздің мәдени өмірінде музейлердің орны айрықша. Тарихымызды терең зерттеп оның тәжрибесінен тағлым алу - Қазақстанда патриотизм қалыптастырудың, Отанның лайықты азаматтарын тәрбиелеудің басты шарттарының бірі…" деп, музейлерге мемлекеттік көлемде назар аударылып отырғандығы бәрімізге мәлім бұл сала бойынша атқарылып жатқан игі істерге ҚР ОММ - нің музейлік деректану және қол жазба бөлімі өз үлесін қосуда.
Бұл бөлім ҚР ОММ - нде тұңғыш рет 1999 жылы құрылып, өз қызметін жалғастыруда. Бүгінгі таңда бөлімде жеті қызметкер атап айтқанда, бөлім меңгерушісі, екі ғылыми қызметкер, екі жоғары дәрежелі қор сақтаушы, екі кітапханашы қызмет атқарады. Бөлім қызметкерлері "Қазақ тарихына байланысты архивтік деректі құжаттардың деректанулық зерттеулері" атты көп жылғы іргелі ғылыми зеттеу жұмыстарын жүргізіп келеді. Онда сирек кездесетін қолжазбалар, басылымдар, нумизматика, эпиграфика, сфрагистика, геральдика, банистика салалары бойынша қордағы және шетел архив музейлеріндегі көрнектер археологиялық дерект танулық айғақтарды қарастырып, зеттеп ғылыми айналымға енгізуге ат салысуда. Осы бөлімнің қорында көп зерттеуді қажет ететін жәдігердің бірі - монеталар.
Монеталарды зерттейтін ғылым нумизматика деп аталады - (грек тілінен аударғанда nomos - "заң, құқық" numіsma - "заңды төлем құралдары немесе ақша тиын" деген мағынаны білдіреді).
Нумизматика тарих, археология, саяси экономия, өнертану, тіл білімі мен басқа да ғылымдар проблемаларын шешу үшін маңызды материал береді.
Нумизматикадағы зерттеулердің аса маңызды методына ежелгі заманғы сауда жолдарын анықтау мақсатын көздеп, табылған көмбелер мен кейбір монеталардың топограграфиясын жасау, кейбір монета типтерінің кімге жататындығын анықтау, белгілі бір мемлекет монеталарының таралу дәрежесін анықтау, монеталардың, олардың техникалық ескерткіштерін, штемпельдерін салыстыру жолымен анықтау жатады.
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Қазақстан тәуелсіз мемлекетке айналғалы өз
тарихымыздың зерттеулер саны жыл сайын еселеніп, артып келе жатқаны анық.
Осы құбылысқа қарап, сандық мәнге ие болғанымен, көп жағдайда сапалық
мазмұны кем түсіп отырған зерттеулер тізбегі тарих ғылымын дамытуда деп
айту негізсіз болар еді.
Қай халықтың болмасын өзге жұртқа ұқсамайтын бөлек болмыс-бітімін
даралап, өзіндік тағдырын айқындайтын басты белгісі - мәдениет. Осыған
орай, бүгінгі таңда мәдениет саласында мемлекет тарапынан атқарылып жатқан
"Мәдени мұра" бағдарламасы аясында біраз жұмыстар да атқарылып, өз жалғасын
таппақ.
Кез келген халықтың көне замандардан бері қалыптасқан өмір салты,
материалдық және рухани мұралар жасау машығы, дәстүр тағылымдары - сол
халықтың бастан өткерген ғұмыр жолының айғағы. Ал халық мұраларын
таныстыратын, оның материалдық және рухани тарихи мұраларын жұртшылыққа
көрсетіп, насихаттау қызметін атқаратын ғылыми мекеме - музей. Осы тұрғыда
Елбасы Н.Ә.Назарбаев "... Егемен еліміздің мәдени өмірінде музейлердің орны
айрықша. Тарихымызды терең зерттеп оның тәжрибесінен тағлым алу -
Қазақстанда патриотизм қалыптастырудың, Отанның лайықты азаматтарын
тәрбиелеудің басты шарттарының бірі..." деп, музейлерге мемлекеттік көлемде
назар аударылып отырғандығы бәрімізге мәлім бұл сала бойынша атқарылып
жатқан игі істерге ҚР ОММ - нің музейлік деректану және қол жазба бөлімі
өз үлесін қосуда.
Бұл бөлім ҚР ОММ - нде тұңғыш рет 1999 жылы құрылып, өз қызметін
жалғастыруда. Бүгінгі таңда бөлімде жеті қызметкер атап айтқанда, бөлім
меңгерушісі, екі ғылыми қызметкер, екі жоғары дәрежелі қор сақтаушы, екі
кітапханашы қызмет атқарады. Бөлім қызметкерлері "Қазақ тарихына байланысты
архивтік деректі құжаттардың деректанулық зерттеулері" атты көп жылғы
іргелі ғылыми зеттеу жұмыстарын жүргізіп келеді. Онда сирек кездесетін
қолжазбалар, басылымдар, нумизматика, эпиграфика, сфрагистика, геральдика,
банистика салалары бойынша қордағы және шетел архив музейлеріндегі
көрнектер археологиялық дерект танулық айғақтарды қарастырып, зеттеп ғылыми
айналымға енгізуге ат салысуда. Осы бөлімнің қорында көп зерттеуді қажет
ететін жәдігердің бірі - монеталар.
Монеталарды зерттейтін ғылым нумизматика деп аталады - (грек тілінен
аударғанда nomos - "заң, құқық" numіsma - "заңды төлем құралдары немесе
ақша тиын" деген мағынаны білдіреді).
Нумизматика тарих, археология, саяси экономия, өнертану, тіл білімі
мен басқа да ғылымдар проблемаларын шешу үшін маңызды материал береді.
Нумизматикадағы зерттеулердің аса маңызды методына ежелгі заманғы
сауда жолдарын анықтау мақсатын көздеп, табылған көмбелер мен кейбір
монеталардың топограграфиясын жасау, кейбір монета типтерінің кімге
жататындығын анықтау, белгілі бір мемлекет монеталарының таралу дәрежесін
анықтау, монеталардың, олардың техникалық ескерткіштерін, штемпельдерін
салыстыру жолымен анықтау жатады.
Басқа ғылымдар сияқты нумизматиканың да өз терминологиясы бар: аверс
- монетаның бет жағы (әдетте гербтің бейнесі немесе монетаны шығарған
мемлекеттің билеушісінің портреті); реверс - монетаның кері жағы, гурт-
өңделген шеті (қабырғасы); монета өңірі - монетаның бет және кері
жақтарының сырты, легенда- монета үстіндегі жазу, номинал- монетаның
белгіленген құны, лигатура - күміс, алтын және платина монеталарының жалпы
салмағына пайыздық қатынаста алынған қымбат емес металл қоспасы, монета
кірісі - монета номиналы және оны даярлап шығару құнының арасындағы айырым,
монета стопасы- монетадағы металдың салмағы және сол металдың товар
ретіндегі белгілі бір салмағының арасындағы қатыс (ол монеталардың
номиналына және қымбат бағалы металдың товар ретіндегі құнына байланысты);
монетаның бұзылуы - номиналы сақтала отырып монетадағы металл санынының
азаюы, монета типі - монетаның сыртқы деректерінің жиынтығы.
ҚР ОММ-і Орталық Азия көлемінде ең ірі музейлердің бірі болып
саналады оның қорында жалпы 250 мыңнан астам экспанаттар сақтаулы. Ондағы
нумизматикалық материалдардың саны 34 мыңнан астам бірлік. Мұнда алтын,
күміс, мыс, қола және қағаз ақшаның түрлі түпнұсқалары жатады. Айрықша
ақшалар санатында рим, кушан, қарахандық, түргеш, ресей алтын ақшалары
жатады.
ҚР ОММ-нде 2007 жылы наурыздың 30-күні "Сарайшық тиындары" атты
көрменің ашылу рәсімі өтті.
Көрмеде Атырау қаласынан 50 шақырымдағы Жайық өзені бойында
орналасқан Сарайшық қалашығынан жиналған тиындар қойылды. Көрмеде ХХ
ғасырдың 80-жылдарынан бері қала аумағында, негізінен ҚР БжҒМ Ә.Қ.Марғұлан
атындағы Археология Институтының З.Самашев жетекшілік еткен Батыс-Қазақстан
археологиялық экспедициясының қазба зерттеулері барысында қордаланған
кұміс, мыс тиындар коллекциясы, археологиялық зат бұйымдар, фотосуреттер
және т.б. 120-дан астам экспонаттар қойылған.
Сарайшықтың нумизматикалық кешені ХІІІ-XVІ ғасырлардағы Жошы
ұлысының, кейін оның орнында бой көтерген әртүрлі мемлекеттердің саяси,
экономикалық және тарихи-мәдени үрдістерін зерттеуде маңызды деректер.
Сарайшықтың нумизматикалық кешені Жошы ұлысы және басқа да мемлекеттердің
Сарай, Сарай әл-Жадид, Сарай әл-Махрус, Үкек, Гүлістан, Бұлғар, Қырым,
Азақ, Сығанақ, Самарқант, Хорезм, Орды, Тебриз, Қажы Тархан, Сарайшық және
т.б. 25 қаласының тиын соғатын орындарында шыққан өнімдер. Олардың ішінде,
Сарайшықтың өзінде соғылып шыққан тиындары бар.
Зерттеу жұмысы. Қазақстандық нумизматика саласы бойынша кенжелеп
қалғанына қарамастан, оның ғылыми негізді дамуы ХХ ғасырдың 70 жылдары
қалана бастаған. Мұның себебі, Қазақстандық архиологиялық зерттеулердің
қазба нәтижелеріне тікелей байланысты болып келеді. Әсіресе, Отырар,
Түркістан және т.б. қалаларында жүргізілген көп жылғы археологиялық қазба
зерттеулері барысында қордаланған нумизматикалық бай материалдары аталмыш
ғылым саласының зерттеулерін жандандыра түсті. Осы орайда Х.Ф.Френ,
А.К.Марков, М.Е.Массон, Е.А.Давидович, Г.А.Федорова - Давидова,
А.Х.Марғұлан, К.М.Байпақов, В.Н.Настич, Р.З.Бурнашева, Б.Д.Кочнева,
З.Самашев Н.Базылхан және т.б. ғалымдардың зерттеулерін атап өткен абзал.
Қазақстан нумизматика саласында жазылған зерттеулердің көлемі
саусақпен санарлықтай, дегенмен осы салаға байланысты азда болса ғылыми
жұмыстармен мақалаларды кездестіруімізге болады.
Қазақстанның әр түрлі ортағасырлық қалалары мен қоныстарынан
табылған нумизматикалық материалдар көпке дейін ғылыми айналымға
енгізілмей, оларды сол замандарда болған саяси -әлеуметтік, әсіресе
экономикалық құбылыстарды зерттеуде маңызды деректемелер ретінде пайдалану
тиісті деңгейде жүзеге асырылмай келді. Дегенмен, 2006 жылы Қазақстан
нумизматикасында үлкен бір серпіліс болып, бірден үш моногафиялық еңбек
жарық көрді. Соның ішінде 1989 жылдан бастап Сарайшық қаласының орнында
З.Самашев басқарған Батыс-Қазақстандық археологиялық экспидициясы
жүргізілген тұрақты зерттеулері нәтижесінде нумизматикалық материалдар
жинақталып, оның негізгі ғылыми нәтижелері "Сарайшық тиындары" аты арнаулы
монография болып жарық көрді.
Рябцевич В.Н. "О чем рассказывают монеты" деген көлемді зерттеуінде
"нумизматика" ғылымының шығу тарихына тоқталып, жалпы монетаны ішкі саяси
қатынастарда кеңінен пайдаланғанын нақтылап жазған. Еңбектің негізгі
бөлімінде ақшаның шығуы, олардың қоғамдағы ролі, монета өндірісінің
техникасының салыстыра отырып талдаған. Монеталарды қолданысына қарай,
материалы, көлеміне, типіне байланысты сыныптап көрсеткен.
Фортинский С.П. "Описание советских монет" атты еңбегінде 1921 жыл
мен 1952 жылдар аралығындағы совет монеталарының ерекшеліктерін сипаттап
жазған. Онда монеталарды лауазымды тұлғалардың есімдері бойынша, монетаның
деректердегі қолданысы, монеталардың көлемі, тарихи құжаттарға басылған
монеталардың тіркелген жері, күні, анықталып, олардың ерекшеліктері
қарастырылған.
Федоров - Давыдов Г.А. "Монеты рассказывают" атты еңбегінде тарихи
қосалқы пәндердің даму тарихына тоқтала келіп, көптеген мөлшердегі
монеталарды зеттеп, олардың бөлінуі мен таралу жолдарын, сонымен қатар
нумизматикалық зерттеулердің методикасы туралы толығымен сипаттап жазады.
Спасский И.Г. "Русская монетная система" атты еңбегінде І Павел
тұсында шығарылған монеталарда Росей гербі жоқ болып шыққан. Ол төрт "П"
әріпінен құрастырылған крест тәрізді монограммамен алмастырылған, мұндай
монеталарда портрет орнына тамплиер рыцары орденінің дивизі, библия нақыл
сөзі "Не нам, не нам, а имени твоему" (да будет хвала) деген сөздер
жазылғандығын айта келіп, ХІХ ғасырдағы орыс манеталарының техникалық
сипаттамасы, сондай - ақ ерекше сериялар, ескерткіш сомдар, реформалар және
осы уақыттың ішіндегі шығарылған басқа да ерекше (айырым белгілері) туралы
жазылған.
Жұмыстың мақсаты мен міндеті. Зерттеуіміздің мақсаты монета
ғылымының қалыптасу тарихын, бүгінгі күнде қазақ тарихына қатысты ҚР ОММ
қорындағы монеталардың зерттелу деңгейін, және қолданыстағы орнын анықтау
барысында Қазақстан жеріндегі монета соғу ісінің дамуы мен ақшаның пайда
болуын қарасырамыз. Сондықтан да осы мәселелерді шешу барысында мынадай
міндеттерді назарға алдым:
- Қазақстандағы нумизматика ғылымының қалыптасу тарихының зерттелу
деңгейін анықтау;
- ҚР ОММ қорындағы монеталардың жинақталу тарихын зерттеу;
- Қазақстан жеріндегі монета соғу ісінің даму тарихын зерттеу;
- ҚР ОММ қорындағы монеталарды сыныптау, жүйелеу;
- Монеталардың музей экспозициясында сақталу, қорғалу деңгейін анықтау;
Тақырыптың дерек көзі. Жұмысты жазу барысында пайдаланған деректер:
ҚР ОММ қорындағы монеталар, және құжаттардағы монеталардың түрлері,
музейдегі түсім кітаптары, инвентарлық карточкалар, монеталар аңызы, ғылыми
зерттеулер мен музей меңгеруші қызметкерлерінің жинақтары, музейдің архив
материалдары, экспидиция материалдары
Диплом жұмысының хронологиялық шеңбері. Зерттеудің хронологиясы мен
ауқымдық шеңбері б.з. І- V ғасырлар мен 1991 – бүгінге дейінгі аралықты
қамтиды.
Зерттеу жұмысының жаңалығы. Музей қорында монеталар алғаш рет музей
жәдігері ретінде ғылыми зерттеу жұмысының нысаны болып отыр. Музей
қорындағы монеталар толық сипатталып, талданып, жүйеленуі мен және
сыныпталуы айқындалды.
Зерттеу жұмысының теориялық және методологиялық негізі ретінде
обьективтілік, жүйелілік принциптері, тарихилық, тарих және әлеуметтік
ғылымдарының негізгі теориялық тұжырымдамалары басшылыққа алынды. Зерттеу
жұмысын жазудың методологиялық негізі мен әдістеріне жалпы ғылыми
зерттеудің музейтанулық ғылыми тәсілі басшылыққа алынды.
Диплом жұмысының құрылымы. Зерттеу жұмысы кіріспеден, үш тараудан
әрқайсысы екі тармақшадан тұратын, қорытындыдан, пайдаланған әдебиеттер
тізімі мен қосымшадан тұрады.
Кіріспеде тақырыптың өзектілігі анықталып, зертеу мәселесі мен
тақырыпқа байланысты деректерге шолу жасалған.
Бірінші тарауда Қазақстан жеріндегі монета соғу ісінің дамуы мен
ақшаның пайда болуы қарастырылған.
Екінші тарауда ҚР ОММ- қорындағы монеталардың сипаттамасы
қарастырылған.
Үшінші тарауда Музейдегі монеталардың сақталу деңгейі
қарастырылған. Қорытындыда берілген жұмысының нәтижесі, ұсыныстар
тұжырымдамалар берілген. Қосымшада монеталардың суреттері мен кестелері
берілген.
Қазақстан жеріндегі монета соғу ісінің тарихы
1.1 Ерте дәуірдегі ақша соғу ісінің дамуы
Ақша жалпыға бірдей балама ретінде барлық басқа тауарлардың құнын
көрсететін ерекше тауар. Ақша барлық тауар өндірушілер, сатушылар,
тұтынушылар арасындағы экономикалық байланысты қамтамасыз етеді.
Б. з. II-V ғасырда қаңлылар шаруашылығының өсуіне байланысты қала
орталықтары қалыптасты. Осыған байланысты ішкі базардың құн төлеу қызметін
атқару үшін теңгелер соғып шығара бастады. Бұған дәлел қазіргі кезде
табылған салмақтары әр түрлі 1300-ден астам мыс теңгелер табылды. Негізгі
үлгісі – билеушінің портреті қырынан бейнеленген. Мұндай теңгелердің
табылған басты аймақтары Өзбекстандағы Ташкент алқабы.
Б. з. III ғасырда қаңлылардың ыдырауына байланысты осы елдің
территориясы болып қалды. Бұл дерек жөнінде В. М. Массон: Грек – Бактрия
билеушісі Евкрадиттің кейіннен қаңлылар теңгелерінің соғылуына ұқсас таңба
соғылған күміс теңгесін атап өткен 1, 16.
Ерте орта ғасырларда Отырар алқабында ақша айналымы болғандығын
Отырар төбе жұртын, Мардан-күйік, Құйрықтөбе қорымдарын қазғанда табылған
түрлі қола теңгелер дәлелдеп отыр.
Отырар алқабында да бірнеше түрдегі қола теңгелер шығарылды. Бұл
теңгелердің бет жағында шаршылы садақ және аяқтары бар, конус тәрізді
құрбан шалатын орын түріндегі, Х нысанды таңбалар сияқты белгілер
бейнеленген 2, 25.
Теңгелердің белді тайпалардың атақты адамдары шығартып оған өз
таңбаларын бастыратын. Таңба дегеніміз – ру атынан өзіндік идеограммасы,
оған қарап оның иесінің қай әулеттен екендігін, қай ру екендігінен
мәліметтер береді. Табылған мыс теңгенің бетінде төрт бұрыш және садақ
бейнеленген ру таңбасы бар. Бұл түркі билеушісінің белгісі екендігі
анықталды. Мұндай таңбалар түркеш таңбаларында кездеседі. Таңбалардың
ұқсастығы Сырдариядағы түркі билеушлері мен Жетісудағы атақты адамдардың
бір әулеттен тарағандығын көрсетеді.
Жергілікті теңгелердің Отырар жиынтығы Жетісудағыға қарағанда
неғұрлым ертеректе қалыптасқан. Алайда ол Жетісуда неғұрлым көп таралған.
Мұнда жүздеген теңге табылды. Ал Отырардан оншақтысы ғана табылған еді.
Жетісу теңгелері мейлінше алуан түрлі: мұнда түркештер теңгелерінің
алтауын тухустар теңгесінің төрт түрін, құны әр түрлі бір тектес
даналардан тұратын бірнеше сериясы айналысқа түскен.
Отырар жиынтығына кіретін теңгелер Сырдарияның орта ағысындағы
қалалардан ғана табылса, Жетісудің түркеш теңгелері Отырарда, Шашта,
Ферғанада, Соғдыда, Батыс Сібірде, Шығыс Түркістанда кездестірілді.
Алғашқылары аймақтық ауқымдағы ақша бөлінісі болса, Жетісу теңгелері
аумақаралық ауқымдағы ақша бөлінісі болған. Бұдан Жетісуға қарағанда,
Отырар алқабынан халықаралық және аумақаралық ауқымдағы ақша бөлінісі
болған. Бұдан Жетісуға қарағанда, Отырар алқабынан халықаралық және
аумақаралық саудада пайдаланылған шетелдік теңгелер әлдеқайда көп табылды.
567 жылы Иштеми-қаған сауда ісін Иранға екі рет елші жіберуі
кездейсоқ емес, бірақ елшілік табысқа жеткізбеді. Осыдан кейін қаған
Византияға да елшілік жіберді. Бұл елшілік сәтті аяқталды. Екі мемлекеттің
арасында сауда-саттық, ел-аралық қарым-қатынастың дами бастағанын көруге
болады 3, 47.
VI-VIII ғасырларда Оңтүстік Қазақстан мен Жетісу өңірлерінде жаппай
өз теңгелерін соғу басталды, олардың бір бөлігі халықаралық, аймақаралық
саудада қолданылса, екінші бөлігі жергілікті саудада қолданылды.
VIII ғасырдың аяғы IX ғасырдың басы Саманидтер кезіндегі теңгелер
араб жазуымен ерекшеленеді. Ол теңгелердің бетінде мемлекет билеушінің
мүсіні берілген. Бүл кезеңдегі нумизматикалық әдебиеттерде Бухархудаттар
немесе қара дирхемдер деген атау кездеседі. Зерттеуші М. Е. Массон қара
дерхем туралы шетел, орыс ғалымдарының пікірлеріне шолу жасай келіп оны
үш кезеңге бөледі.
Бірінші кезеңі Махди Халифтің (775-785 ж.ж.) билік құрған жылдары.
Екінші кезеңі 792 ж. өте жоғарғы сапамен соғылған алтын металл, оның
ішінде күміс дирхемдері мен алтын динарлары.
Үшінші кезеңді ұзақ уақыт мыс дирхемдердің соғылуы деп бөлді. Қара
дирхем кезеңі XII ғасырдың ортасына дейін созылды 1, 185-187.
Саманидтер кезеңіндегі теңгелерді зерттеуде Е.А. Давидович үлкен
еңбек сіңірген.
Шу аңғарының қалаларында ақша мен сауда жасаудың дамығанын VII- VIII
ғасырларда шығарылған түркеш теңгелері дәлелдейді.
Жетісу теңгелерінің диаметрі 12 мм-ден 28 мм-ге дейін жететін,
ортасында шаршы тесігі бар мыстан құйылған дөңгелек болып келеді. Түркеш
теңгелері қаған атынан шығарылған, мұны оның сыртқы бетіндегі бір ғана
жазу көктегі түркеш қағанның ақшасы деген сөз дәлел.
VIII ғасыр Навакет қаласы Түркеш қағанатының астанасы болған. Осы
жерден 45 дана тиын жиынтығы табылған. Навакет қамалы (Қызылөзен қаласының
жұрты) қазған кезде осындай теңге табылды: Арслан – білге – қаған мырза.
Фан (Чаглан),- деп түсінік берілген.5,91-92.
Археологиялық қазбалардың деректеріне қарай отырып Навакет қаласы
сауда – саттық, ақша айналымының орталығы болғандығын көруге болады.6,
169.
IX –X ғасырларда Қазақстанның оңтүстігінде, осы аймақ Саманид
империясының құрамына кіргендіктен, негізінен саманидтік әміршілердің мыс
– фельстері шығарылды. Теңге сарайлары Отырарда (Фарабта) және Испиджабта
жұмыс істеді. Ақша айналысында негізгі жүкті дирхемдер – мусеяби,
мұхаммеди мен гитрби деген түрлері атқарды.7, 178-179
Монета соғу ісі,
ақша айналымын енгізу және оны белгілі бір қоғамда
төлем құралы ретінде пайдалану – сол қоғамның әлеуметтік – экономикалық
және саяси дамуының белгілі бір сатысында табысқа жеткенін көрсетеді.
Монетадағы белгілер мен жазулар арқылы мемлекетті басқару түрлерін,
патшаның ауысуын, әулет шежіресін, мемлекеттік төңкерістерді т.б.
анықтауға болады. Олар көбінесе саяси және қоғамдық өмір оқиғаларын,
соғыстар, жаулап алушы мемлекеттегі ішкі күрестер, мемлекеттік немесе діни
формаларды да көрсетеді. Қоғамның экономикасын, тарихын, қолөнерін,
техника және өнер тарихын зерттеуде нумизматика материалдарының маңызы
айрықша.
Көптеген халықтарда ішкі сауда-саттық жүргізу үшін ақша рөлін
айырбас құралы ретінде белгілі бір зат атқарғандығы баршамызға аян.
Белгілі миссионер, зерттеуші, археолог Н.П. Остроумов Археология
әуесқойларының Түркістан үйірмесінде 1901 жылғы 12 наурызда оқыған
Единицы ценности у первобытных народов атты ғылыми баяндамасында Орта
Азия халықтарының арасындағы ақша айналымының тарихына байланысты маңызды
мәліметтер береді. Ол ақша рөлін Африканың әр түрлі аймақтарында – тастар,
тасбақа қабығы, маржан моншақтар, піл сүйектері, темір, жез, латунь
кесектері, Канада аралдарында – түрлі-түсті шыны сынықтары, эмальданған
моншақтар, Америка үндістері арасында – ұлу қабықтары, Диджи аралдарында –
акула мен кашалот тістері атқарған деген сияқты т.б. мысалдарды ғылыми
деректермен негіздей отырып, 1893 жылы қаңлы тайпаларының мекені болған
Жетіасар қорғанынан табылған акула тістерін де осы жерді мекендеген
ертедегі тайпалар арасында айырбас құралы болуы мүмкін деген болжам
жасайды. Ежелгі дәуірлерде тиын соғылымы:
1- тиын соғып жасау әдісі: Тиын соғу қолмен атқарылатын. Әміршілер
мен билік иелерінің бұйрығымен арнайы қалып ( штемпель) дайындалады. Бұл
аса күрделі әрі жауапты іс. Тиын ақшалардың екі жағы болады. Яғни бет жағы
және артқы жағы. Сондықтан екі қалып дайындалатын. Арнайы дайындалған
осындай қалыппен алтын, күміс және мыс қоспалы металл дөңгелектерді немесе
пластинкаларды соғып тиын шығарылады. Сондықтан тиын жасаушылар тиын
қалыбын бірде толық, бірде жартылай соғу кемшін тұстары кездеседі.
2- тиын құйып жасау әдісі: Алтын, күміс және мыстан арнайы ерітінділер
дайындалады. Оны тиын теңгенің пішіні ойылып жасалған арнайы құйма қалыпқа
құю арқылы тиын жасалады.
Ақша тауар өндірісімен тауар айырбасының тарихи дамуы нәтижесінде
пайда болды. Алғашқы кезде бір еңбек өнімі екінші еңбек өніміне тікелей
айырбасталады. Кейінірек айырбас сауда дамуының барысында құнның жай
формасының орнына құнның толық және жайылыңқы формасы келді. Одан әрі
өндіріс пен айырбастың нәтижесінде тауарлар арасынан бір тауар бөлініп
шығып, басқа тауар осы тауарға айырбасталды. Сөйтіп құнның толық және
жайылыңқы формасы құнның жалпылық формасына орын берді. Құнның ең жоғарғы
ақша формасындағы жалпыға бірдей балама ролі бір тауардың еншісіне тиді,
яғни ерекше түрі ақша пайда болды. Осы кезде әр түрлі тайпалар мен халықтар
арасында ақша ретінде ішкі және сыртқы сауда саттықтың басты заттары болып
табылатын тауарлар бөлініп шықты. Ақша ролін кейбір халықтарда (гректер,
римдіктер, славяндар, моңғолдар т.б) мал ертедегі Русьте, Скандинавияда -
аң терісі, Қытайда - шэй, Абиссинияда - тұз атқарды.
Қазақстанда ішкі сауда саттық жүргізу үшін жалпыға бірдей балама
ретінде тоқты немесе саулық қой пайдаланылды. Бертін келе тауар өндірісі
мен тауар айырбасының дамуы және халықтар арасындағы қарым- қатынастың
ұлғаюы нәтижесінде ақша ролі түрлі металдарға ауыса бастады. Өйткені металл
(әсіресе алтын, күміс) өзінің табиғи қасиетінің арқасында ақша ролін
атқаруға өте қолайлы болды. Алтын мен күмістің жалпыға бірдей балама ролін
атқаруына байланысты құнның жалпылық формасы ақша формасымен айырбасталды.
Ол кез - келген тауарға айырбасталды.
Қазақ жерінде байырғы заманнан бері далалық көшпелі болмысына тән мал
тауар айырбастауы, сауда-ақша айналымын жүргізу секілді шаруашылық-
экономикалық қарым қатынастары өзіндік ерекше бітімінде қалыптасып келген.
Қазақстан тарихында сонау ежелгі дәуірден бастап ішкі-сыртқы сауда
қатынастарының, оның ішінде көне қалалардағы ақша айналымының алатын орны
ерекше. Әсіресе, Қазақ жерінде оңтүстік өңірінде ақша айналымы қарқынды
дамығандығын қазіргі археологиялық қазбалардан молынан табылған тиын
ақшалар растайды. Ежелгі дәуірден қалыптасқан шығыс пен батысты ұштастырған
жібек жол торабы Қазақстанның оңтүстік аумағын толығымен қамтыды, сондай-ақ
осы жол арқылы Орталық Азия елдерінің сауда-ақша қатынастары дәнекерлене
байланысып келді.
Жалпы ақшаның пайда болуы, ақша айналымының тарихы сонау ежелгі
замандардан бастау алады. Ол кездері теңіз каури қабыршақтары, металл
кесектер, құймалар, кола балта, қару жарақ, мал жәнс т.б. заттар ақша
орнына қолданылды, өздері өндірген өнімдерін екінші бір затқа алмасуы
арқылы бағалады. Азия, Африка, Мұхиттық елдерде теңіз қабыршағы ұзақ уақыт
ақша ретінде баланып қолданылды. Әсіресе ежелгі Қытай, Үндістан, Жапонияда
теңіз қауыршықтары ақшаның ерекше міндетін атқарған еді (Үндістандық каури
қабыршағы XI г. ҚР МОМ КП 12244 1-2 ). Уақыт өте келе адамдар алтын,
күміс, мыс сияқты түрлі түсті металдарды қорыта білудің нәтижесінде аталмыш
металдарды өзара тауарға балап алмасуьг кең етек жайды. Сөйтіп металл ақша
пайда болды, оның белгілі өлшемі, металдың қоспалық құрамы, салмағы т.б.
ерекшеліктері де ескерілді. Қолданыстық тұрғыдан дөңгелек пішінді металл
өте ыңғайлы болды. Жалпы дүние жүзі тарихында алғаш рет металл тиын
ақшаларды ежелгі Грецияда, атап айтқанда Лидия мен Эгине қалаларында б.з.б.
VПІ-ХІІ гасырларда соғып шығара бастаған.
Ежелгі грек аңызында Римдағы Капитолий төбесінде Юнона (тиын)
құдайының пұтханасы бар еді. Ел жұрт Юнона құдайды оның ақылы мен кеңдігіне
сай ақылшы, кеңесші ретінде құрмет тұтатын. Римдікдерге Пирр бастаған
жауынгерлерімен соғысқан кездерінде көмек көрсеткен Юнона болды. Пирр де
жеңіліске ұшырайды. Юнонаға деген шексіз алғысының белгісі ретінде оның
пүтханасына тиын соғатын орын салады. Сөйтіп алғашқы тиындарда Юнонаның
бейнесі соғылатын болды (Рим тиыны ҚР МОМ КП 7974 24).
Ежелгі Қытай мен Үндістанда ақшаның пайда болуы, даму тарихы ерекше,
жолы ала бөтен болды деуге келеді. Б.з.б. I мыңжылдықтарда Қытайда ерекше
бітімді шағын шақа ақшалар шығарылды. Бұл жайында қысқаша мынаны айтуға
болады: Ежелгі Қытайда тиындар әуелгі дөрекі
( каури қабыршағы, олардың қола көшірмелері, пышақша-ақша, кетпенше- ақша
т.б. алуан ) түрінен бастап б.з.б.IV-ІІІ ғасырдан б.з. XX ғасырдың басына
дейін өз формасын өзгертпей келген төртбұрыш тесікті дөңгелек құйма цянға
жетті ( В.А. Беляв ) ( Қытай тиыны. Цин патшалығы. ХУІП-ХХ ғ. Сяньфэн
дэуірі . 100 цян. С: 37,01 г. ҚР МОМ КП 4101, Қытай таяқша-ақшалары ҚР
МОМ КП ).
Қазақстанда ежелгі сақтар, үйсіндер, қаңлылар жэне ғұндар қолданған
немесе өздері шығарып тұрған нумизматикалық жәдігерлер әзірше табыла қойған
жоқ. Ғұндар пышақ іспетті тиындарды қолданғаны туралы деректер бар.
Дегенмен Рим, Парфия, Кушан, Қытай сияқты елдерімен экономикалық, мәдени
байланыстарда болған ежелгі көшпелілерде ақша қолданбады деп айтуға
болмас, тіпті сол елдердің ақшаларын пайдаланбағанын жоққа шығара
алмаймыз (Кушан тиыны тетрадрахма. Б.з. ПІ-І ғ. ҚР МОМ КП 243971).
Б.з.б. III ғасырдағы ғұндар ақша орнына күміс пышақты пайдалапып
келсе, б. з. I ғасырында салық есебіне алтын, күміс құймаларды алып
тұрған. Ақ ғұндар бір бетіне пехлеви, екінші бетіне эфталит жазуы бар
теңгелер (б. з. V - VI гасыры) жасап сауда айналымына кіргізген. Ежелгі
көшпенділердегі тауар айналымы айырбас ( мал, аң терісі, кен орындарында
қорытылған алтын, күміс, металл кесектері , сәндік т.б. заттар ) түрінде
өтті. Сақтарға қытай жібегі, ежелгі парсы кілемдері сатылып тұрды.
Көшпелілер мен отырықшы елдер арасында сауда-саттық қатынастары Ұлы жібек
жолы бойымен қарқынды дамыды.
Түрік қағандығы (V -ІХ ғ.) дәуірінде металл ақшалар жасалды, олар ұлан
байтақ жерде кең қолданыста болды. Түріктерде қытай, соғды, т.б. елдердің
тиындары да ішкі-сыртқы саудалар үшін теңгеріліп қолданды. Орталық Азияда
Түрік дәуірінің көне түрік жазуы бар бірнеше тиындары да табылып отыр. Ол
тиындарда ақча, бақыр деген атаулар кездеседі. Дәл осы кезеңдерде
соғдылықтар жібек жолы торабыныц дәнекері транзиттік сатушылары болды. Олар
Византия, Сасанид парсылар мен Қытай аралығындағы сауда-саттықты Түрік
империясының құзырында орындап келді (Византия тиыны. Б.з.б. У-Ш ғ. ҚРМОМ
КП 80761).
ІХ-Х ғасырларда Түргеш мемлекеті Жетісу алқабында билік жүргізген
кездерде алтын ақша, мыс тиындар соғылып ақша айналымына енгізіліп тұрды.
Түргеш билеушілерінң ордасы Суяб Ақбешім қалашықтарында тиын соғатын.
Соғдылықтардың VІ-VІІІ ғасырларда Жетісуге кіруіне байланысты түрік
билеушілерінің, түргеш әміршілерінің таңба-мөрлері және көне соғды курсив
жазулы мыс тиындар кең айналымға шығарылды.
Қазақ елі қазақ халқын құраған негізгі тайпалар баба түркілер Ұлы
Жібек жолында орналасқандықтан ақша жасау, оны айналымға енгізуді өмір
қажеттілігі деп тым ерте қолға алған. VІ-VІІІ ғасырда билеуші рулардың
таңбасы қашалған, ру рәмізін бейнелеген теңгелер құя бастаған. Сырдарияның
орта алабында өмір сүрген тайпалардың қола теңгелері, VІ-VIII ғасырдың 1-ші
жартысына дейінгі аралықта қолданылған.
Бұл теңгелерде Ашиде әулетінің рәмізі болған арыстан бейнеленген.
Мұндай теңгелерді Суяб, Тараз қалаларындағы арнаулы шеберханаларда құйған.
Сонымен қатар, Отырар маңындағы қалаларда да түрлі теңгелер жасалған.
Біріншісі, сәл ұмтылып, секіргелі түрған арыстан бейнеленген мыс теңгелер,
екінші бетінде садақ және шаршы түрінде түркілердің тайпалық таңбасы
(дүниенің төрт бұрышын мегзеген рәміз) бейнеленген. Екіншісі, үшбұрыш
таңбалы (түркінің ана әулетінің таңбасы) теңгелер. Мұнда Соғды жазуымен
жазылған сөздерді бедері өшкендіктен ғалымдар оқи алмай келеді. Бүлардың да
бір бетіне арыстан бейнесі салынған. Б.з. 704 -766 ж. Таразда құйылып,
айналымға енген теңгелердің бетінде Түргеш қаған теңгесі немесе Түркінің
көк ханының теңгесі деген анықтама жазулар бар. Бұл-тайпалық дәрежедегі
теңге емес, бүкіл мемлекет дәулетін, мүлкін, ел ырысын куәландыратын
кепілдеме. Осы сияқты VI-VIII ғ. аралығына жататын мыс, қола, күміс
теңгелер Суяб, Ақбешім қалаларында да шығарылып түрған. Х-ХІ ғасырлардағы
қалалар халықаралық және жергілікті сауданың орталығы болды. Қала мен
даланың арасындағы сауда қызу жүрді. Испиджаб, Иасы, Тараз және Баласағүн
қалаларында теңге сарайлары жұмыс жүргізді.VІ-VШ ғасырларда Оңтүстік
Қазақстандағы сауда жолында орналасқан ең ірі саяси-экономикалық орталықтың
бірі - ежелгі Отырар болды. Соның ішінде Тараз, Испиджаб теңгелері ел
экономикасында ерекше міндет атқарды.
1. 2 Орта ғасырлық дәуірдегі монета жасау ісінің дамуы
XII ғ-дың 2-жартысы XIII ғ-дың басында Отырарда шыққан Мүхаммед ибн
Текештің теңгелері Қазақстан жеріндегі сауда-саттықта ерекше міндет
атқарды. Ол дәуірдегі мыс, күміс, алтын ақшалар өзінің салмағы бойынша
алтынмен бағаланып, сауда айналымына енді.
Ұйғыр қағандығы дәуірінде де соғылып шығарылған еді. Ондай тиындарда
көне үйғыр жазуымен: Күл Білге Тәңірі ұйғұр Бөкүк қаған Ел тұтқан
жарлығымен соғылды ( 795 -808ж.) деп безендірілетін.
Қазақ жерінде түргештердің саудалық әрі жәрмеңкелік қалашықтары Суяб
пен Тараз сол дәуірлерде қарқынды өркендеді. Сонымен қатар Отырарда да мыс
тиындар соғылған деп айтуға болады. Ерте орта ғасырларда билік қүрған
тайпалардың атақты адамдары теңге шығартып, оған өз таңбаларын бастыратын.
ІХ-ХІ ғасырларда Қазақстан көлемінде соғды, саманид фельстері айналымга кең
таралды. Сол кезде күміс дирхемдері исмаили деп аталатыи. Оған қоса алтын
динар, күміс фулстерімен қатар бұқара - худаттық - мусейяби (ең жогары
қоспалы күміс), мухаммади (аз қоспалы күміс ), гитрифи (мыстан немесе
бағасыз металл) ақшалары, қытайлық т.б. тиындары ақша айналымында болды.
Зерттеушілер саманид дәуірінде жалған ақша соғу үрдісі басталды деп
топшылайды. Тіпті де ресми түрде ақшаны жалғандандыру (Е.А. Давидовичтің
пікірінше) шаралары болған. Атап айтқанда сырты нақты күміс ақша іспетті
мыстан жасалған жалған ақшалар мемлекет тарапынан шығарылатьн.
Сауда керуендері сауда-саттық міндетімен қоса рухани мүдделерді де
іске асырды. Оның айқын көрінісі де сол, мүсылман мәдениеті де кең етек
жайды, сауда тауар алмасу қарқынды жүрілді . Оған қоса арабграфикалық
жазулы алуан түрлі тиын теңгелерге міндетті түрде Құрандағы шаһада
(Алладан басқа құдай жоқ, Мұхамед оның елшісі) калимасы өрнектелді және
де сұлтан, мәлік, хан есімдері, таңбалары, соғылған тиын сарайы, хижра жылы
өрнектелді.
X ғасырдың ортасы XIII ғасырдың бас шені – бұл Қараханид
мемлекетінің құрылуы мен қызметінің кезеңі. XI ғасырда қалалардың жаппай
өркендеуімен, ақша айналысында аса зор қаражат тасқынын қажетсінетін тауар
өндірісі көлемдерінің және сауданың ұлғаюымен сипатталды. Экономиканың
өсуіне сәйкес күмістің жетіспеушілігінен дирхемдер, яғни беті күміспен
жалатылған мыс тиындар шығарыла бастайды. Ұсақ бөлшек сауданы мыс-фельстер
қамтамасыз етті. Алтын тиындар саудада даналап емес салмағына қарай,
әртүрлі шамада белсенді қатысты, яғни, тиын қажеттілік бойынша майда
кесектерге сындырылатын. Қазақстан аумағында осы мезгілде бірқатар тиын
сарайлары жұмыс істеді: Баласағұн, Ооду, Тараз, Барысхан, Испиджаб, Фараб
(Отырар) және Бұддықкент. Караханидтер теңгелерінің тарихын зерттеуде орыс
шығыстанушы ғалымдар: В.В. Радлов, В.Д. Бартольд, т.б. -болды.
XI ғасырдың 18-19 – шы жылдардың аяғында Мауренахрда дирхемнің санасы
күрт нашарлады. Оның құрамы 20 ℅-ке дейін құлдырады.
Археологиялық қазба жұмыстары кезінде Оңтүстік Қазақстан қалалары:
Отырар, Құйрық – төбе, Испиджаб, Тараз, Талғар, Ақ – төбе т.б. үлкен
көлемде XI – XII соғылған тиындар табылған. Қарахандар мемлекетінің
билеушілері Сүлеймен, Дауд, т.б. атынан шыққан тиындар Жетісудан, Ферғана,
Орта Азия елдерінен табылған. Тарихшы нумизматик Е.А. Давидович
еңбектерінде баяндалған.
Қарахандықтар әулеті ислам дінін ресми мемлекеттік хұзырында
қабылдады. Сауда ақша айналымдағы тиындары арабша - фулс, динар, дирхем
т.б. аталды.
Қарахандықтар мемлекетінде алтын, күміс, мыс тиындар соғылып жатты,
әсіресе оңтүстік Қазақстан мен Жетісу өңірінде ақша айналымы бұрыңғыдан да
мазмұнды қолданылды. Ішкі нарықта айырбас ақша ретінде адли (медная
фельс) тиыны мол болды. Жалпы қарахандықтарда 450-575 жылы дәрежелік
қоспалы алтын тиынды 2,7 - 6 грамм салмақпен соғып шығарып қолданды.
Осы кезеңдерде алтын тиын соғылып жатты, алайда ол тұрақты түрде ақша
айналымында болмады, алтын тиындар салмақтау арқылы ғана өлшенетін.
Мәселен Қарахандықтарда алтын мен күмістің арақатынасы 1: 8 болды, яғии
5 грамм алтын 40 грамм күміске баланды. ХІ-ХІІІ гасырларда Отырар,
Испиджаб, Самарқанд, Тараз, Бухара, Термез, Хоженд, Хорезм тиын соғатын
орьнда алтын, күміс тиын соғу үрдісі күшейді.
XI ғасырда Орта Азияда күміс тапшылығы ерекше байқалды. Оған күмісті
сыртқа тасуы, күміс қорының азаюуы себеп болды. Сөйтіп күміс дағдарысы
ксзсңі екі жүздсй жылға созылды. Күмісті шақалап соғу тоқтатылды, оның ақша
айналымьндағы міндетін алтын, мыс тағы басқа да бағасыз металлдар атқарды.
Мыс тиындар тезарада өшіп кететіндей өте жұқа күміспен қапталып соғылып
жатты. Сонымен бірге алтын динарлар негізгі ақша ретінде қолданылды және
ұсақ айырбастық айналым үшін алтындарды бөлшектей теңгеру басталды.
Х-ХІІ ғасырларда Жібек жолының маңызы басым болды. Жібек жолының қазақ
жеріндегі бөлігі Газгирден басталып, Испиджабқа, Таразға, Құланға, Науакет,
Баласағұн қалалары және Бедел, Ақсу асулары арқылы өтіп, Шығыс Түркістанға
жалғасқан. Жібек жолы алғашында қытай жібегін Батыс елдеріне шығаруға
қызмет етті. Сонымен қатар бұл жолмен Рим, Византия, Индия, Иран, Араб
халифатынан, ал кейінірек Еуропа мен Русьтан сол елдерде өндірілетін
тауарлар да тасымалданды. Олардың ішінде мирра мен ладан (хош иісті
қарашайырлар) да, жасмин суы мен амбра да, кілемдер мен маталар, бояғыш
және минерал шикізаттары да, алмаздар мен асыл шақпақтастар, янтарь мен
маржандар да, піл сүйегі мен балық азулары, күміс пен алтын құймалары, аң
терілері мен теңгелер, садақтар мен жебелер болды. Жібек жолымен Ферғананың
Қызу қанды арғымақтары, араб пен нисситліктердің сәйгүліктері, жүзім,
шабдалы тасылып жатты. Дегенмен басты сауда заты жібек болып қалды. Жібек
алтынмен бірдей халықаралық өлшемпұлына (валютаға) айналды, ол падишалар
мен елшілерге сыйға тартылды, жалдамалы әскерлердің жалақысы мен
мемлекеттік борыштар жібекпен өтелді. 1271ж Масудбек реформасы ақша
айналымында жаңа кезең ашты. Бүл реформа бойынша алтынды ақша орнына
қолдану мүлдем тоқтатылып, салмағы 2 грамм, тазалығы 78-81 процент күміс
ақшалар айналымға кіргізілді. Бұл күміс ақшаларды Қазақстанның Тараз, Кенже
қалаларында шыңдау әдісімен әзірлеп, 1271 жылдан XIV ғ. басқы кезеңіне
дейін айналымда болды.
1321ж жүргізген Кебек хан реформасының да үлкен маңызы болды. Ол бүкіл
мемлекет атынан Кебек хан теңгесін айналымға енгізді. Ақшаның салмағы 8
грамм күмістен шыңдап жасаған. Кебек хан теңгесі Қазақстанның Испиджаб,
Тараз, Отырар, Сығанақ қалаларында әзірленді. Өзбек хан, Жәнібек хан,
Бердібек, Наурызбек, Қызыр хандардың атынан шығарылған Алтын Орда теңгелері
Жетісу - Түркістаннан Еділ жағалауына дейін кең тарады.
Бұдан кейін 1428ж енгізген Ұлықбектің ақша реформасы Орта Азия және
Қазақстан жеріндегі халықтар арасында кеңінен белгілі болды.
Моңғол дәуіріне дейін Орта Азиядағы барлық тиын соғатын орында
Мұхаммед бин Текештің (1200-1220 ж.) алтын, күміс (күміс жалатылған мыс)
теңгелері қарқынды түрде шығарылды.
1271-1272 жылдары Түркістан, Мауреннахр хәкімі Масуд-бек бин Йалабашы
шағатайлықтар мемлекетінде ақшаның реформасын жасады. Бұл реформа күміс
дағдарысын жою, күмісті ақша айналымының ең негізгі құралы ретінде
қолдануға бағытталды. Мысалы, Отырар, Таразда қоспасы 75-82 дәрежелі 2
грамм күміс дирхем соғылатын болды. Бұл өте жоғары сапалы күміс тиын деген
сөз.
1463 жылы Самарқандта Құран хатим оқыту үшін молдаға 1 мыс тиын,
жалғыз құлға 1 мыс тиынның үштен бірісі және 0,65 кг бидай, қызметшіге 1
мыс тиынның 22 бөлігі жэне 1,315 кг бидай берілетін
Шағатайлықтар мемлекетінде мыс, күміс тиындары тұрақты түрде Отырар,
Самарқанд және Бухара қалаларында ғана соғылатын. Оның ішінде Отырар тиын
соғатын орында ерекше мол жасалынатын. 1967 жылы Таулы қырат совхозынан
мектеп оқушылары 0,5 м тереңдіктен тапқан 1386 сақтау бірлік күміс тиын
көмбесі ҚР МОМ қорында сақтаулы.
Отырықшы қала өмірінде ақшаның рөлі тіпті де арта түсті. Жібек жолының
барлық тораптарында, базарларында, керуен сарайларында пени, фулс, дирхем,
динар, манат атаулы т.б. металл тиын теңгелер дамылсыз алмасылып саудаға
кең қолданылып жатты.
Қыпшақтың (яки алтын ордалық) хандары тиын соғу өздерінің билік
әмірінің басты назарындағы міндет деп таныды. Алтын ордалық алғашқы Батұ,
Берке хандары ұлы моңғол қағанның иелігіндегі әміршілер болғандықтан тиьн
теңгелерінде қағанның аты міндетті түрде жазылатын. Тек ғана Мөңке одан
кейінгі хандар өз есімдерімен ақша шығара бастады.
Қыпшақ патшалығында мыс (пұл), күміс (дирхем) және алтын (динар)
теңгелер қолданылды. Тиын теңгелерде: арыстан, жолбарыс, ит, түйе, жылқы,
қой, бүркіт, сұңқар, тоты, аққу, балық, гүл, садақ оқ, балта т.б. бейнелер
көмкеріліп көшлелілердің төртбұрыш әр түрлі формалы ру тайпалық таңбалар
соғылды
Тиын теңге мәтіндерінде ханның аты, лауазымы, соғылған жері, хижра
жылы, бағасы жазылды. Тиынның бет жағында мұсылмандық сунни символы шахада
калимасы арабграфикасымен өрнектелді. Қыпшақ державасының түкпір түкпірінде
тиын соғу станогі жұмыс жасап жатты. Қыпшақ пашалығының: Сарай, Сарай-аль
Жадид, Гүлістан, Хаджи тархан, Өкек, Сарайшық, Қырым, Баку, Хорезм, Ургенч,
Сығанак т.б. қалаларында тиын теңгелер соғылды. (Г. Саблуковтың зерттеуі
бойынша).
Алтын ордалық тиындарында Әділетті сұлтан Жалал-ад-дин Махмұд Жәнібек
хан. Сарай - әл - жадидтің соғылымы. Хижраның 741 деген тәрізді мәтіндер
соғылып жатқан еді.
Өзбек хан, Жэнібек хан, Бердібек, Наурызбек, Қызыр хандардың атынан
шығарылған Алтын Орда теңгелері Жетісу - Түркістаннан Еділ жағалауына дейін
кең тарады.
ХІУ-ХУ ғасырларда Қазақстанның оңтүстігінде Әмір Темір (әмір Темірлік
мыс динарлары) тарапынан мыс тиындар шығарыла бастады. Мыс тиымдардың
соғылымы соншалықты мол болды, тіпті күміс ақшалар айналымын толық басып
алды деуге болады. Сонымен қатар 1525 жылы күміс тиындар да бірыңгай
стандартпен 4,8 грамм салмағында соғылатын болды.
Дәл Отырар алқабында XV ғасырда теңге таига ( кіші номиналы 41 -
мири, одан ұсағы 121- тангаша) деп аталатын тиындар ақша айналымына
түсті. Бұл кездері Йассы, Отырар, Сығанақ, Сайрам, Самарқанд, Бухара,
Хоженд т.б. тиын соғатын орындарда алтын, күміс және мыс тиындар соғылып
айналымға еніп жатты. Бір қызығы әр түрлі тиындар ырықсыз құндарымен
шығарылды.
XVI ғасырда имамның күндік еңбекақысы 6 - 15 динар; жоғары, ортаншы
және төменгі дәрежелі оқушылар бір күніне 10 динар 4 пұл, 9 динар 2 пұл, 6
динар 4 пұл, ал медересенің аспазшысына күніне 1 динар берілетін
Газнауидтік билеушілер мен Түркістандық хандар Малик шахтың қызының
қалыңдығына (ұлдарына алып беру үшін) 400 000 алтын ұсыныс еткен еді
("Тарихи- Мунеджим-баши" әңгімесінен).
XVII ғасырдың соңында Орталық Азия көлемінде Ресей патша ағзамы
Алексей Михайловичтің мыс тиындары шығарыла басталды. Бұнымен қатар сол
кездері хоқандылық, ташкентлік, бухаралық т.б. тиындар да ақша айналымында
жүріліп жатты. XVI-XVII ғасырларда Отырар т.б. қалаларда ақша айналымының
қарқыны бәсеңсіген тіпті де құлдырау кезі дерлік.
ХҮП-ХҮШ ғасырларда Қазақстанның оңтүстік аймақтарында негізінен орта
азиялық тиын соғатын орында соғылған ұсақ тауар айналымына жарамды мыс
тиындар ғана пайдаланылып түрды. Күміс тиындары транзиттік ірі - ірі
саудаларда қолданылды.
ХҮІІ ғасырда Қазақстанның оңтүстігінде орта азиялық күміс ақшалары кең
ене бастауына қарағанда, бұл кездері осы өңірдің хандықтарымен пәрменді
түрде сауда-саттық жүрілгенін байқатады. (ХҮП-ХҮШ гасырлық Жәнидтік тиын
көмбесі бойынша Р.З. Бурнашеваның зерттеуі бойынша).
Сонымен қатар Орта Азия көлемінде қытай саудасы да, күміс жамбысы да
айналымда айырбасталып тұрды. Сол кездері тиын сарайларында қытай күміс
жамбысы шикізат ретінде де қолданылған деген деректер бар.
Орталық Азияда орыс және қытай сыртқы сауда байланыстарының ұлғайып
ресейлік алтын, күміс тиындары мен қытайлық жамбы (юань бао), күміс, мыс
тиындары да ақша айналымында белгілі дәрежеде орын тебе бастады. Қытайлық
алтын, күміс құймасы болып саналатын жамбы (1 лац -37,301 грамм) немесе
тайтұяқ, орыс патшалықтарының күміс теңгелері тауар алмасымда баланып,
сонымеп қатар тіпті де зергерлік әшекей бұйымдарды жасауға да шикізат та
болып жатты.
Соңғы жылдары отандық тарихи зерттеулерде Алтын Орда империясы
дәуірлерінде Еуразия даласында болып өткен этномәдени үрдістеріне деген
қызығушылық артып келеді. Жошы ұлысының жерінде аталмыш тарихи дәуірлерде
экономикалық жүйесі мен әкімшілік орталықтары болған жүздеген қалалар бой
көтерді. Сол қалалардың бірі империяның орталық пен шығыс провинциялары
арасындағы байланыстарын қамтамасыз етіп тұрған Сарайшық (жазба деректері
мен нумизматикалық материалдарда Сарайджук, Сарайджик, Сараджук) болды.
Сарайшық қаласының нумизматикалық материалдары өткен ғасырдың 80-ші
жылдарының аяғынан бері жинақталды. Бұл нумизматикалық материалдары қазба
зерттеулерде қаланың стартиграфикалық қабаттарының хронологиялық
талдауларын жасау үшін қажетті болып табылады. Сонымен бірге аталмыш
кешеннің маңыздылығы - қала тұрғындарда билік жүргізген ханның тиындарымен
қандай ханның тиындары тең дәрежеде ақша айналымда болғандығын көрсетеді.
Демек нумизматикалық кешен осы қаланың тарихы тек ғана Жошы ұлысымен
шектелмейтінін көрсетеді әрі одан кейінгі кездеріндегі саяси, сауда-
экономикалық үрдістерін зерттеу үшін зор маңызды.
Бұл қаладан табылған тиындар мыңмен саналады. Сарайшық қаласында
жүргізілген зерттеу жұмыстарында кезінде қаланың мәдени қабаттарынан
табылған және тіркеліп өңделінген тиындардың саны 702 нұсқа. Оның 647
нұсқасы толық анықталды. Бұдан басқа бірнеше көмбе табылған, олардың
біріншісінде 144 нұсқа күміс, 12 нұсқа мыс тиын, екіншісінде 10 дирхем,
үшіншісінде 5 дирхем, төртіншісінде 4 дирхем болды. Микро көмбеде 4 пұл
болды. Барлық көмбелер 8-20 см тереңдіктен табылып қазылды. Тиындардың
басым көпшілігін тат басқан. Топырақ қазу барысында топырақ үстіңгі
қабаттан тиын дайындау 6 стандарттық қалып, тапталынған темір кесінді және
2 нүсқа кесіліп әзірленген қабыршақ табылды.
Қазірше қаладан табылған ең көне тиын Баты ханнң немересі Меңгү-
Темірдің (1266-1282 ж.) билігі кезіндегі соғылған дирхем. Ол қаланың
төменгі мәдени қабатынан табылды және Еділ бойындағы Үкек қаласында
шығарылған. Сол кезеңдерде Меңгү-Темірдің атымен ордалық Бұлғар, Қырым
қалаларында және ол билік жүргізген Сарай, Биляр, Керман, Хорезм
қалаларында да тиын соғылып жатты.
1. Меңгү-Темір ханның соғылымы (1266-1282ж.) - 1 нүсқа.
Үкекте соғылған.
XIII ғасырдың соңына қатысты Сарайшықтың тағы бір түрі Меңгү-
Темірдің ұлы Тоқты немесе Тоқтоғұнның атымен байланысты.
2. Тоқтоғү ханның соғылымы (1290-1312ж.)
- 5 нүсқа.
Сарай әл-Махруста - 2 дана., Хэрезмде - 1 дана, Ширазда - 1 дана және
белгісіз үқсас - 1 дана соғылған.
Өзбек хан билігі тұсындағытиындардың ішінде Хорезмде соғылған әр
типтес тиындар кездеседі. Олардың көркемделуі мемлекеттің басқа да
жерлерінің тиындарынан өзгешелеу.
3. Өзбек ханның соғылымы (1313-1341ж.) -136 нүсқа.
Сарайда - 113 дана, Сарай әл-Махрусда 11 дана, белгісіз үқсас - 1 дана,
Қырымда - 2 дана, Хэрезмде - 7 дана, Тебризде - 1 дана, Иезде - 1 дана
соғылған.
Өзбектің ортаншы ұлы Жәнібек хан өзін әкесіндей әділетті, билеуші,
дін қамқоршысы ретінде көрсетті. Иранмен күресті жалғастырып Тебризді
жаулап алып, сонда өз тиындарын соқтырды.
4. Жәнібек ханның соғылымы (1341-1357ж.)
- 169 нүсқа.
Сарай әл-Махруста -I дана, Сарайда - 45 дана, Сарай әл-Жадидте - 101 дана,
белгісіз үқсас - 2 дана, Хорезмде - 12 дана, Гүлістанда - 4 дана, Баржынде
-2 дана, Тебризде - 2 дана соғылған.
5. Бердібек ханның соғылымы (1357-1359ж.)
- 7 нүсқа.
Сарай әл-Жадидте - 4 дана, Гүлістанда - 1 дана, Азақта - 1 дана, Хорезмде -
1 дана соғылған.
6. Құлына ханның соғылымы (1359-1360ж.)
- 3 нүсқа.
Хэрезмде - 3 дана соғылған.
7. Наурыз ханның соғылымы (1359-1360ж.)
- 3 нүсқа.
Хорезмде - 2 дана, Гүлістанда - 1 дана соғылған.8. Қызыр ханның соғылымы
(1359-ІЗбіж.) -
44 нұсқа.
Сарай әл-Жадидте - 35 дана,
Гүлістанда - 9 дана соғылған.
Тиында осы билеушінің аты төңкеріліп жазылған. Бұл қалыптар Қызыр билігі
дәуірінде соғылған тиындарды кейінірек көшірген кезде шеберлердің қолымен
жасалынған деуге келеді. Қызырдың басқа тиындары жасалынған сапасына
қарағанда, тіпті де олар жердің жоғарғы қыртысында 35 см тереңдіктен
кездескендіктен олар жарамсыз штемпель қалыбымен соғылып шығарылып тұрды
деуге келмейді. Ерекше назар аударатыны да сол типті тиын санының молдығы
мен олардың жартысынан астамы қаланың жоғарғы қыртысынан табылғандығын
ескерсек, соғылым дәстүрінің инерциялық салдары емес, керісінше олар
соңғы дәуірлерге дейін соғылып шығарылған деп ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Тақырыптың өзектілігі. Қазақстан тәуелсіз мемлекетке айналғалы өз
тарихымыздың зерттеулер саны жыл сайын еселеніп, артып келе жатқаны анық.
Осы құбылысқа қарап, сандық мәнге ие болғанымен, көп жағдайда сапалық
мазмұны кем түсіп отырған зерттеулер тізбегі тарих ғылымын дамытуда деп
айту негізсіз болар еді.
Қай халықтың болмасын өзге жұртқа ұқсамайтын бөлек болмыс-бітімін
даралап, өзіндік тағдырын айқындайтын басты белгісі - мәдениет. Осыған
орай, бүгінгі таңда мәдениет саласында мемлекет тарапынан атқарылып жатқан
"Мәдени мұра" бағдарламасы аясында біраз жұмыстар да атқарылып, өз жалғасын
таппақ.
Кез келген халықтың көне замандардан бері қалыптасқан өмір салты,
материалдық және рухани мұралар жасау машығы, дәстүр тағылымдары - сол
халықтың бастан өткерген ғұмыр жолының айғағы. Ал халық мұраларын
таныстыратын, оның материалдық және рухани тарихи мұраларын жұртшылыққа
көрсетіп, насихаттау қызметін атқаратын ғылыми мекеме - музей. Осы тұрғыда
Елбасы Н.Ә.Назарбаев "... Егемен еліміздің мәдени өмірінде музейлердің орны
айрықша. Тарихымызды терең зерттеп оның тәжрибесінен тағлым алу -
Қазақстанда патриотизм қалыптастырудың, Отанның лайықты азаматтарын
тәрбиелеудің басты шарттарының бірі..." деп, музейлерге мемлекеттік көлемде
назар аударылып отырғандығы бәрімізге мәлім бұл сала бойынша атқарылып
жатқан игі істерге ҚР ОММ - нің музейлік деректану және қол жазба бөлімі
өз үлесін қосуда.
Бұл бөлім ҚР ОММ - нде тұңғыш рет 1999 жылы құрылып, өз қызметін
жалғастыруда. Бүгінгі таңда бөлімде жеті қызметкер атап айтқанда, бөлім
меңгерушісі, екі ғылыми қызметкер, екі жоғары дәрежелі қор сақтаушы, екі
кітапханашы қызмет атқарады. Бөлім қызметкерлері "Қазақ тарихына байланысты
архивтік деректі құжаттардың деректанулық зерттеулері" атты көп жылғы
іргелі ғылыми зеттеу жұмыстарын жүргізіп келеді. Онда сирек кездесетін
қолжазбалар, басылымдар, нумизматика, эпиграфика, сфрагистика, геральдика,
банистика салалары бойынша қордағы және шетел архив музейлеріндегі
көрнектер археологиялық дерект танулық айғақтарды қарастырып, зеттеп ғылыми
айналымға енгізуге ат салысуда. Осы бөлімнің қорында көп зерттеуді қажет
ететін жәдігердің бірі - монеталар.
Монеталарды зерттейтін ғылым нумизматика деп аталады - (грек тілінен
аударғанда nomos - "заң, құқық" numіsma - "заңды төлем құралдары немесе
ақша тиын" деген мағынаны білдіреді).
Нумизматика тарих, археология, саяси экономия, өнертану, тіл білімі
мен басқа да ғылымдар проблемаларын шешу үшін маңызды материал береді.
Нумизматикадағы зерттеулердің аса маңызды методына ежелгі заманғы
сауда жолдарын анықтау мақсатын көздеп, табылған көмбелер мен кейбір
монеталардың топограграфиясын жасау, кейбір монета типтерінің кімге
жататындығын анықтау, белгілі бір мемлекет монеталарының таралу дәрежесін
анықтау, монеталардың, олардың техникалық ескерткіштерін, штемпельдерін
салыстыру жолымен анықтау жатады.
Басқа ғылымдар сияқты нумизматиканың да өз терминологиясы бар: аверс
- монетаның бет жағы (әдетте гербтің бейнесі немесе монетаны шығарған
мемлекеттің билеушісінің портреті); реверс - монетаның кері жағы, гурт-
өңделген шеті (қабырғасы); монета өңірі - монетаның бет және кері
жақтарының сырты, легенда- монета үстіндегі жазу, номинал- монетаның
белгіленген құны, лигатура - күміс, алтын және платина монеталарының жалпы
салмағына пайыздық қатынаста алынған қымбат емес металл қоспасы, монета
кірісі - монета номиналы және оны даярлап шығару құнының арасындағы айырым,
монета стопасы- монетадағы металдың салмағы және сол металдың товар
ретіндегі белгілі бір салмағының арасындағы қатыс (ол монеталардың
номиналына және қымбат бағалы металдың товар ретіндегі құнына байланысты);
монетаның бұзылуы - номиналы сақтала отырып монетадағы металл санынының
азаюы, монета типі - монетаның сыртқы деректерінің жиынтығы.
ҚР ОММ-і Орталық Азия көлемінде ең ірі музейлердің бірі болып
саналады оның қорында жалпы 250 мыңнан астам экспанаттар сақтаулы. Ондағы
нумизматикалық материалдардың саны 34 мыңнан астам бірлік. Мұнда алтын,
күміс, мыс, қола және қағаз ақшаның түрлі түпнұсқалары жатады. Айрықша
ақшалар санатында рим, кушан, қарахандық, түргеш, ресей алтын ақшалары
жатады.
ҚР ОММ-нде 2007 жылы наурыздың 30-күні "Сарайшық тиындары" атты
көрменің ашылу рәсімі өтті.
Көрмеде Атырау қаласынан 50 шақырымдағы Жайық өзені бойында
орналасқан Сарайшық қалашығынан жиналған тиындар қойылды. Көрмеде ХХ
ғасырдың 80-жылдарынан бері қала аумағында, негізінен ҚР БжҒМ Ә.Қ.Марғұлан
атындағы Археология Институтының З.Самашев жетекшілік еткен Батыс-Қазақстан
археологиялық экспедициясының қазба зерттеулері барысында қордаланған
кұміс, мыс тиындар коллекциясы, археологиялық зат бұйымдар, фотосуреттер
және т.б. 120-дан астам экспонаттар қойылған.
Сарайшықтың нумизматикалық кешені ХІІІ-XVІ ғасырлардағы Жошы
ұлысының, кейін оның орнында бой көтерген әртүрлі мемлекеттердің саяси,
экономикалық және тарихи-мәдени үрдістерін зерттеуде маңызды деректер.
Сарайшықтың нумизматикалық кешені Жошы ұлысы және басқа да мемлекеттердің
Сарай, Сарай әл-Жадид, Сарай әл-Махрус, Үкек, Гүлістан, Бұлғар, Қырым,
Азақ, Сығанақ, Самарқант, Хорезм, Орды, Тебриз, Қажы Тархан, Сарайшық және
т.б. 25 қаласының тиын соғатын орындарында шыққан өнімдер. Олардың ішінде,
Сарайшықтың өзінде соғылып шыққан тиындары бар.
Зерттеу жұмысы. Қазақстандық нумизматика саласы бойынша кенжелеп
қалғанына қарамастан, оның ғылыми негізді дамуы ХХ ғасырдың 70 жылдары
қалана бастаған. Мұның себебі, Қазақстандық архиологиялық зерттеулердің
қазба нәтижелеріне тікелей байланысты болып келеді. Әсіресе, Отырар,
Түркістан және т.б. қалаларында жүргізілген көп жылғы археологиялық қазба
зерттеулері барысында қордаланған нумизматикалық бай материалдары аталмыш
ғылым саласының зерттеулерін жандандыра түсті. Осы орайда Х.Ф.Френ,
А.К.Марков, М.Е.Массон, Е.А.Давидович, Г.А.Федорова - Давидова,
А.Х.Марғұлан, К.М.Байпақов, В.Н.Настич, Р.З.Бурнашева, Б.Д.Кочнева,
З.Самашев Н.Базылхан және т.б. ғалымдардың зерттеулерін атап өткен абзал.
Қазақстан нумизматика саласында жазылған зерттеулердің көлемі
саусақпен санарлықтай, дегенмен осы салаға байланысты азда болса ғылыми
жұмыстармен мақалаларды кездестіруімізге болады.
Қазақстанның әр түрлі ортағасырлық қалалары мен қоныстарынан
табылған нумизматикалық материалдар көпке дейін ғылыми айналымға
енгізілмей, оларды сол замандарда болған саяси -әлеуметтік, әсіресе
экономикалық құбылыстарды зерттеуде маңызды деректемелер ретінде пайдалану
тиісті деңгейде жүзеге асырылмай келді. Дегенмен, 2006 жылы Қазақстан
нумизматикасында үлкен бір серпіліс болып, бірден үш моногафиялық еңбек
жарық көрді. Соның ішінде 1989 жылдан бастап Сарайшық қаласының орнында
З.Самашев басқарған Батыс-Қазақстандық археологиялық экспидициясы
жүргізілген тұрақты зерттеулері нәтижесінде нумизматикалық материалдар
жинақталып, оның негізгі ғылыми нәтижелері "Сарайшық тиындары" аты арнаулы
монография болып жарық көрді.
Рябцевич В.Н. "О чем рассказывают монеты" деген көлемді зерттеуінде
"нумизматика" ғылымының шығу тарихына тоқталып, жалпы монетаны ішкі саяси
қатынастарда кеңінен пайдаланғанын нақтылап жазған. Еңбектің негізгі
бөлімінде ақшаның шығуы, олардың қоғамдағы ролі, монета өндірісінің
техникасының салыстыра отырып талдаған. Монеталарды қолданысына қарай,
материалы, көлеміне, типіне байланысты сыныптап көрсеткен.
Фортинский С.П. "Описание советских монет" атты еңбегінде 1921 жыл
мен 1952 жылдар аралығындағы совет монеталарының ерекшеліктерін сипаттап
жазған. Онда монеталарды лауазымды тұлғалардың есімдері бойынша, монетаның
деректердегі қолданысы, монеталардың көлемі, тарихи құжаттарға басылған
монеталардың тіркелген жері, күні, анықталып, олардың ерекшеліктері
қарастырылған.
Федоров - Давыдов Г.А. "Монеты рассказывают" атты еңбегінде тарихи
қосалқы пәндердің даму тарихына тоқтала келіп, көптеген мөлшердегі
монеталарды зеттеп, олардың бөлінуі мен таралу жолдарын, сонымен қатар
нумизматикалық зерттеулердің методикасы туралы толығымен сипаттап жазады.
Спасский И.Г. "Русская монетная система" атты еңбегінде І Павел
тұсында шығарылған монеталарда Росей гербі жоқ болып шыққан. Ол төрт "П"
әріпінен құрастырылған крест тәрізді монограммамен алмастырылған, мұндай
монеталарда портрет орнына тамплиер рыцары орденінің дивизі, библия нақыл
сөзі "Не нам, не нам, а имени твоему" (да будет хвала) деген сөздер
жазылғандығын айта келіп, ХІХ ғасырдағы орыс манеталарының техникалық
сипаттамасы, сондай - ақ ерекше сериялар, ескерткіш сомдар, реформалар және
осы уақыттың ішіндегі шығарылған басқа да ерекше (айырым белгілері) туралы
жазылған.
Жұмыстың мақсаты мен міндеті. Зерттеуіміздің мақсаты монета
ғылымының қалыптасу тарихын, бүгінгі күнде қазақ тарихына қатысты ҚР ОММ
қорындағы монеталардың зерттелу деңгейін, және қолданыстағы орнын анықтау
барысында Қазақстан жеріндегі монета соғу ісінің дамуы мен ақшаның пайда
болуын қарасырамыз. Сондықтан да осы мәселелерді шешу барысында мынадай
міндеттерді назарға алдым:
- Қазақстандағы нумизматика ғылымының қалыптасу тарихының зерттелу
деңгейін анықтау;
- ҚР ОММ қорындағы монеталардың жинақталу тарихын зерттеу;
- Қазақстан жеріндегі монета соғу ісінің даму тарихын зерттеу;
- ҚР ОММ қорындағы монеталарды сыныптау, жүйелеу;
- Монеталардың музей экспозициясында сақталу, қорғалу деңгейін анықтау;
Тақырыптың дерек көзі. Жұмысты жазу барысында пайдаланған деректер:
ҚР ОММ қорындағы монеталар, және құжаттардағы монеталардың түрлері,
музейдегі түсім кітаптары, инвентарлық карточкалар, монеталар аңызы, ғылыми
зерттеулер мен музей меңгеруші қызметкерлерінің жинақтары, музейдің архив
материалдары, экспидиция материалдары
Диплом жұмысының хронологиялық шеңбері. Зерттеудің хронологиясы мен
ауқымдық шеңбері б.з. І- V ғасырлар мен 1991 – бүгінге дейінгі аралықты
қамтиды.
Зерттеу жұмысының жаңалығы. Музей қорында монеталар алғаш рет музей
жәдігері ретінде ғылыми зерттеу жұмысының нысаны болып отыр. Музей
қорындағы монеталар толық сипатталып, талданып, жүйеленуі мен және
сыныпталуы айқындалды.
Зерттеу жұмысының теориялық және методологиялық негізі ретінде
обьективтілік, жүйелілік принциптері, тарихилық, тарих және әлеуметтік
ғылымдарының негізгі теориялық тұжырымдамалары басшылыққа алынды. Зерттеу
жұмысын жазудың методологиялық негізі мен әдістеріне жалпы ғылыми
зерттеудің музейтанулық ғылыми тәсілі басшылыққа алынды.
Диплом жұмысының құрылымы. Зерттеу жұмысы кіріспеден, үш тараудан
әрқайсысы екі тармақшадан тұратын, қорытындыдан, пайдаланған әдебиеттер
тізімі мен қосымшадан тұрады.
Кіріспеде тақырыптың өзектілігі анықталып, зертеу мәселесі мен
тақырыпқа байланысты деректерге шолу жасалған.
Бірінші тарауда Қазақстан жеріндегі монета соғу ісінің дамуы мен
ақшаның пайда болуы қарастырылған.
Екінші тарауда ҚР ОММ- қорындағы монеталардың сипаттамасы
қарастырылған.
Үшінші тарауда Музейдегі монеталардың сақталу деңгейі
қарастырылған. Қорытындыда берілген жұмысының нәтижесі, ұсыныстар
тұжырымдамалар берілген. Қосымшада монеталардың суреттері мен кестелері
берілген.
Қазақстан жеріндегі монета соғу ісінің тарихы
1.1 Ерте дәуірдегі ақша соғу ісінің дамуы
Ақша жалпыға бірдей балама ретінде барлық басқа тауарлардың құнын
көрсететін ерекше тауар. Ақша барлық тауар өндірушілер, сатушылар,
тұтынушылар арасындағы экономикалық байланысты қамтамасыз етеді.
Б. з. II-V ғасырда қаңлылар шаруашылығының өсуіне байланысты қала
орталықтары қалыптасты. Осыған байланысты ішкі базардың құн төлеу қызметін
атқару үшін теңгелер соғып шығара бастады. Бұған дәлел қазіргі кезде
табылған салмақтары әр түрлі 1300-ден астам мыс теңгелер табылды. Негізгі
үлгісі – билеушінің портреті қырынан бейнеленген. Мұндай теңгелердің
табылған басты аймақтары Өзбекстандағы Ташкент алқабы.
Б. з. III ғасырда қаңлылардың ыдырауына байланысты осы елдің
территориясы болып қалды. Бұл дерек жөнінде В. М. Массон: Грек – Бактрия
билеушісі Евкрадиттің кейіннен қаңлылар теңгелерінің соғылуына ұқсас таңба
соғылған күміс теңгесін атап өткен 1, 16.
Ерте орта ғасырларда Отырар алқабында ақша айналымы болғандығын
Отырар төбе жұртын, Мардан-күйік, Құйрықтөбе қорымдарын қазғанда табылған
түрлі қола теңгелер дәлелдеп отыр.
Отырар алқабында да бірнеше түрдегі қола теңгелер шығарылды. Бұл
теңгелердің бет жағында шаршылы садақ және аяқтары бар, конус тәрізді
құрбан шалатын орын түріндегі, Х нысанды таңбалар сияқты белгілер
бейнеленген 2, 25.
Теңгелердің белді тайпалардың атақты адамдары шығартып оған өз
таңбаларын бастыратын. Таңба дегеніміз – ру атынан өзіндік идеограммасы,
оған қарап оның иесінің қай әулеттен екендігін, қай ру екендігінен
мәліметтер береді. Табылған мыс теңгенің бетінде төрт бұрыш және садақ
бейнеленген ру таңбасы бар. Бұл түркі билеушісінің белгісі екендігі
анықталды. Мұндай таңбалар түркеш таңбаларында кездеседі. Таңбалардың
ұқсастығы Сырдариядағы түркі билеушлері мен Жетісудағы атақты адамдардың
бір әулеттен тарағандығын көрсетеді.
Жергілікті теңгелердің Отырар жиынтығы Жетісудағыға қарағанда
неғұрлым ертеректе қалыптасқан. Алайда ол Жетісуда неғұрлым көп таралған.
Мұнда жүздеген теңге табылды. Ал Отырардан оншақтысы ғана табылған еді.
Жетісу теңгелері мейлінше алуан түрлі: мұнда түркештер теңгелерінің
алтауын тухустар теңгесінің төрт түрін, құны әр түрлі бір тектес
даналардан тұратын бірнеше сериясы айналысқа түскен.
Отырар жиынтығына кіретін теңгелер Сырдарияның орта ағысындағы
қалалардан ғана табылса, Жетісудің түркеш теңгелері Отырарда, Шашта,
Ферғанада, Соғдыда, Батыс Сібірде, Шығыс Түркістанда кездестірілді.
Алғашқылары аймақтық ауқымдағы ақша бөлінісі болса, Жетісу теңгелері
аумақаралық ауқымдағы ақша бөлінісі болған. Бұдан Жетісуға қарағанда,
Отырар алқабынан халықаралық және аумақаралық ауқымдағы ақша бөлінісі
болған. Бұдан Жетісуға қарағанда, Отырар алқабынан халықаралық және
аумақаралық саудада пайдаланылған шетелдік теңгелер әлдеқайда көп табылды.
567 жылы Иштеми-қаған сауда ісін Иранға екі рет елші жіберуі
кездейсоқ емес, бірақ елшілік табысқа жеткізбеді. Осыдан кейін қаған
Византияға да елшілік жіберді. Бұл елшілік сәтті аяқталды. Екі мемлекеттің
арасында сауда-саттық, ел-аралық қарым-қатынастың дами бастағанын көруге
болады 3, 47.
VI-VIII ғасырларда Оңтүстік Қазақстан мен Жетісу өңірлерінде жаппай
өз теңгелерін соғу басталды, олардың бір бөлігі халықаралық, аймақаралық
саудада қолданылса, екінші бөлігі жергілікті саудада қолданылды.
VIII ғасырдың аяғы IX ғасырдың басы Саманидтер кезіндегі теңгелер
араб жазуымен ерекшеленеді. Ол теңгелердің бетінде мемлекет билеушінің
мүсіні берілген. Бүл кезеңдегі нумизматикалық әдебиеттерде Бухархудаттар
немесе қара дирхемдер деген атау кездеседі. Зерттеуші М. Е. Массон қара
дерхем туралы шетел, орыс ғалымдарының пікірлеріне шолу жасай келіп оны
үш кезеңге бөледі.
Бірінші кезеңі Махди Халифтің (775-785 ж.ж.) билік құрған жылдары.
Екінші кезеңі 792 ж. өте жоғарғы сапамен соғылған алтын металл, оның
ішінде күміс дирхемдері мен алтын динарлары.
Үшінші кезеңді ұзақ уақыт мыс дирхемдердің соғылуы деп бөлді. Қара
дирхем кезеңі XII ғасырдың ортасына дейін созылды 1, 185-187.
Саманидтер кезеңіндегі теңгелерді зерттеуде Е.А. Давидович үлкен
еңбек сіңірген.
Шу аңғарының қалаларында ақша мен сауда жасаудың дамығанын VII- VIII
ғасырларда шығарылған түркеш теңгелері дәлелдейді.
Жетісу теңгелерінің диаметрі 12 мм-ден 28 мм-ге дейін жететін,
ортасында шаршы тесігі бар мыстан құйылған дөңгелек болып келеді. Түркеш
теңгелері қаған атынан шығарылған, мұны оның сыртқы бетіндегі бір ғана
жазу көктегі түркеш қағанның ақшасы деген сөз дәлел.
VIII ғасыр Навакет қаласы Түркеш қағанатының астанасы болған. Осы
жерден 45 дана тиын жиынтығы табылған. Навакет қамалы (Қызылөзен қаласының
жұрты) қазған кезде осындай теңге табылды: Арслан – білге – қаған мырза.
Фан (Чаглан),- деп түсінік берілген.5,91-92.
Археологиялық қазбалардың деректеріне қарай отырып Навакет қаласы
сауда – саттық, ақша айналымының орталығы болғандығын көруге болады.6,
169.
IX –X ғасырларда Қазақстанның оңтүстігінде, осы аймақ Саманид
империясының құрамына кіргендіктен, негізінен саманидтік әміршілердің мыс
– фельстері шығарылды. Теңге сарайлары Отырарда (Фарабта) және Испиджабта
жұмыс істеді. Ақша айналысында негізгі жүкті дирхемдер – мусеяби,
мұхаммеди мен гитрби деген түрлері атқарды.7, 178-179
Монета соғу ісі,
ақша айналымын енгізу және оны белгілі бір қоғамда
төлем құралы ретінде пайдалану – сол қоғамның әлеуметтік – экономикалық
және саяси дамуының белгілі бір сатысында табысқа жеткенін көрсетеді.
Монетадағы белгілер мен жазулар арқылы мемлекетті басқару түрлерін,
патшаның ауысуын, әулет шежіресін, мемлекеттік төңкерістерді т.б.
анықтауға болады. Олар көбінесе саяси және қоғамдық өмір оқиғаларын,
соғыстар, жаулап алушы мемлекеттегі ішкі күрестер, мемлекеттік немесе діни
формаларды да көрсетеді. Қоғамның экономикасын, тарихын, қолөнерін,
техника және өнер тарихын зерттеуде нумизматика материалдарының маңызы
айрықша.
Көптеген халықтарда ішкі сауда-саттық жүргізу үшін ақша рөлін
айырбас құралы ретінде белгілі бір зат атқарғандығы баршамызға аян.
Белгілі миссионер, зерттеуші, археолог Н.П. Остроумов Археология
әуесқойларының Түркістан үйірмесінде 1901 жылғы 12 наурызда оқыған
Единицы ценности у первобытных народов атты ғылыми баяндамасында Орта
Азия халықтарының арасындағы ақша айналымының тарихына байланысты маңызды
мәліметтер береді. Ол ақша рөлін Африканың әр түрлі аймақтарында – тастар,
тасбақа қабығы, маржан моншақтар, піл сүйектері, темір, жез, латунь
кесектері, Канада аралдарында – түрлі-түсті шыны сынықтары, эмальданған
моншақтар, Америка үндістері арасында – ұлу қабықтары, Диджи аралдарында –
акула мен кашалот тістері атқарған деген сияқты т.б. мысалдарды ғылыми
деректермен негіздей отырып, 1893 жылы қаңлы тайпаларының мекені болған
Жетіасар қорғанынан табылған акула тістерін де осы жерді мекендеген
ертедегі тайпалар арасында айырбас құралы болуы мүмкін деген болжам
жасайды. Ежелгі дәуірлерде тиын соғылымы:
1- тиын соғып жасау әдісі: Тиын соғу қолмен атқарылатын. Әміршілер
мен билік иелерінің бұйрығымен арнайы қалып ( штемпель) дайындалады. Бұл
аса күрделі әрі жауапты іс. Тиын ақшалардың екі жағы болады. Яғни бет жағы
және артқы жағы. Сондықтан екі қалып дайындалатын. Арнайы дайындалған
осындай қалыппен алтын, күміс және мыс қоспалы металл дөңгелектерді немесе
пластинкаларды соғып тиын шығарылады. Сондықтан тиын жасаушылар тиын
қалыбын бірде толық, бірде жартылай соғу кемшін тұстары кездеседі.
2- тиын құйып жасау әдісі: Алтын, күміс және мыстан арнайы ерітінділер
дайындалады. Оны тиын теңгенің пішіні ойылып жасалған арнайы құйма қалыпқа
құю арқылы тиын жасалады.
Ақша тауар өндірісімен тауар айырбасының тарихи дамуы нәтижесінде
пайда болды. Алғашқы кезде бір еңбек өнімі екінші еңбек өніміне тікелей
айырбасталады. Кейінірек айырбас сауда дамуының барысында құнның жай
формасының орнына құнның толық және жайылыңқы формасы келді. Одан әрі
өндіріс пен айырбастың нәтижесінде тауарлар арасынан бір тауар бөлініп
шығып, басқа тауар осы тауарға айырбасталды. Сөйтіп құнның толық және
жайылыңқы формасы құнның жалпылық формасына орын берді. Құнның ең жоғарғы
ақша формасындағы жалпыға бірдей балама ролі бір тауардың еншісіне тиді,
яғни ерекше түрі ақша пайда болды. Осы кезде әр түрлі тайпалар мен халықтар
арасында ақша ретінде ішкі және сыртқы сауда саттықтың басты заттары болып
табылатын тауарлар бөлініп шықты. Ақша ролін кейбір халықтарда (гректер,
римдіктер, славяндар, моңғолдар т.б) мал ертедегі Русьте, Скандинавияда -
аң терісі, Қытайда - шэй, Абиссинияда - тұз атқарды.
Қазақстанда ішкі сауда саттық жүргізу үшін жалпыға бірдей балама
ретінде тоқты немесе саулық қой пайдаланылды. Бертін келе тауар өндірісі
мен тауар айырбасының дамуы және халықтар арасындағы қарым- қатынастың
ұлғаюы нәтижесінде ақша ролі түрлі металдарға ауыса бастады. Өйткені металл
(әсіресе алтын, күміс) өзінің табиғи қасиетінің арқасында ақша ролін
атқаруға өте қолайлы болды. Алтын мен күмістің жалпыға бірдей балама ролін
атқаруына байланысты құнның жалпылық формасы ақша формасымен айырбасталды.
Ол кез - келген тауарға айырбасталды.
Қазақ жерінде байырғы заманнан бері далалық көшпелі болмысына тән мал
тауар айырбастауы, сауда-ақша айналымын жүргізу секілді шаруашылық-
экономикалық қарым қатынастары өзіндік ерекше бітімінде қалыптасып келген.
Қазақстан тарихында сонау ежелгі дәуірден бастап ішкі-сыртқы сауда
қатынастарының, оның ішінде көне қалалардағы ақша айналымының алатын орны
ерекше. Әсіресе, Қазақ жерінде оңтүстік өңірінде ақша айналымы қарқынды
дамығандығын қазіргі археологиялық қазбалардан молынан табылған тиын
ақшалар растайды. Ежелгі дәуірден қалыптасқан шығыс пен батысты ұштастырған
жібек жол торабы Қазақстанның оңтүстік аумағын толығымен қамтыды, сондай-ақ
осы жол арқылы Орталық Азия елдерінің сауда-ақша қатынастары дәнекерлене
байланысып келді.
Жалпы ақшаның пайда болуы, ақша айналымының тарихы сонау ежелгі
замандардан бастау алады. Ол кездері теңіз каури қабыршақтары, металл
кесектер, құймалар, кола балта, қару жарақ, мал жәнс т.б. заттар ақша
орнына қолданылды, өздері өндірген өнімдерін екінші бір затқа алмасуы
арқылы бағалады. Азия, Африка, Мұхиттық елдерде теңіз қабыршағы ұзақ уақыт
ақша ретінде баланып қолданылды. Әсіресе ежелгі Қытай, Үндістан, Жапонияда
теңіз қауыршықтары ақшаның ерекше міндетін атқарған еді (Үндістандық каури
қабыршағы XI г. ҚР МОМ КП 12244 1-2 ). Уақыт өте келе адамдар алтын,
күміс, мыс сияқты түрлі түсті металдарды қорыта білудің нәтижесінде аталмыш
металдарды өзара тауарға балап алмасуьг кең етек жайды. Сөйтіп металл ақша
пайда болды, оның белгілі өлшемі, металдың қоспалық құрамы, салмағы т.б.
ерекшеліктері де ескерілді. Қолданыстық тұрғыдан дөңгелек пішінді металл
өте ыңғайлы болды. Жалпы дүние жүзі тарихында алғаш рет металл тиын
ақшаларды ежелгі Грецияда, атап айтқанда Лидия мен Эгине қалаларында б.з.б.
VПІ-ХІІ гасырларда соғып шығара бастаған.
Ежелгі грек аңызында Римдағы Капитолий төбесінде Юнона (тиын)
құдайының пұтханасы бар еді. Ел жұрт Юнона құдайды оның ақылы мен кеңдігіне
сай ақылшы, кеңесші ретінде құрмет тұтатын. Римдікдерге Пирр бастаған
жауынгерлерімен соғысқан кездерінде көмек көрсеткен Юнона болды. Пирр де
жеңіліске ұшырайды. Юнонаға деген шексіз алғысының белгісі ретінде оның
пүтханасына тиын соғатын орын салады. Сөйтіп алғашқы тиындарда Юнонаның
бейнесі соғылатын болды (Рим тиыны ҚР МОМ КП 7974 24).
Ежелгі Қытай мен Үндістанда ақшаның пайда болуы, даму тарихы ерекше,
жолы ала бөтен болды деуге келеді. Б.з.б. I мыңжылдықтарда Қытайда ерекше
бітімді шағын шақа ақшалар шығарылды. Бұл жайында қысқаша мынаны айтуға
болады: Ежелгі Қытайда тиындар әуелгі дөрекі
( каури қабыршағы, олардың қола көшірмелері, пышақша-ақша, кетпенше- ақша
т.б. алуан ) түрінен бастап б.з.б.IV-ІІІ ғасырдан б.з. XX ғасырдың басына
дейін өз формасын өзгертпей келген төртбұрыш тесікті дөңгелек құйма цянға
жетті ( В.А. Беляв ) ( Қытай тиыны. Цин патшалығы. ХУІП-ХХ ғ. Сяньфэн
дэуірі . 100 цян. С: 37,01 г. ҚР МОМ КП 4101, Қытай таяқша-ақшалары ҚР
МОМ КП ).
Қазақстанда ежелгі сақтар, үйсіндер, қаңлылар жэне ғұндар қолданған
немесе өздері шығарып тұрған нумизматикалық жәдігерлер әзірше табыла қойған
жоқ. Ғұндар пышақ іспетті тиындарды қолданғаны туралы деректер бар.
Дегенмен Рим, Парфия, Кушан, Қытай сияқты елдерімен экономикалық, мәдени
байланыстарда болған ежелгі көшпелілерде ақша қолданбады деп айтуға
болмас, тіпті сол елдердің ақшаларын пайдаланбағанын жоққа шығара
алмаймыз (Кушан тиыны тетрадрахма. Б.з. ПІ-І ғ. ҚР МОМ КП 243971).
Б.з.б. III ғасырдағы ғұндар ақша орнына күміс пышақты пайдалапып
келсе, б. з. I ғасырында салық есебіне алтын, күміс құймаларды алып
тұрған. Ақ ғұндар бір бетіне пехлеви, екінші бетіне эфталит жазуы бар
теңгелер (б. з. V - VI гасыры) жасап сауда айналымына кіргізген. Ежелгі
көшпенділердегі тауар айналымы айырбас ( мал, аң терісі, кен орындарында
қорытылған алтын, күміс, металл кесектері , сәндік т.б. заттар ) түрінде
өтті. Сақтарға қытай жібегі, ежелгі парсы кілемдері сатылып тұрды.
Көшпелілер мен отырықшы елдер арасында сауда-саттық қатынастары Ұлы жібек
жолы бойымен қарқынды дамыды.
Түрік қағандығы (V -ІХ ғ.) дәуірінде металл ақшалар жасалды, олар ұлан
байтақ жерде кең қолданыста болды. Түріктерде қытай, соғды, т.б. елдердің
тиындары да ішкі-сыртқы саудалар үшін теңгеріліп қолданды. Орталық Азияда
Түрік дәуірінің көне түрік жазуы бар бірнеше тиындары да табылып отыр. Ол
тиындарда ақча, бақыр деген атаулар кездеседі. Дәл осы кезеңдерде
соғдылықтар жібек жолы торабыныц дәнекері транзиттік сатушылары болды. Олар
Византия, Сасанид парсылар мен Қытай аралығындағы сауда-саттықты Түрік
империясының құзырында орындап келді (Византия тиыны. Б.з.б. У-Ш ғ. ҚРМОМ
КП 80761).
ІХ-Х ғасырларда Түргеш мемлекеті Жетісу алқабында билік жүргізген
кездерде алтын ақша, мыс тиындар соғылып ақша айналымына енгізіліп тұрды.
Түргеш билеушілерінң ордасы Суяб Ақбешім қалашықтарында тиын соғатын.
Соғдылықтардың VІ-VІІІ ғасырларда Жетісуге кіруіне байланысты түрік
билеушілерінің, түргеш әміршілерінің таңба-мөрлері және көне соғды курсив
жазулы мыс тиындар кең айналымға шығарылды.
Қазақ елі қазақ халқын құраған негізгі тайпалар баба түркілер Ұлы
Жібек жолында орналасқандықтан ақша жасау, оны айналымға енгізуді өмір
қажеттілігі деп тым ерте қолға алған. VІ-VІІІ ғасырда билеуші рулардың
таңбасы қашалған, ру рәмізін бейнелеген теңгелер құя бастаған. Сырдарияның
орта алабында өмір сүрген тайпалардың қола теңгелері, VІ-VIII ғасырдың 1-ші
жартысына дейінгі аралықта қолданылған.
Бұл теңгелерде Ашиде әулетінің рәмізі болған арыстан бейнеленген.
Мұндай теңгелерді Суяб, Тараз қалаларындағы арнаулы шеберханаларда құйған.
Сонымен қатар, Отырар маңындағы қалаларда да түрлі теңгелер жасалған.
Біріншісі, сәл ұмтылып, секіргелі түрған арыстан бейнеленген мыс теңгелер,
екінші бетінде садақ және шаршы түрінде түркілердің тайпалық таңбасы
(дүниенің төрт бұрышын мегзеген рәміз) бейнеленген. Екіншісі, үшбұрыш
таңбалы (түркінің ана әулетінің таңбасы) теңгелер. Мұнда Соғды жазуымен
жазылған сөздерді бедері өшкендіктен ғалымдар оқи алмай келеді. Бүлардың да
бір бетіне арыстан бейнесі салынған. Б.з. 704 -766 ж. Таразда құйылып,
айналымға енген теңгелердің бетінде Түргеш қаған теңгесі немесе Түркінің
көк ханының теңгесі деген анықтама жазулар бар. Бұл-тайпалық дәрежедегі
теңге емес, бүкіл мемлекет дәулетін, мүлкін, ел ырысын куәландыратын
кепілдеме. Осы сияқты VI-VIII ғ. аралығына жататын мыс, қола, күміс
теңгелер Суяб, Ақбешім қалаларында да шығарылып түрған. Х-ХІ ғасырлардағы
қалалар халықаралық және жергілікті сауданың орталығы болды. Қала мен
даланың арасындағы сауда қызу жүрді. Испиджаб, Иасы, Тараз және Баласағүн
қалаларында теңге сарайлары жұмыс жүргізді.VІ-VШ ғасырларда Оңтүстік
Қазақстандағы сауда жолында орналасқан ең ірі саяси-экономикалық орталықтың
бірі - ежелгі Отырар болды. Соның ішінде Тараз, Испиджаб теңгелері ел
экономикасында ерекше міндет атқарды.
1. 2 Орта ғасырлық дәуірдегі монета жасау ісінің дамуы
XII ғ-дың 2-жартысы XIII ғ-дың басында Отырарда шыққан Мүхаммед ибн
Текештің теңгелері Қазақстан жеріндегі сауда-саттықта ерекше міндет
атқарды. Ол дәуірдегі мыс, күміс, алтын ақшалар өзінің салмағы бойынша
алтынмен бағаланып, сауда айналымына енді.
Ұйғыр қағандығы дәуірінде де соғылып шығарылған еді. Ондай тиындарда
көне үйғыр жазуымен: Күл Білге Тәңірі ұйғұр Бөкүк қаған Ел тұтқан
жарлығымен соғылды ( 795 -808ж.) деп безендірілетін.
Қазақ жерінде түргештердің саудалық әрі жәрмеңкелік қалашықтары Суяб
пен Тараз сол дәуірлерде қарқынды өркендеді. Сонымен қатар Отырарда да мыс
тиындар соғылған деп айтуға болады. Ерте орта ғасырларда билік қүрған
тайпалардың атақты адамдары теңге шығартып, оған өз таңбаларын бастыратын.
ІХ-ХІ ғасырларда Қазақстан көлемінде соғды, саманид фельстері айналымга кең
таралды. Сол кезде күміс дирхемдері исмаили деп аталатыи. Оған қоса алтын
динар, күміс фулстерімен қатар бұқара - худаттық - мусейяби (ең жогары
қоспалы күміс), мухаммади (аз қоспалы күміс ), гитрифи (мыстан немесе
бағасыз металл) ақшалары, қытайлық т.б. тиындары ақша айналымында болды.
Зерттеушілер саманид дәуірінде жалған ақша соғу үрдісі басталды деп
топшылайды. Тіпті де ресми түрде ақшаны жалғандандыру (Е.А. Давидовичтің
пікірінше) шаралары болған. Атап айтқанда сырты нақты күміс ақша іспетті
мыстан жасалған жалған ақшалар мемлекет тарапынан шығарылатьн.
Сауда керуендері сауда-саттық міндетімен қоса рухани мүдделерді де
іске асырды. Оның айқын көрінісі де сол, мүсылман мәдениеті де кең етек
жайды, сауда тауар алмасу қарқынды жүрілді . Оған қоса арабграфикалық
жазулы алуан түрлі тиын теңгелерге міндетті түрде Құрандағы шаһада
(Алладан басқа құдай жоқ, Мұхамед оның елшісі) калимасы өрнектелді және
де сұлтан, мәлік, хан есімдері, таңбалары, соғылған тиын сарайы, хижра жылы
өрнектелді.
X ғасырдың ортасы XIII ғасырдың бас шені – бұл Қараханид
мемлекетінің құрылуы мен қызметінің кезеңі. XI ғасырда қалалардың жаппай
өркендеуімен, ақша айналысында аса зор қаражат тасқынын қажетсінетін тауар
өндірісі көлемдерінің және сауданың ұлғаюымен сипатталды. Экономиканың
өсуіне сәйкес күмістің жетіспеушілігінен дирхемдер, яғни беті күміспен
жалатылған мыс тиындар шығарыла бастайды. Ұсақ бөлшек сауданы мыс-фельстер
қамтамасыз етті. Алтын тиындар саудада даналап емес салмағына қарай,
әртүрлі шамада белсенді қатысты, яғни, тиын қажеттілік бойынша майда
кесектерге сындырылатын. Қазақстан аумағында осы мезгілде бірқатар тиын
сарайлары жұмыс істеді: Баласағұн, Ооду, Тараз, Барысхан, Испиджаб, Фараб
(Отырар) және Бұддықкент. Караханидтер теңгелерінің тарихын зерттеуде орыс
шығыстанушы ғалымдар: В.В. Радлов, В.Д. Бартольд, т.б. -болды.
XI ғасырдың 18-19 – шы жылдардың аяғында Мауренахрда дирхемнің санасы
күрт нашарлады. Оның құрамы 20 ℅-ке дейін құлдырады.
Археологиялық қазба жұмыстары кезінде Оңтүстік Қазақстан қалалары:
Отырар, Құйрық – төбе, Испиджаб, Тараз, Талғар, Ақ – төбе т.б. үлкен
көлемде XI – XII соғылған тиындар табылған. Қарахандар мемлекетінің
билеушілері Сүлеймен, Дауд, т.б. атынан шыққан тиындар Жетісудан, Ферғана,
Орта Азия елдерінен табылған. Тарихшы нумизматик Е.А. Давидович
еңбектерінде баяндалған.
Қарахандықтар әулеті ислам дінін ресми мемлекеттік хұзырында
қабылдады. Сауда ақша айналымдағы тиындары арабша - фулс, динар, дирхем
т.б. аталды.
Қарахандықтар мемлекетінде алтын, күміс, мыс тиындар соғылып жатты,
әсіресе оңтүстік Қазақстан мен Жетісу өңірінде ақша айналымы бұрыңғыдан да
мазмұнды қолданылды. Ішкі нарықта айырбас ақша ретінде адли (медная
фельс) тиыны мол болды. Жалпы қарахандықтарда 450-575 жылы дәрежелік
қоспалы алтын тиынды 2,7 - 6 грамм салмақпен соғып шығарып қолданды.
Осы кезеңдерде алтын тиын соғылып жатты, алайда ол тұрақты түрде ақша
айналымында болмады, алтын тиындар салмақтау арқылы ғана өлшенетін.
Мәселен Қарахандықтарда алтын мен күмістің арақатынасы 1: 8 болды, яғии
5 грамм алтын 40 грамм күміске баланды. ХІ-ХІІІ гасырларда Отырар,
Испиджаб, Самарқанд, Тараз, Бухара, Термез, Хоженд, Хорезм тиын соғатын
орьнда алтын, күміс тиын соғу үрдісі күшейді.
XI ғасырда Орта Азияда күміс тапшылығы ерекше байқалды. Оған күмісті
сыртқа тасуы, күміс қорының азаюуы себеп болды. Сөйтіп күміс дағдарысы
ксзсңі екі жүздсй жылға созылды. Күмісті шақалап соғу тоқтатылды, оның ақша
айналымьндағы міндетін алтын, мыс тағы басқа да бағасыз металлдар атқарды.
Мыс тиындар тезарада өшіп кететіндей өте жұқа күміспен қапталып соғылып
жатты. Сонымен бірге алтын динарлар негізгі ақша ретінде қолданылды және
ұсақ айырбастық айналым үшін алтындарды бөлшектей теңгеру басталды.
Х-ХІІ ғасырларда Жібек жолының маңызы басым болды. Жібек жолының қазақ
жеріндегі бөлігі Газгирден басталып, Испиджабқа, Таразға, Құланға, Науакет,
Баласағұн қалалары және Бедел, Ақсу асулары арқылы өтіп, Шығыс Түркістанға
жалғасқан. Жібек жолы алғашында қытай жібегін Батыс елдеріне шығаруға
қызмет етті. Сонымен қатар бұл жолмен Рим, Византия, Индия, Иран, Араб
халифатынан, ал кейінірек Еуропа мен Русьтан сол елдерде өндірілетін
тауарлар да тасымалданды. Олардың ішінде мирра мен ладан (хош иісті
қарашайырлар) да, жасмин суы мен амбра да, кілемдер мен маталар, бояғыш
және минерал шикізаттары да, алмаздар мен асыл шақпақтастар, янтарь мен
маржандар да, піл сүйегі мен балық азулары, күміс пен алтын құймалары, аң
терілері мен теңгелер, садақтар мен жебелер болды. Жібек жолымен Ферғананың
Қызу қанды арғымақтары, араб пен нисситліктердің сәйгүліктері, жүзім,
шабдалы тасылып жатты. Дегенмен басты сауда заты жібек болып қалды. Жібек
алтынмен бірдей халықаралық өлшемпұлына (валютаға) айналды, ол падишалар
мен елшілерге сыйға тартылды, жалдамалы әскерлердің жалақысы мен
мемлекеттік борыштар жібекпен өтелді. 1271ж Масудбек реформасы ақша
айналымында жаңа кезең ашты. Бүл реформа бойынша алтынды ақша орнына
қолдану мүлдем тоқтатылып, салмағы 2 грамм, тазалығы 78-81 процент күміс
ақшалар айналымға кіргізілді. Бұл күміс ақшаларды Қазақстанның Тараз, Кенже
қалаларында шыңдау әдісімен әзірлеп, 1271 жылдан XIV ғ. басқы кезеңіне
дейін айналымда болды.
1321ж жүргізген Кебек хан реформасының да үлкен маңызы болды. Ол бүкіл
мемлекет атынан Кебек хан теңгесін айналымға енгізді. Ақшаның салмағы 8
грамм күмістен шыңдап жасаған. Кебек хан теңгесі Қазақстанның Испиджаб,
Тараз, Отырар, Сығанақ қалаларында әзірленді. Өзбек хан, Жәнібек хан,
Бердібек, Наурызбек, Қызыр хандардың атынан шығарылған Алтын Орда теңгелері
Жетісу - Түркістаннан Еділ жағалауына дейін кең тарады.
Бұдан кейін 1428ж енгізген Ұлықбектің ақша реформасы Орта Азия және
Қазақстан жеріндегі халықтар арасында кеңінен белгілі болды.
Моңғол дәуіріне дейін Орта Азиядағы барлық тиын соғатын орында
Мұхаммед бин Текештің (1200-1220 ж.) алтын, күміс (күміс жалатылған мыс)
теңгелері қарқынды түрде шығарылды.
1271-1272 жылдары Түркістан, Мауреннахр хәкімі Масуд-бек бин Йалабашы
шағатайлықтар мемлекетінде ақшаның реформасын жасады. Бұл реформа күміс
дағдарысын жою, күмісті ақша айналымының ең негізгі құралы ретінде
қолдануға бағытталды. Мысалы, Отырар, Таразда қоспасы 75-82 дәрежелі 2
грамм күміс дирхем соғылатын болды. Бұл өте жоғары сапалы күміс тиын деген
сөз.
1463 жылы Самарқандта Құран хатим оқыту үшін молдаға 1 мыс тиын,
жалғыз құлға 1 мыс тиынның үштен бірісі және 0,65 кг бидай, қызметшіге 1
мыс тиынның 22 бөлігі жэне 1,315 кг бидай берілетін
Шағатайлықтар мемлекетінде мыс, күміс тиындары тұрақты түрде Отырар,
Самарқанд және Бухара қалаларында ғана соғылатын. Оның ішінде Отырар тиын
соғатын орында ерекше мол жасалынатын. 1967 жылы Таулы қырат совхозынан
мектеп оқушылары 0,5 м тереңдіктен тапқан 1386 сақтау бірлік күміс тиын
көмбесі ҚР МОМ қорында сақтаулы.
Отырықшы қала өмірінде ақшаның рөлі тіпті де арта түсті. Жібек жолының
барлық тораптарында, базарларында, керуен сарайларында пени, фулс, дирхем,
динар, манат атаулы т.б. металл тиын теңгелер дамылсыз алмасылып саудаға
кең қолданылып жатты.
Қыпшақтың (яки алтын ордалық) хандары тиын соғу өздерінің билік
әмірінің басты назарындағы міндет деп таныды. Алтын ордалық алғашқы Батұ,
Берке хандары ұлы моңғол қағанның иелігіндегі әміршілер болғандықтан тиьн
теңгелерінде қағанның аты міндетті түрде жазылатын. Тек ғана Мөңке одан
кейінгі хандар өз есімдерімен ақша шығара бастады.
Қыпшақ патшалығында мыс (пұл), күміс (дирхем) және алтын (динар)
теңгелер қолданылды. Тиын теңгелерде: арыстан, жолбарыс, ит, түйе, жылқы,
қой, бүркіт, сұңқар, тоты, аққу, балық, гүл, садақ оқ, балта т.б. бейнелер
көмкеріліп көшлелілердің төртбұрыш әр түрлі формалы ру тайпалық таңбалар
соғылды
Тиын теңге мәтіндерінде ханның аты, лауазымы, соғылған жері, хижра
жылы, бағасы жазылды. Тиынның бет жағында мұсылмандық сунни символы шахада
калимасы арабграфикасымен өрнектелді. Қыпшақ державасының түкпір түкпірінде
тиын соғу станогі жұмыс жасап жатты. Қыпшақ пашалығының: Сарай, Сарай-аль
Жадид, Гүлістан, Хаджи тархан, Өкек, Сарайшық, Қырым, Баку, Хорезм, Ургенч,
Сығанак т.б. қалаларында тиын теңгелер соғылды. (Г. Саблуковтың зерттеуі
бойынша).
Алтын ордалық тиындарында Әділетті сұлтан Жалал-ад-дин Махмұд Жәнібек
хан. Сарай - әл - жадидтің соғылымы. Хижраның 741 деген тәрізді мәтіндер
соғылып жатқан еді.
Өзбек хан, Жэнібек хан, Бердібек, Наурызбек, Қызыр хандардың атынан
шығарылған Алтын Орда теңгелері Жетісу - Түркістаннан Еділ жағалауына дейін
кең тарады.
ХІУ-ХУ ғасырларда Қазақстанның оңтүстігінде Әмір Темір (әмір Темірлік
мыс динарлары) тарапынан мыс тиындар шығарыла бастады. Мыс тиымдардың
соғылымы соншалықты мол болды, тіпті күміс ақшалар айналымын толық басып
алды деуге болады. Сонымен қатар 1525 жылы күміс тиындар да бірыңгай
стандартпен 4,8 грамм салмағында соғылатын болды.
Дәл Отырар алқабында XV ғасырда теңге таига ( кіші номиналы 41 -
мири, одан ұсағы 121- тангаша) деп аталатын тиындар ақша айналымына
түсті. Бұл кездері Йассы, Отырар, Сығанақ, Сайрам, Самарқанд, Бухара,
Хоженд т.б. тиын соғатын орындарда алтын, күміс және мыс тиындар соғылып
айналымға еніп жатты. Бір қызығы әр түрлі тиындар ырықсыз құндарымен
шығарылды.
XVI ғасырда имамның күндік еңбекақысы 6 - 15 динар; жоғары, ортаншы
және төменгі дәрежелі оқушылар бір күніне 10 динар 4 пұл, 9 динар 2 пұл, 6
динар 4 пұл, ал медересенің аспазшысына күніне 1 динар берілетін
Газнауидтік билеушілер мен Түркістандық хандар Малик шахтың қызының
қалыңдығына (ұлдарына алып беру үшін) 400 000 алтын ұсыныс еткен еді
("Тарихи- Мунеджим-баши" әңгімесінен).
XVII ғасырдың соңында Орталық Азия көлемінде Ресей патша ағзамы
Алексей Михайловичтің мыс тиындары шығарыла басталды. Бұнымен қатар сол
кездері хоқандылық, ташкентлік, бухаралық т.б. тиындар да ақша айналымында
жүріліп жатты. XVI-XVII ғасырларда Отырар т.б. қалаларда ақша айналымының
қарқыны бәсеңсіген тіпті де құлдырау кезі дерлік.
ХҮП-ХҮШ ғасырларда Қазақстанның оңтүстік аймақтарында негізінен орта
азиялық тиын соғатын орында соғылған ұсақ тауар айналымына жарамды мыс
тиындар ғана пайдаланылып түрды. Күміс тиындары транзиттік ірі - ірі
саудаларда қолданылды.
ХҮІІ ғасырда Қазақстанның оңтүстігінде орта азиялық күміс ақшалары кең
ене бастауына қарағанда, бұл кездері осы өңірдің хандықтарымен пәрменді
түрде сауда-саттық жүрілгенін байқатады. (ХҮП-ХҮШ гасырлық Жәнидтік тиын
көмбесі бойынша Р.З. Бурнашеваның зерттеуі бойынша).
Сонымен қатар Орта Азия көлемінде қытай саудасы да, күміс жамбысы да
айналымда айырбасталып тұрды. Сол кездері тиын сарайларында қытай күміс
жамбысы шикізат ретінде де қолданылған деген деректер бар.
Орталық Азияда орыс және қытай сыртқы сауда байланыстарының ұлғайып
ресейлік алтын, күміс тиындары мен қытайлық жамбы (юань бао), күміс, мыс
тиындары да ақша айналымында белгілі дәрежеде орын тебе бастады. Қытайлық
алтын, күміс құймасы болып саналатын жамбы (1 лац -37,301 грамм) немесе
тайтұяқ, орыс патшалықтарының күміс теңгелері тауар алмасымда баланып,
сонымеп қатар тіпті де зергерлік әшекей бұйымдарды жасауға да шикізат та
болып жатты.
Соңғы жылдары отандық тарихи зерттеулерде Алтын Орда империясы
дәуірлерінде Еуразия даласында болып өткен этномәдени үрдістеріне деген
қызығушылық артып келеді. Жошы ұлысының жерінде аталмыш тарихи дәуірлерде
экономикалық жүйесі мен әкімшілік орталықтары болған жүздеген қалалар бой
көтерді. Сол қалалардың бірі империяның орталық пен шығыс провинциялары
арасындағы байланыстарын қамтамасыз етіп тұрған Сарайшық (жазба деректері
мен нумизматикалық материалдарда Сарайджук, Сарайджик, Сараджук) болды.
Сарайшық қаласының нумизматикалық материалдары өткен ғасырдың 80-ші
жылдарының аяғынан бері жинақталды. Бұл нумизматикалық материалдары қазба
зерттеулерде қаланың стартиграфикалық қабаттарының хронологиялық
талдауларын жасау үшін қажетті болып табылады. Сонымен бірге аталмыш
кешеннің маңыздылығы - қала тұрғындарда билік жүргізген ханның тиындарымен
қандай ханның тиындары тең дәрежеде ақша айналымда болғандығын көрсетеді.
Демек нумизматикалық кешен осы қаланың тарихы тек ғана Жошы ұлысымен
шектелмейтінін көрсетеді әрі одан кейінгі кездеріндегі саяси, сауда-
экономикалық үрдістерін зерттеу үшін зор маңызды.
Бұл қаладан табылған тиындар мыңмен саналады. Сарайшық қаласында
жүргізілген зерттеу жұмыстарында кезінде қаланың мәдени қабаттарынан
табылған және тіркеліп өңделінген тиындардың саны 702 нұсқа. Оның 647
нұсқасы толық анықталды. Бұдан басқа бірнеше көмбе табылған, олардың
біріншісінде 144 нұсқа күміс, 12 нұсқа мыс тиын, екіншісінде 10 дирхем,
үшіншісінде 5 дирхем, төртіншісінде 4 дирхем болды. Микро көмбеде 4 пұл
болды. Барлық көмбелер 8-20 см тереңдіктен табылып қазылды. Тиындардың
басым көпшілігін тат басқан. Топырақ қазу барысында топырақ үстіңгі
қабаттан тиын дайындау 6 стандарттық қалып, тапталынған темір кесінді және
2 нүсқа кесіліп әзірленген қабыршақ табылды.
Қазірше қаладан табылған ең көне тиын Баты ханнң немересі Меңгү-
Темірдің (1266-1282 ж.) билігі кезіндегі соғылған дирхем. Ол қаланың
төменгі мәдени қабатынан табылды және Еділ бойындағы Үкек қаласында
шығарылған. Сол кезеңдерде Меңгү-Темірдің атымен ордалық Бұлғар, Қырым
қалаларында және ол билік жүргізген Сарай, Биляр, Керман, Хорезм
қалаларында да тиын соғылып жатты.
1. Меңгү-Темір ханның соғылымы (1266-1282ж.) - 1 нүсқа.
Үкекте соғылған.
XIII ғасырдың соңына қатысты Сарайшықтың тағы бір түрі Меңгү-
Темірдің ұлы Тоқты немесе Тоқтоғұнның атымен байланысты.
2. Тоқтоғү ханның соғылымы (1290-1312ж.)
- 5 нүсқа.
Сарай әл-Махруста - 2 дана., Хэрезмде - 1 дана, Ширазда - 1 дана және
белгісіз үқсас - 1 дана соғылған.
Өзбек хан билігі тұсындағытиындардың ішінде Хорезмде соғылған әр
типтес тиындар кездеседі. Олардың көркемделуі мемлекеттің басқа да
жерлерінің тиындарынан өзгешелеу.
3. Өзбек ханның соғылымы (1313-1341ж.) -136 нүсқа.
Сарайда - 113 дана, Сарай әл-Махрусда 11 дана, белгісіз үқсас - 1 дана,
Қырымда - 2 дана, Хэрезмде - 7 дана, Тебризде - 1 дана, Иезде - 1 дана
соғылған.
Өзбектің ортаншы ұлы Жәнібек хан өзін әкесіндей әділетті, билеуші,
дін қамқоршысы ретінде көрсетті. Иранмен күресті жалғастырып Тебризді
жаулап алып, сонда өз тиындарын соқтырды.
4. Жәнібек ханның соғылымы (1341-1357ж.)
- 169 нүсқа.
Сарай әл-Махруста -I дана, Сарайда - 45 дана, Сарай әл-Жадидте - 101 дана,
белгісіз үқсас - 2 дана, Хорезмде - 12 дана, Гүлістанда - 4 дана, Баржынде
-2 дана, Тебризде - 2 дана соғылған.
5. Бердібек ханның соғылымы (1357-1359ж.)
- 7 нүсқа.
Сарай әл-Жадидте - 4 дана, Гүлістанда - 1 дана, Азақта - 1 дана, Хорезмде -
1 дана соғылған.
6. Құлына ханның соғылымы (1359-1360ж.)
- 3 нүсқа.
Хэрезмде - 3 дана соғылған.
7. Наурыз ханның соғылымы (1359-1360ж.)
- 3 нүсқа.
Хорезмде - 2 дана, Гүлістанда - 1 дана соғылған.8. Қызыр ханның соғылымы
(1359-ІЗбіж.) -
44 нұсқа.
Сарай әл-Жадидте - 35 дана,
Гүлістанда - 9 дана соғылған.
Тиында осы билеушінің аты төңкеріліп жазылған. Бұл қалыптар Қызыр билігі
дәуірінде соғылған тиындарды кейінірек көшірген кезде шеберлердің қолымен
жасалынған деуге келеді. Қызырдың басқа тиындары жасалынған сапасына
қарағанда, тіпті де олар жердің жоғарғы қыртысында 35 см тереңдіктен
кездескендіктен олар жарамсыз штемпель қалыбымен соғылып шығарылып тұрды
деуге келмейді. Ерекше назар аударатыны да сол типті тиын санының молдығы
мен олардың жартысынан астамы қаланың жоғарғы қыртысынан табылғандығын
ескерсек, соғылым дәстүрінің инерциялық салдары емес, керісінше олар
соңғы дәуірлерге дейін соғылып шығарылған деп ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz