Оралхан Бөкей шығармаларындағы аңыздық желі
Кіріспе
I. Оралхан Бөкей шығармаларындағы аңыздық желі
II. Уақыт және кеңістік композициясы
ІІІ. «Қар қызы», «Сайтан көпір», «Атау кере» шығармаларындағы
түс көрудің мифологиялық астарлары
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
I. Оралхан Бөкей шығармаларындағы аңыздық желі
II. Уақыт және кеңістік композициясы
ІІІ. «Қар қызы», «Сайтан көпір», «Атау кере» шығармаларындағы
түс көрудің мифологиялық астарлары
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
ХХ ғасыр өрісінде ғылыми – техникалық революцияның қарыштап өсуі қоғамдық әлеуметтік өмірімізге ірі-ірі өзгерістер әкелумен қатар шексіз ақпараттар тасқыны, әр алуан көзқарастар легі уақытпен тығыз байланысты дамитын әдеби процеске де елеулі әсер еткені даусыз. Уақыт талабына орай тереңге тамыр жайып, жаңа сипат, қасиеттермен толыса түскен әдебиетіміздің көрікті бір бұтағы – проза саласында да жаңа көркемдік, формалар, өзгеше бояу, нақыштар, рухани ізденістер бой көрсетіп келеді. Қазақ прозасындағы осындай ізденістердің жаңа кезеңі жетпісінші жылдарға дөп келді. Машықты қаламгерлеріміз тарихи тақырыпты игеруге ден қойса, бұл мезгіл сонымен бірге қазақ прозысына қуатты жаңа толқынның қосылған шағы еді.
Пішін, тәсіл, стильдік, тақырыптық барлауға жиі ұмтылыспен әдебиетімізге жаңа тыныс, өзгеше леп ала келген осы толқын бүгінде әдебиетіміздегі үлкен күшке айналды. Классиканың киелі топырағында бүршік жарып дүниеге келген бұл жазушыларға Ф.Достоевский, Л.Толстой, А.Чехов сынды суреткерлердің әсері де айқын. Сонымен бірге осы тұстағы прозамыздың үздіксіз өсу қарқынын бағамдай алмасақ, терең түсінбесек, көп нәрседен марқұм қалатын едік. Ұлы Абай, Ф.Достоевский, А.Чехов, М.Әуезов, Ғ.Мүсірепов туындыларының құны да жыл өткен сайын өсіп қымбаттай бермек. Аталған сөз зергерлерінің бай тәжірбиесін үйрене отырып, сөз өнерінің танылмаған беттерін ашу – қазақ қаламгерлерінің алдындағы алар асуы, абыройлы борышы. Әдебиет әлеміне терең біліммен, үлкен даярлықпен кірген осы буын шығармашылығынан әлемдік әдебиеттегі жаңа сипаттарды, соны ізденістерді молырақ ұшыратамыз. Мәселен, баршамызға мәлім баяндаудың, суреттеудің классикалық үлгісімен бірге ой ағымы (поток сознание) жиі қолданыла бастады. Бұл – психологизмнің прозадағы негізгі принциптердің біріне айналу нәтижесі. Сондай – ақ көркем шығармаларда философиялық тереңдіктің дамуы әр түрлі концептуальдық шығармалардың пайда болуына алып келді. Осы күндерде парасатты проза, интелектуальды поэзия деген терминдер жиі қолданыла бастады. Мұның бәрі сайып келгенде, көркем әдебиеттің даму жолындағы түр мен мазмұн, табан тіреген сапалық жаңа сатылар еді. Осындай үлкенді-кішілі сапалық түрленістер тұсында қалыптасқан байырғы тәсілдердің қолданылу мүмкіндігі ғана емес, баяндау компоненттерінің ара салмағында да ауытқу ұшырауы заңды нәрсе. Содан келіп, қалыңдығы төрт елі романдардағы сомдаған кейіпкерлердің орнына, қым-қуат оқиғалардың орнына, тұтас ғұмырға татырлық ұзақ мерзімнің орнына бір-екі кейіпкердің бірер күндік, кейде бірер сағаттық ішкі рухани толғанысы қазыла суреттелетін туындылар дүниеге келді.
Пішін, тәсіл, стильдік, тақырыптық барлауға жиі ұмтылыспен әдебиетімізге жаңа тыныс, өзгеше леп ала келген осы толқын бүгінде әдебиетіміздегі үлкен күшке айналды. Классиканың киелі топырағында бүршік жарып дүниеге келген бұл жазушыларға Ф.Достоевский, Л.Толстой, А.Чехов сынды суреткерлердің әсері де айқын. Сонымен бірге осы тұстағы прозамыздың үздіксіз өсу қарқынын бағамдай алмасақ, терең түсінбесек, көп нәрседен марқұм қалатын едік. Ұлы Абай, Ф.Достоевский, А.Чехов, М.Әуезов, Ғ.Мүсірепов туындыларының құны да жыл өткен сайын өсіп қымбаттай бермек. Аталған сөз зергерлерінің бай тәжірбиесін үйрене отырып, сөз өнерінің танылмаған беттерін ашу – қазақ қаламгерлерінің алдындағы алар асуы, абыройлы борышы. Әдебиет әлеміне терең біліммен, үлкен даярлықпен кірген осы буын шығармашылығынан әлемдік әдебиеттегі жаңа сипаттарды, соны ізденістерді молырақ ұшыратамыз. Мәселен, баршамызға мәлім баяндаудың, суреттеудің классикалық үлгісімен бірге ой ағымы (поток сознание) жиі қолданыла бастады. Бұл – психологизмнің прозадағы негізгі принциптердің біріне айналу нәтижесі. Сондай – ақ көркем шығармаларда философиялық тереңдіктің дамуы әр түрлі концептуальдық шығармалардың пайда болуына алып келді. Осы күндерде парасатты проза, интелектуальды поэзия деген терминдер жиі қолданыла бастады. Мұның бәрі сайып келгенде, көркем әдебиеттің даму жолындағы түр мен мазмұн, табан тіреген сапалық жаңа сатылар еді. Осындай үлкенді-кішілі сапалық түрленістер тұсында қалыптасқан байырғы тәсілдердің қолданылу мүмкіндігі ғана емес, баяндау компоненттерінің ара салмағында да ауытқу ұшырауы заңды нәрсе. Содан келіп, қалыңдығы төрт елі романдардағы сомдаған кейіпкерлердің орнына, қым-қуат оқиғалардың орнына, тұтас ғұмырға татырлық ұзақ мерзімнің орнына бір-екі кейіпкердің бірер күндік, кейде бірер сағаттық ішкі рухани толғанысы қазыла суреттелетін туындылар дүниеге келді.
1.Белинский В. Собр. соч. В3-х томах Т. 1. Москва: ГИХЛ. 1948 стр.112
2. Қаратаев М. Таңдамалы шығармалар. 3-т Алматы: Жазушы 1974. 194бет
3. Молдағалиев Ж. Совет халқының жасампаз еңбегіне лайық болайық. Қазақ әдебиеті, 1981, 17-апрель
4. Серғалиев М. Кең өріс. Алматы: Жазушы, 1983, 198 – бет
5. Мелитенский Б. Поэтика мифа Москва, 1976. С.172
6. М.Карим Правла о искусстве должна быть окрыленной «Литературная газета»,1979, 10-октября
7. Кубилюс В. Формирование национальной литературы-подражательность или художественная трансформация. Вопросы литературы 1976. С. 8.51
8. Агилера Мальта. Основываясь на латиноамериканском опыте. Вопросы литературы 1976, с. 211
9. Бөкеев О. Біздің жақта қыс ұзақ. Алматы: Жазушы, 1984. 429-бет
10.Бөкеев О. Өз отыңды өшірме. Сөзстан. Алматы. Жалын, 1984. 114-бет
11. Қирабаев С. Талантқа құрмет. Алматы: Жазушы, 1988.189бет
12. Терокопян Л. Разделение души // Простор. 1990 №5 с.178
13. Сүлейменова Г. Неге біз осындаймыз? // Жас қазақ. 1993 Қазан. 39 бет
14. Мәмсейітова Т. Зерделілік айнасы. Алматы. Жазушы 1988. 83-бет
15. Бөкеев О. Ұйқым келмейді. Алматы. Жалын, 1990. 66-бет
16. Лихачев Д. Поэтика древне-русской литературы. Москва Наука 1979. С. 335
17. Бөкеев О. Қайдасың, қасқа құлыным? Алматы: Жазушы 1973. 184- бет
18. Сыздықова Р. Сәйкестік // Уақыт және қаламгер. Алматы, 1984. 161-бет
19. Б.Майтанов «Қазақ романы және психологиялық талдау» Алматы. Санат, 1996. 196-бет
20. Сейдімбеков А. Уақыт пен кеңістік. / Ана тілі. 1966. 4-қаңтар
21. Досжанов Д. Таланттар мен талаптар. Жұлдыз. 1971. №7, 145 бет.
22. Бахтин М. Вопросы литературы и эстетики. Москва, 1975. 235 стр.
23. Зобов А., Мостепаненко А. О типологий пространственно – временных отношений в сфере искусства/ритм, пространсво и время в литературе и искусстве. Л: Наука, 1974. 11стр.
24. Эйдинова В. Пространсвнно – временная структура современной сов.прозы. /Простраство и врмя в лит.и искусстве. Даугавпилс, 1990. 108стр.
25. Абрагам К. Сон и миф. Очерк народной психологий. М. 1912. 9 -10,12стр.
26. Майоров Ф. Физиологическая теория сновидений. М – Л. 1938. 598стр.
27. Ә.Диваев. Тарту. Алматы. 1992. 156 бет.
28. Философия және мәдениеттану. Алматы. 1998. 21бет.
29. Ыбыраев Ш. Эпос әлемі. Алматы. 1993. 114 бет.
30. Неелов М. Е. Волшебно сказочные корни научной фонтастики. Л. 1986. 136 стр.
2. Қаратаев М. Таңдамалы шығармалар. 3-т Алматы: Жазушы 1974. 194бет
3. Молдағалиев Ж. Совет халқының жасампаз еңбегіне лайық болайық. Қазақ әдебиеті, 1981, 17-апрель
4. Серғалиев М. Кең өріс. Алматы: Жазушы, 1983, 198 – бет
5. Мелитенский Б. Поэтика мифа Москва, 1976. С.172
6. М.Карим Правла о искусстве должна быть окрыленной «Литературная газета»,1979, 10-октября
7. Кубилюс В. Формирование национальной литературы-подражательность или художественная трансформация. Вопросы литературы 1976. С. 8.51
8. Агилера Мальта. Основываясь на латиноамериканском опыте. Вопросы литературы 1976, с. 211
9. Бөкеев О. Біздің жақта қыс ұзақ. Алматы: Жазушы, 1984. 429-бет
10.Бөкеев О. Өз отыңды өшірме. Сөзстан. Алматы. Жалын, 1984. 114-бет
11. Қирабаев С. Талантқа құрмет. Алматы: Жазушы, 1988.189бет
12. Терокопян Л. Разделение души // Простор. 1990 №5 с.178
13. Сүлейменова Г. Неге біз осындаймыз? // Жас қазақ. 1993 Қазан. 39 бет
14. Мәмсейітова Т. Зерделілік айнасы. Алматы. Жазушы 1988. 83-бет
15. Бөкеев О. Ұйқым келмейді. Алматы. Жалын, 1990. 66-бет
16. Лихачев Д. Поэтика древне-русской литературы. Москва Наука 1979. С. 335
17. Бөкеев О. Қайдасың, қасқа құлыным? Алматы: Жазушы 1973. 184- бет
18. Сыздықова Р. Сәйкестік // Уақыт және қаламгер. Алматы, 1984. 161-бет
19. Б.Майтанов «Қазақ романы және психологиялық талдау» Алматы. Санат, 1996. 196-бет
20. Сейдімбеков А. Уақыт пен кеңістік. / Ана тілі. 1966. 4-қаңтар
21. Досжанов Д. Таланттар мен талаптар. Жұлдыз. 1971. №7, 145 бет.
22. Бахтин М. Вопросы литературы и эстетики. Москва, 1975. 235 стр.
23. Зобов А., Мостепаненко А. О типологий пространственно – временных отношений в сфере искусства/ритм, пространсво и время в литературе и искусстве. Л: Наука, 1974. 11стр.
24. Эйдинова В. Пространсвнно – временная структура современной сов.прозы. /Простраство и врмя в лит.и искусстве. Даугавпилс, 1990. 108стр.
25. Абрагам К. Сон и миф. Очерк народной психологий. М. 1912. 9 -10,12стр.
26. Майоров Ф. Физиологическая теория сновидений. М – Л. 1938. 598стр.
27. Ә.Диваев. Тарту. Алматы. 1992. 156 бет.
28. Философия және мәдениеттану. Алматы. 1998. 21бет.
29. Ыбыраев Ш. Эпос әлемі. Алматы. 1993. 114 бет.
30. Неелов М. Е. Волшебно сказочные корни научной фонтастики. Л. 1986. 136 стр.
Кіріспе
ХХ ғасыр өрісінде ғылыми – техникалық революцияның қарыштап өсуі
қоғамдық әлеуметтік өмірімізге ірі-ірі өзгерістер әкелумен қатар шексіз
ақпараттар тасқыны, әр алуан көзқарастар легі уақытпен тығыз байланысты
дамитын әдеби процеске де елеулі әсер еткені даусыз. Уақыт талабына орай
тереңге тамыр жайып, жаңа сипат, қасиеттермен толыса түскен әдебиетіміздің
көрікті бір бұтағы – проза саласында да жаңа көркемдік, формалар, өзгеше
бояу, нақыштар, рухани ізденістер бой көрсетіп келеді. Қазақ прозасындағы
осындай ізденістердің жаңа кезеңі жетпісінші жылдарға дөп келді. Машықты
қаламгерлеріміз тарихи тақырыпты игеруге ден қойса, бұл мезгіл сонымен
бірге қазақ прозысына қуатты жаңа толқынның қосылған шағы еді.
Пішін, тәсіл, стильдік, тақырыптық барлауға жиі ұмтылыспен
әдебиетімізге жаңа тыныс, өзгеше леп ала келген осы толқын бүгінде
әдебиетіміздегі үлкен күшке айналды. Классиканың киелі топырағында бүршік
жарып дүниеге келген бұл жазушыларға Ф.Достоевский, Л.Толстой, А.Чехов
сынды суреткерлердің әсері де айқын. Сонымен бірге осы тұстағы прозамыздың
үздіксіз өсу қарқынын бағамдай алмасақ, терең түсінбесек, көп нәрседен
марқұм қалатын едік. Ұлы Абай, Ф.Достоевский, А.Чехов, М.Әуезов,
Ғ.Мүсірепов туындыларының құны да жыл өткен сайын өсіп қымбаттай бермек.
Аталған сөз зергерлерінің бай тәжірбиесін үйрене отырып, сөз өнерінің
танылмаған беттерін ашу – қазақ қаламгерлерінің алдындағы алар асуы,
абыройлы борышы. Әдебиет әлеміне терең біліммен, үлкен даярлықпен кірген
осы буын шығармашылығынан әлемдік әдебиеттегі жаңа сипаттарды, соны
ізденістерді молырақ ұшыратамыз. Мәселен, баршамызға мәлім баяндаудың,
суреттеудің классикалық үлгісімен бірге ой ағымы (поток сознание) жиі
қолданыла бастады. Бұл – психологизмнің прозадағы негізгі принциптердің
біріне айналу нәтижесі. Сондай – ақ көркем шығармаларда философиялық
тереңдіктің дамуы әр түрлі концептуальдық шығармалардың пайда болуына алып
келді. Осы күндерде парасатты проза, интелектуальды поэзия деген терминдер
жиі қолданыла бастады. Мұның бәрі сайып келгенде, көркем әдебиеттің даму
жолындағы түр мен мазмұн, табан тіреген сапалық жаңа сатылар еді. Осындай
үлкенді-кішілі сапалық түрленістер тұсында қалыптасқан байырғы тәсілдердің
қолданылу мүмкіндігі ғана емес, баяндау компоненттерінің ара салмағында да
ауытқу ұшырауы заңды нәрсе. Содан келіп, қалыңдығы төрт елі романдардағы
сомдаған кейіпкерлердің орнына, қым-қуат оқиғалардың орнына, тұтас ғұмырға
татырлық ұзақ мерзімнің орнына бір-екі кейіпкердің бірер күндік, кейде
бірер сағаттық ішкі рухани толғанысы қазыла суреттелетін туындылар дүниеге
келді. Бұл туындылар көлемі жағынан да, идеялық – көркемдік жағынан да,
идеялық – көркемдік тұрғысынан да алғашқыларды кейде өкшелеп асып, кейде
түсіп жататын. Прозаның бұл түрін кезінде ұлы сыншы Белинский драма жазуға
жеткіліксіз ететін, романның ауқымына да аздық еткенмен, қас-қағым сәтте
кейде қыруар құбылысты шоғырландыратын сондай терең мағыналы өмір
оқиғаларын повесть өзінің шағын шеңберіне сыйғызып суреттейді. Повесть
өзінің ауқымына бәрін сыйғызады, бұл жанрда адамгершілік жайлы жеңіл-желпі
очерк те, сондай – ақ адам жанын тұңғиық тереңімен қым-қиғаш қайшылығы
туралы туынды жазуға да болады. Повесть қысқа да болса нұсқа, жеңіл де
болса тұңғиық мағына білдіретін жәйттер, өмірдің ұлы кітабынан жыртып
алынған беттер, бөлшектер күйінде белгіленеді, [1, 112] – деп өмір
құбылысын суреттеуде бұл жанрдың мүмкіндігі мол екендігін атап көрсеткен
болатын. Көркем әдебиеттің негізгі зерттеу объектісі өмір шындығы болса,
сол өмір шындығы образ, адам образы арқылы танылатындығы бұрыннан айтылып
келе жатқан қағида... адам әдебиеттің жүрегі, адам өмірін бейнелеу –
әдебиеттің түбегейлі мақсаты. Дүние жүзі әдебиетінің бұрын-соңды жасалған
оңды үлгілерінен реалистік көркем туындыға үнемі өзек болған адам өмірін,
адам образын көреміз. Сондықтан әдебиеттің дүниетанытқыш және тәрбиелік
құны адам өмірін қаншалықты толық, терең, нәзік суреттеуімен
өлшенбек[2,194]. Олай болса уақыт талабының мүддесінен шығып, адамның жан
дүниесіне терең үңіліп, оның ішкі қайшылықтарын, психологиясын көрсетуде
жетекші орын алар, прозаның шағын жанрларының аталған жетпісінші жылдарда
кеңге қанат жайып өркендей түсуі заңды құбылыс. Бұл жөнінде жазушылар
одағының XVIII съезінде прозамыздың жай – жапсарын баяндай келіп, Жұбан
Молдағалиев былай деген еді: ... біздің прозамыздың шағын формасы өзінің
жетістіктерімен мақтана алса керек: өйткені ол бүгінгі күн тақырыбын
игеруде біраз оралымдық көрсетіп, біздің болмысымыздың жанды жерін тап
басуда мергендік танытып келеді... Қазақстандық шағын проза қазір уақыт
талабының үдесінен шығып, барған сайын әдебиетіміздің стильдік қорына
пәрменді үлес қосып келе жатқанын айта кету орынды. Жанрлық – стильдік
жаңалықтар да біздің әдебиетімізге осы бір оңтайлы форма арқылы енуде...жыл
өткен сайын шағын прозаның идеялық – философиялық тереңдігі, әлеуметтік
белсенділігі мен түр жағынан жетіле түсуі артып келеді. Әсіресе лирика –
философиялық пландағы повестердің үлес салмағы артқандығы байқалады.
[3,17.04]
Бұл кездердегі әңгіме, повестерде сырт оқиғалар қақтығысының орнына
психологиялық тартыс, дабыра тіркестер орнына көңіл-күй иірімдері баса
суреттеліп, кейіпкердің өз көкірек сырына үңілуі мен тылсым ойларына ерекше
назар аударылады. Дәуірдің қат -қабат сыры мен келбеті кейіпкердің сан қилы
ойы мен сезімі арқылы ашылады. Бұл – әрине, жазушының кейіпкерлер өмірін,
олардың көңіл-күйін жан- жақты тереңірек бейнелеуге батыл ұмтылған құбылыс.
Өйткені лирикалық форма кейіпкер жан дүниесіндегі ең бір нәзік өзгеріс,
қозғалыстарды көрсетуге, өмірдің сезімдік жақтарын, нағыз адамгершілік
айқын аңғарылатын сәттерін шынайы суреттеуге мүмкіндік жасайды. Тылсым
сәттер сырт қарағанда күнделікті, үйреншікті іс сияқты болып көрінуі
мүмкін, бірақ дәуірдің басты-басты оқиғаларын философиялық тұрғыдан ой
елегінен өткізу, оның терең мәні мен психолгиялық және әлеуметтік астарлы,
ішкі қырлары ең қасиетті, ең негізгі мәліметтер. Сөйтіп, жетпісінші
жылдардағы повесть, әңгімелерде адам психологиясы зерделі зейінмен
зерттеледі.
Осы Адам деген ұлы тұлғаны, оның тағдырын, табиғатын,
мінез-құлқын зерттеп, сезім деген нәзік иірімдерді көңілге тоқып, сол
тоқығанын шығармашылығына арқау ете білген талантты қаламгерлеріміздің бірі
Оралхан Бөкеев еді. Әдебиет атты киелі әлемнің есігін осы аталған
жетпісінші жылдары ашып, адамзат өмірінен тарихи психологиялық, әлеуметтік
– философиялық шығармалар жазып, әдебиет аспанында ерекше із қалдырған
Оралхан Бөкей туындыларының басым көпшілігін осы әңгіме, повестер
анықтайды. Жасындай жарқ еткен қысқа ғұмырында әдебиетіміздің тарихында
мәңгілік белес болып қалар кесек-кесек кемел туындыларын жарыққа шығарған
жазушы асау романтикасымен, шебер суреткерлігімен, өрнекті тілімен, терең
философиясымен ерекшеленеді. Оралхан Бөкеевтің Алтай табиғаты мен адам
жанын астастыра суреттеген әңгіме, повестері уақыт өткен сайын жарқырап
жаңа қырынан таныла бермек. Өйткені оның шығармалары мәңгілік тақырыптарды
қамтыған. Жалпы өнер табиғатына тән даму, толысу жағдайы қазақ прозасында
екі түрлі сипатымен бой көрсетіп келеді.
Бірі – бұрыннан қалыптасқан арналы, канондық дәстүрді орнықтыра отырып,
сол дәстүрді алатын тұғыр ете отырып, жаңа дәстүрге шығуы. Екіншісі –
қалыптасқан дәстүрді саналы түрде орай өтіп, белгілі дәрежеде жаңашылдық
өрнектердің бой көрсетуі. Жазушы Оралхан Бөкеев өзіндік жазу мәнері,
әлеуметтілік, парасаттылық, мәселелерді игеруі, оған лайықты көркем образ
сомдауы тұрғысынан келгенде, жаңашылдық өрнектерімен ерекше назар
аудартады. Енді сол жаңашылдық өрнектер қандай қасиеттерімен дараланады,
соған тоқталайық.
Біріншіден, Оралхан Бөкеев – фольклордағы эпикалық – романтикалық
дәстүрді бүгінгі өмірдің реалистік – романтикалық биігіне көтерген
қаламгер. Бұл қазіргі қоғам әдебиетіне Бөкеев әкелген жаңалық Оралханның
жазушылық дарынын даралаған да, өзіндік қолтаңбасын, суреткерлік өрнегін
танытқан да – осы жаңашылдық өрнекті тауып қалыптастыруы. Сонымен қатар
жазушы шығармаларында шартты сюжеттер, символикалық сипаттағы образдар
көптеп кездеседі. Ал соңғы жылдары әлем әдебиетіндегі өріс алған бұл үрдіс
– өмір шындығын өнер шындығына айналдырудағы өте тегеурінді құрал. Бұл
орайда біз шығармалары әлем оқырмандарын аузына қаратқан Г.П.Маркестің,
Ш.Айтматовтың осы бағыттағы жазғандарын атасақ та жеткілікті. Екіншіден,
оның өмір шындығының нағыз өткір, нағыз қауіпті қарама – қайшылықтарын,
көлеңкелі тұстарды қаймықпай бетке айтуға бейімдігі, батылдығы дер едік.
Ащы шындықты айқайлап айту, әлеуметтік өмірдің көлеңкелі жақтарын көрсету
арқылы тазартуға, жаңарып – жаңғыртуға шақыру, қоғамның кеселді
құбылыстарын ел-жұрттың талқысына ұсынып, оларға ой салу қай жазушыға да
оңай емес. Жазушылық дегеніміз – шындыққа жүгіну, ал әдебиет дегеніміз –
сол шындықты шырақ алып іздеудің бірден – бір формасы, - деп Оралхан өзі
айтқандай бүкіл рухы мен жұлын-тұтасы шындықпен суғарылған шығарма, пайымды
оқырман санасын билемей қоймайды. Егер ретін келтіріп, жазу формаларын
тауып, шындықты айта білген қаламгерге шындық азабы мол асу болған
жазушының өзі ұстанған берік бағдары мен қабілет – қарымы шешуші рөл
атқарады. Үшіншіден, В.Белинский айтпақшы, нағыз өнер де форма мен мазмұн
ажыратылмайды. Оралханның реалистік – романтикалық шығармаларының пафосына
лайықты стиль бар. Оралханның алғашқы әңгімелеріне тосырқаушылар да
болған: сөз саптауы да, бір қарағанда, ұсақтау көріне беретін. Ең әділ
төреші – уақыттың сынына түскеннен кейін Бөкеев стилінің қалыптасқанына
көзіміз жетті. Әлбетте, творчестволық даралық дегеніміздің өзі ешкімге
ұқсамау деген емес пе? Қазір біз алғашқы сөйлемдерін оқи бастағанда,
О.Бөкеев шығармасы екенін тани аламыз десек, қателеспес едік [4, 198] –
деп атап көрсетті белгілі тіл маманы, әдебиет зерттеушісі М.Серғалиев.
Әдебиет әлеміне ешкімге ұқсамайтын дара жолмен келіп, творчестволық өсу
жолынан өтіп, өзіндік шығармашылық стилін қалыптастырып үлгірген О.Бөкеев
шығармашылығын зерттеп білудің маңызы зор деп білеміз. Оралхан қашанда
уақыт алға қойған өзекті проблемаларды шығармаларына арқау еткен, ойы да,
қаламы да ұшқыр жазушы. Мәселен, оның қаламынан туған Мұзтау, Қар қызы,
Сайтан көпір, Атау кере повестері – адамзат өмірінде мәңгілік
мәселелерді көтерген әлемдік әдебиеттегі озық шығармалармен деңгейлес,
иықтас туындылар. Әдебиет майданында қажымай, талмай еңбек еткен О.Бөкеев
творчествосын зерттеудің қажеттілігі – ол жазған әңгіме, повестердің
көркемдік жетістіктері мен актуальдық сипатында және бүгінгі өмірдің
құбылыстарын шынайы бейнелей алғандығында жатыр. Оралхан Бөкеевтің әрбір
туындысы, еңбектері жайында әдебиет зерттеушілерінің пікірлері баршылық.
I. Оралхан Бөкей шығармаларындағы аңыздық желі
Өмір құбылысын танып, көркемдік шындықпен бейнелеудің жолдары сан
қырлы. Әдебиеттің өзі даму үстіндегі процесс, ол да өзгереді, күрделенеді,
біртіндеп жаңа, соны сапаларға ие болады. Заман, дәуір, әлеуметтік жағдай
қашанда ен – таңбасын салып отырды. Елдің саяси және экономикалық дамуы
әдебиеттің де дамуын тездетіп, оны тың белестерге үздіксіз көтеріп отырады.
Соның нәтижесінде өмір құбылысы жалаң, қара дүрсін баяндаулар арқылы беріле
салмай, адамға барынша әсер ететін көркем образ арқылы бейнелеп беретін
жаңа әдеби әдіс, тың формалар пайда болмақ. Әдебиетімізде көркемдік форма
саласында өріс алған жаңалықтардың бірі – көркем прозадағы аңыздық желі,
мифті пайдалану. Атом ғасыры аталып келген ХХ ғасырдың екінші жартысында
дүниежүзі әдебиетінде жаңаша мүмкіндік алған бұл құбылыс қаламгерлер
арасында қызу пікірталас туғызып, сыншылар назарын ерекше аударған еді.
Әсіресе Латын Америкасы елдерінде аңыздық, мифтік сюжеттер лабороториялық
тәжірбиеге түсіп, өзгеше өрлеу үстінде дамыды. Осы бағытқа ерекше ден
қойған қаламгерлер Габриэль Гарсие Маркес әлемге әйгілі Жүз жылдық
жалғыздықта, Патриарх күзі, Мигель Анхель Астуриас Майс адамдар
романдарын дүниеге әкелген еді. Бұл құбылыс әлемдік әдебиетте жаңа арна
іспетті өрісін кең жайып, социализм қоршауында отырған кеңес әдебиетіне де
елеулі әсер етті. Кеңес жазушылары В.Астафьев, В.Шукшин, В.Белов, В.Быков,
Ш.Айтматов т.б. өз шығармаларына мифтік сюжеттерге кең орын берді. Кезінде
мұны бір планета адамдары екіге жарылып, екі көзқарас пен пікірлер
қайшылығы тұсында батыстың модернистік бағыттағы атышулы қаламгерлері
Д.Джойс, Ф.Кафка, М. Пруст т.б ықпалы зор деп түсінушілер де болды. Мифтің
поэтикасын зерттеуші ғалым Е.Мелетинский ежелгі классикалық мифтердің
белгілерін былай деп атап көрсетеді: пайда болумен байланыстыру, яғни
жаратылысын түсіндіру деген сөз – оның қалай пайда болғанын әңгімелеу,
айналаны қоршаған дүниені сипаттау деген сөз – сол дүниенің тарихын
баяндау [5,172]
Жаңа деген жақсы ұмытылған көне дүние деген сөз бар. Міне, бір кезде
жазушылар сол көнені қайта жаңғыртып жан бітірді. Бірақ мифотворчество
олардың шығармаларында өзгеше тұрпатта жаңа мүмкіндіктермен көрінді. Ал
енді қазіргі қаламгерлер неліктен аңыз, мифті пайдалана бастады деген
сұраққа белгілі башқұрт ғалымы Мұстай Кәрім былай деп жауап береді: Негізі
бұл өзі біз өмір сүріп отырған уақытқа байланысты болса керек. Уақыт дәл
есептеуге ұмтылып отыр. Адамзат алдында тұрған ауқымды мәселелер адамзаттың
жүріп өткен жолына еріксіз қайта қарауға мәжбүр етіп отыр. Менің де
Прометей образын пайдалануыма адамдар тағдыры, ғылым, мәдениет, адамдар
білімі, прогресс туралы ойларым әсер етті[6].
Сонымен бірге әдебиет сыншысы В.Кубилюстің бұл жөнінде Современная
литература использует мифологический сюжет в кочестве моделирующей
системы Миф рассматривается как модель идеального, трагического или
комического бытия... поэтика мифа более глубокой временной перспективой,
расширяет фонд культурных метафор и ассоциаций [7, 151] – деген пікірі
қазіргі прозада мифке деген көзқарас, ынта күрт өзгеріп, ықылас айрықша
екенін айқындай түскендей.
Мифтің дамуы сипаты жөнінде эквадор жазушысы Д.Агилера Мальта ұлттық
дәстүр мен аңыз жасаушылық біріге отырып, көркемдік сананың ажырамас
бөлігіне айналады. Мен Латын Американдық ретінде миф біздің өміріміздің
ажырамас бөлігіне айналды деп ойлаймын. Бұл тек артта қалған халықтар
өнеріне ғана емес, сонымен қатар алдыңғы қатарлы елдерге де тән. Біз тек
ертеде пайда болған миф ықпалына түсіп қана қоймай, өз мифтерімізді де
жасауға ұмтылудамыз [8, 211] – деп пікір түйеді. Бұдан шығаратын
қорытындымыз: әрбір жазушы белгілі бір ұлт өкілі ретінде өз халқының
аңызын, мифін пайдаланады немесе сол халықтың дүниетанымына сай жасайды.
Мысалы: Ш.Айтматовтың Ақ кеме повесіндегі аңызды алсақ, Бұғы ана туралы
аңыз тек қырғыз халқына ғана тән. Сондықтан да аңызды пайдалану немесе аңыз
жазушылық (мифотворчество) белгілі дәрежеде ұлттық сипатқа ие болады.
М.Астуриастың өзі бүкіл болмыс бейнесін Америка үндістерінің көзімен көріп,
солардың мифологиялық эстетикасын ұсынған еді. Жазушының бәрі де
үндістердің өлшемімен өлшенсін, - деген сөзі осыған дәлел. Қазақ халқы да
ғасырлар бойы, мифтің өзге түрін жасады. Бұл мифтер тамырын өмір
тереңіне жайған, халықтың бақыт, бостандық, еркіндік, теңдік, махаббат,
адамгершілік турасындағы асыл армандар мен суғарылған ертегілер, аңыз,
әңгімелер еді. Сол халық творчествосының қазынасының терең азаматтық
идеялары мен адамгершілік мәселелері бой көрсетіп бүгінгі
замандастарымыздың ой-сезімдері мен қал-харекетімен үйлесім
тапқандықтан жазушылар да осынау сарқылмас бастауларға ынтыға бет қойды.
Мұндай қазақ жазушыларының қатарында О.Сүлейменов, Ә.Әлімжанов,
Ә.Кекілбаев, С.Сәнбаев, Д.Досжанов, О.Бөкеевтерді айтуға болады. Бұлар
өмірді бейнелеудің мифологиялық принциптері мен формаларын үнемі қолданып
келеді деуге болмас, бірақ мифологизм олардың творчествосының жаны, стилі
мен образды ойлау жүйесінің ең бір тартымды сипаттарының бірі болып
табылады. Аңыздар, естелікті әңгімелер, өсиет мысалдар оқиғаның қызықты,
тартымдылығы мен ғана назар аудармайды. Маңыздысы басқа да: бұл миф, аңызда
өмірдің жалпы немесе қайсы бір жұмбақ заңдылықтарын түсіндіре алатын дүние
моделінің әмбебап формасы жатыр. Әрине, бәрінен бұрын мифтендірілген
шығармалардың алтын өзегі – бүгінгі дәуір, замана шындығы болмақ, оның
негізінде жатқан миф, аңыз, бүгінгі күрделі саяси, әлеуметтік,
философиялық, адамгершілік проблемалары мен үндеседі. Осы тұрғыдан келсек
О.Бөкеев творчествосындағы өзіндік реңі мен танысатын аңыздық желі, мифтік
сюжеттерді аңғарамыз. Қай суреткер болса да шығармаларда аңыздық желі,
мифтік сюжеттерді жайдан-жай ала бермейтіні, оған белгілі дәрежеде рөл
беріліп, жүк артылатыны белгілі.
О.Бөкеев өз шығармашылығы жөнінде айта келіп: Жер бетіндегі
миллиондаған адамдар қаншалықты бір-бірімен ұқсамайтын, әйтеуір бір
ерекшелігі мен дараланса, олардың мінез-құлқы, жан-қалтарыстары да
соншалықты өзгеше, ешқандай ілім-білімнің қолынан келмейтін жұмбақты еді.
Пенденің не ойлап тұрғанын, жан сарайында ненің жанып жатқанын күні бұрын
білер амал-айла, құрал-сайман ойлап табылған жоқ. Сол секілді табиғат
иеміздің де толайым құпия – сырларын толық аша алдық па? Міне, мен жазған
дүниелердің тылсымдығы әрі кейіпкерлерімнің қиялшыл да арманшыл болып
келері сондықтан. Бәлкім, бұл өмірде болған емес, болуы мүмкін оқиғалардың
әсіресе ынтықтыратынынан шығар – ау. Өз замандастарымның толыққанды
бейнесін өзімді қойып мұқым қазақ әдбиеті жасап біткен жоқ, ұмтылыстар мен
ізденістердің соңында жүр - деген еді [9, 492].
Жазушының осындай әлем жұмбақтың тереңіне үңілген ізденісін танытатын
шығармаларының бірі – Қар қызы повесі. Бұл повестің алғашқы нұсқасы 1978
жылы жарық көріп еді. 1984 жылы шыққан Біздің жақта қыс ұзақ жинағына
енгізерде мүлде қайтып жазып, соны оқиғалар мен жаңа кейіпкерлер қосылған
авторлық тұғырнама анықтала түскен. Шығарманың арқауы Қар қызы туралы аңыз
әңгімемен, аңыз елеспен өріліп отырады. Қар қызы адамдар тарапынан
(Қоңқайдан) зорлық көріп қарға айналып кеткен жабайы бейнеде алынады.
– Қар қызын көрсеңдер сәлем айтыңдар, үш жыл кенеземізді
кептіріп, қаңсытқаны да жетер. Бір шалға өкпелеймін деп, мұқым елді қырып
алмасын – деген Упрайдың сөзінен ел ішінде осындай аңыз тарағанын
аңғарамыз. Қар қызы осы шығарма кейіпкері Нұржанның ғана түсіне еніп,
сыңсыта салған әнін тек Нұржан ғана ести алады. Бұлар ауылдан шығатын күні
түнде Нұржанның түсіне еніп Нұр-ж-а-н ... сен кет бұл ауылдан, мүлдем
кет... бұл жерде адамдар көбейіп барады... Саған еркіндік жоқ... Кеңістікке
кет... ер соңымнан, [9, 244] – деген қыздың сыбырлағанын естігендей
болады. Бұдан кейін үш құрбы ажал қармағына ілінгенде Нұржанның түсіне
кіріп, тұр-тұрлап оятып алады. Ол Қар қызы емес. Нұржанның тамырында
аласұрып, аязбен айқасқан, үсікке бой бермей жанталасқан қып-қызыл қаны,
тулап соққан жүрегі еді, - дейді автор. Образдың субъективтілігі –
автордың ойы мен күйі, қуанышы мен реніші, суреттеп отырған құбылысқа
қарым-қатынасы, шығарған үкімі, маза таппай жан ұшырған суреткер
қиялы. Кез-келген туынды – өмірлік құбылыстың бейнесі ғана емес, дарын
иесінің ой, қиялы да Қар қызы повесінде бір жағы қияли дүниеден елес
берсе, басым ой шындықты меңзейді, жалпы өзінің өмірлік бағдарына,
адамгершілік көзқарастарына мифтік бастаулардан тірек іздеу Шығыстың, соның
ішінде қазақ халқының философиялық, поэтикалық ойлау дәстүрлерінде ежелден
бар. Қазіргі әдебиетімізде бұл форма жаңа қасиеттерге ие бола түсті. Ең
алдымен мифотворчество дидактизм мен өсиетшілдіктен арылып, оқырман
суреттелген жайдан өзі қорытынды түйерліктей мүмкіндік жасалды. Фольклор
әлемі қазақ жазушыларының жаны мен санасына баяғыдан-ақ орнығып,
эстетикалық мәдениетін биіктетіп тұрған болатын. Ал мифтер мен аңыздардан,
эстетикадан өзге терең философиялық, адамгершілік бастаулар ашылғанда
жазушыларымыз сол қазынаны игеруге кірісті. О.Бөкеевтің Қар қызы
шығармасында да осынау мифтендірілген образ, сюжет арқылы адамгершілік,
әділеттілік мәселелері көтеріледі. Шығармада негізгі кейіпкер ретінде
Нұржан барлық адамгершілік болмысымен байыпты да салмақты мінезімен ерекше
танылады. Жауыз Қоңқай да: Үш жігіттің ішіндегі ең қауіптісі – Нұржан.
Қалған екеуі көзінің алдындағыны ғана көретін дарақылау, ойлары таяз, -
деп пікір түйеді. Жас болса да басына қиын қыстау іс түскен шақта
Нұржанның басындағы қасиеттер – адамгершіліктің ерен үлгілері. Оның әр
тұстағы әрекеттері мен өмір туралы ойлары өмірге, адамға деген көзқарас,
пиғылын, ой өрісін байқатса керек.
Нұржанның қар қызына деген құмарлық сезімі әділетсіздікке қарсылықты,
қыз тағдырына, оның аянышты өмірін көп ойлайды. Сондықтан да қар қызы
Нұржанның түсіне көп кіреді, екеуі кездесіп, сырласып жүреді. Қыздың сыңсып
салған әні басқаға емес, Нұржанның құлағына шалынады.
Өмірінде бола беретін табиғи процесс екенін және оның адамның
күнделікті қам-қарекетінен, ыстығына тоңып, суығына күйіп жүрген ісімен,
психологиялық көңіл-күйімен байланысты екенін көреміз. Демек, көркем
әдебиет өмір материалын талғамсыз ала бермейтіні секілді мұндай
психологиялық күйін де талғамсыз суреттемеуі тиіс. Оған белгілі бір мағына
сиғызу тиіс десек, Нұржанның түсіне Қар қызының кіруі де қисынсыз емес.
Өмір шындығына сүйенбеген, содан нәрленбеген әдеби шындықтың бәрі де жалған
болса керек. Ал шығарманың шыншыл болып түйілуіне суреткердің өмірден
көрген –түйгені, өз басынан өткен оқиғалары әсер еткен.
Бұл повесі жайлы автор өзі Болгарияның Родописки устрем газетінде
былай деп жазады: Бұл өзі болған оқиға. Повестегі Нұржан – өзім. Қар қызын
түсімде ғана көрдім, сыңсып салған әнін естігендей болғанмын. Бір ойдан
оқушы бұл оқиғаға сенбеуі де мүмкін, ал мен сенемін. Әлемді әлдилей
алақанына салып, тоңдырмай жылытып, жүрген сақтаушы әлдекімнің бары рас,
бірақ ол жерде ме, көкте ме, - әзірге ешкім білмейді. Білмегеніне қуанамын
да... әйтпесе мазалап, ренжітіп алар едік... Ал ол ренжісе жер бетінде
адамгершілік, жарылқаушы жақсы азайып қалатындай сезінеді [10, 114]
Қиял небары шындықты қайта өзгертудің құралы деп есептеймін, - Ал
творчествоның қайнар көзі – ұдайы өмір шындығы. Шексіз қиял және нақты
шындыққа сүйенбей, ойдан шығарылған өтірік – дүниедегі ең жиіркенішті
нәрсе. Қиял мен фантазия арасындағы айырма адам мен сөйлейтін қуыршақ
арасындағы айырмамен бірдей, - дейді айтулы қаламгер Габриель Маркес. Олай
болса, Бөкеевтің Қар қызы повесінің шындықтан өрбіп, оқиға өрісіне орай
суреткер өз тарапынан аңыз үйлестіріп кіргізе отырып, оны өмір ұғымымен
өрнектестіріп, табиғаттың кең әлеміне сыйғызып жіберген.
Повесте үстіне ақ көйлек пен ақ дамбалдан басқа лыпа жоқ, қақаған
суықта жалаң аяқ қар кешіп жүрген жұмбақ шал суреттеледі. Сақал –шашы ақ
күміс қарияны айлы түнгі аруақ десе болады. Әлгі шалдың елден жырақ
Айыртаудың қияндағы қойнауында жеке өзі өмір сүргеніне 70 жылға тақапты.
Біздің қоғамдық тіршілігімізден безіп, саяқ ғұмыр кешіп келе жатқан жан осы
жылдар ішінде орман мен даланың, табиғаттың бар байлығын жинаған. Осы
байлығынан аудан, облыс басшыларына беріп, солармен астыртын байланыс
жасайды. Адамға жақсылық ойлау – оған жат. Алда-жалда адасып келіп, жөн
сұрағандарға теріс бағыт сілтейді, тіпті шөліркеп келгендерге қара судың
өзін қимайды. Ойлағаны – дүниедегі бар байлық пен жақсылық атаулы маған
бұйырса, өзгелер мұның бәрінен мақұрым қалсын. Оралханның бұл
кейіпкерінің аты – Қоңқай. Ол өлерін сезсе жеті қат жер астындағы баяғыда
әзірлеп қойған мұз астауға жатпақ. Содан кейін қолы жетер жердегі тиекті
ағытып жіберсе болды, әдейі ілдіріп қойған топырақтың астында қалады. Содан
кейін Қонқай мен байлықты тауып көр!
Сөйтіп, Оралхан халықтың ауыз әдебиетіндегі кейіпкер - Қарынбайды
осылайша тірілтіп отыр. Қоңқай тіпті Қарынбайдан да өткен һарам,
Қарынбайдан да өткен сараң, одан өткен арам.
Аманжан: - Шайға шақырмайсыз ба. Азаннан бері нәр тартқан жоқпыз.
Шал: - Әкеңнің үйіне келе жатқан жоқсың, жол азығын ала шықпадың ба?
Аманжан: - Ер азығы мен бөрі азығы жолда деуші еді атамыз қазақ...
Шал: - Ал, мен... тіпті де қазақ емеспін. Менің ұлтым жоқ.
Аманжан: - Оны өзім де сезіп едім, - деп кекетті.
Шал: - Кім екенімді сезіп отырғандарың рас болса, кісі басы бес сомнан
ақша төлеңдер жамбас ақыға.
Аманжан бақырып жіберді: - Мәссаған безгелдек. Құдайы қонақтан жамбас
ақы алған жаман ырымды қай қазақтан көріп едіңіз... [9, 278]
Міне, осы диалогтан көріп отырғанымыздай, Қоңқайдың келген қонақтарды
қалай қарсы алып, қабылдағаны айқындалады. Қоңқайдың өз түсінік –ұғымы, өз
философиясы бар.
Адамдар мінезіне мен де қайранмын, шырақ. Солардан ұлардай шулаған
адамдардан қанша жан ұшыра қашсаң да, қыр соңыңа түсіп тауып алады. Тып-
тыныш оңаша өміріңнің айдынына тас лақтырды. Мен – өзіммін, басқа емеспін,
ендеше өзім өмір сүріп, өз мекенімді, яғни өз мемлекетімді құрғым келеді.
Мынау қараша үй – менің кішкентай ғана қарлығаштың ұясындай мемлекетім,
қара басымның жалғыз еркіндігі. Сол қарлығаштың ұясындай мекенімнің
қауіпсіздігін көзімнің қарашығындай күзетіп, сувернитетін сақтау үшін елу
жыл алысқанмен алысып, атысқанмен атыстым, - деді Қоңқай [9, 263]. Өзі
өмір сүріп отырған қоғам, заман, адам – бәрі де оған жат көрінеді. Бірақ ол
өмір сүруді қалайды, ұрпақ қалдыруды ойлайды Қоңқайлар ұрпағын жасырын
өсіреді
Қоңқай бейнесіне жазушы аңыздық та сипат береді. Қар қызының шығуын да
оның зорлығымен байланыстырады. Алайда Қоңқай аңыз емес, реальды образ
ретінде повесте сәтті шыққан. Ол ешкімге сәттілік тілемейтін Залым жау, -
[11, 189] деп көрсетеді сыншы С.Қирабаев Қоңқай бейнесінің реалистік
сипатын. Қоңқайды зұлымдықтың символы ретінде суреттей отырып, Оралхан
оған екінші бір мейірімді қартты қарсы қояды. Айыртаудан асып, түскен
жігіттерге кездескен қарт: Ол адастырады, мен тауып аламын. Моңданақтай
жердің бетін бір жақсы, бір жамандық жайлаған. Ал егер мен осы Айыртаудан
көшіп кетсем, Қоңқай залымның жеңгені ғой, -дейді [9,350].
Қар қызы повесінде автор адамдардың әр келкі болуы тумасынан,
тіпті тегіне қарай деген де ой негіздейді. Адамдардың әр түрлілігіне
байланысты жақсылық пен жаманның күресі мәңгілік екенін дәлелдей түскісі
келеді. Нұржан, Бақытжан, Аманжандарды суреттей келе, олардың бойындағы
қасиеттер ата-аналарына байланысты деп көрсетеді. Әкесіз өскен үш
кейіпкердің әкелерін аналарынан басқа ешкім білмегендіктен, нақты осы деп
нұсқамаса да, осы – ау деп болжамдайды. Бақытжан ауылдың бастығы
Упрайдан айнымаса, жігіттер Нұржанды Айыртауды мекендеген шалға ұқсатады,
ал Аманжан Қоңқай қарақшыдан аумай қалған. Осы үшеуінің бойларында да
аталған адамдардың қасиеттері бар. Жазушы осы ойын повестің соңында айқын
аңғартады. Нұржан Айыртауда шал ауылында жақсылық қалуға ұйғарса,
Аманжан Қоңқай ауылында қалып, Бақытжан шөп тиеген шананы сүйретіп елге
кетті. Жазушы үш жігіт образын жұптастыра келе адам, адамзатты терең
танытқысы келеді. Жалпы адамдардың өзі осындай үш топқа бөлінеді деп ой
түйеді. Бір тобы – адал, өмірдің әділетсіздігін қинала көтеретін, әрі сол
әділетсіздікке қарсы күресетіндер. Екінші тобы – көп жағдайда қиын кезде
тек өз жайын ойлайтын, қақ – соқпен ісі жоқ, өмірдің шөп тиелген шанасын
сүйретіп өту мойнына жазылған адамдар. Үшінші тобы - ұлардай шулаған
адамдардан қашқан өз мемлекеті бар, байлығын өзі үшін ғана жинаған,
қарақшылық өмір кешкен Қоңқайлар. Автор осы үш топсыз адамдар өмірі
толыққанды емес, Қоңқайлар ұрпағы өлмек емес, мәңгі жасайды. Өйткені
Қоңқайлар адамзаттың өздері үшін керек деген ой тастайды. Сөйтіп,
О.Бөкеевтің Қар қызы повесінде аңыздық сюжеттер мен образдар бүгінгі
өмірмен шебер қилысып, қатар дамып, шығарма проблематикасын ұтымды
бейнелеуге септеседі.
Мифотворчество біздің әдебиетімізде жекелеген жазушылардың
шығармашылығы арқылы еніп, бүгінгі алуан сипатты әдебиет өрнегінде ерекше
стильдік айшық түзеді. Ал мифологизмге неғұрлым жақынырақ тұратын
қаламгерлер бойында өздеріне тән кейбір қасиеттер болуға тиіс сияқты. Ол
қасиеттер: өткенге де, болашаққа да қатысты ауқымды философиялық
жинақтауларға бейімділік, халық ауыз әдебиетінің поэтикасымен эстетикалық
ішкі үндестік; көтеріңкі эмоциялық, романткалық стильге жақынырақ.
Мифтік, аңыздық сюжеттердің қазіргі көркем шығармада дамуы, өрістуі
шатты түрде болады. Сол шарттылық көлемнің өзінде – ақ жазушы жалпы адамдық
проблемаларын қозғап, оның ұрпақ үшін үлгілік, өнегелік жақтарына көңіл
аударуға тырысады. Осы жағынан келгенде суреткер О.Бөкеев Сайтан көпір
повесінде Тоқылдақ кемпір туралы аңызды тиімді пайдаланған. Бұл аңыз,
зұлымдық, қаскүнемдік қайта айналып, адамның өзін табады деген автор ойын
тереңдетіп көрсету үшін алынған. Тағы да ол шығарма кейіпкері Аспан ойы
арқылы айтылады. Жазушы бұл шығармасында қоғамдық мәні толғақты мәселелер
жөнінде ой тастайды. Сайтан көпір ол мұсылман эсхотологиясындағы
қылдан да жіңішке, қылыштың жүзінен де өткір адал адамдар найзағайдай
жалт етіп өте шығатын, ал күнәсы барлар тозақ отына құлайтын Сират көпірі
сияқты - деп жазады Л. Теракопиян[12, 178].
Оралханның санаулы суреткер қатарына қосылып, қанаты қатаяр тұста
жазылған. Сайтан көпір повесінің көтерер жүгі де салмақты, орны ерекше,
айтылар ойы да күрделі. Алдын ала айтып кеткеніміздей, повестегі
кейіпкерлердің аты да символикалық бейнеде алынған. Кейіпкер атының Аспан
аталуы – сол кездегі адамдар сенімінің биіктігін, пейілдерінің кеңдігін
тұспалдаса керек, автордың Аспанның әкесі – Тәңір, тәңірдің өзі жаратып,
көңіліне жаққандықтан, өзгеріссіз осылай алынған болар. Аспанның ұлы Аман,
қилы-қилы заманнан ұсақталып, әйтеуір тірлік жасап, аман қалған ұрпақтың
жалғасы болған соң, адамшылық болсын деп аталған десек, бәлендей
қателеспеген болармыз - деп болжам жасайды Г.Сүлейменова Неге біз
осындаймыз? атты мақаласында [13, 39].
Символдың екі жағы бар: бірінші жағы – бейнелік, оқушылардың көз
алдында тұратын суреттер, екінші жағы – сол арқылы оқушыларына айтпықшы
болған ой-пікірі. Ол әрдайым бүркеулі болады, болжалдап, қиял жүгіртіп
ойлауды қажет етеді. Сондықтан шығармадағы символдық көріністер мен
атауларды, автордың ой түйінін әркім түрліше ұғынуы мүмкін. Дегенмен ойлы
суреткер О.Бөкеевтің Сайтан көпір повесіндегі символдық бейнелер жайында
зерттеушілер пікірі бір арнада тоғысатын тәрізді. Мұның өзі шынайы ізденіс,
толғаныстың жазушы қаламының қарымдылығының нәтижесі болса керек.
Жақсылықтың адалдық, шындық, әділдік қашанда беті ашық, жүзі
жарқын, еңсесі биік, оны ешкімде, еш нәрсе де көлегейлеп өшіре алмайды.
Сондықтан да ол повесте нақты адам – Аспан бейнесінде көрініп отыр. Ал
Жамандықтың зұлымдық, қараниетік, арамдық, мақсатқұмарлық жүзіқара,
алпыс айлалы. Ол көбіне қылмысты жасырын айла-тәсілмен істейді. Үстіне адам
танымастай қара шапан жамылып келеді. Жақсылықты арттан шалуға тырысады.
Оның нақты кім екенін түстеп тани да алмайсың. Мына шығармада оның –
Жаңғырық, Айқай, Анау болып көрінуі де сондықтан... Жамандық Жақсылықпен
бетпе-бет келіп шайқасуға қашанда тайсалыстай береді. Сондықтан да көбіне
жүзін жасырып, айла – амалға көшеді. Қылшылдаған жігіт шағында, орда бұзар
отызында қар көшкінінің астында қалып, екі аяғынан айрылған Аспан –
шырылдаған шындықтың символы [14,83].
Жақсылық пен Жамандық: Өмір атты дәу шананы сүйреп келе жатқандармен
бұл екеуі ешқашанда бір жерге сыйысқан, бір-бірімен бітіскен емес. Иә,
тумысында ешкімнің ала жібін аттап, жан баласына жамандық істеп көрмеген
Аспан – сол Жақсылықтың, Адалдықтың символы.
Сонымен қатар шығармада жамандықты, оны жасаушыларды, олардың үстемдік
құрған заманын – Анау, Айқай, Жаңғырық арқылы тұспалдап көрсетеді. Анау –
бұл бүкіл Сайтан көпірдің басындағы жаманшылықтың иесі.
Повесте жылқышы Аспанның өткені мен бүгіні, бастан өткерген
қиыншылықтары кеңінен сөз болады. Аспан өз өмір жолында әділдік, ақиқат
үшін Айқаймен, Анаулармен күресіп келеді. Рас, қысқа ғұмырында қиналды,
азаптанды, қорланды, зәбір көрді, ақ қар үстінде екі аяғынан айырылып,
бейшара халге түсті, бірақ осының бәрінде де өмірден жерінген жоқ, басына
түскен қиындықта қайыспай жеңе білді, Аспан рухы асқақ күйінде қалды.
Қара қылды қақ жарар әділдігінен басына талай таяқ тисе де тайған емес.
Өйткені ол – әділетті өмір сүру керек, өмір үшін ең соңғы сәтке дейін
күресіп бағу керек деген басты идеяның жетекшісі.
Аспан шал Орда бұзар отыздан асқан шағында Алатай қыстағындай арық-
тұрақ жабағыларды Сайтан көпірден өткізейін деп қар көшкінінің астында
қалады. Сөйтіп, жеті күн далада жатып аяғынан айырылса да, өлімге бас
имей, өмір сүрудің теңдесі жоқ үлгісін көрсетеді. Аспан азапқа төтеп бере
алатын қайратты, қайсар болғанмен, оның жаны нәзік, мейірімге толы. Қар
көшкінінің астында өмір мен өлімнің арасында жатып, оның мұнда пәлеге
ұшыратындай кімге қандай қиянат жасап алдым, - деп қиналуы – осы қасиеттің
дәлелі болса керек. Өйткені әкесінің Бұл дүниеде қаншалық жақсылық
жасасаң, о дүниелік болған соң, жер бетіне соншалықты береке болып, өніп
шығады. Ал зұлымдық та солай, балам, - деген сөзі оның жадында сақталып
қалған. Сонымен қатар, азап үстінде жатып, әлі кәмелетке толмаған жоқшысы,
жас ұлы Аманды көбірек еске алуы Аспанның елжіреген қайырымды жүрегін,
мейірімділік қасиетін аша түспек. Аспан шалдың айқын тұлғасы, ішкі жан
дүниесі, осы қар көшкінінің астында қалып, күллі өмір жолын бастан-аяқ
есіне алғызып шерткен әңгімесі арқылы айқындала түспек. Аспан өз өмір
жолына қиял көзін жүгірте отырып, өткеніне ойша оралған сәтте өз басынан
кешірген қиыншылықтарын тас есінен шығарып, қандай кемшіліктері болғанын
есіне алады.
Қанша рет, қандай күнә жасадым? - деп есіне түсірсе де таба алмады.
Тұңғыш рет әлемді қан сасытқан, бір-бірінің обалына қалатын, бір-бірін
алдайтын қара ниет күнәһарлардың қалай өлетінін ойлады. Өздері жасаған
күнә өздерін буындырып, айғайлап, былыпып өлетін шығар[9, 184]. Мұнан
кейін Аспанның есіне соғыстағы оқиғалар түсіп, Германияның шағын қаласын
аларда жау деп өзі сұлатып салған бейбіт ана бейнесі көз алдына елестейді,
оған кінәлі Жаңғырық еді, - дейді. Осылай Аспан жалғандағы жалғыз кінәсінан
арылып, бар күш-қуатын жинап, ақырғы рет дәрет сындырып, таза да тәкаппар
қалпында арғы дүниеге тас-түйін дайындық жасайды. Мансаптан мас
болғандардың өлімі соншалықты асқақ та, қара жердің өзінде қарапайым.
Бірақ көрер жарық, татар дәмі таусылмаған екен, - алланың адал өлімін күтіп
қасқая көз жұмған Аспанды бір жұмадан соң жоқ іздеушілер өз күлкісін
айқайын естіп тауып алады. Бұл азаптан екі аяғын беріп құтылған Аспанның
алдынан мазасыз, қайғы-қасіретке толы ой мүжейтін ұйқысыз түндер күтіп тұр
еді. Аяғына протез салдырып қасқайып жүргенде құрдастары: Ағаш аяқ саған
жарасады екен, бұрынғыдан әлдеқайда сом әрі тәкәппар болып кетіпсің, - деп
әзілдеп қоятын. Бірақ осы жасанды аяқ шіркін жан дүниесімен жараспай-ақ
қойғаны, тіпті өзінің болмысынан тым басқаша өмір сүріп жатқандай. Ең
қорлығы – қара жердің қадірін біле алмады Көк шөптің үстіне отыра қалып,
екі етігіңді сыпыра тастап, шылғау кептіріп башпайыңды желдетпеген соң, құр
бекер шоқақтағанның атасын ұрайын, - деп жалғыз – ақ күнде протезді
лақтырып тастады да, құйрығымен торқалы топыраққа отыра кетті.
Өмірден опық жеп, шалқасынан жататын шалың Аспан емес. Әділдік үшін,
таза да тәкәппар мінез үшін азап шегудің өзі де бақыт-ау - деп ой түйеді
Аспан. Шығармада жақсы-жаман, ақ-қара деп айқындап, ара жігін ажыратып
тастаудан гөрі жақсының да, жаманның да себебіне, әлеуметтік астарына үңілу
көбірек байқалады. Әр құбылыстың әлеуметтік астары, себеп-салдары ашылғанда
шығарманың реалистік сипаты айқындала түспек. Повестегі жағымсыз бейне
Анаулардың шығу төркіні аты аңызға айналған Тоқылдақ кемпірге тіреледі.
Мен Анауларды көптен білемін. Бірақ оның нағыз зымиян, құсық сауған
сұмпайы мүскүнем, адамзаттың қас жауы екенін тірі жанға тіс жарып айтқан
емен. Анауларды мен ғана емес жұрттың бәрі біледі, олар да үндемеді. Сен
солсың! - деп бетіне басқан емес. Адам баласын алжастырар ес ақылынан
айырар Айқайды алты алашта естімеген кісі жоқ. Айқайдың иесі Анау екенін де
сезеді, өкінішке орай ешқайсысы да қарсы тұрған емес, түсін түстеп, атын
атаған емес, кім? –деп сұрасаң, күмілжіп төмен қараған күйі: Өзің де
білесің ғой, несіне сұрайсың, ол –Анау ғой, [9, 175] - дейді. Өміріміздің
шынайы шындығын кібіртіктемей, ашық, жарқын айтуға тиіс екендігі баршамызға
белгілі қағида. Бірақ оны айтуға оңай ма? Әуелі оған батылдық, ерлік керек.
Өйткені шындық –шекердей бал болумен қатар тұздан да ащы, мақтадай жеңіл
болумен қатар қорғасыннан да ауыр, жұмсақ болғанмен, қылыштан да өткір.
Сондықтан да оны екінің бірі емес, Аспан сияқты ерлер ғана айта алар еді.
Сонымен бірге әңгіме-суреткердің шындықты білуінде және айтуында ғана емес,
қаншалықты және қалай айтылуында. Жазушы көп ретте оқиғаның өзінен гөрі
кейіпкердің сол оқиға-құбылыстарға деген қатынасы, көзқарасына көбірек жүк
артады. Аспан шалдың тағдырының иірім, қатпар-қыртыстарын, оның басына
келген зауалға өзінің еш күнәсі, қатысы жоқ екенін, оған уақыты, қоғамдық
жағдай, саясат кінәлі екенін сезініп отырасыз. Санасы өрелі, жады-зердесі
мықты, рухы биік жандардың үн шығармауы үшін жасалған қоғамдық ахуалымыздың
көрінісі шығармада айқын танылады. Қоғамдық-әлеуметтік даму процесіміздің
небір шырғалаң шиырларын жазушы ашық айтып, кейде кейіпкер көкірегіндегі
запыранды ойлардан, бүкіл шығарма тынысынан зерделі оқырман түйсіне саналай
алар еді. Повесте жазушы әділет, ақиқат үшін күрескер Аспанның қыр соңынан
қалмай келе жатқан Жамандықтың түп негіздерін нанымды бейнелеп нақтылай
түседі.
... Құдайдың құдіреті, таудан қар көшкінін құлатқан дауыс бастықтың
жиналыстағы стол тоқпақтап, айқайлайтын жарықшақ үніне қандай ұқсаушы
еді...
Ауданнан келген өкіл совхоз директорының алдында Алатай қыстағындағы
жем-шөптің дайындығы жөнініде өтірік ақпар беріп, сыры ашылып қалған ауыл
басшысы Анау Алтайға аттанып бара жатқан Аспанға Бәлем, көзіңнің еті
өсейін деген екен. Басшымен алысқан әкең қай мұратқа жетіп еді. Алды-
артыңды ойламайсың-ау, бала. Енді ойлап жатса, сол сөздің төркіні тым
әріде... тым-тым тереңде екен. Бар бәле Жаңғырықтан шықты. Өзіңнен зор,
өзіне билік жүргізетін жоғарыдағы адамға етекте тұрып айғайлауға болмасы
қанша рет басына тисе де, бақыр басы ұқпай – ақ қойды – ау. Бұл бір ғана
емес, Аспан ойлап қараса, Анау тіршілікте әрдайым мұның соңынан қалмай
зиянын тигізумен келеді. Ертеректе жас шағында Марқакөлде танысқан талай-
талай тәтті, сырлы түн кешкен махаббатын Анау алып қашып кеткен. Бір жолы
сол жайлаудан еліктің қозықасын тауып алап, қолға үйретіп жүргенде, Анаумен
бірге ере келген иті талап өлтіріп еді.
Осы оқиғадан кейін Аспан үш күн ұйықтай алмай, өмірдегі ең асылын
жоғалтып алғандай, мең-зең күй кешті. Көзі ілінсе болды қалың шалғынның
арасында моп-момақан болып, ұйықтап жатқан қозықа келеді. Кейде сол қозықа
жалғыз ұлы Аманға айналып, өз баласын өзі өлтіріп алғандай айғайлап,
ұйқысынан шошып оянатын әдет тапты. Бекер – ақ айырдым бостандығынан,
бекер – ақ, - дейтін иман айтқандай күбірлеп... Адамнан өткен қаскөй не бар
екен бұл жалғанда: ендеше табиғатқа біздерден өгей ештеңе жоқ, ештеңе де,
тек екі аяқтылар ғана артық, сол керексіздігімізді жасқана жасырамыз, жан
таласа қорғаймыз. Өгейлігімізді білдірмес үшін арпалысып, мұқым жер жаһан,
ұшқан құс, жүгірген аңға өктемдігімізді жүргіземіз. Адам баласы
жаратылыстан бәрі-бәрін тауысуға айналды, ал өзіміз не бердік сол
табиғатқа. Түк те берген жоқпыз. Адам баласы жаратылыстың астын тыңдап,
үстін шыңдап, зерделеп танып білді, тек қана өздерін өздері зерттеп, дөп
басып тани алмай жүр. Дүниеде жұмбағы шешілмес жалғыз – ақ зат болса, ол –
адамның өзі. Қарашы енді құдай – ау нем бар еді. Жақсылық жасаған түрім
осы ма? [9, 179] - деп тоғанған Аспан өзіне беймәлім болып келген шындықты
мойындайды. Осылайша жазушы повестегі бас кейіпкер Аспанның тіршілік
жайында, жақсылық-жамандық жайындағы тебіреніс, тоғаныстарын нақты
детальдармен тартымды жеткізеді. Замандастарымыздың дүниеде болмысқа деген
азаматтық, эстетикалық, философиялық көзқарастарын, рухани мәдниетін,
диалектикалық дүниетанымын қалыптастыруда оларды адамгершілік асыл
қасиеттерге баулуда, өмірдегі адам бойындағы зұлымдық пен зымияндық,
сұрқиялық пен тоғышарлық атаулының қандай да көрінісіне ымырасыз күресе
білуге тәрбиелеуде Аспан образының маңызы зор. Көркем шығарма эстетикалық
ләззат, әсемдік берумен қатар, оқушы бойына өмірдегі жаманшылыққа,
зұлымдыққа қарсы ашыну, жирену сезімін оятуы тиіс. Ашыну, ашу бар жерде
күрескерлік рух пайда болады. Жазушы қоғам дамуына өмірдегі ұнамсыз
қасиеттердің бет пердесін ашу арқылы да ықпал жасауын ұмытпауымыз да ләзім.
Шығармада адамгершілікке жат әрекеттер мен мінездерді жағымсыз құбылыстарды
әшкерелеу өз ойымен жинақталып, сенімді бейнеленген. Ол Аспанның соңынан
қалмай жүрген Анау, оның Айқайы солАйқайдан бүкіл тау-тасты жаңғытып,
көшкіннің пайда болуы арқылы Жаманшылықтың бейнесі танылып, бет пердесі
ашылады.
Жұмыр жердің бетін адамдар аяғымен таптап дүниені өз айқайларымен
күңірентіп жүр. Тек жердің астындағыларда үн жоқ. Егер құдайдың құдіретімен
сол өлілер қайтіп оралса, бұл жалғаннан үн-түнсіз, жым-жырт өтуді тірілерге
үйретер ме еді, қайтер еді... бір-біріне қатты сөз айтпай, бірінің
тыныштығын бірі бұзбай, жылқының жусағанындай, бейбіт те берекелі өмір
орнатар ма еді: егер аруақтар зәуде қайтып оралса... шіркін –
ай, қайтіп оралса дүниедегі сансыз сұлулықтың бет-пердесі ашылып, біздер
ұяттың орнына өртеніп кетер едік – ау... Амал қайсы, олар ешқашанда,
ешқашанда қайтып келмейді. Сондықтан да кеңірдегіміз жыртылғанша
Айқайлайық! Өйткені Айқайсыз дүние - тұл - деп басталады шығарма. Бірақ
айқайдың да айқайы бар. Аспанды іздеген адамдар оның айқайын күлкісін
естіп, тауып алады: жалпы адамзатта ешкімге аша бермейтін, айтуға болмайтын
жүрек сырына, жан сарайына әркім келіп қол сұға бергенде, шығатын – Жан
айқайы бар. Өмірде әрбір адамның өтпей қоймайтын Сайтан көпірі бар, сол
көпірден өтерде күтуге болатын сыртқы айқайы бар. Айқайдың ең қауіптісі –
төменде тұрып, жоғарыға айқайлау . Оның қауіптілігін түсіне тұра,
айқайлауға тура келеді. Сонымен бірге қорқыныштан пайда болатын, өзінің
туғызатын көшкінімен бірге кеткізер айқай бар.
Ұлым, жалғанда дауыс көтерме, бақырып бастық болмайды. Сол ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ХХ ғасыр өрісінде ғылыми – техникалық революцияның қарыштап өсуі
қоғамдық әлеуметтік өмірімізге ірі-ірі өзгерістер әкелумен қатар шексіз
ақпараттар тасқыны, әр алуан көзқарастар легі уақытпен тығыз байланысты
дамитын әдеби процеске де елеулі әсер еткені даусыз. Уақыт талабына орай
тереңге тамыр жайып, жаңа сипат, қасиеттермен толыса түскен әдебиетіміздің
көрікті бір бұтағы – проза саласында да жаңа көркемдік, формалар, өзгеше
бояу, нақыштар, рухани ізденістер бой көрсетіп келеді. Қазақ прозасындағы
осындай ізденістердің жаңа кезеңі жетпісінші жылдарға дөп келді. Машықты
қаламгерлеріміз тарихи тақырыпты игеруге ден қойса, бұл мезгіл сонымен
бірге қазақ прозысына қуатты жаңа толқынның қосылған шағы еді.
Пішін, тәсіл, стильдік, тақырыптық барлауға жиі ұмтылыспен
әдебиетімізге жаңа тыныс, өзгеше леп ала келген осы толқын бүгінде
әдебиетіміздегі үлкен күшке айналды. Классиканың киелі топырағында бүршік
жарып дүниеге келген бұл жазушыларға Ф.Достоевский, Л.Толстой, А.Чехов
сынды суреткерлердің әсері де айқын. Сонымен бірге осы тұстағы прозамыздың
үздіксіз өсу қарқынын бағамдай алмасақ, терең түсінбесек, көп нәрседен
марқұм қалатын едік. Ұлы Абай, Ф.Достоевский, А.Чехов, М.Әуезов,
Ғ.Мүсірепов туындыларының құны да жыл өткен сайын өсіп қымбаттай бермек.
Аталған сөз зергерлерінің бай тәжірбиесін үйрене отырып, сөз өнерінің
танылмаған беттерін ашу – қазақ қаламгерлерінің алдындағы алар асуы,
абыройлы борышы. Әдебиет әлеміне терең біліммен, үлкен даярлықпен кірген
осы буын шығармашылығынан әлемдік әдебиеттегі жаңа сипаттарды, соны
ізденістерді молырақ ұшыратамыз. Мәселен, баршамызға мәлім баяндаудың,
суреттеудің классикалық үлгісімен бірге ой ағымы (поток сознание) жиі
қолданыла бастады. Бұл – психологизмнің прозадағы негізгі принциптердің
біріне айналу нәтижесі. Сондай – ақ көркем шығармаларда философиялық
тереңдіктің дамуы әр түрлі концептуальдық шығармалардың пайда болуына алып
келді. Осы күндерде парасатты проза, интелектуальды поэзия деген терминдер
жиі қолданыла бастады. Мұның бәрі сайып келгенде, көркем әдебиеттің даму
жолындағы түр мен мазмұн, табан тіреген сапалық жаңа сатылар еді. Осындай
үлкенді-кішілі сапалық түрленістер тұсында қалыптасқан байырғы тәсілдердің
қолданылу мүмкіндігі ғана емес, баяндау компоненттерінің ара салмағында да
ауытқу ұшырауы заңды нәрсе. Содан келіп, қалыңдығы төрт елі романдардағы
сомдаған кейіпкерлердің орнына, қым-қуат оқиғалардың орнына, тұтас ғұмырға
татырлық ұзақ мерзімнің орнына бір-екі кейіпкердің бірер күндік, кейде
бірер сағаттық ішкі рухани толғанысы қазыла суреттелетін туындылар дүниеге
келді. Бұл туындылар көлемі жағынан да, идеялық – көркемдік жағынан да,
идеялық – көркемдік тұрғысынан да алғашқыларды кейде өкшелеп асып, кейде
түсіп жататын. Прозаның бұл түрін кезінде ұлы сыншы Белинский драма жазуға
жеткіліксіз ететін, романның ауқымына да аздық еткенмен, қас-қағым сәтте
кейде қыруар құбылысты шоғырландыратын сондай терең мағыналы өмір
оқиғаларын повесть өзінің шағын шеңберіне сыйғызып суреттейді. Повесть
өзінің ауқымына бәрін сыйғызады, бұл жанрда адамгершілік жайлы жеңіл-желпі
очерк те, сондай – ақ адам жанын тұңғиық тереңімен қым-қиғаш қайшылығы
туралы туынды жазуға да болады. Повесть қысқа да болса нұсқа, жеңіл де
болса тұңғиық мағына білдіретін жәйттер, өмірдің ұлы кітабынан жыртып
алынған беттер, бөлшектер күйінде белгіленеді, [1, 112] – деп өмір
құбылысын суреттеуде бұл жанрдың мүмкіндігі мол екендігін атап көрсеткен
болатын. Көркем әдебиеттің негізгі зерттеу объектісі өмір шындығы болса,
сол өмір шындығы образ, адам образы арқылы танылатындығы бұрыннан айтылып
келе жатқан қағида... адам әдебиеттің жүрегі, адам өмірін бейнелеу –
әдебиеттің түбегейлі мақсаты. Дүние жүзі әдебиетінің бұрын-соңды жасалған
оңды үлгілерінен реалистік көркем туындыға үнемі өзек болған адам өмірін,
адам образын көреміз. Сондықтан әдебиеттің дүниетанытқыш және тәрбиелік
құны адам өмірін қаншалықты толық, терең, нәзік суреттеуімен
өлшенбек[2,194]. Олай болса уақыт талабының мүддесінен шығып, адамның жан
дүниесіне терең үңіліп, оның ішкі қайшылықтарын, психологиясын көрсетуде
жетекші орын алар, прозаның шағын жанрларының аталған жетпісінші жылдарда
кеңге қанат жайып өркендей түсуі заңды құбылыс. Бұл жөнінде жазушылар
одағының XVIII съезінде прозамыздың жай – жапсарын баяндай келіп, Жұбан
Молдағалиев былай деген еді: ... біздің прозамыздың шағын формасы өзінің
жетістіктерімен мақтана алса керек: өйткені ол бүгінгі күн тақырыбын
игеруде біраз оралымдық көрсетіп, біздің болмысымыздың жанды жерін тап
басуда мергендік танытып келеді... Қазақстандық шағын проза қазір уақыт
талабының үдесінен шығып, барған сайын әдебиетіміздің стильдік қорына
пәрменді үлес қосып келе жатқанын айта кету орынды. Жанрлық – стильдік
жаңалықтар да біздің әдебиетімізге осы бір оңтайлы форма арқылы енуде...жыл
өткен сайын шағын прозаның идеялық – философиялық тереңдігі, әлеуметтік
белсенділігі мен түр жағынан жетіле түсуі артып келеді. Әсіресе лирика –
философиялық пландағы повестердің үлес салмағы артқандығы байқалады.
[3,17.04]
Бұл кездердегі әңгіме, повестерде сырт оқиғалар қақтығысының орнына
психологиялық тартыс, дабыра тіркестер орнына көңіл-күй иірімдері баса
суреттеліп, кейіпкердің өз көкірек сырына үңілуі мен тылсым ойларына ерекше
назар аударылады. Дәуірдің қат -қабат сыры мен келбеті кейіпкердің сан қилы
ойы мен сезімі арқылы ашылады. Бұл – әрине, жазушының кейіпкерлер өмірін,
олардың көңіл-күйін жан- жақты тереңірек бейнелеуге батыл ұмтылған құбылыс.
Өйткені лирикалық форма кейіпкер жан дүниесіндегі ең бір нәзік өзгеріс,
қозғалыстарды көрсетуге, өмірдің сезімдік жақтарын, нағыз адамгершілік
айқын аңғарылатын сәттерін шынайы суреттеуге мүмкіндік жасайды. Тылсым
сәттер сырт қарағанда күнделікті, үйреншікті іс сияқты болып көрінуі
мүмкін, бірақ дәуірдің басты-басты оқиғаларын философиялық тұрғыдан ой
елегінен өткізу, оның терең мәні мен психолгиялық және әлеуметтік астарлы,
ішкі қырлары ең қасиетті, ең негізгі мәліметтер. Сөйтіп, жетпісінші
жылдардағы повесть, әңгімелерде адам психологиясы зерделі зейінмен
зерттеледі.
Осы Адам деген ұлы тұлғаны, оның тағдырын, табиғатын,
мінез-құлқын зерттеп, сезім деген нәзік иірімдерді көңілге тоқып, сол
тоқығанын шығармашылығына арқау ете білген талантты қаламгерлеріміздің бірі
Оралхан Бөкеев еді. Әдебиет атты киелі әлемнің есігін осы аталған
жетпісінші жылдары ашып, адамзат өмірінен тарихи психологиялық, әлеуметтік
– философиялық шығармалар жазып, әдебиет аспанында ерекше із қалдырған
Оралхан Бөкей туындыларының басым көпшілігін осы әңгіме, повестер
анықтайды. Жасындай жарқ еткен қысқа ғұмырында әдебиетіміздің тарихында
мәңгілік белес болып қалар кесек-кесек кемел туындыларын жарыққа шығарған
жазушы асау романтикасымен, шебер суреткерлігімен, өрнекті тілімен, терең
философиясымен ерекшеленеді. Оралхан Бөкеевтің Алтай табиғаты мен адам
жанын астастыра суреттеген әңгіме, повестері уақыт өткен сайын жарқырап
жаңа қырынан таныла бермек. Өйткені оның шығармалары мәңгілік тақырыптарды
қамтыған. Жалпы өнер табиғатына тән даму, толысу жағдайы қазақ прозасында
екі түрлі сипатымен бой көрсетіп келеді.
Бірі – бұрыннан қалыптасқан арналы, канондық дәстүрді орнықтыра отырып,
сол дәстүрді алатын тұғыр ете отырып, жаңа дәстүрге шығуы. Екіншісі –
қалыптасқан дәстүрді саналы түрде орай өтіп, белгілі дәрежеде жаңашылдық
өрнектердің бой көрсетуі. Жазушы Оралхан Бөкеев өзіндік жазу мәнері,
әлеуметтілік, парасаттылық, мәселелерді игеруі, оған лайықты көркем образ
сомдауы тұрғысынан келгенде, жаңашылдық өрнектерімен ерекше назар
аудартады. Енді сол жаңашылдық өрнектер қандай қасиеттерімен дараланады,
соған тоқталайық.
Біріншіден, Оралхан Бөкеев – фольклордағы эпикалық – романтикалық
дәстүрді бүгінгі өмірдің реалистік – романтикалық биігіне көтерген
қаламгер. Бұл қазіргі қоғам әдебиетіне Бөкеев әкелген жаңалық Оралханның
жазушылық дарынын даралаған да, өзіндік қолтаңбасын, суреткерлік өрнегін
танытқан да – осы жаңашылдық өрнекті тауып қалыптастыруы. Сонымен қатар
жазушы шығармаларында шартты сюжеттер, символикалық сипаттағы образдар
көптеп кездеседі. Ал соңғы жылдары әлем әдебиетіндегі өріс алған бұл үрдіс
– өмір шындығын өнер шындығына айналдырудағы өте тегеурінді құрал. Бұл
орайда біз шығармалары әлем оқырмандарын аузына қаратқан Г.П.Маркестің,
Ш.Айтматовтың осы бағыттағы жазғандарын атасақ та жеткілікті. Екіншіден,
оның өмір шындығының нағыз өткір, нағыз қауіпті қарама – қайшылықтарын,
көлеңкелі тұстарды қаймықпай бетке айтуға бейімдігі, батылдығы дер едік.
Ащы шындықты айқайлап айту, әлеуметтік өмірдің көлеңкелі жақтарын көрсету
арқылы тазартуға, жаңарып – жаңғыртуға шақыру, қоғамның кеселді
құбылыстарын ел-жұрттың талқысына ұсынып, оларға ой салу қай жазушыға да
оңай емес. Жазушылық дегеніміз – шындыққа жүгіну, ал әдебиет дегеніміз –
сол шындықты шырақ алып іздеудің бірден – бір формасы, - деп Оралхан өзі
айтқандай бүкіл рухы мен жұлын-тұтасы шындықпен суғарылған шығарма, пайымды
оқырман санасын билемей қоймайды. Егер ретін келтіріп, жазу формаларын
тауып, шындықты айта білген қаламгерге шындық азабы мол асу болған
жазушының өзі ұстанған берік бағдары мен қабілет – қарымы шешуші рөл
атқарады. Үшіншіден, В.Белинский айтпақшы, нағыз өнер де форма мен мазмұн
ажыратылмайды. Оралханның реалистік – романтикалық шығармаларының пафосына
лайықты стиль бар. Оралханның алғашқы әңгімелеріне тосырқаушылар да
болған: сөз саптауы да, бір қарағанда, ұсақтау көріне беретін. Ең әділ
төреші – уақыттың сынына түскеннен кейін Бөкеев стилінің қалыптасқанына
көзіміз жетті. Әлбетте, творчестволық даралық дегеніміздің өзі ешкімге
ұқсамау деген емес пе? Қазір біз алғашқы сөйлемдерін оқи бастағанда,
О.Бөкеев шығармасы екенін тани аламыз десек, қателеспес едік [4, 198] –
деп атап көрсетті белгілі тіл маманы, әдебиет зерттеушісі М.Серғалиев.
Әдебиет әлеміне ешкімге ұқсамайтын дара жолмен келіп, творчестволық өсу
жолынан өтіп, өзіндік шығармашылық стилін қалыптастырып үлгірген О.Бөкеев
шығармашылығын зерттеп білудің маңызы зор деп білеміз. Оралхан қашанда
уақыт алға қойған өзекті проблемаларды шығармаларына арқау еткен, ойы да,
қаламы да ұшқыр жазушы. Мәселен, оның қаламынан туған Мұзтау, Қар қызы,
Сайтан көпір, Атау кере повестері – адамзат өмірінде мәңгілік
мәселелерді көтерген әлемдік әдебиеттегі озық шығармалармен деңгейлес,
иықтас туындылар. Әдебиет майданында қажымай, талмай еңбек еткен О.Бөкеев
творчествосын зерттеудің қажеттілігі – ол жазған әңгіме, повестердің
көркемдік жетістіктері мен актуальдық сипатында және бүгінгі өмірдің
құбылыстарын шынайы бейнелей алғандығында жатыр. Оралхан Бөкеевтің әрбір
туындысы, еңбектері жайында әдебиет зерттеушілерінің пікірлері баршылық.
I. Оралхан Бөкей шығармаларындағы аңыздық желі
Өмір құбылысын танып, көркемдік шындықпен бейнелеудің жолдары сан
қырлы. Әдебиеттің өзі даму үстіндегі процесс, ол да өзгереді, күрделенеді,
біртіндеп жаңа, соны сапаларға ие болады. Заман, дәуір, әлеуметтік жағдай
қашанда ен – таңбасын салып отырды. Елдің саяси және экономикалық дамуы
әдебиеттің де дамуын тездетіп, оны тың белестерге үздіксіз көтеріп отырады.
Соның нәтижесінде өмір құбылысы жалаң, қара дүрсін баяндаулар арқылы беріле
салмай, адамға барынша әсер ететін көркем образ арқылы бейнелеп беретін
жаңа әдеби әдіс, тың формалар пайда болмақ. Әдебиетімізде көркемдік форма
саласында өріс алған жаңалықтардың бірі – көркем прозадағы аңыздық желі,
мифті пайдалану. Атом ғасыры аталып келген ХХ ғасырдың екінші жартысында
дүниежүзі әдебиетінде жаңаша мүмкіндік алған бұл құбылыс қаламгерлер
арасында қызу пікірталас туғызып, сыншылар назарын ерекше аударған еді.
Әсіресе Латын Америкасы елдерінде аңыздық, мифтік сюжеттер лабороториялық
тәжірбиеге түсіп, өзгеше өрлеу үстінде дамыды. Осы бағытқа ерекше ден
қойған қаламгерлер Габриэль Гарсие Маркес әлемге әйгілі Жүз жылдық
жалғыздықта, Патриарх күзі, Мигель Анхель Астуриас Майс адамдар
романдарын дүниеге әкелген еді. Бұл құбылыс әлемдік әдебиетте жаңа арна
іспетті өрісін кең жайып, социализм қоршауында отырған кеңес әдебиетіне де
елеулі әсер етті. Кеңес жазушылары В.Астафьев, В.Шукшин, В.Белов, В.Быков,
Ш.Айтматов т.б. өз шығармаларына мифтік сюжеттерге кең орын берді. Кезінде
мұны бір планета адамдары екіге жарылып, екі көзқарас пен пікірлер
қайшылығы тұсында батыстың модернистік бағыттағы атышулы қаламгерлері
Д.Джойс, Ф.Кафка, М. Пруст т.б ықпалы зор деп түсінушілер де болды. Мифтің
поэтикасын зерттеуші ғалым Е.Мелетинский ежелгі классикалық мифтердің
белгілерін былай деп атап көрсетеді: пайда болумен байланыстыру, яғни
жаратылысын түсіндіру деген сөз – оның қалай пайда болғанын әңгімелеу,
айналаны қоршаған дүниені сипаттау деген сөз – сол дүниенің тарихын
баяндау [5,172]
Жаңа деген жақсы ұмытылған көне дүние деген сөз бар. Міне, бір кезде
жазушылар сол көнені қайта жаңғыртып жан бітірді. Бірақ мифотворчество
олардың шығармаларында өзгеше тұрпатта жаңа мүмкіндіктермен көрінді. Ал
енді қазіргі қаламгерлер неліктен аңыз, мифті пайдалана бастады деген
сұраққа белгілі башқұрт ғалымы Мұстай Кәрім былай деп жауап береді: Негізі
бұл өзі біз өмір сүріп отырған уақытқа байланысты болса керек. Уақыт дәл
есептеуге ұмтылып отыр. Адамзат алдында тұрған ауқымды мәселелер адамзаттың
жүріп өткен жолына еріксіз қайта қарауға мәжбүр етіп отыр. Менің де
Прометей образын пайдалануыма адамдар тағдыры, ғылым, мәдениет, адамдар
білімі, прогресс туралы ойларым әсер етті[6].
Сонымен бірге әдебиет сыншысы В.Кубилюстің бұл жөнінде Современная
литература использует мифологический сюжет в кочестве моделирующей
системы Миф рассматривается как модель идеального, трагического или
комического бытия... поэтика мифа более глубокой временной перспективой,
расширяет фонд культурных метафор и ассоциаций [7, 151] – деген пікірі
қазіргі прозада мифке деген көзқарас, ынта күрт өзгеріп, ықылас айрықша
екенін айқындай түскендей.
Мифтің дамуы сипаты жөнінде эквадор жазушысы Д.Агилера Мальта ұлттық
дәстүр мен аңыз жасаушылық біріге отырып, көркемдік сананың ажырамас
бөлігіне айналады. Мен Латын Американдық ретінде миф біздің өміріміздің
ажырамас бөлігіне айналды деп ойлаймын. Бұл тек артта қалған халықтар
өнеріне ғана емес, сонымен қатар алдыңғы қатарлы елдерге де тән. Біз тек
ертеде пайда болған миф ықпалына түсіп қана қоймай, өз мифтерімізді де
жасауға ұмтылудамыз [8, 211] – деп пікір түйеді. Бұдан шығаратын
қорытындымыз: әрбір жазушы белгілі бір ұлт өкілі ретінде өз халқының
аңызын, мифін пайдаланады немесе сол халықтың дүниетанымына сай жасайды.
Мысалы: Ш.Айтматовтың Ақ кеме повесіндегі аңызды алсақ, Бұғы ана туралы
аңыз тек қырғыз халқына ғана тән. Сондықтан да аңызды пайдалану немесе аңыз
жазушылық (мифотворчество) белгілі дәрежеде ұлттық сипатқа ие болады.
М.Астуриастың өзі бүкіл болмыс бейнесін Америка үндістерінің көзімен көріп,
солардың мифологиялық эстетикасын ұсынған еді. Жазушының бәрі де
үндістердің өлшемімен өлшенсін, - деген сөзі осыған дәлел. Қазақ халқы да
ғасырлар бойы, мифтің өзге түрін жасады. Бұл мифтер тамырын өмір
тереңіне жайған, халықтың бақыт, бостандық, еркіндік, теңдік, махаббат,
адамгершілік турасындағы асыл армандар мен суғарылған ертегілер, аңыз,
әңгімелер еді. Сол халық творчествосының қазынасының терең азаматтық
идеялары мен адамгершілік мәселелері бой көрсетіп бүгінгі
замандастарымыздың ой-сезімдері мен қал-харекетімен үйлесім
тапқандықтан жазушылар да осынау сарқылмас бастауларға ынтыға бет қойды.
Мұндай қазақ жазушыларының қатарында О.Сүлейменов, Ә.Әлімжанов,
Ә.Кекілбаев, С.Сәнбаев, Д.Досжанов, О.Бөкеевтерді айтуға болады. Бұлар
өмірді бейнелеудің мифологиялық принциптері мен формаларын үнемі қолданып
келеді деуге болмас, бірақ мифологизм олардың творчествосының жаны, стилі
мен образды ойлау жүйесінің ең бір тартымды сипаттарының бірі болып
табылады. Аңыздар, естелікті әңгімелер, өсиет мысалдар оқиғаның қызықты,
тартымдылығы мен ғана назар аудармайды. Маңыздысы басқа да: бұл миф, аңызда
өмірдің жалпы немесе қайсы бір жұмбақ заңдылықтарын түсіндіре алатын дүние
моделінің әмбебап формасы жатыр. Әрине, бәрінен бұрын мифтендірілген
шығармалардың алтын өзегі – бүгінгі дәуір, замана шындығы болмақ, оның
негізінде жатқан миф, аңыз, бүгінгі күрделі саяси, әлеуметтік,
философиялық, адамгершілік проблемалары мен үндеседі. Осы тұрғыдан келсек
О.Бөкеев творчествосындағы өзіндік реңі мен танысатын аңыздық желі, мифтік
сюжеттерді аңғарамыз. Қай суреткер болса да шығармаларда аңыздық желі,
мифтік сюжеттерді жайдан-жай ала бермейтіні, оған белгілі дәрежеде рөл
беріліп, жүк артылатыны белгілі.
О.Бөкеев өз шығармашылығы жөнінде айта келіп: Жер бетіндегі
миллиондаған адамдар қаншалықты бір-бірімен ұқсамайтын, әйтеуір бір
ерекшелігі мен дараланса, олардың мінез-құлқы, жан-қалтарыстары да
соншалықты өзгеше, ешқандай ілім-білімнің қолынан келмейтін жұмбақты еді.
Пенденің не ойлап тұрғанын, жан сарайында ненің жанып жатқанын күні бұрын
білер амал-айла, құрал-сайман ойлап табылған жоқ. Сол секілді табиғат
иеміздің де толайым құпия – сырларын толық аша алдық па? Міне, мен жазған
дүниелердің тылсымдығы әрі кейіпкерлерімнің қиялшыл да арманшыл болып
келері сондықтан. Бәлкім, бұл өмірде болған емес, болуы мүмкін оқиғалардың
әсіресе ынтықтыратынынан шығар – ау. Өз замандастарымның толыққанды
бейнесін өзімді қойып мұқым қазақ әдбиеті жасап біткен жоқ, ұмтылыстар мен
ізденістердің соңында жүр - деген еді [9, 492].
Жазушының осындай әлем жұмбақтың тереңіне үңілген ізденісін танытатын
шығармаларының бірі – Қар қызы повесі. Бұл повестің алғашқы нұсқасы 1978
жылы жарық көріп еді. 1984 жылы шыққан Біздің жақта қыс ұзақ жинағына
енгізерде мүлде қайтып жазып, соны оқиғалар мен жаңа кейіпкерлер қосылған
авторлық тұғырнама анықтала түскен. Шығарманың арқауы Қар қызы туралы аңыз
әңгімемен, аңыз елеспен өріліп отырады. Қар қызы адамдар тарапынан
(Қоңқайдан) зорлық көріп қарға айналып кеткен жабайы бейнеде алынады.
– Қар қызын көрсеңдер сәлем айтыңдар, үш жыл кенеземізді
кептіріп, қаңсытқаны да жетер. Бір шалға өкпелеймін деп, мұқым елді қырып
алмасын – деген Упрайдың сөзінен ел ішінде осындай аңыз тарағанын
аңғарамыз. Қар қызы осы шығарма кейіпкері Нұржанның ғана түсіне еніп,
сыңсыта салған әнін тек Нұржан ғана ести алады. Бұлар ауылдан шығатын күні
түнде Нұржанның түсіне еніп Нұр-ж-а-н ... сен кет бұл ауылдан, мүлдем
кет... бұл жерде адамдар көбейіп барады... Саған еркіндік жоқ... Кеңістікке
кет... ер соңымнан, [9, 244] – деген қыздың сыбырлағанын естігендей
болады. Бұдан кейін үш құрбы ажал қармағына ілінгенде Нұржанның түсіне
кіріп, тұр-тұрлап оятып алады. Ол Қар қызы емес. Нұржанның тамырында
аласұрып, аязбен айқасқан, үсікке бой бермей жанталасқан қып-қызыл қаны,
тулап соққан жүрегі еді, - дейді автор. Образдың субъективтілігі –
автордың ойы мен күйі, қуанышы мен реніші, суреттеп отырған құбылысқа
қарым-қатынасы, шығарған үкімі, маза таппай жан ұшырған суреткер
қиялы. Кез-келген туынды – өмірлік құбылыстың бейнесі ғана емес, дарын
иесінің ой, қиялы да Қар қызы повесінде бір жағы қияли дүниеден елес
берсе, басым ой шындықты меңзейді, жалпы өзінің өмірлік бағдарына,
адамгершілік көзқарастарына мифтік бастаулардан тірек іздеу Шығыстың, соның
ішінде қазақ халқының философиялық, поэтикалық ойлау дәстүрлерінде ежелден
бар. Қазіргі әдебиетімізде бұл форма жаңа қасиеттерге ие бола түсті. Ең
алдымен мифотворчество дидактизм мен өсиетшілдіктен арылып, оқырман
суреттелген жайдан өзі қорытынды түйерліктей мүмкіндік жасалды. Фольклор
әлемі қазақ жазушыларының жаны мен санасына баяғыдан-ақ орнығып,
эстетикалық мәдениетін биіктетіп тұрған болатын. Ал мифтер мен аңыздардан,
эстетикадан өзге терең философиялық, адамгершілік бастаулар ашылғанда
жазушыларымыз сол қазынаны игеруге кірісті. О.Бөкеевтің Қар қызы
шығармасында да осынау мифтендірілген образ, сюжет арқылы адамгершілік,
әділеттілік мәселелері көтеріледі. Шығармада негізгі кейіпкер ретінде
Нұржан барлық адамгершілік болмысымен байыпты да салмақты мінезімен ерекше
танылады. Жауыз Қоңқай да: Үш жігіттің ішіндегі ең қауіптісі – Нұржан.
Қалған екеуі көзінің алдындағыны ғана көретін дарақылау, ойлары таяз, -
деп пікір түйеді. Жас болса да басына қиын қыстау іс түскен шақта
Нұржанның басындағы қасиеттер – адамгершіліктің ерен үлгілері. Оның әр
тұстағы әрекеттері мен өмір туралы ойлары өмірге, адамға деген көзқарас,
пиғылын, ой өрісін байқатса керек.
Нұржанның қар қызына деген құмарлық сезімі әділетсіздікке қарсылықты,
қыз тағдырына, оның аянышты өмірін көп ойлайды. Сондықтан да қар қызы
Нұржанның түсіне көп кіреді, екеуі кездесіп, сырласып жүреді. Қыздың сыңсып
салған әні басқаға емес, Нұржанның құлағына шалынады.
Өмірінде бола беретін табиғи процесс екенін және оның адамның
күнделікті қам-қарекетінен, ыстығына тоңып, суығына күйіп жүрген ісімен,
психологиялық көңіл-күйімен байланысты екенін көреміз. Демек, көркем
әдебиет өмір материалын талғамсыз ала бермейтіні секілді мұндай
психологиялық күйін де талғамсыз суреттемеуі тиіс. Оған белгілі бір мағына
сиғызу тиіс десек, Нұржанның түсіне Қар қызының кіруі де қисынсыз емес.
Өмір шындығына сүйенбеген, содан нәрленбеген әдеби шындықтың бәрі де жалған
болса керек. Ал шығарманың шыншыл болып түйілуіне суреткердің өмірден
көрген –түйгені, өз басынан өткен оқиғалары әсер еткен.
Бұл повесі жайлы автор өзі Болгарияның Родописки устрем газетінде
былай деп жазады: Бұл өзі болған оқиға. Повестегі Нұржан – өзім. Қар қызын
түсімде ғана көрдім, сыңсып салған әнін естігендей болғанмын. Бір ойдан
оқушы бұл оқиғаға сенбеуі де мүмкін, ал мен сенемін. Әлемді әлдилей
алақанына салып, тоңдырмай жылытып, жүрген сақтаушы әлдекімнің бары рас,
бірақ ол жерде ме, көкте ме, - әзірге ешкім білмейді. Білмегеніне қуанамын
да... әйтпесе мазалап, ренжітіп алар едік... Ал ол ренжісе жер бетінде
адамгершілік, жарылқаушы жақсы азайып қалатындай сезінеді [10, 114]
Қиял небары шындықты қайта өзгертудің құралы деп есептеймін, - Ал
творчествоның қайнар көзі – ұдайы өмір шындығы. Шексіз қиял және нақты
шындыққа сүйенбей, ойдан шығарылған өтірік – дүниедегі ең жиіркенішті
нәрсе. Қиял мен фантазия арасындағы айырма адам мен сөйлейтін қуыршақ
арасындағы айырмамен бірдей, - дейді айтулы қаламгер Габриель Маркес. Олай
болса, Бөкеевтің Қар қызы повесінің шындықтан өрбіп, оқиға өрісіне орай
суреткер өз тарапынан аңыз үйлестіріп кіргізе отырып, оны өмір ұғымымен
өрнектестіріп, табиғаттың кең әлеміне сыйғызып жіберген.
Повесте үстіне ақ көйлек пен ақ дамбалдан басқа лыпа жоқ, қақаған
суықта жалаң аяқ қар кешіп жүрген жұмбақ шал суреттеледі. Сақал –шашы ақ
күміс қарияны айлы түнгі аруақ десе болады. Әлгі шалдың елден жырақ
Айыртаудың қияндағы қойнауында жеке өзі өмір сүргеніне 70 жылға тақапты.
Біздің қоғамдық тіршілігімізден безіп, саяқ ғұмыр кешіп келе жатқан жан осы
жылдар ішінде орман мен даланың, табиғаттың бар байлығын жинаған. Осы
байлығынан аудан, облыс басшыларына беріп, солармен астыртын байланыс
жасайды. Адамға жақсылық ойлау – оған жат. Алда-жалда адасып келіп, жөн
сұрағандарға теріс бағыт сілтейді, тіпті шөліркеп келгендерге қара судың
өзін қимайды. Ойлағаны – дүниедегі бар байлық пен жақсылық атаулы маған
бұйырса, өзгелер мұның бәрінен мақұрым қалсын. Оралханның бұл
кейіпкерінің аты – Қоңқай. Ол өлерін сезсе жеті қат жер астындағы баяғыда
әзірлеп қойған мұз астауға жатпақ. Содан кейін қолы жетер жердегі тиекті
ағытып жіберсе болды, әдейі ілдіріп қойған топырақтың астында қалады. Содан
кейін Қонқай мен байлықты тауып көр!
Сөйтіп, Оралхан халықтың ауыз әдебиетіндегі кейіпкер - Қарынбайды
осылайша тірілтіп отыр. Қоңқай тіпті Қарынбайдан да өткен һарам,
Қарынбайдан да өткен сараң, одан өткен арам.
Аманжан: - Шайға шақырмайсыз ба. Азаннан бері нәр тартқан жоқпыз.
Шал: - Әкеңнің үйіне келе жатқан жоқсың, жол азығын ала шықпадың ба?
Аманжан: - Ер азығы мен бөрі азығы жолда деуші еді атамыз қазақ...
Шал: - Ал, мен... тіпті де қазақ емеспін. Менің ұлтым жоқ.
Аманжан: - Оны өзім де сезіп едім, - деп кекетті.
Шал: - Кім екенімді сезіп отырғандарың рас болса, кісі басы бес сомнан
ақша төлеңдер жамбас ақыға.
Аманжан бақырып жіберді: - Мәссаған безгелдек. Құдайы қонақтан жамбас
ақы алған жаман ырымды қай қазақтан көріп едіңіз... [9, 278]
Міне, осы диалогтан көріп отырғанымыздай, Қоңқайдың келген қонақтарды
қалай қарсы алып, қабылдағаны айқындалады. Қоңқайдың өз түсінік –ұғымы, өз
философиясы бар.
Адамдар мінезіне мен де қайранмын, шырақ. Солардан ұлардай шулаған
адамдардан қанша жан ұшыра қашсаң да, қыр соңыңа түсіп тауып алады. Тып-
тыныш оңаша өміріңнің айдынына тас лақтырды. Мен – өзіммін, басқа емеспін,
ендеше өзім өмір сүріп, өз мекенімді, яғни өз мемлекетімді құрғым келеді.
Мынау қараша үй – менің кішкентай ғана қарлығаштың ұясындай мемлекетім,
қара басымның жалғыз еркіндігі. Сол қарлығаштың ұясындай мекенімнің
қауіпсіздігін көзімнің қарашығындай күзетіп, сувернитетін сақтау үшін елу
жыл алысқанмен алысып, атысқанмен атыстым, - деді Қоңқай [9, 263]. Өзі
өмір сүріп отырған қоғам, заман, адам – бәрі де оған жат көрінеді. Бірақ ол
өмір сүруді қалайды, ұрпақ қалдыруды ойлайды Қоңқайлар ұрпағын жасырын
өсіреді
Қоңқай бейнесіне жазушы аңыздық та сипат береді. Қар қызының шығуын да
оның зорлығымен байланыстырады. Алайда Қоңқай аңыз емес, реальды образ
ретінде повесте сәтті шыққан. Ол ешкімге сәттілік тілемейтін Залым жау, -
[11, 189] деп көрсетеді сыншы С.Қирабаев Қоңқай бейнесінің реалистік
сипатын. Қоңқайды зұлымдықтың символы ретінде суреттей отырып, Оралхан
оған екінші бір мейірімді қартты қарсы қояды. Айыртаудан асып, түскен
жігіттерге кездескен қарт: Ол адастырады, мен тауып аламын. Моңданақтай
жердің бетін бір жақсы, бір жамандық жайлаған. Ал егер мен осы Айыртаудан
көшіп кетсем, Қоңқай залымның жеңгені ғой, -дейді [9,350].
Қар қызы повесінде автор адамдардың әр келкі болуы тумасынан,
тіпті тегіне қарай деген де ой негіздейді. Адамдардың әр түрлілігіне
байланысты жақсылық пен жаманның күресі мәңгілік екенін дәлелдей түскісі
келеді. Нұржан, Бақытжан, Аманжандарды суреттей келе, олардың бойындағы
қасиеттер ата-аналарына байланысты деп көрсетеді. Әкесіз өскен үш
кейіпкердің әкелерін аналарынан басқа ешкім білмегендіктен, нақты осы деп
нұсқамаса да, осы – ау деп болжамдайды. Бақытжан ауылдың бастығы
Упрайдан айнымаса, жігіттер Нұржанды Айыртауды мекендеген шалға ұқсатады,
ал Аманжан Қоңқай қарақшыдан аумай қалған. Осы үшеуінің бойларында да
аталған адамдардың қасиеттері бар. Жазушы осы ойын повестің соңында айқын
аңғартады. Нұржан Айыртауда шал ауылында жақсылық қалуға ұйғарса,
Аманжан Қоңқай ауылында қалып, Бақытжан шөп тиеген шананы сүйретіп елге
кетті. Жазушы үш жігіт образын жұптастыра келе адам, адамзатты терең
танытқысы келеді. Жалпы адамдардың өзі осындай үш топқа бөлінеді деп ой
түйеді. Бір тобы – адал, өмірдің әділетсіздігін қинала көтеретін, әрі сол
әділетсіздікке қарсы күресетіндер. Екінші тобы – көп жағдайда қиын кезде
тек өз жайын ойлайтын, қақ – соқпен ісі жоқ, өмірдің шөп тиелген шанасын
сүйретіп өту мойнына жазылған адамдар. Үшінші тобы - ұлардай шулаған
адамдардан қашқан өз мемлекеті бар, байлығын өзі үшін ғана жинаған,
қарақшылық өмір кешкен Қоңқайлар. Автор осы үш топсыз адамдар өмірі
толыққанды емес, Қоңқайлар ұрпағы өлмек емес, мәңгі жасайды. Өйткені
Қоңқайлар адамзаттың өздері үшін керек деген ой тастайды. Сөйтіп,
О.Бөкеевтің Қар қызы повесінде аңыздық сюжеттер мен образдар бүгінгі
өмірмен шебер қилысып, қатар дамып, шығарма проблематикасын ұтымды
бейнелеуге септеседі.
Мифотворчество біздің әдебиетімізде жекелеген жазушылардың
шығармашылығы арқылы еніп, бүгінгі алуан сипатты әдебиет өрнегінде ерекше
стильдік айшық түзеді. Ал мифологизмге неғұрлым жақынырақ тұратын
қаламгерлер бойында өздеріне тән кейбір қасиеттер болуға тиіс сияқты. Ол
қасиеттер: өткенге де, болашаққа да қатысты ауқымды философиялық
жинақтауларға бейімділік, халық ауыз әдебиетінің поэтикасымен эстетикалық
ішкі үндестік; көтеріңкі эмоциялық, романткалық стильге жақынырақ.
Мифтік, аңыздық сюжеттердің қазіргі көркем шығармада дамуы, өрістуі
шатты түрде болады. Сол шарттылық көлемнің өзінде – ақ жазушы жалпы адамдық
проблемаларын қозғап, оның ұрпақ үшін үлгілік, өнегелік жақтарына көңіл
аударуға тырысады. Осы жағынан келгенде суреткер О.Бөкеев Сайтан көпір
повесінде Тоқылдақ кемпір туралы аңызды тиімді пайдаланған. Бұл аңыз,
зұлымдық, қаскүнемдік қайта айналып, адамның өзін табады деген автор ойын
тереңдетіп көрсету үшін алынған. Тағы да ол шығарма кейіпкері Аспан ойы
арқылы айтылады. Жазушы бұл шығармасында қоғамдық мәні толғақты мәселелер
жөнінде ой тастайды. Сайтан көпір ол мұсылман эсхотологиясындағы
қылдан да жіңішке, қылыштың жүзінен де өткір адал адамдар найзағайдай
жалт етіп өте шығатын, ал күнәсы барлар тозақ отына құлайтын Сират көпірі
сияқты - деп жазады Л. Теракопиян[12, 178].
Оралханның санаулы суреткер қатарына қосылып, қанаты қатаяр тұста
жазылған. Сайтан көпір повесінің көтерер жүгі де салмақты, орны ерекше,
айтылар ойы да күрделі. Алдын ала айтып кеткеніміздей, повестегі
кейіпкерлердің аты да символикалық бейнеде алынған. Кейіпкер атының Аспан
аталуы – сол кездегі адамдар сенімінің биіктігін, пейілдерінің кеңдігін
тұспалдаса керек, автордың Аспанның әкесі – Тәңір, тәңірдің өзі жаратып,
көңіліне жаққандықтан, өзгеріссіз осылай алынған болар. Аспанның ұлы Аман,
қилы-қилы заманнан ұсақталып, әйтеуір тірлік жасап, аман қалған ұрпақтың
жалғасы болған соң, адамшылық болсын деп аталған десек, бәлендей
қателеспеген болармыз - деп болжам жасайды Г.Сүлейменова Неге біз
осындаймыз? атты мақаласында [13, 39].
Символдың екі жағы бар: бірінші жағы – бейнелік, оқушылардың көз
алдында тұратын суреттер, екінші жағы – сол арқылы оқушыларына айтпықшы
болған ой-пікірі. Ол әрдайым бүркеулі болады, болжалдап, қиял жүгіртіп
ойлауды қажет етеді. Сондықтан шығармадағы символдық көріністер мен
атауларды, автордың ой түйінін әркім түрліше ұғынуы мүмкін. Дегенмен ойлы
суреткер О.Бөкеевтің Сайтан көпір повесіндегі символдық бейнелер жайында
зерттеушілер пікірі бір арнада тоғысатын тәрізді. Мұның өзі шынайы ізденіс,
толғаныстың жазушы қаламының қарымдылығының нәтижесі болса керек.
Жақсылықтың адалдық, шындық, әділдік қашанда беті ашық, жүзі
жарқын, еңсесі биік, оны ешкімде, еш нәрсе де көлегейлеп өшіре алмайды.
Сондықтан да ол повесте нақты адам – Аспан бейнесінде көрініп отыр. Ал
Жамандықтың зұлымдық, қараниетік, арамдық, мақсатқұмарлық жүзіқара,
алпыс айлалы. Ол көбіне қылмысты жасырын айла-тәсілмен істейді. Үстіне адам
танымастай қара шапан жамылып келеді. Жақсылықты арттан шалуға тырысады.
Оның нақты кім екенін түстеп тани да алмайсың. Мына шығармада оның –
Жаңғырық, Айқай, Анау болып көрінуі де сондықтан... Жамандық Жақсылықпен
бетпе-бет келіп шайқасуға қашанда тайсалыстай береді. Сондықтан да көбіне
жүзін жасырып, айла – амалға көшеді. Қылшылдаған жігіт шағында, орда бұзар
отызында қар көшкінінің астында қалып, екі аяғынан айрылған Аспан –
шырылдаған шындықтың символы [14,83].
Жақсылық пен Жамандық: Өмір атты дәу шананы сүйреп келе жатқандармен
бұл екеуі ешқашанда бір жерге сыйысқан, бір-бірімен бітіскен емес. Иә,
тумысында ешкімнің ала жібін аттап, жан баласына жамандық істеп көрмеген
Аспан – сол Жақсылықтың, Адалдықтың символы.
Сонымен қатар шығармада жамандықты, оны жасаушыларды, олардың үстемдік
құрған заманын – Анау, Айқай, Жаңғырық арқылы тұспалдап көрсетеді. Анау –
бұл бүкіл Сайтан көпірдің басындағы жаманшылықтың иесі.
Повесте жылқышы Аспанның өткені мен бүгіні, бастан өткерген
қиыншылықтары кеңінен сөз болады. Аспан өз өмір жолында әділдік, ақиқат
үшін Айқаймен, Анаулармен күресіп келеді. Рас, қысқа ғұмырында қиналды,
азаптанды, қорланды, зәбір көрді, ақ қар үстінде екі аяғынан айырылып,
бейшара халге түсті, бірақ осының бәрінде де өмірден жерінген жоқ, басына
түскен қиындықта қайыспай жеңе білді, Аспан рухы асқақ күйінде қалды.
Қара қылды қақ жарар әділдігінен басына талай таяқ тисе де тайған емес.
Өйткені ол – әділетті өмір сүру керек, өмір үшін ең соңғы сәтке дейін
күресіп бағу керек деген басты идеяның жетекшісі.
Аспан шал Орда бұзар отыздан асқан шағында Алатай қыстағындай арық-
тұрақ жабағыларды Сайтан көпірден өткізейін деп қар көшкінінің астында
қалады. Сөйтіп, жеті күн далада жатып аяғынан айырылса да, өлімге бас
имей, өмір сүрудің теңдесі жоқ үлгісін көрсетеді. Аспан азапқа төтеп бере
алатын қайратты, қайсар болғанмен, оның жаны нәзік, мейірімге толы. Қар
көшкінінің астында өмір мен өлімнің арасында жатып, оның мұнда пәлеге
ұшыратындай кімге қандай қиянат жасап алдым, - деп қиналуы – осы қасиеттің
дәлелі болса керек. Өйткені әкесінің Бұл дүниеде қаншалық жақсылық
жасасаң, о дүниелік болған соң, жер бетіне соншалықты береке болып, өніп
шығады. Ал зұлымдық та солай, балам, - деген сөзі оның жадында сақталып
қалған. Сонымен қатар, азап үстінде жатып, әлі кәмелетке толмаған жоқшысы,
жас ұлы Аманды көбірек еске алуы Аспанның елжіреген қайырымды жүрегін,
мейірімділік қасиетін аша түспек. Аспан шалдың айқын тұлғасы, ішкі жан
дүниесі, осы қар көшкінінің астында қалып, күллі өмір жолын бастан-аяқ
есіне алғызып шерткен әңгімесі арқылы айқындала түспек. Аспан өз өмір
жолына қиял көзін жүгірте отырып, өткеніне ойша оралған сәтте өз басынан
кешірген қиыншылықтарын тас есінен шығарып, қандай кемшіліктері болғанын
есіне алады.
Қанша рет, қандай күнә жасадым? - деп есіне түсірсе де таба алмады.
Тұңғыш рет әлемді қан сасытқан, бір-бірінің обалына қалатын, бір-бірін
алдайтын қара ниет күнәһарлардың қалай өлетінін ойлады. Өздері жасаған
күнә өздерін буындырып, айғайлап, былыпып өлетін шығар[9, 184]. Мұнан
кейін Аспанның есіне соғыстағы оқиғалар түсіп, Германияның шағын қаласын
аларда жау деп өзі сұлатып салған бейбіт ана бейнесі көз алдына елестейді,
оған кінәлі Жаңғырық еді, - дейді. Осылай Аспан жалғандағы жалғыз кінәсінан
арылып, бар күш-қуатын жинап, ақырғы рет дәрет сындырып, таза да тәкаппар
қалпында арғы дүниеге тас-түйін дайындық жасайды. Мансаптан мас
болғандардың өлімі соншалықты асқақ та, қара жердің өзінде қарапайым.
Бірақ көрер жарық, татар дәмі таусылмаған екен, - алланың адал өлімін күтіп
қасқая көз жұмған Аспанды бір жұмадан соң жоқ іздеушілер өз күлкісін
айқайын естіп тауып алады. Бұл азаптан екі аяғын беріп құтылған Аспанның
алдынан мазасыз, қайғы-қасіретке толы ой мүжейтін ұйқысыз түндер күтіп тұр
еді. Аяғына протез салдырып қасқайып жүргенде құрдастары: Ағаш аяқ саған
жарасады екен, бұрынғыдан әлдеқайда сом әрі тәкәппар болып кетіпсің, - деп
әзілдеп қоятын. Бірақ осы жасанды аяқ шіркін жан дүниесімен жараспай-ақ
қойғаны, тіпті өзінің болмысынан тым басқаша өмір сүріп жатқандай. Ең
қорлығы – қара жердің қадірін біле алмады Көк шөптің үстіне отыра қалып,
екі етігіңді сыпыра тастап, шылғау кептіріп башпайыңды желдетпеген соң, құр
бекер шоқақтағанның атасын ұрайын, - деп жалғыз – ақ күнде протезді
лақтырып тастады да, құйрығымен торқалы топыраққа отыра кетті.
Өмірден опық жеп, шалқасынан жататын шалың Аспан емес. Әділдік үшін,
таза да тәкәппар мінез үшін азап шегудің өзі де бақыт-ау - деп ой түйеді
Аспан. Шығармада жақсы-жаман, ақ-қара деп айқындап, ара жігін ажыратып
тастаудан гөрі жақсының да, жаманның да себебіне, әлеуметтік астарына үңілу
көбірек байқалады. Әр құбылыстың әлеуметтік астары, себеп-салдары ашылғанда
шығарманың реалистік сипаты айқындала түспек. Повестегі жағымсыз бейне
Анаулардың шығу төркіні аты аңызға айналған Тоқылдақ кемпірге тіреледі.
Мен Анауларды көптен білемін. Бірақ оның нағыз зымиян, құсық сауған
сұмпайы мүскүнем, адамзаттың қас жауы екенін тірі жанға тіс жарып айтқан
емен. Анауларды мен ғана емес жұрттың бәрі біледі, олар да үндемеді. Сен
солсың! - деп бетіне басқан емес. Адам баласын алжастырар ес ақылынан
айырар Айқайды алты алашта естімеген кісі жоқ. Айқайдың иесі Анау екенін де
сезеді, өкінішке орай ешқайсысы да қарсы тұрған емес, түсін түстеп, атын
атаған емес, кім? –деп сұрасаң, күмілжіп төмен қараған күйі: Өзің де
білесің ғой, несіне сұрайсың, ол –Анау ғой, [9, 175] - дейді. Өміріміздің
шынайы шындығын кібіртіктемей, ашық, жарқын айтуға тиіс екендігі баршамызға
белгілі қағида. Бірақ оны айтуға оңай ма? Әуелі оған батылдық, ерлік керек.
Өйткені шындық –шекердей бал болумен қатар тұздан да ащы, мақтадай жеңіл
болумен қатар қорғасыннан да ауыр, жұмсақ болғанмен, қылыштан да өткір.
Сондықтан да оны екінің бірі емес, Аспан сияқты ерлер ғана айта алар еді.
Сонымен бірге әңгіме-суреткердің шындықты білуінде және айтуында ғана емес,
қаншалықты және қалай айтылуында. Жазушы көп ретте оқиғаның өзінен гөрі
кейіпкердің сол оқиға-құбылыстарға деген қатынасы, көзқарасына көбірек жүк
артады. Аспан шалдың тағдырының иірім, қатпар-қыртыстарын, оның басына
келген зауалға өзінің еш күнәсі, қатысы жоқ екенін, оған уақыты, қоғамдық
жағдай, саясат кінәлі екенін сезініп отырасыз. Санасы өрелі, жады-зердесі
мықты, рухы биік жандардың үн шығармауы үшін жасалған қоғамдық ахуалымыздың
көрінісі шығармада айқын танылады. Қоғамдық-әлеуметтік даму процесіміздің
небір шырғалаң шиырларын жазушы ашық айтып, кейде кейіпкер көкірегіндегі
запыранды ойлардан, бүкіл шығарма тынысынан зерделі оқырман түйсіне саналай
алар еді. Повесте жазушы әділет, ақиқат үшін күрескер Аспанның қыр соңынан
қалмай келе жатқан Жамандықтың түп негіздерін нанымды бейнелеп нақтылай
түседі.
... Құдайдың құдіреті, таудан қар көшкінін құлатқан дауыс бастықтың
жиналыстағы стол тоқпақтап, айқайлайтын жарықшақ үніне қандай ұқсаушы
еді...
Ауданнан келген өкіл совхоз директорының алдында Алатай қыстағындағы
жем-шөптің дайындығы жөнініде өтірік ақпар беріп, сыры ашылып қалған ауыл
басшысы Анау Алтайға аттанып бара жатқан Аспанға Бәлем, көзіңнің еті
өсейін деген екен. Басшымен алысқан әкең қай мұратқа жетіп еді. Алды-
артыңды ойламайсың-ау, бала. Енді ойлап жатса, сол сөздің төркіні тым
әріде... тым-тым тереңде екен. Бар бәле Жаңғырықтан шықты. Өзіңнен зор,
өзіне билік жүргізетін жоғарыдағы адамға етекте тұрып айғайлауға болмасы
қанша рет басына тисе де, бақыр басы ұқпай – ақ қойды – ау. Бұл бір ғана
емес, Аспан ойлап қараса, Анау тіршілікте әрдайым мұның соңынан қалмай
зиянын тигізумен келеді. Ертеректе жас шағында Марқакөлде танысқан талай-
талай тәтті, сырлы түн кешкен махаббатын Анау алып қашып кеткен. Бір жолы
сол жайлаудан еліктің қозықасын тауып алап, қолға үйретіп жүргенде, Анаумен
бірге ере келген иті талап өлтіріп еді.
Осы оқиғадан кейін Аспан үш күн ұйықтай алмай, өмірдегі ең асылын
жоғалтып алғандай, мең-зең күй кешті. Көзі ілінсе болды қалың шалғынның
арасында моп-момақан болып, ұйықтап жатқан қозықа келеді. Кейде сол қозықа
жалғыз ұлы Аманға айналып, өз баласын өзі өлтіріп алғандай айғайлап,
ұйқысынан шошып оянатын әдет тапты. Бекер – ақ айырдым бостандығынан,
бекер – ақ, - дейтін иман айтқандай күбірлеп... Адамнан өткен қаскөй не бар
екен бұл жалғанда: ендеше табиғатқа біздерден өгей ештеңе жоқ, ештеңе де,
тек екі аяқтылар ғана артық, сол керексіздігімізді жасқана жасырамыз, жан
таласа қорғаймыз. Өгейлігімізді білдірмес үшін арпалысып, мұқым жер жаһан,
ұшқан құс, жүгірген аңға өктемдігімізді жүргіземіз. Адам баласы
жаратылыстан бәрі-бәрін тауысуға айналды, ал өзіміз не бердік сол
табиғатқа. Түк те берген жоқпыз. Адам баласы жаратылыстың астын тыңдап,
үстін шыңдап, зерделеп танып білді, тек қана өздерін өздері зерттеп, дөп
басып тани алмай жүр. Дүниеде жұмбағы шешілмес жалғыз – ақ зат болса, ол –
адамның өзі. Қарашы енді құдай – ау нем бар еді. Жақсылық жасаған түрім
осы ма? [9, 179] - деп тоғанған Аспан өзіне беймәлім болып келген шындықты
мойындайды. Осылайша жазушы повестегі бас кейіпкер Аспанның тіршілік
жайында, жақсылық-жамандық жайындағы тебіреніс, тоғаныстарын нақты
детальдармен тартымды жеткізеді. Замандастарымыздың дүниеде болмысқа деген
азаматтық, эстетикалық, философиялық көзқарастарын, рухани мәдниетін,
диалектикалық дүниетанымын қалыптастыруда оларды адамгершілік асыл
қасиеттерге баулуда, өмірдегі адам бойындағы зұлымдық пен зымияндық,
сұрқиялық пен тоғышарлық атаулының қандай да көрінісіне ымырасыз күресе
білуге тәрбиелеуде Аспан образының маңызы зор. Көркем шығарма эстетикалық
ләззат, әсемдік берумен қатар, оқушы бойына өмірдегі жаманшылыққа,
зұлымдыққа қарсы ашыну, жирену сезімін оятуы тиіс. Ашыну, ашу бар жерде
күрескерлік рух пайда болады. Жазушы қоғам дамуына өмірдегі ұнамсыз
қасиеттердің бет пердесін ашу арқылы да ықпал жасауын ұмытпауымыз да ләзім.
Шығармада адамгершілікке жат әрекеттер мен мінездерді жағымсыз құбылыстарды
әшкерелеу өз ойымен жинақталып, сенімді бейнеленген. Ол Аспанның соңынан
қалмай жүрген Анау, оның Айқайы солАйқайдан бүкіл тау-тасты жаңғытып,
көшкіннің пайда болуы арқылы Жаманшылықтың бейнесі танылып, бет пердесі
ашылады.
Жұмыр жердің бетін адамдар аяғымен таптап дүниені өз айқайларымен
күңірентіп жүр. Тек жердің астындағыларда үн жоқ. Егер құдайдың құдіретімен
сол өлілер қайтіп оралса, бұл жалғаннан үн-түнсіз, жым-жырт өтуді тірілерге
үйретер ме еді, қайтер еді... бір-біріне қатты сөз айтпай, бірінің
тыныштығын бірі бұзбай, жылқының жусағанындай, бейбіт те берекелі өмір
орнатар ма еді: егер аруақтар зәуде қайтып оралса... шіркін –
ай, қайтіп оралса дүниедегі сансыз сұлулықтың бет-пердесі ашылып, біздер
ұяттың орнына өртеніп кетер едік – ау... Амал қайсы, олар ешқашанда,
ешқашанда қайтып келмейді. Сондықтан да кеңірдегіміз жыртылғанша
Айқайлайық! Өйткені Айқайсыз дүние - тұл - деп басталады шығарма. Бірақ
айқайдың да айқайы бар. Аспанды іздеген адамдар оның айқайын күлкісін
естіп, тауып алады: жалпы адамзатта ешкімге аша бермейтін, айтуға болмайтын
жүрек сырына, жан сарайына әркім келіп қол сұға бергенде, шығатын – Жан
айқайы бар. Өмірде әрбір адамның өтпей қоймайтын Сайтан көпірі бар, сол
көпірден өтерде күтуге болатын сыртқы айқайы бар. Айқайдың ең қауіптісі –
төменде тұрып, жоғарыға айқайлау . Оның қауіптілігін түсіне тұра,
айқайлауға тура келеді. Сонымен бірге қорқыныштан пайда болатын, өзінің
туғызатын көшкінімен бірге кеткізер айқай бар.
Ұлым, жалғанда дауыс көтерме, бақырып бастық болмайды. Сол ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz