Лидер
I. Кіріспе
II. Негізгі бөлім: Лидер
2.1. Лидер және басқару
2.2. Лидер және оның бөлінуі
2.3. Көшбасшының негізгі функциалары
III. Қорытынды
IV. Қолданылған әдебиеттер
II. Негізгі бөлім: Лидер
2.1. Лидер және басқару
2.2. Лидер және оның бөлінуі
2.3. Көшбасшының негізгі функциалары
III. Қорытынды
IV. Қолданылған әдебиеттер
Басқару мәселесі — жан-жақты құбылыс. Кез келген басқаруға — жоғары ұйымдасқан техникалық, биологилық, әлеуметтік жүйелер тән. Бұл мағынадағы басқару, ерекше күрделі жүйе. Ол реттеу, сақтау мен ұйымдастыруды және тұрақтылықты қамтамасыз етуге бағытталған. Қоғамды басқаруды - жоспарланған әлеуметтік нәтежеге аз энергия, аз уақыт, аз жұмыс күшімен жетуді қамтамасыз ететін мақсатқа бағытталған, нысаналы, үлестірілген шаралар жүйесі ретінде карастыруға болады. Басқарудың психикалық феномен ретіндегі жалпылығы, оның әрекеті кез келген қоғамның - психалогиялық, педагогикалық, рухаии, техникалық сфераларының тұрақтылығы мен дамуында көрінеді. Басқару теориясының маңызды категориялары: басқарылушылық қабылдау және басқарушылық ұғымдары болып саналады. Олар басқару процесінің нақты субъективті және объективті жақтарын бейнелейді. ҒТР жағдайындағы қоғамдық дамудың жалпы тенденциясы әлеуметтік организмнің өзара байланыс пен өзара әрекеттесу элементтерінің, олардың саны мен динамикасының өсіп келе жатқан күрделілігі болып табылады. Осыған байланысты оңтайлы басқарушылық шешімдер қабылдау - қиындық туғызады. Сондықтан, сындарлы жүйелік тұрғысынан келіп, әдістерді жақсартып, басқару мөселесінің техникасы мен принциптерін жетілдіре түсу қажет болады.
Басқару қажеттілігі және оның рөлі мен мәні туралы К.Маркс былай деп жазды: "Үлкен көлемде жүзеге асырылатын қоғамның тікелей немесе бірлескен еңбек, аз немесе көп деңгейдегі басқаруға мұқтаж болады. Ол жеке-дара жұмыстар арасында үйлесімділік калыптастырады және өндірістік ағзаның бүкіл қозғалыстарынан туындайтын, жалпы функцияларды орындайды. Жеке скрипкашы өзін-өзі басқарады, ал оркестр дирижорға мұқтаж".
Мақсаты: Әрбір істің сәтті болып сапалы бітуі сенің кіммен бірге істейтініңді, сені басқарушы кім, ол жұмысты қалайша алатын қабілеті тәжірибесіне байланысты.
Міндеті: Инженерлік психалогияға байланысты басқарудың нәтежелі, тиімді және басқарған жұмыстың нәтежелі етіп орындау.
Т. өзектілігі: Қарамағындағылар басшылардың өз пікірімен талап- тілеген зорлап тыңдату, айтқанын қалайда істету тиісті нәтеже бермейді.
Әдістеме негіздері: Студенттерге арналған оқу-әістемелік кешені.
Ғ. з. әдістері: Басқарудың көптеген әдістері бар, олар: күштеп басқару, маральдық басқару, материялдық басқару, руханилық басқару т.б.
Басқару қажеттілігі және оның рөлі мен мәні туралы К.Маркс былай деп жазды: "Үлкен көлемде жүзеге асырылатын қоғамның тікелей немесе бірлескен еңбек, аз немесе көп деңгейдегі басқаруға мұқтаж болады. Ол жеке-дара жұмыстар арасында үйлесімділік калыптастырады және өндірістік ағзаның бүкіл қозғалыстарынан туындайтын, жалпы функцияларды орындайды. Жеке скрипкашы өзін-өзі басқарады, ал оркестр дирижорға мұқтаж".
Мақсаты: Әрбір істің сәтті болып сапалы бітуі сенің кіммен бірге істейтініңді, сені басқарушы кім, ол жұмысты қалайша алатын қабілеті тәжірибесіне байланысты.
Міндеті: Инженерлік психалогияға байланысты басқарудың нәтежелі, тиімді және басқарған жұмыстың нәтежелі етіп орындау.
Т. өзектілігі: Қарамағындағылар басшылардың өз пікірімен талап- тілеген зорлап тыңдату, айтқанын қалайда істету тиісті нәтеже бермейді.
Әдістеме негіздері: Студенттерге арналған оқу-әістемелік кешені.
Ғ. з. әдістері: Басқарудың көптеген әдістері бар, олар: күштеп басқару, маральдық басқару, материялдық басқару, руханилық басқару т.б.
1. Жамбылов Д. «Саясаттану» Алматы 2003ж.
2. Рахметов Қ.Ж., Болатова.А.Н., Исмағанбетова.З.Н.,
«Саясаттану оқу құралы» Алматы 2005ж.
3. Қуандықов Е.С. «Саясаттану негіздері» Астана 2000ж.
4. Нысанбаев Ә., Әбжанов Т. «Адамға қарай бет бұрсақ (ежелгі грек философиясы туралы ой-толғаулары) » Алматы 1992ж.
5. Сыдықов Ұ. «Саясаттану, Жоғарғы оқу орындары студенттеріне арналған оқу құралы » ҚазҰТУ Алматы 1996ж.
6. Қадыржанов Р.К., Джунусова Ж.К. «Полистическое лидерство в современном Казахстане» Алмата 1998г.
7. Политология (энциклопедичесий словарь) Москва 1993г.
8. Қуандықов Е.С. «Қоғамдағы биліктер қандай болады?» Астана ақшамы 1999ж.
9. Аязбеков Р. «Мемлекеттік басқарушы беинесінің әлеуметтік – психалогиялық қырлар» Ақиқат журналы 2003ж. №3 басымы.
10. Сыдықов Ұ.Е., Розенберг Ц.Р. «Инженерлік еңбек социологиясы» Алматы. ҚазҰТУ 2003ж.
11. Жарықбаев Қ. «Жалпы психалогия» Алматы 2004ж.
12. Бодалев А. «Психология личности» Москва 1988г.
2. Рахметов Қ.Ж., Болатова.А.Н., Исмағанбетова.З.Н.,
«Саясаттану оқу құралы» Алматы 2005ж.
3. Қуандықов Е.С. «Саясаттану негіздері» Астана 2000ж.
4. Нысанбаев Ә., Әбжанов Т. «Адамға қарай бет бұрсақ (ежелгі грек философиясы туралы ой-толғаулары) » Алматы 1992ж.
5. Сыдықов Ұ. «Саясаттану, Жоғарғы оқу орындары студенттеріне арналған оқу құралы » ҚазҰТУ Алматы 1996ж.
6. Қадыржанов Р.К., Джунусова Ж.К. «Полистическое лидерство в современном Казахстане» Алмата 1998г.
7. Политология (энциклопедичесий словарь) Москва 1993г.
8. Қуандықов Е.С. «Қоғамдағы биліктер қандай болады?» Астана ақшамы 1999ж.
9. Аязбеков Р. «Мемлекеттік басқарушы беинесінің әлеуметтік – психалогиялық қырлар» Ақиқат журналы 2003ж. №3 басымы.
10. Сыдықов Ұ.Е., Розенберг Ц.Р. «Инженерлік еңбек социологиясы» Алматы. ҚазҰТУ 2003ж.
11. Жарықбаев Қ. «Жалпы психалогия» Алматы 2004ж.
12. Бодалев А. «Психология личности» Москва 1988г.
Жоспар
I. Кіріспе
II. Негізгі бөлім: Лидер
2.1. Лидер және басқару
2.2. Лидер және оның бөлінуі
2.3. Көшбасшының негізгі функциалары
III. Қорытынды
IV. Қолданылған әдебиеттер
Кіріспе
Басқару мәселесі — жан-жақты құбылыс. Кез келген басқаруға — жоғары
ұйымдасқан техникалық, биологилық, әлеуметтік жүйелер тән. Бұл мағынадағы
басқару, ерекше күрделі жүйе. Ол реттеу, сақтау мен ұйымдастыруды және
тұрақтылықты қамтамасыз етуге бағытталған. Қоғамды басқаруды - жоспарланған
әлеуметтік нәтежеге аз энергия, аз уақыт, аз жұмыс күшімен жетуді
қамтамасыз ететін мақсатқа бағытталған, нысаналы, үлестірілген шаралар
жүйесі ретінде карастыруға болады. Басқарудың психикалық феномен ретіндегі
жалпылығы, оның әрекеті кез келген қоғамның - психалогиялық, педагогикалық,
рухаии, техникалық сфераларының тұрақтылығы мен дамуында көрінеді. Басқару
теориясының маңызды категориялары: басқарылушылық қабылдау және
басқарушылық ұғымдары болып саналады. Олар басқару процесінің нақты
субъективті және объективті жақтарын бейнелейді. ҒТР жағдайындағы қоғамдық
дамудың жалпы тенденциясы әлеуметтік организмнің өзара байланыс пен өзара
әрекеттесу элементтерінің, олардың саны мен динамикасының өсіп келе жатқан
күрделілігі болып табылады. Осыған байланысты оңтайлы басқарушылық шешімдер
қабылдау - қиындық туғызады. Сондықтан, сындарлы жүйелік тұрғысынан келіп,
әдістерді жақсартып, басқару мөселесінің техникасы мен принциптерін
жетілдіре түсу қажет болады.
Басқару қажеттілігі және оның рөлі мен мәні туралы К.Маркс былай деп
жазды: "Үлкен көлемде жүзеге асырылатын қоғамның тікелей немесе бірлескен
еңбек, аз немесе көп деңгейдегі басқаруға мұқтаж болады. Ол жеке-дара
жұмыстар арасында үйлесімділік калыптастырады және өндірістік ағзаның бүкіл
қозғалыстарынан туындайтын, жалпы функцияларды орындайды. Жеке скрипкашы
өзін-өзі басқарады, ал оркестр дирижорға мұқтаж".
Мақсаты: Әрбір істің сәтті болып сапалы бітуі сенің кіммен
бірге істейтініңді, сені басқарушы кім, ол жұмысты қалайша алатын
қабілеті тәжірибесіне байланысты.
Міндеті: Инженерлік психалогияға байланысты басқарудың нәтежелі,
тиімді және басқарған жұмыстың нәтежелі етіп орындау.
Т. өзектілігі: Қарамағындағылар басшылардың өз пікірімен талап-
тілеген зорлап тыңдату, айтқанын қалайда істету тиісті нәтеже
бермейді.
Әдістеме негіздері: Студенттерге арналған оқу-әістемелік кешені.
Ғ. з. әдістері: Басқарудың көптеген әдістері бар, олар: күштеп
басқару, маральдық басқару, материялдық басқару, руханилық басқару
т.б.
Лидер
Лидерлік - бұл басқарушылық мәртебе, лауазым иесі, билік шешімдеріне
байланысты әрекет ететін қызметкер. Лидерліктің бұл түрі қоғамдағы
басқарудың құрылымдық сатысынан шығады. Басқарудың осы функциясын атқару
адамға жолбастаушылық-лидерлік мәртебе береді. Лидерліктің бұл формасы
саясаттанушы Л. Даунтон атап көрсеткендей" жол бастаушылық, бұл қоғамдағы
әр түрлі әлеуметтік топ өкілдерін, жалпы жүртты үйымдастырып соңына ерте
алатын қабілетті әбден меңгерген адам".
Қоғамда адамдар арасында кездесетін жетекші — лидерлікке тән
құбылыстар табиғатта, жануарлар дүниесінде, олардың топ, тобыр болып
бірігіп өмір сүретін бөлігінде кездеседі. Оларға маймылдар тобырын, бүғылар
табынын, жылқылар үйірін, қасқырлар ұяларын жатқызуға болады. Бұлардың
ішінде күш жағынан ең мықтысы, ақылдысы, өжеті бөлініп шығып көсемдік рөл
атқарады, тобырды, табынды, үйірді басқарып жетекшілік міндет атқарады.
Бүлардың арасындағы көсемінің жетекшілік жасауы, жазылмаған биологиялық
программаланған заңдар арқылы жүзеге асырылады. Лидерлерді ерекшелеу сол
өмір сүрген жүйедегі қауымдастықтың түріне, оның өзін қоршаған ортамен
өзара қатынасына байланысты. Белгілі бір жүйедегі топтардың, адамдардың
өзара бірлігі нашар болғанда, ұйымдардың дербестігі өте жоғары болғанда,
лидерлердің атқаратын қызметтері, міндеттері әлсіз, нашар көрінеді. Осындай
ұжымдық бірлестіктердің күрделі жағдайды, ұйымшылдықтың осалдығын байқаған
кезде оны нығайту қажеттілігінің барысында лидерлік міндетті атқару
мүмкіндігі пайда болады. Сондай-ақ, саяси лидерлік қасиет аяқ астынан бұрқ
ете түскен митингте де көрінеді. Олар жетекшісіз жиналған көпшіліктің,
қандай да бір мәселе төңірегіндегі өтініштерін, ашу-ызаларын бет-албаты
жібермей белгілі бір мақсатқа жұмылдыра білетін адамдар.
Лидерді кенеттен жиналған митингтің барысында байқауға болады. Ал осы
митингтің өзі әу баста саяси лидерсіз белгілі бір себептерге, яғни халықты
толғандырып жүрген мәселелерге байланысты аяқ астынан жиналатыны белгілі.
Алайда осындай жиналғандар арасынан шыққан саяси лидер, оларды саналы
жоспарланған ұйымдасқан коллективтік өрекетке бағыттауға тырысады. Мысалы,
1991 жылғы тамыз айындағы "бүлік" пен "Ақ үйді" қорғаушылар қарсылығын
ұйымдастырушыларды атауға болады.
Қазіргі қоғамда саяси жетекшіні - лидерді анықтайтын бірнеше белгілер
бар. Оның бірі: лидерді басқа адамдарға ықпал етуші ретінде тану.
Саясаттанушы Л. Эдингер лидерлік-ол бедел, билік, өзгелерге бақылау жасау
және ықпал ету" - деген анықтама береді. Алайда кез-келген ықпал лидерлікті
жүзеге асыра алмайды. Оған кемінде үш түрлі ерекшелік тән болуы қажет:
Біріншіден, жасалатын ықпалдың тұрақты болуы; елдің тарихында саяси
процеске анда-санда қатысқан адамды ол қандай үлкен іс істесе де саяси
лидерлер қатарына жатқызылмайды. Мысалы, "Семей-Невада" қозғалысын
ұйымдастырған О. Сүлейменов пен "Желтоқсан" оқиғасының шынайы бет-пердесін
ашқан М. Шахановтар Қазақстан халқы үшін үлкен тарихи істерге барды, бірақ
олар одан кейінгі кезеңдерде сол ба-ғыттарынан тайқып кетті. Сондай-ақ,
Америка президенті Джон Кеннедиді өлтіріп Американың одан әрі дамуына ықпал
еткен Ли Освольдты да осылардың қатарына жатқызуға болады.
Екіншіден, лидердің басшылық ықпалы барлық топтарға, ұйымдарға, жалпы
қоғамға әсер ететін болуы тиіс. Саяси лидердің ерекшелігі оның ықпалының
ауқымының пәрменділігі, кеңдігі халықтың арасындағы беделінен көрінеді.
Үшіншіден, саяси жолбастаушы ықпал ету барысын-дағы беделінің
жоғарылығымен ерекшеленеді. Оның өзінің беделі маңайындағылардан әлде қайда
шоқтығы биік, ықпалы күшті болады.
Іс-әрекетгі жүзеге асыруда лидерлердің, топ бастаушылардың,
серкелердің орны ерекше. Оған халықтың немесе белгілі бір топтың мүддесін
толық сезініп, қорғай білетін, бойына саяси қайраткерге лайықты қасиетгерді
жия білген адам жатады. Ол алға қойған мақсатқа жету үшін қаланың,
аймақтың, мемлекеттің көлемінде адамдардың күш-жігерін біріктіріп, белсенді
ықпал ете алады. Соңғы кезде бұл атаудың мағынасы кеңейе түсті. Өйткені
саяси топ бастаушыға басқарушы қызметті ресми түрде атқармайтын, бірақ
саяси өмірде беделді, аты әйгілі адамдар да жатқызылып жүр.
Топ бастауышы (көсем) болудың 2 жолы бар:
1) көпшілік халықтың мақсат-мүддесін кездейсоқ деп басып, ойынан
шығу;
2) ол мүдделерді мақсатты түрде қажырлықпен іске асыру.
Өмір дәлелдегендей, кейбір топ бастаушылардың саяси лидерлік тағдыры
кездейсоқ туады. Олар өз басының іскерлігі, абыройының арқасында емес,
белгілі бір тарихи уақытта белгілі бір желіге (струя) кез келіп қалудан
болады.
Ресей ғалымдары В. Амелин мен Э.Баталов саяси лидер-биліктің көмегімен
өз мүдделерін жүзеге асыруға қабілетті қауымдастықтың және саяси топтың
әрекетін бастаушы дейді. Қазіргі қоғамда бір ұйымға, бұқаралық ақпарат
құралдарына сүйенбеген, тіпті ол қаншама ерекше қабілеттерді меңгерген дара
тұлға болса да саяси лидер бола алмайды деген ой айтады. Немістің әйгілі
жазушысы Л. Фейхтвангер өзінің "Лже-нерон" деген еңбегінде "билік тіпті
қабілетсіз адамның өзін әжептеуір дәрежеге жеткізеді" - деп жазғаны өмір
тәжірибесінің шындығы. Бүған Л. И. Брежнев, К. У. Черненко секілді ССРО
кезінде алжуға айналса да мемлекеттік биліктен айрылмай кеткен саяси
бюроның мүшелері дәлел. Мемлекетгің тағдырына байланысты небір маңызды
шешімдер шығару сол кезде осы "лидерлерге" тәуелді болды. Осылай формальді
лауазымды қызметгік мәртебе-лидерлік, ол билікті иемденумен оған жүктелген
әлеуметтік рөлді атқарудағы субъективтік қызмет арқылы іске асады.
Осы мәселені зерттеуші Э. Богардус "ой-өрісі, білім болмысы өте жоғары
адам ерекше қабілетті болады, ерте ме кеш пе бойындағы сол қасиеттер оны
лидерлікке жеткізеді" - деген пікірі қоғамда жиі кездеседі. Сондай-ақ,
ғалымдар саяси лидерге тән мынадай қасиеттердің міндеттілігін атайды. Олар:
алғырлық, ақылдылық, қажырлылық, еркінің мықтылығы, жанып түрған жігер,
шебер ұйымдастырушылық қасиет, жұртқа ұнаушылық, сондай-ақ өзіне
жауапкершілік ала білу және іскерлілік таныта білушілік, қабілеттілік т.б.
Қазіргі демократиялық еддердегі саяси лидерлерге оның сыртқы бет-
әлпетін, сымбаттылығын, шешендік қабілеті болуын міндеттілігі ескеріледі.
Саяси тартыс күшейген қазірігі жағдайда соңынан жұрт ерген нағыз
жолбастаушы дәрежесіне жету үшін, шынында да белгілі бір психологиялық және
адамгершілік қасиеттерді меңгеруі тиіс. Сонымен бірге ғалымдардың
зерттеулері бойынша адам лидерлік қасиетті үнемі көрсете бермейді. Оның
бірі митингіде, екіншісі күңделікгі саяси қызметте, үшіншісі жеке
адамдармен жүздескенде және т.б. жағдайларда байқалады.
Франкфурт мектебінің ғалымдары Э. Формм, Т. Адорно және т.б. лидерлер
арасынан билік құмар, авторитарлық өктемдікке бейім болатын тұлғаның
болатынын анықтады. Мұндай түлға дамуы қалыпты емес қоғамдық қүрылыста
пайда болады. Авторитарлық типтегі лидерге билік психодогиялық қажеттілік
болып табылады. Көпшілік жағдайда ол жеке басының кемшілікгерін, әлсіздігін
жасыру мақсатында еркін өзге адамдарға танады. Мұндай адамға өзгелерге
үстемдік жүргізуде шексіз билікті иемдену, оларды өзіне бағындыру оны
ерекше рахатқа бөлейді. Мүның өзі қүнығудың бір түрі болып табылады.
Сонымен қатар мүндай адам өзінен күшті адаммен қақтығысқанда оған бас үрып,
асты үстіне түседі. Ал өзгелердің әлсіздігі, оның жеккөрушілігін туғызып,
оларды үнемі кемсітіп ұстауға қүмар ғып түрады. Мұндай түлға психологиялық
түрғыдан алғанда мықтылықтың емес, осалдықтың белгісін көрсетеді.
Авторитарлық түлғаның, табиғи даралық ерекшелігі, мықтылығы жоқ, оны тек
өзгелерге үстемдік жүргізетін лауазым көмегімен ғана жүзеге асыруға
үмтылады. Мұндай түлға өз айтқанымен ғана жүреді, демократиядан, жұрт
талап еткен тендіктең зәрезеп болып шошыйды. Саяси лидерді әр қырынан
зерттеу оның шынайы тұлғасын танып білуге көмектеседі.
Лидерлік ұғымның кеңдігі оны әр түрлі типтерге бөлінуге әкеледі. Ең
әуелі ол басшы мен оның қол астындағылардың өзара қатынасына байланысты
авторитарлық демократиялық болып екіге бөлінеді. Авторитарлық лидерлік елге
көбінесе күш қолдану, қорқыту үркіту арқылы жүзеге асады. Ал демократиялық
лидерлік топтар мен ұйымдардың барлық мүшелерінің мүдделері ескеріліп
оларды билікке қатыстыру арқылы жүреді. Лидерлікті типтерге бөлудің ең кең
тараған түрін М. Вебер жасады. Ол лидерлердің (көсемдер, монархтар т.с.с)
мүмкіншіліктері мен қабілеттеріне қарай дәстүрлі әдет-ғұрыпқа негізделген;
жариялық жолымен келгендер бүлар демократиялық жолмен сайланғандар; ал
харизмалық белгілері барлар, олар көшпілікке ерекше дарындылығымен, жұрт
мойындайтын беделімен басқарудағы жан-жақты қабілеттілігімен көрінетін
тұлға. Харизма лидердің бойында жаратылысынан бар ерекше қасиеттерден
құралады. Көбінесе лидердің жеке басының жұртшылыққа ұнайтын жақтары, оның
харизмалық түлғасын қалыптастыруда қосымша рөл атқарады. Мысалы, харизмалық
лидерлерге Ленин, Сталин, Ким-Ир-Сен, Фидель Кастро және т.б. жатады.
Бірінші лидерлік тип бай әдет-ғұрыпқа, екіншісі-ақылға, үшіншісі сенім
мен эмоцияға байланысты деп қарастырылады. Осы топтаудың негізін салған М.
Вебер харизмалық лидерді жан-жақты зерттеуге ерекше кеңіл бөлген. Ол бұл
типтегі лидерді дағдарыс әбден шиеленіскен кезеңде, қоғамды революциялық
жолмен жаңарта алатын оған түрткі жасайтын ең маңызды қозғағыш тетікке,
қуат беретін генераторға теңейді. Өйткені харизматикалық көсем оның беделі
өткен кезеңмен байланысы жоқ, көпшілікті әлеуметтік жаңарту міңдеттерін
шешуге жұмылдыра алатын қабілетімен көрінеді. Қоғам дамуының қалыпты
жағдайында тарихи дәстүрді қорғайтын және қажетті реформалар ғана жүргізіп
отыратын жария түрде әрі тиімді жұмыс жүргізуді қалайтын лидерлер болады.
Жалпы алғанда көптеген мемлекеттердің тарихында саяси лидерлердің
алмасуында мынандай ұқсас бірізділік байқалады. Тарихи тұлға көсем
мемлекетгің негізін салушыны, (харизматик) дәстүрді қорғаушы-лидер
ауыстырады. Ал, ол өз кезегінде орньш заң шығарушы-реформаторға босатады.
Қазіргі саясаттану ғылымында американдық профессор Дж. Херманның ұсынған
лидердің жинақталған төрт образы - бейнесі жиі қолданылады. Олар: ту
ұстаушы немесе көсем, қызметші, саудагер жөне өрт сөңдіруші деп шартты
түрге бөлінеді.
а) ту ұстаушы-лидердің халықты өзіне баурап алатын идеясы,
бағдарламасы болады және оған жету жолын білетін адам. Мұндай типке
Ленинді, Махатма Гандиді, Ататүрікті, Мартин Лютер Кингті, Хомейниді және
т.б. жатқызуға болады.
б) лидер-қызметші өз жақтаушыларының және сайлаушыларының мудделерін
жүргізуші, солардың атынан әрекет ететін басшы. Мысалы, Л. Брежнев, К.
Черненко, Д. А. Қонаевтар.
в) лидер-саудагерге тән қасиет ол өз идеясын, бағдарламасын халыққа
ұсынып онымен көпшілікті қызықтырып оны "сатьш" алуға яғни қабылдауға
мәжбүр етіп, содан оны жүзеге асыруға жүмылдырады. Р. Рейган, Б. Н. Ельцин.
Ең соңғы лидер-өрт сөңдіруші. Ол қоғамның ен маңызды мәселелерін
шешуге бағытталған, уақыт талап еткен қажетті сәттерде көрінеді. Оның
әрекеті нақты жағдайға байланысты болады. Ол уақыт талабына сай қысылтаяң
шақта шапшаң шешім тауып, жол көрсете алады.
Ал өмірде лидерлердің бүл төрт образы таза қалпында кездеспейді, ол
саяси лидерлердің бойында аралас әртүрлі жагдайда көрінеді.
Лидерлерді топтаудың басқа да түрлері бар. Саяси лидерлер үстемдік
етуші және оппозициядағы болып, ірі және ұсақ, пролетарлық және
буржуазиялық болып та бөлінеді.
Қызметті атқару тәсіліне қарай авторитарлық және демократиялық лидер
болып бөлінеді. Авторитарлық лидер өз қызметінде күш қолдануға сүйеніп,
алдағы мақсатты белгілегенде жөне оны іске асырғанда қасындағы адамдармен
ақылдасып шешеді.
Сонымен қатар әр түрлі дәуір, әлеуметтік топтар мен таптар әр түрлі
қасиеттері бар жетекшілерді қалайды. Айталық, футбол командасының
капитанына бір қасиеттер жарасса, ғылыми ұйымды басқаруға олар ыңғайсыз
болуы мүмкін, ал саяси үйымдарға жетекшілік етуге үшінші қасиеттер қажет
болады.
Бюрократияның мән-мағынасына, оның билік тұтқасына қатысына қысқаша
тоқталайык, Бюрократия -француз тіліндегі жасыл стол жапқыш, кеңселік билік
деген сөзден шыққан. БЮРОКРАТИЯ - қоғамдағы әлеуметтік ұйымдардың ерекше
түрі, тағайындалатын қызметкерлер тобы. Оның басты міндеті - билік тұтқасы
қабылдаған саяси шешімдерді іске асыруды ұйымдастырып, реттеп-қадағалау.
Бюрократия қоғам күрделенуіне, онын, ұйымдасу дәрежесінің өсуіне байланысты
пайда болады. Сондықтан да ол кез келген мемлекеттік биліктің, басқарудың
атрибуты болып табылады. Оның негізгі белгілері мыналар:
1) әкімшілік мекемелерінің іштей өзара иерархиялық төуелдікте болуы,
жоғары буын төменгінің іс-әрекетін нақты қабылдап отырады;
2) бюрократия құрамындағы әр мекеменің, әр шенеуніктің өзіне ғана
жүктелген қызмет түрінің болуы;
3) қызметкер сайланбайды, тағайындалады, соған орай еңбекакьі алады
жане тиісті жеңілдіктермеқ артықшылыктармен пайдаланады.
Осы белгілерге орай, бюрократия - халықтан бөлінуге, қоғам үстінен
қарауга бейім, оның қызметкерлері үшін өзінің тікелей басшысынан мықты
ешкім жоқ. Ол әкімшілік, аткарушылық міңдетпен шұғылдануға тиіс. Оның
саясатқа, саяси шешім қабылдауға араласқаны - қоғамның бұзылғанының
белгісі.
Егер де бюрократия аппараттың ісін жүргізуші қызметкерлер тобы болса,
БЮРОКРАТИЗМ - мемлекет пен қоғамның, билік пен азаматтың арасындағы
қайшылықтарды бейнелейтін құбылыс. Ол істің мазмұнынан гөрі сыртқы
формасына көңіл бөлуді, бұқарадан шеттеуді, оған жоғарыдан қарауды,
бас пайдаға бой ұруды, саясатқа араласып, мемлекет ісін кеңсе
ісіне айналдырып жіберуді білдіреді. Бюрократшылдықтың басты
белгісі - қонформизм, жоғарыға құлдык ұру, төменге
менсінбей қарау, өзіндік позицияның жоқтығы. Сондай-ак,
көзбояушылык, мәнсапқорлық, қағазбастылык сияқты белгілер де
бюрократизмді сипаттайды. Атақты неміс философы Карл Ясперс
бюрократтанған шенеунік туралы былай деп жазған болатын: "Ол қызмет
бабында дөрекі мінез көрсетіп, әдепсіздігін байқатады. Зымияндық -
оның басты құралы. Алдына келген кісіні зарықтырып күттіріп қою
немесе себепсіз қайтарып жіберу дағдысына айналған".
Бюрократизм - саяси өмірді шырмап алатын шырмауық, қаулап
өсе беретін арамшөп, қоғам тамырын мұжып жеп семдіретін кұрт. Заманында ұлы
Рим империясынын өзінен әлде қайда аз әрі нашар қаруланған халықтарға
құрбан болып, ыдырауының басты себебі - жоғары лауазым иелері мен
шенеуніктер тобының азғындығы болатан. Кешегі КСЮны да тарих сахнасынан
кетерде бюрократтық ауру әбден дендеп алған еді. Сондықтан да
қай қоғам үшін де бюрократтанумен күрес - болашақ үшін күрес.
Биліктін көп қырлы, құпиясы мол, сынаптай сырғыған курделі құбылыс
екенін білеміз. Оның ішкі қатпарларына үңіле тусуде саяси элита мен саяси
көшбасылық (лидерлік) ұғымдарының маңызы зор.
"Элита" деген сөз француз тілінен аударғанда, "таңдаулы", "тәуір",
"қаймақ" деген үғымды білдіреді. Кез келген қоғамда биік тұтқасын уысында
ұстап, сан-салалы маңызды мәселелерді шешуде ыкпалы мол, айтқаны өтімді
адамдар тобы болады. Оны - элита деп айтады. Казақ ел тізгінін ұстап, сөзін
сөйлегендерді "жақсы мен жайсаң" деп те атайды.
Субъектілерінің мүмкіндігі, шама-шарқы әр басқа екені белгілі.
Жекелеген адамдар мен түрлі әлеуметтік топтардың барлығы бірдей ұдайы саяси
іс-әрекеттерге тікелей қатыса бермейді. Ондай іспен адамдардың саяси элита
деп аталатьш арнаулы тобы шүғыланады. Саяси шешімдерді қабылдауға тікелей
әсер жасайтьгн, саяси билік жүргізуге қатысатьгн немесе оған ыклалы бар
айрықша топты - САЯСИ ЭЛИТА деп атайдьг.
Лидер және басқару
Инженерлік техникалық қызметтің құрамында басқару қызметтерін
орыіндау маңызды рөл атқарады. Инженсрлік еңбектің осы сферасы көп
әлеуметтік мазмұнмен сипатталады. Басқару қызметінің шеңбері өнеркесіптік
өндірісте өте кең, олар әртүрлі деңгейде жүзеге асады.
Кең мағынада алынған басқару үғымы тек тікелей өндірісті басқару
аймағымен шектелмейді. Оған өндірісті дайыидау, кәсіпорынның шаруашылық
қызметін талқылау және жоспарлау кіреді. Кәсіпорындағы басқару процесі
өзінің бастауын жобалау-конструкторлық бюрода, технологаялық бөлімдерден
алады. Олардың өнімдері цехтарға барады. Бұл көзқарас бойынша
өндірушілердің тікелей қызметтерін ұйымдастыруға, құрал ретінде, сызба
иемесе технологиялық карта көмектеседі. Егер басқару процесін кешенді
қарастырсақ, онда оның екі жағын көрсетуге болады:
1) өндірістік процестерді басқару;
2) оған қатысушы адамдарды басқару.
Бірінші жағдайда инженерлер, басқа мамандар өзінің техника-
гехнологиялық қызметін жүзеге асырса, ал екіншілері - әкімшілік үйымдастыру
қызметін орыңдайды. ИТҚ орыидайтын осы және басқа қызметтер арасыңда қатаң
айырмашылық жоқ, алайда әрбір мамам категорияларының міңдеттері
айқындалған. Жалпы мағынада өндірісті басқару - "басқарылушы жүйені тиімді
реттеуді қамтамасыз етуге бағытталған мақсатты әрекетгердің, қандай да бір
өнімді шығаруға арналған өзара байланысқан өндірістік бөлімшелердің
жиынтығы".
Басқару аппаратындағы иңженерлер мен басқа мамандар еңбегіне бірнеше
негізгі талаптар қойылады:
1) инженерлік басқару жұмысында еңбектің жоғары өнімділігіне
жеткізетін-үнемшілдік;
2) жеделдік-өндірістік процестерді жүзеге асыруға байланысты жылдам
шешім қабылдау;
3) ақпарат алудағы қателіктерді толығымен жоятын-сенімділік;
4) оңтайлық (оптимальность) - өндірістік мәселелерді шешуде ең
үтымды экономикалық техникалық және ұйымдастырушылық шешім кабылдап іске
асыру;
5) қабылданған шешімдердің әлеуметтік салдарларын есепке алу.
Осы талаптарды жүзеге асыруда инженерлік-басқару еңбегінде
компьютерлендірген, автоматтандарылған ғылым мен техниканың соңғы табыстары
үлкен рөл атқарады. Бірақ, көптеген көсіпорындарда басқару техникасы,
өндірістік техникадан біршама артта қалып отыр. Алайда, өндірістік
процесте, басқару операциялары көдімгідей алдыңғы орында. Мысалы, бір
технологиялық операцияға бес жөне одан да көп баскдру операциялары келіп
отыратыны есептелгей болатын. Өндірісгегі инженерлік-басқару еңбегінің
қүрылымында инженер-техник қызметкерлердің өртүрлі категориялары
шүғыдданатын қызмет бар.
Басқару кезінде, яғни шешімдерді қабылдау мен жүзеге асыру барысында
орындалатын қызметтерге байланысты басқарушылар, мамандар және көмекші
құрам топтарына бөлінеді. Біріншілері, басқарудың маңызды мэселелері
бойынша шешім қабыддайды; екіншілері — шешімдерді тиянақгап дайындауды
жүзеге асырады; үшіншілері — басқару ақпаратын ақпаратпен қамтамасыз етеді
- акдарат алу, өңдеу, сақгау және беру ісімен шүғылданады.
Еңбек ұжымының қүрамына қарай басшыларды сызықгық (линиялық) және
функционалдық деп бөледі. Алғашкяға — өндірістің бөлімше үжымының басшылары
жатса, функционалдыға — қызмет басшылары (бөлімшелер, бюро, лаборатория,
т.б) мен орынбасарлары кіреді.
Әдетте, ИТҚ кұ;рамындағы басқарушылардың саны 35-50% арасында
ауытқиды.
Шеберлердің арасында ауысымдық шеберлер (смена — (ауысым) 25-30
жұмысшыдан қүралады) және аға шеберлер (олар өндірістік участке бастықтары,
50-ден 100-ге дейін жұмысшы бар). Үлкен шебердің қол астында 2-4 сменаның
(ауысымдык) шеберлер болады, олар тікелей сұмысшылар еңбегін
үйымдастырады. Кәсіби деңгейде олар өздерінің учаскесіндегі өндірістің
техникасы мен технологиясын, өнім шығарудың техникалық қажеттіліктерін,
жүмыс нормалары мен бағалауын білетін, экономикалық білімі бар, басқару
психологиясынан хабары болуы тиіс. Ұйымдастыру жоспарывда шебер әрбір
жүмысшының жеке қабілетіне қарап тапсырма береді, олардың жұзеге асуын
бақьшайды, өзінің еңбегін дүрыс жоспарлай отырып, жұмыс күшін шектеуді
білуі керек. Шебер лауазымында (аға шебер) орта арнаулы техникалық білімі
бар тәжірибелі қызметкер еңбек етеді. Соньшен қатар, бұл лауазымды
үйымдастыру жұмыстарына қабілеті бар және төменгі сатыдан қызмет жолын
бастағысы келетін дипломы бар инженерге береді. Бүдан басқа өнеркөсіптің
кейбір салаларында, мысалы қүрал жасау, радиоэлекгроңцы өнеркөсіп, химиялық
өнеркәсінтер, т.б. жоғары деңгейдегі техникалық қаныкқдндықпен
ерекшеленетін салалар шебер лауазымы мен аға шеберлерден инженерлік білімді
галап етеді. Кез келген жағдайда өндіруші-инженер шебердің еңбек қызметін,
оның құқығы мен міндеттерін толық білуі керек.
Өндірістегі орта звеноның линиялық баскарушылары жетекші
лауазым иелері — цех бастықгары мен олардың орынбасарлары.
Осы заманғы кәсіпорынның ірі цехтары — күрделі олеуметтік-техникалық
кешен, онда жүздген жүмысшылар еңбек етеді. Ол өндірістіқ маңызды звеносын
құрап, салыстырмалы жеке технологиялық циклі бар, өндірістің маңызды тобын
қүрайды.,Цех басшының қол астында 2-3 орынбасарлары, ендірістік участкенің
бірнеше бастықтары (цехтық бюро, техникалық, өндірістік-диспетчерлік, т.б.)
болады. Осылайша, цех бастығының шеберден айырмашылығы мынадай көрінеді-ол
оған бағынатын цехтың "штаб" құрайтын линиялық және функционалды
басқарушылар мен мамандар арқылы өндіріс процесін басқарады. Осыған
байланысты участке бастығына қарағанда, цех бастығының басқару қызметтері
кең және күрделі болғандықтан, оған жоғары талаптар қойылады.
Цех бастығы бұкіл кәсіпорындағы өндірістң технологиялық процесі. мен
техникасын жақсы білуі қажет. Оның құзырында өндірісті тез жоспарлау
мәселелері, техника кұралдарын толық пайдалану, жаңа техниканы игеру,
технологиялық тәртіпті, қауіпсіздік техникасын бақылап, учаскелррді
(бригадаларды) керекті материалдармен, т.б. камтамасыз етеді.
Сондай-ақ; ол еңбекке қолайлы жағдай жасау, ұжымның түрақгылығын
көтеру, өлеуметтік жоспарлауды үйымдастыру,, инженер-техника
к^,ізметкерлерді іріктеу, қызметке ұсыну және тәрбиелеу, үжымда қолайлы
психологиялық климат жасау сияқты мәселелермен шүғьшданады. Цех бастығы
елеуметтік қызметтерді жұзсге асыруга ерекше мән береді. Өйткені, оның қол
астында үлкен өндірістік ұжым бар, скіншіден, баскдру аппараты озінің
олеуметтік реттеулер жұргізу ұшін өзіндік әдіс-амалдарды пайдалануды қажет
етеді. Цех бастышның статусы мен бның қьізметіне қойылатын негізгі
талаптар: - бұл қызметгі жоғары-техникалық немесс инженерлік-экономикалық
білімі бар қызметкер атқару керек екендігін айқындайды.
Цех бастырының аталған қызмтітерін жузеге асыру үрдестерімен қатар,
жоғары саяси медениет, биік парасат иесін, кабілетті үйымдастырушы болуы да
аса маңызды. Нарық жағдайында, оның құқык негіздерін, менеджмент пен
маркетингті жақсы меңгеруі тиіс.
Енді өнеркәсіптік өндірістің фуикционалдық бөлімшелерін
баскдрушылардың еңбектеріидегІ ерекшелік:герді қарастырайық. Олардың
линиялық басқарушылар еңбегінен айырмашылығы ' мынадан керінеді: егер
соңғылар жүмысщылар ұжымын басқарса, функционалдық бөлімдер басшьщары
қызметкерлер мен завод бөлімшелеріндегі қызметшілерді, басқарады. Мұнда
линиялық басқару жағдайында басмыдық көрсететін әкімшілік-басқару әдістері
кейінге мшегінеді де, білім беделіне, баскарушының көсіби жауапкершілігі
мен эрудициясына суйенетін басқару тәсілдері алдыға шыгады. Ой еңбегімен
айналысатын қызметкерлер ұшін бұл қолайлы басқару әдісі болып табылады.
Себебі, мұнда қызметкерлердің өзін-өзі бақылауы, шығармашьшық бастамасы
ерекше рөл атқарады. Сондай-ақ, басқару бар жерде тәрбие ісі, жоғарыда
айтылгандай, катар жүргізіп отырады. Өндірісті басқару — педагогикалық
талаптар есебінен қүрылған акдараттық процесс, еңбекшілерді тәрбиелеу
қүралы болып табылады.
Өндірістік бөлімшені баскдру сеніп тапсырылған әрбір и нженер,
өзінің қызметтік міндетін белгілі бір стилъде атқарады. Стильге
әрқашан адамдар арасындаш қатьшаста маңызды мен беріледі.
Франңуздың жаратылыстанупіы галымы Ж.Бюффон "стиль — ол адамның өзі"
деген. Баскдру стиліне осы пікір әбден сәйкес келеді. Басқару
стилін "басқару функдияларын тиімді орындау мақсатында,
басқарушының қол астындагыларга әсер етіп, ықпал жасауының
біряіама тұракгы қалыптасқан әдіс-амалдарын;ың жиынтығы деп қараута
болады. Осьтған жақын аныктама, басқарушы кадрларға арналған
оку құралында былай көрсетілген: басқарушының жүмыс стилі —
басқарушының функцияларын жузеге асыру барысында қолданылатьщ типтік
міндеттер мен проблемаларды шешуге арналған тұрақгы әдіс-амалдар
жиынтығы". Бұл аныіогамаларды ыіфал жасау адістерінщ біршама
тұрақтылыгы ерекіпе атап көрсетіледі. Ал баскдру туралы гылымда қолданатын
әдістердің тұрақгылығын — динамизммеп ұштастыру қажеттігіне де назар
аударылады.
Басқару стилінің бір-бірімеы байланысты объективті. және субъективті
жақтары бар. Біріншісі — басқарушы қызмет атқарып , отырған әлеуметтік-
экономикалық жағдайлардан чуындайтын талаптардың жиынтығы. Екіншісі —
басқарушыға тен жүре пайда болган, жеке қасиеттер жиынтығьт, ягни көсіби,
интеллектуалдық, психологиялық, өнегелілік т.б. сапалар. Басқарушының
жұртпен араласу қдбілетіне де кеп мән береді, өйткені оның қол
астындғылардың өтініштеріне зейін қоя білуі маңызды,
Баскарушы қызметінің аталған екі жағы бір-бірімен нығыз байланысты,
Және оньщ дара, өзіне тән сталш к,ұрайды. Басқарушы — өндірістік ұжым
төжірибесінде қалыптасқан басқару тәсілі мен басқару әдістерін қолдана
очъірып, оларды өз ой-өрісі, сезімі, дүниетанымы арқылы сүзгіден өткізеді.
Сойтіп барьт, өзіне тән баскдру стилін қшіыдтастырады. Алайда стильдің
субъективті — кісілік жағы объективті әлеумеггік мәнге ие болады, себебі ол
басқарылушы, еңбек үжымының әлеуметгік-психологиялық
климатына және қызметтің нәтижесіне айтарлықтай әсер етеді (осы юіимат оның
әрекетін-80%-ға дейін тәуелді деп есептедеді).
Басқару стильдерін топтаудың әртүрлі ыңғайлары бар. Бірақ әрбір
стильдің "ядросы" - басқарушы мен қол астындағылар арасындағы қаръш-
қатынас. Осы қатынастар әртүрлі болады. Өндірістік көсіпорындарда
жүргізілген әлеуметтік зерттеулер бойынша "басқарушы-бакъшушы"
қатынастарына мынадай аспектілер кіреді; өкілеттілікті бөліс және
жауапкершілікті жүктеу, үжымды баскяруға қатысты шешімдерді дайындау, еңбек
тәртібін сыйлау төсілдері, бағынушылардың қызметін бақылауды жүзеге асыру,
бағынушыларга талап қойылу сипаты, олар тарапынан айтылған сын-
ескертпелерді кдбылдай білу, өз іс-әрекетін багалау, басқарушы жоқ
кезіңцегі үжым жұмысының өнімдшігі, жаңалықгарды қабылдай білу, т.б.
Басқарушылар мен бағынушылар арасындағы қатынаста қолданылатын әдіс-
амалдардың арасалмағына байланысты басқарудың ұш түрлі стилі қалыптасқан:
авторитарлық, демокрапшялык. және либералдық
Авторитарлық спгиль (ол автократиялық, директивті деп те аталады) -
басқарушының өзінің кол астындағыларды әкімшілік өдіс-амалдар арідылы
катаң, жалғыз басқаруға талпынуы. Васқарушы ресми бағдарларды ұстанып,
формальды емес байланыстардан қашқақтадды. Ол билік пен жауапкерщіліктің
түгастығын толық пайдаланьга, өзі қабылдаған шешімдердің орындалуын өзі
ғана бақьшауға алады. Қол астындағылармен қатынасы бұйрық арқылы жүреді.
Олардың ақыл-кеңесін есепке алмайды. Мұндай типтегі басқарушылар өздерінің
мүмкіндігі мен қабілеттерін тым шектен асырып жібереді. Бұрынғьт кездерде
өнеркәсіпте мұндай басқарушылар көп болған. Өнеркәсідтік тапсырмаларды
қайткен кұнде де "жоспар орындау" формуласы арқылы диктаторлық ыңғаймен
орындаған. Сондықтан болар, кеңес экономикасы - командалық-әкімшілік деп
сипатталған болатын.
Демократиялык; (алқалық) стиль — басқарудың қол астындағылардың
кеңесін, шығармашылыты мен бастамасын кеңінен қолдай отырьга, олардың
әкімшілік әдістермен ұштасуы. Ол бағыныштығыларға - өндірістік
тапсырмаларды дербес щешуге жөне орындауға мүмкіндік береді. Баскдрушы к,ол
астындағылардьщ әрбір кадамын бақыламай, әрбір іске араласпайды, олардың
қызметінің жалпы бағытьі мен нәтижелерін гана кдцағалап отырады.
Авторитарлық типтегі баскдрушыға қарағанда, демократ өзінің қол
астындағылармен тек ресми ғана емес, сондай-ак формальды емес кдтынастарға
да сүйенеді, Ал мәселені шешкенде, солардың ақыл-пікірімен санасады.
Кәсіпорын алдында тұрған меселелерді, жағдайды еңбеккерлердің біліп
отырганын қалайды. Өндіріске пайда келтіретіи және топ мудделеріне қызмет
етеіін сындарды қабылдап, ымыраға келуте дайын тұрады. Мүндай баскдрушы -
еңбеккерлерді марапаітаған не жазалағанда олардың көзін жетісізіп, сендіру
әдісін пайдаланады. Тек ретгеудің баскд да талпыныстары нәтижесіз болса
ғана, санкция қолдануға жүгінеді. Сөйте тұра, демократия жеке баскдру, жеке
жауапкершілік принціптермен айнымайды. Сендіру мен уйретуді қолданады.
Қазіргі жағдайда, Қазақстаи к;оғамын реформалау барысында ірі демократиялық
өзгерістер жүріп жатқанда, демократиялық басқару стилінің қалыитаСуы —
заман талабына айнальга отыр.
Либералдык. стиль (оны кейде енжарлық, бейжайлылық деп те атайды)
басқарушы ұжым алдында тұрған мөселелерді жалпы түрде көрсетіп, озінің
өкілеттілігін қол асгыңдагыларга сеніп тапсырады. Ол шешімдерді кабылдауда,
өзінің қызметіне сенімсіз болғандықтан, жоғарьщан келетін нұсқалар мен
тапсырмаларды тосып, күту саясатын жүргізеді.
Мұндай басқарушы, қол астындағылардың пікірлері мен сындарын тындауға
дайын, бірақ олардың кеңестерін тәшрибеде жүзеге асыруга қабілеті жоқ. Ол
үшін ең бастысы-атақ-даңқын жоғалтпау, қол астындағьшарға өте мейірімді
қарау. Мүндай стильде көрінетін енжарлық — ұжым жүмысыиьщ тиімділігше кері
әсерін тигізеді.
Әрине, басқарудьщ ең дұрысы - демократиялық стиль. Онда қабылданатын
мәселелерге үжым белсеңді түрде к;ітысадьг. Баскарудьщ.авторитарлық стилі
мұндай жағдайларды жоқкд шығарады. Авторитарлық типтің баскдрушылары ақыр
аяғында үжымды жарға тіреп, өзі басшьшықган кетуге мәжбүр болады. Алайда
баскарушылар көбінесе бұл стильді тосын жағдайларда, әскери кезенде, т.б.
қолданады.
Элеуметтік зерттеулер көрсеткендей, авторитарлық стильге
қарағанда, либералдық стиль — үжымға бостандық, қалыпты моральды-
психологиялық климат, ұжым еңбегінің нәтижелі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
I. Кіріспе
II. Негізгі бөлім: Лидер
2.1. Лидер және басқару
2.2. Лидер және оның бөлінуі
2.3. Көшбасшының негізгі функциалары
III. Қорытынды
IV. Қолданылған әдебиеттер
Кіріспе
Басқару мәселесі — жан-жақты құбылыс. Кез келген басқаруға — жоғары
ұйымдасқан техникалық, биологилық, әлеуметтік жүйелер тән. Бұл мағынадағы
басқару, ерекше күрделі жүйе. Ол реттеу, сақтау мен ұйымдастыруды және
тұрақтылықты қамтамасыз етуге бағытталған. Қоғамды басқаруды - жоспарланған
әлеуметтік нәтежеге аз энергия, аз уақыт, аз жұмыс күшімен жетуді
қамтамасыз ететін мақсатқа бағытталған, нысаналы, үлестірілген шаралар
жүйесі ретінде карастыруға болады. Басқарудың психикалық феномен ретіндегі
жалпылығы, оның әрекеті кез келген қоғамның - психалогиялық, педагогикалық,
рухаии, техникалық сфераларының тұрақтылығы мен дамуында көрінеді. Басқару
теориясының маңызды категориялары: басқарылушылық қабылдау және
басқарушылық ұғымдары болып саналады. Олар басқару процесінің нақты
субъективті және объективті жақтарын бейнелейді. ҒТР жағдайындағы қоғамдық
дамудың жалпы тенденциясы әлеуметтік организмнің өзара байланыс пен өзара
әрекеттесу элементтерінің, олардың саны мен динамикасының өсіп келе жатқан
күрделілігі болып табылады. Осыған байланысты оңтайлы басқарушылық шешімдер
қабылдау - қиындық туғызады. Сондықтан, сындарлы жүйелік тұрғысынан келіп,
әдістерді жақсартып, басқару мөселесінің техникасы мен принциптерін
жетілдіре түсу қажет болады.
Басқару қажеттілігі және оның рөлі мен мәні туралы К.Маркс былай деп
жазды: "Үлкен көлемде жүзеге асырылатын қоғамның тікелей немесе бірлескен
еңбек, аз немесе көп деңгейдегі басқаруға мұқтаж болады. Ол жеке-дара
жұмыстар арасында үйлесімділік калыптастырады және өндірістік ағзаның бүкіл
қозғалыстарынан туындайтын, жалпы функцияларды орындайды. Жеке скрипкашы
өзін-өзі басқарады, ал оркестр дирижорға мұқтаж".
Мақсаты: Әрбір істің сәтті болып сапалы бітуі сенің кіммен
бірге істейтініңді, сені басқарушы кім, ол жұмысты қалайша алатын
қабілеті тәжірибесіне байланысты.
Міндеті: Инженерлік психалогияға байланысты басқарудың нәтежелі,
тиімді және басқарған жұмыстың нәтежелі етіп орындау.
Т. өзектілігі: Қарамағындағылар басшылардың өз пікірімен талап-
тілеген зорлап тыңдату, айтқанын қалайда істету тиісті нәтеже
бермейді.
Әдістеме негіздері: Студенттерге арналған оқу-әістемелік кешені.
Ғ. з. әдістері: Басқарудың көптеген әдістері бар, олар: күштеп
басқару, маральдық басқару, материялдық басқару, руханилық басқару
т.б.
Лидер
Лидерлік - бұл басқарушылық мәртебе, лауазым иесі, билік шешімдеріне
байланысты әрекет ететін қызметкер. Лидерліктің бұл түрі қоғамдағы
басқарудың құрылымдық сатысынан шығады. Басқарудың осы функциясын атқару
адамға жолбастаушылық-лидерлік мәртебе береді. Лидерліктің бұл формасы
саясаттанушы Л. Даунтон атап көрсеткендей" жол бастаушылық, бұл қоғамдағы
әр түрлі әлеуметтік топ өкілдерін, жалпы жүртты үйымдастырып соңына ерте
алатын қабілетті әбден меңгерген адам".
Қоғамда адамдар арасында кездесетін жетекші — лидерлікке тән
құбылыстар табиғатта, жануарлар дүниесінде, олардың топ, тобыр болып
бірігіп өмір сүретін бөлігінде кездеседі. Оларға маймылдар тобырын, бүғылар
табынын, жылқылар үйірін, қасқырлар ұяларын жатқызуға болады. Бұлардың
ішінде күш жағынан ең мықтысы, ақылдысы, өжеті бөлініп шығып көсемдік рөл
атқарады, тобырды, табынды, үйірді басқарып жетекшілік міндет атқарады.
Бүлардың арасындағы көсемінің жетекшілік жасауы, жазылмаған биологиялық
программаланған заңдар арқылы жүзеге асырылады. Лидерлерді ерекшелеу сол
өмір сүрген жүйедегі қауымдастықтың түріне, оның өзін қоршаған ортамен
өзара қатынасына байланысты. Белгілі бір жүйедегі топтардың, адамдардың
өзара бірлігі нашар болғанда, ұйымдардың дербестігі өте жоғары болғанда,
лидерлердің атқаратын қызметтері, міндеттері әлсіз, нашар көрінеді. Осындай
ұжымдық бірлестіктердің күрделі жағдайды, ұйымшылдықтың осалдығын байқаған
кезде оны нығайту қажеттілігінің барысында лидерлік міндетті атқару
мүмкіндігі пайда болады. Сондай-ақ, саяси лидерлік қасиет аяқ астынан бұрқ
ете түскен митингте де көрінеді. Олар жетекшісіз жиналған көпшіліктің,
қандай да бір мәселе төңірегіндегі өтініштерін, ашу-ызаларын бет-албаты
жібермей белгілі бір мақсатқа жұмылдыра білетін адамдар.
Лидерді кенеттен жиналған митингтің барысында байқауға болады. Ал осы
митингтің өзі әу баста саяси лидерсіз белгілі бір себептерге, яғни халықты
толғандырып жүрген мәселелерге байланысты аяқ астынан жиналатыны белгілі.
Алайда осындай жиналғандар арасынан шыққан саяси лидер, оларды саналы
жоспарланған ұйымдасқан коллективтік өрекетке бағыттауға тырысады. Мысалы,
1991 жылғы тамыз айындағы "бүлік" пен "Ақ үйді" қорғаушылар қарсылығын
ұйымдастырушыларды атауға болады.
Қазіргі қоғамда саяси жетекшіні - лидерді анықтайтын бірнеше белгілер
бар. Оның бірі: лидерді басқа адамдарға ықпал етуші ретінде тану.
Саясаттанушы Л. Эдингер лидерлік-ол бедел, билік, өзгелерге бақылау жасау
және ықпал ету" - деген анықтама береді. Алайда кез-келген ықпал лидерлікті
жүзеге асыра алмайды. Оған кемінде үш түрлі ерекшелік тән болуы қажет:
Біріншіден, жасалатын ықпалдың тұрақты болуы; елдің тарихында саяси
процеске анда-санда қатысқан адамды ол қандай үлкен іс істесе де саяси
лидерлер қатарына жатқызылмайды. Мысалы, "Семей-Невада" қозғалысын
ұйымдастырған О. Сүлейменов пен "Желтоқсан" оқиғасының шынайы бет-пердесін
ашқан М. Шахановтар Қазақстан халқы үшін үлкен тарихи істерге барды, бірақ
олар одан кейінгі кезеңдерде сол ба-ғыттарынан тайқып кетті. Сондай-ақ,
Америка президенті Джон Кеннедиді өлтіріп Американың одан әрі дамуына ықпал
еткен Ли Освольдты да осылардың қатарына жатқызуға болады.
Екіншіден, лидердің басшылық ықпалы барлық топтарға, ұйымдарға, жалпы
қоғамға әсер ететін болуы тиіс. Саяси лидердің ерекшелігі оның ықпалының
ауқымының пәрменділігі, кеңдігі халықтың арасындағы беделінен көрінеді.
Үшіншіден, саяси жолбастаушы ықпал ету барысын-дағы беделінің
жоғарылығымен ерекшеленеді. Оның өзінің беделі маңайындағылардан әлде қайда
шоқтығы биік, ықпалы күшті болады.
Іс-әрекетгі жүзеге асыруда лидерлердің, топ бастаушылардың,
серкелердің орны ерекше. Оған халықтың немесе белгілі бір топтың мүддесін
толық сезініп, қорғай білетін, бойына саяси қайраткерге лайықты қасиетгерді
жия білген адам жатады. Ол алға қойған мақсатқа жету үшін қаланың,
аймақтың, мемлекеттің көлемінде адамдардың күш-жігерін біріктіріп, белсенді
ықпал ете алады. Соңғы кезде бұл атаудың мағынасы кеңейе түсті. Өйткені
саяси топ бастаушыға басқарушы қызметті ресми түрде атқармайтын, бірақ
саяси өмірде беделді, аты әйгілі адамдар да жатқызылып жүр.
Топ бастауышы (көсем) болудың 2 жолы бар:
1) көпшілік халықтың мақсат-мүддесін кездейсоқ деп басып, ойынан
шығу;
2) ол мүдделерді мақсатты түрде қажырлықпен іске асыру.
Өмір дәлелдегендей, кейбір топ бастаушылардың саяси лидерлік тағдыры
кездейсоқ туады. Олар өз басының іскерлігі, абыройының арқасында емес,
белгілі бір тарихи уақытта белгілі бір желіге (струя) кез келіп қалудан
болады.
Ресей ғалымдары В. Амелин мен Э.Баталов саяси лидер-биліктің көмегімен
өз мүдделерін жүзеге асыруға қабілетті қауымдастықтың және саяси топтың
әрекетін бастаушы дейді. Қазіргі қоғамда бір ұйымға, бұқаралық ақпарат
құралдарына сүйенбеген, тіпті ол қаншама ерекше қабілеттерді меңгерген дара
тұлға болса да саяси лидер бола алмайды деген ой айтады. Немістің әйгілі
жазушысы Л. Фейхтвангер өзінің "Лже-нерон" деген еңбегінде "билік тіпті
қабілетсіз адамның өзін әжептеуір дәрежеге жеткізеді" - деп жазғаны өмір
тәжірибесінің шындығы. Бүған Л. И. Брежнев, К. У. Черненко секілді ССРО
кезінде алжуға айналса да мемлекеттік биліктен айрылмай кеткен саяси
бюроның мүшелері дәлел. Мемлекетгің тағдырына байланысты небір маңызды
шешімдер шығару сол кезде осы "лидерлерге" тәуелді болды. Осылай формальді
лауазымды қызметгік мәртебе-лидерлік, ол билікті иемденумен оған жүктелген
әлеуметтік рөлді атқарудағы субъективтік қызмет арқылы іске асады.
Осы мәселені зерттеуші Э. Богардус "ой-өрісі, білім болмысы өте жоғары
адам ерекше қабілетті болады, ерте ме кеш пе бойындағы сол қасиеттер оны
лидерлікке жеткізеді" - деген пікірі қоғамда жиі кездеседі. Сондай-ақ,
ғалымдар саяси лидерге тән мынадай қасиеттердің міндеттілігін атайды. Олар:
алғырлық, ақылдылық, қажырлылық, еркінің мықтылығы, жанып түрған жігер,
шебер ұйымдастырушылық қасиет, жұртқа ұнаушылық, сондай-ақ өзіне
жауапкершілік ала білу және іскерлілік таныта білушілік, қабілеттілік т.б.
Қазіргі демократиялық еддердегі саяси лидерлерге оның сыртқы бет-
әлпетін, сымбаттылығын, шешендік қабілеті болуын міндеттілігі ескеріледі.
Саяси тартыс күшейген қазірігі жағдайда соңынан жұрт ерген нағыз
жолбастаушы дәрежесіне жету үшін, шынында да белгілі бір психологиялық және
адамгершілік қасиеттерді меңгеруі тиіс. Сонымен бірге ғалымдардың
зерттеулері бойынша адам лидерлік қасиетті үнемі көрсете бермейді. Оның
бірі митингіде, екіншісі күңделікгі саяси қызметте, үшіншісі жеке
адамдармен жүздескенде және т.б. жағдайларда байқалады.
Франкфурт мектебінің ғалымдары Э. Формм, Т. Адорно және т.б. лидерлер
арасынан билік құмар, авторитарлық өктемдікке бейім болатын тұлғаның
болатынын анықтады. Мұндай түлға дамуы қалыпты емес қоғамдық қүрылыста
пайда болады. Авторитарлық типтегі лидерге билік психодогиялық қажеттілік
болып табылады. Көпшілік жағдайда ол жеке басының кемшілікгерін, әлсіздігін
жасыру мақсатында еркін өзге адамдарға танады. Мұндай адамға өзгелерге
үстемдік жүргізуде шексіз билікті иемдену, оларды өзіне бағындыру оны
ерекше рахатқа бөлейді. Мүның өзі қүнығудың бір түрі болып табылады.
Сонымен қатар мүндай адам өзінен күшті адаммен қақтығысқанда оған бас үрып,
асты үстіне түседі. Ал өзгелердің әлсіздігі, оның жеккөрушілігін туғызып,
оларды үнемі кемсітіп ұстауға қүмар ғып түрады. Мұндай түлға психологиялық
түрғыдан алғанда мықтылықтың емес, осалдықтың белгісін көрсетеді.
Авторитарлық түлғаның, табиғи даралық ерекшелігі, мықтылығы жоқ, оны тек
өзгелерге үстемдік жүргізетін лауазым көмегімен ғана жүзеге асыруға
үмтылады. Мұндай түлға өз айтқанымен ғана жүреді, демократиядан, жұрт
талап еткен тендіктең зәрезеп болып шошыйды. Саяси лидерді әр қырынан
зерттеу оның шынайы тұлғасын танып білуге көмектеседі.
Лидерлік ұғымның кеңдігі оны әр түрлі типтерге бөлінуге әкеледі. Ең
әуелі ол басшы мен оның қол астындағылардың өзара қатынасына байланысты
авторитарлық демократиялық болып екіге бөлінеді. Авторитарлық лидерлік елге
көбінесе күш қолдану, қорқыту үркіту арқылы жүзеге асады. Ал демократиялық
лидерлік топтар мен ұйымдардың барлық мүшелерінің мүдделері ескеріліп
оларды билікке қатыстыру арқылы жүреді. Лидерлікті типтерге бөлудің ең кең
тараған түрін М. Вебер жасады. Ол лидерлердің (көсемдер, монархтар т.с.с)
мүмкіншіліктері мен қабілеттеріне қарай дәстүрлі әдет-ғұрыпқа негізделген;
жариялық жолымен келгендер бүлар демократиялық жолмен сайланғандар; ал
харизмалық белгілері барлар, олар көшпілікке ерекше дарындылығымен, жұрт
мойындайтын беделімен басқарудағы жан-жақты қабілеттілігімен көрінетін
тұлға. Харизма лидердің бойында жаратылысынан бар ерекше қасиеттерден
құралады. Көбінесе лидердің жеке басының жұртшылыққа ұнайтын жақтары, оның
харизмалық түлғасын қалыптастыруда қосымша рөл атқарады. Мысалы, харизмалық
лидерлерге Ленин, Сталин, Ким-Ир-Сен, Фидель Кастро және т.б. жатады.
Бірінші лидерлік тип бай әдет-ғұрыпқа, екіншісі-ақылға, үшіншісі сенім
мен эмоцияға байланысты деп қарастырылады. Осы топтаудың негізін салған М.
Вебер харизмалық лидерді жан-жақты зерттеуге ерекше кеңіл бөлген. Ол бұл
типтегі лидерді дағдарыс әбден шиеленіскен кезеңде, қоғамды революциялық
жолмен жаңарта алатын оған түрткі жасайтын ең маңызды қозғағыш тетікке,
қуат беретін генераторға теңейді. Өйткені харизматикалық көсем оның беделі
өткен кезеңмен байланысы жоқ, көпшілікті әлеуметтік жаңарту міңдеттерін
шешуге жұмылдыра алатын қабілетімен көрінеді. Қоғам дамуының қалыпты
жағдайында тарихи дәстүрді қорғайтын және қажетті реформалар ғана жүргізіп
отыратын жария түрде әрі тиімді жұмыс жүргізуді қалайтын лидерлер болады.
Жалпы алғанда көптеген мемлекеттердің тарихында саяси лидерлердің
алмасуында мынандай ұқсас бірізділік байқалады. Тарихи тұлға көсем
мемлекетгің негізін салушыны, (харизматик) дәстүрді қорғаушы-лидер
ауыстырады. Ал, ол өз кезегінде орньш заң шығарушы-реформаторға босатады.
Қазіргі саясаттану ғылымында американдық профессор Дж. Херманның ұсынған
лидердің жинақталған төрт образы - бейнесі жиі қолданылады. Олар: ту
ұстаушы немесе көсем, қызметші, саудагер жөне өрт сөңдіруші деп шартты
түрге бөлінеді.
а) ту ұстаушы-лидердің халықты өзіне баурап алатын идеясы,
бағдарламасы болады және оған жету жолын білетін адам. Мұндай типке
Ленинді, Махатма Гандиді, Ататүрікті, Мартин Лютер Кингті, Хомейниді және
т.б. жатқызуға болады.
б) лидер-қызметші өз жақтаушыларының және сайлаушыларының мудделерін
жүргізуші, солардың атынан әрекет ететін басшы. Мысалы, Л. Брежнев, К.
Черненко, Д. А. Қонаевтар.
в) лидер-саудагерге тән қасиет ол өз идеясын, бағдарламасын халыққа
ұсынып онымен көпшілікті қызықтырып оны "сатьш" алуға яғни қабылдауға
мәжбүр етіп, содан оны жүзеге асыруға жүмылдырады. Р. Рейган, Б. Н. Ельцин.
Ең соңғы лидер-өрт сөңдіруші. Ол қоғамның ен маңызды мәселелерін
шешуге бағытталған, уақыт талап еткен қажетті сәттерде көрінеді. Оның
әрекеті нақты жағдайға байланысты болады. Ол уақыт талабына сай қысылтаяң
шақта шапшаң шешім тауып, жол көрсете алады.
Ал өмірде лидерлердің бүл төрт образы таза қалпында кездеспейді, ол
саяси лидерлердің бойында аралас әртүрлі жагдайда көрінеді.
Лидерлерді топтаудың басқа да түрлері бар. Саяси лидерлер үстемдік
етуші және оппозициядағы болып, ірі және ұсақ, пролетарлық және
буржуазиялық болып та бөлінеді.
Қызметті атқару тәсіліне қарай авторитарлық және демократиялық лидер
болып бөлінеді. Авторитарлық лидер өз қызметінде күш қолдануға сүйеніп,
алдағы мақсатты белгілегенде жөне оны іске асырғанда қасындағы адамдармен
ақылдасып шешеді.
Сонымен қатар әр түрлі дәуір, әлеуметтік топтар мен таптар әр түрлі
қасиеттері бар жетекшілерді қалайды. Айталық, футбол командасының
капитанына бір қасиеттер жарасса, ғылыми ұйымды басқаруға олар ыңғайсыз
болуы мүмкін, ал саяси үйымдарға жетекшілік етуге үшінші қасиеттер қажет
болады.
Бюрократияның мән-мағынасына, оның билік тұтқасына қатысына қысқаша
тоқталайык, Бюрократия -француз тіліндегі жасыл стол жапқыш, кеңселік билік
деген сөзден шыққан. БЮРОКРАТИЯ - қоғамдағы әлеуметтік ұйымдардың ерекше
түрі, тағайындалатын қызметкерлер тобы. Оның басты міндеті - билік тұтқасы
қабылдаған саяси шешімдерді іске асыруды ұйымдастырып, реттеп-қадағалау.
Бюрократия қоғам күрделенуіне, онын, ұйымдасу дәрежесінің өсуіне байланысты
пайда болады. Сондықтан да ол кез келген мемлекеттік биліктің, басқарудың
атрибуты болып табылады. Оның негізгі белгілері мыналар:
1) әкімшілік мекемелерінің іштей өзара иерархиялық төуелдікте болуы,
жоғары буын төменгінің іс-әрекетін нақты қабылдап отырады;
2) бюрократия құрамындағы әр мекеменің, әр шенеуніктің өзіне ғана
жүктелген қызмет түрінің болуы;
3) қызметкер сайланбайды, тағайындалады, соған орай еңбекакьі алады
жане тиісті жеңілдіктермеқ артықшылыктармен пайдаланады.
Осы белгілерге орай, бюрократия - халықтан бөлінуге, қоғам үстінен
қарауга бейім, оның қызметкерлері үшін өзінің тікелей басшысынан мықты
ешкім жоқ. Ол әкімшілік, аткарушылық міңдетпен шұғылдануға тиіс. Оның
саясатқа, саяси шешім қабылдауға араласқаны - қоғамның бұзылғанының
белгісі.
Егер де бюрократия аппараттың ісін жүргізуші қызметкерлер тобы болса,
БЮРОКРАТИЗМ - мемлекет пен қоғамның, билік пен азаматтың арасындағы
қайшылықтарды бейнелейтін құбылыс. Ол істің мазмұнынан гөрі сыртқы
формасына көңіл бөлуді, бұқарадан шеттеуді, оған жоғарыдан қарауды,
бас пайдаға бой ұруды, саясатқа араласып, мемлекет ісін кеңсе
ісіне айналдырып жіберуді білдіреді. Бюрократшылдықтың басты
белгісі - қонформизм, жоғарыға құлдык ұру, төменге
менсінбей қарау, өзіндік позицияның жоқтығы. Сондай-ак,
көзбояушылык, мәнсапқорлық, қағазбастылык сияқты белгілер де
бюрократизмді сипаттайды. Атақты неміс философы Карл Ясперс
бюрократтанған шенеунік туралы былай деп жазған болатын: "Ол қызмет
бабында дөрекі мінез көрсетіп, әдепсіздігін байқатады. Зымияндық -
оның басты құралы. Алдына келген кісіні зарықтырып күттіріп қою
немесе себепсіз қайтарып жіберу дағдысына айналған".
Бюрократизм - саяси өмірді шырмап алатын шырмауық, қаулап
өсе беретін арамшөп, қоғам тамырын мұжып жеп семдіретін кұрт. Заманында ұлы
Рим империясынын өзінен әлде қайда аз әрі нашар қаруланған халықтарға
құрбан болып, ыдырауының басты себебі - жоғары лауазым иелері мен
шенеуніктер тобының азғындығы болатан. Кешегі КСЮны да тарих сахнасынан
кетерде бюрократтық ауру әбден дендеп алған еді. Сондықтан да
қай қоғам үшін де бюрократтанумен күрес - болашақ үшін күрес.
Биліктін көп қырлы, құпиясы мол, сынаптай сырғыған курделі құбылыс
екенін білеміз. Оның ішкі қатпарларына үңіле тусуде саяси элита мен саяси
көшбасылық (лидерлік) ұғымдарының маңызы зор.
"Элита" деген сөз француз тілінен аударғанда, "таңдаулы", "тәуір",
"қаймақ" деген үғымды білдіреді. Кез келген қоғамда биік тұтқасын уысында
ұстап, сан-салалы маңызды мәселелерді шешуде ыкпалы мол, айтқаны өтімді
адамдар тобы болады. Оны - элита деп айтады. Казақ ел тізгінін ұстап, сөзін
сөйлегендерді "жақсы мен жайсаң" деп те атайды.
Субъектілерінің мүмкіндігі, шама-шарқы әр басқа екені белгілі.
Жекелеген адамдар мен түрлі әлеуметтік топтардың барлығы бірдей ұдайы саяси
іс-әрекеттерге тікелей қатыса бермейді. Ондай іспен адамдардың саяси элита
деп аталатьш арнаулы тобы шүғыланады. Саяси шешімдерді қабылдауға тікелей
әсер жасайтьгн, саяси билік жүргізуге қатысатьгн немесе оған ыклалы бар
айрықша топты - САЯСИ ЭЛИТА деп атайдьг.
Лидер және басқару
Инженерлік техникалық қызметтің құрамында басқару қызметтерін
орыіндау маңызды рөл атқарады. Инженсрлік еңбектің осы сферасы көп
әлеуметтік мазмұнмен сипатталады. Басқару қызметінің шеңбері өнеркесіптік
өндірісте өте кең, олар әртүрлі деңгейде жүзеге асады.
Кең мағынада алынған басқару үғымы тек тікелей өндірісті басқару
аймағымен шектелмейді. Оған өндірісті дайыидау, кәсіпорынның шаруашылық
қызметін талқылау және жоспарлау кіреді. Кәсіпорындағы басқару процесі
өзінің бастауын жобалау-конструкторлық бюрода, технологаялық бөлімдерден
алады. Олардың өнімдері цехтарға барады. Бұл көзқарас бойынша
өндірушілердің тікелей қызметтерін ұйымдастыруға, құрал ретінде, сызба
иемесе технологиялық карта көмектеседі. Егер басқару процесін кешенді
қарастырсақ, онда оның екі жағын көрсетуге болады:
1) өндірістік процестерді басқару;
2) оған қатысушы адамдарды басқару.
Бірінші жағдайда инженерлер, басқа мамандар өзінің техника-
гехнологиялық қызметін жүзеге асырса, ал екіншілері - әкімшілік үйымдастыру
қызметін орыңдайды. ИТҚ орыидайтын осы және басқа қызметтер арасыңда қатаң
айырмашылық жоқ, алайда әрбір мамам категорияларының міңдеттері
айқындалған. Жалпы мағынада өндірісті басқару - "басқарылушы жүйені тиімді
реттеуді қамтамасыз етуге бағытталған мақсатты әрекетгердің, қандай да бір
өнімді шығаруға арналған өзара байланысқан өндірістік бөлімшелердің
жиынтығы".
Басқару аппаратындағы иңженерлер мен басқа мамандар еңбегіне бірнеше
негізгі талаптар қойылады:
1) инженерлік басқару жұмысында еңбектің жоғары өнімділігіне
жеткізетін-үнемшілдік;
2) жеделдік-өндірістік процестерді жүзеге асыруға байланысты жылдам
шешім қабылдау;
3) ақпарат алудағы қателіктерді толығымен жоятын-сенімділік;
4) оңтайлық (оптимальность) - өндірістік мәселелерді шешуде ең
үтымды экономикалық техникалық және ұйымдастырушылық шешім кабылдап іске
асыру;
5) қабылданған шешімдердің әлеуметтік салдарларын есепке алу.
Осы талаптарды жүзеге асыруда инженерлік-басқару еңбегінде
компьютерлендірген, автоматтандарылған ғылым мен техниканың соңғы табыстары
үлкен рөл атқарады. Бірақ, көптеген көсіпорындарда басқару техникасы,
өндірістік техникадан біршама артта қалып отыр. Алайда, өндірістік
процесте, басқару операциялары көдімгідей алдыңғы орында. Мысалы, бір
технологиялық операцияға бес жөне одан да көп баскдру операциялары келіп
отыратыны есептелгей болатын. Өндірісгегі инженерлік-басқару еңбегінің
қүрылымында инженер-техник қызметкерлердің өртүрлі категориялары
шүғыдданатын қызмет бар.
Басқару кезінде, яғни шешімдерді қабылдау мен жүзеге асыру барысында
орындалатын қызметтерге байланысты басқарушылар, мамандар және көмекші
құрам топтарына бөлінеді. Біріншілері, басқарудың маңызды мэселелері
бойынша шешім қабыддайды; екіншілері — шешімдерді тиянақгап дайындауды
жүзеге асырады; үшіншілері — басқару ақпаратын ақпаратпен қамтамасыз етеді
- акдарат алу, өңдеу, сақгау және беру ісімен шүғылданады.
Еңбек ұжымының қүрамына қарай басшыларды сызықгық (линиялық) және
функционалдық деп бөледі. Алғашкяға — өндірістің бөлімше үжымының басшылары
жатса, функционалдыға — қызмет басшылары (бөлімшелер, бюро, лаборатория,
т.б) мен орынбасарлары кіреді.
Әдетте, ИТҚ кұ;рамындағы басқарушылардың саны 35-50% арасында
ауытқиды.
Шеберлердің арасында ауысымдық шеберлер (смена — (ауысым) 25-30
жұмысшыдан қүралады) және аға шеберлер (олар өндірістік участке бастықтары,
50-ден 100-ге дейін жұмысшы бар). Үлкен шебердің қол астында 2-4 сменаның
(ауысымдык) шеберлер болады, олар тікелей сұмысшылар еңбегін
үйымдастырады. Кәсіби деңгейде олар өздерінің учаскесіндегі өндірістің
техникасы мен технологиясын, өнім шығарудың техникалық қажеттіліктерін,
жүмыс нормалары мен бағалауын білетін, экономикалық білімі бар, басқару
психологиясынан хабары болуы тиіс. Ұйымдастыру жоспарывда шебер әрбір
жүмысшының жеке қабілетіне қарап тапсырма береді, олардың жұзеге асуын
бақьшайды, өзінің еңбегін дүрыс жоспарлай отырып, жұмыс күшін шектеуді
білуі керек. Шебер лауазымында (аға шебер) орта арнаулы техникалық білімі
бар тәжірибелі қызметкер еңбек етеді. Соньшен қатар, бұл лауазымды
үйымдастыру жұмыстарына қабілеті бар және төменгі сатыдан қызмет жолын
бастағысы келетін дипломы бар инженерге береді. Бүдан басқа өнеркөсіптің
кейбір салаларында, мысалы қүрал жасау, радиоэлекгроңцы өнеркөсіп, химиялық
өнеркәсінтер, т.б. жоғары деңгейдегі техникалық қаныкқдндықпен
ерекшеленетін салалар шебер лауазымы мен аға шеберлерден инженерлік білімді
галап етеді. Кез келген жағдайда өндіруші-инженер шебердің еңбек қызметін,
оның құқығы мен міндеттерін толық білуі керек.
Өндірістегі орта звеноның линиялық баскарушылары жетекші
лауазым иелері — цех бастықгары мен олардың орынбасарлары.
Осы заманғы кәсіпорынның ірі цехтары — күрделі олеуметтік-техникалық
кешен, онда жүздген жүмысшылар еңбек етеді. Ол өндірістіқ маңызды звеносын
құрап, салыстырмалы жеке технологиялық циклі бар, өндірістің маңызды тобын
қүрайды.,Цех басшының қол астында 2-3 орынбасарлары, ендірістік участкенің
бірнеше бастықтары (цехтық бюро, техникалық, өндірістік-диспетчерлік, т.б.)
болады. Осылайша, цех бастығының шеберден айырмашылығы мынадай көрінеді-ол
оған бағынатын цехтың "штаб" құрайтын линиялық және функционалды
басқарушылар мен мамандар арқылы өндіріс процесін басқарады. Осыған
байланысты участке бастығына қарағанда, цех бастығының басқару қызметтері
кең және күрделі болғандықтан, оған жоғары талаптар қойылады.
Цех бастығы бұкіл кәсіпорындағы өндірістң технологиялық процесі. мен
техникасын жақсы білуі қажет. Оның құзырында өндірісті тез жоспарлау
мәселелері, техника кұралдарын толық пайдалану, жаңа техниканы игеру,
технологиялық тәртіпті, қауіпсіздік техникасын бақылап, учаскелррді
(бригадаларды) керекті материалдармен, т.б. камтамасыз етеді.
Сондай-ақ; ол еңбекке қолайлы жағдай жасау, ұжымның түрақгылығын
көтеру, өлеуметтік жоспарлауды үйымдастыру,, инженер-техника
к^,ізметкерлерді іріктеу, қызметке ұсыну және тәрбиелеу, үжымда қолайлы
психологиялық климат жасау сияқты мәселелермен шүғьшданады. Цех бастығы
елеуметтік қызметтерді жұзсге асыруга ерекше мән береді. Өйткені, оның қол
астында үлкен өндірістік ұжым бар, скіншіден, баскдру аппараты озінің
олеуметтік реттеулер жұргізу ұшін өзіндік әдіс-амалдарды пайдалануды қажет
етеді. Цех бастышның статусы мен бның қьізметіне қойылатын негізгі
талаптар: - бұл қызметгі жоғары-техникалық немесс инженерлік-экономикалық
білімі бар қызметкер атқару керек екендігін айқындайды.
Цех бастырының аталған қызмтітерін жузеге асыру үрдестерімен қатар,
жоғары саяси медениет, биік парасат иесін, кабілетті үйымдастырушы болуы да
аса маңызды. Нарық жағдайында, оның құқык негіздерін, менеджмент пен
маркетингті жақсы меңгеруі тиіс.
Енді өнеркәсіптік өндірістің фуикционалдық бөлімшелерін
баскдрушылардың еңбектеріидегІ ерекшелік:герді қарастырайық. Олардың
линиялық басқарушылар еңбегінен айырмашылығы ' мынадан керінеді: егер
соңғылар жүмысщылар ұжымын басқарса, функционалдық бөлімдер басшьщары
қызметкерлер мен завод бөлімшелеріндегі қызметшілерді, басқарады. Мұнда
линиялық басқару жағдайында басмыдық көрсететін әкімшілік-басқару әдістері
кейінге мшегінеді де, білім беделіне, баскарушының көсіби жауапкершілігі
мен эрудициясына суйенетін басқару тәсілдері алдыға шыгады. Ой еңбегімен
айналысатын қызметкерлер ұшін бұл қолайлы басқару әдісі болып табылады.
Себебі, мұнда қызметкерлердің өзін-өзі бақылауы, шығармашьшық бастамасы
ерекше рөл атқарады. Сондай-ақ, басқару бар жерде тәрбие ісі, жоғарыда
айтылгандай, катар жүргізіп отырады. Өндірісті басқару — педагогикалық
талаптар есебінен қүрылған акдараттық процесс, еңбекшілерді тәрбиелеу
қүралы болып табылады.
Өндірістік бөлімшені баскдру сеніп тапсырылған әрбір и нженер,
өзінің қызметтік міндетін белгілі бір стилъде атқарады. Стильге
әрқашан адамдар арасындаш қатьшаста маңызды мен беріледі.
Франңуздың жаратылыстанупіы галымы Ж.Бюффон "стиль — ол адамның өзі"
деген. Баскдру стиліне осы пікір әбден сәйкес келеді. Басқару
стилін "басқару функдияларын тиімді орындау мақсатында,
басқарушының қол астындагыларга әсер етіп, ықпал жасауының
біряіама тұракгы қалыптасқан әдіс-амалдарын;ың жиынтығы деп қараута
болады. Осьтған жақын аныктама, басқарушы кадрларға арналған
оку құралында былай көрсетілген: басқарушының жүмыс стилі —
басқарушының функцияларын жузеге асыру барысында қолданылатьщ типтік
міндеттер мен проблемаларды шешуге арналған тұрақгы әдіс-амалдар
жиынтығы". Бұл аныіогамаларды ыіфал жасау адістерінщ біршама
тұрақтылыгы ерекіпе атап көрсетіледі. Ал баскдру туралы гылымда қолданатын
әдістердің тұрақгылығын — динамизммеп ұштастыру қажеттігіне де назар
аударылады.
Басқару стилінің бір-бірімеы байланысты объективті. және субъективті
жақтары бар. Біріншісі — басқарушы қызмет атқарып , отырған әлеуметтік-
экономикалық жағдайлардан чуындайтын талаптардың жиынтығы. Екіншісі —
басқарушыға тен жүре пайда болган, жеке қасиеттер жиынтығьт, ягни көсіби,
интеллектуалдық, психологиялық, өнегелілік т.б. сапалар. Басқарушының
жұртпен араласу қдбілетіне де кеп мән береді, өйткені оның қол
астындғылардың өтініштеріне зейін қоя білуі маңызды,
Баскарушы қызметінің аталған екі жағы бір-бірімен нығыз байланысты,
Және оньщ дара, өзіне тән сталш к,ұрайды. Басқарушы — өндірістік ұжым
төжірибесінде қалыптасқан басқару тәсілі мен басқару әдістерін қолдана
очъірып, оларды өз ой-өрісі, сезімі, дүниетанымы арқылы сүзгіден өткізеді.
Сойтіп барьт, өзіне тән баскдру стилін қшіыдтастырады. Алайда стильдің
субъективті — кісілік жағы объективті әлеумеггік мәнге ие болады, себебі ол
басқарылушы, еңбек үжымының әлеуметгік-психологиялық
климатына және қызметтің нәтижесіне айтарлықтай әсер етеді (осы юіимат оның
әрекетін-80%-ға дейін тәуелді деп есептедеді).
Басқару стильдерін топтаудың әртүрлі ыңғайлары бар. Бірақ әрбір
стильдің "ядросы" - басқарушы мен қол астындағылар арасындағы қаръш-
қатынас. Осы қатынастар әртүрлі болады. Өндірістік көсіпорындарда
жүргізілген әлеуметтік зерттеулер бойынша "басқарушы-бакъшушы"
қатынастарына мынадай аспектілер кіреді; өкілеттілікті бөліс және
жауапкершілікті жүктеу, үжымды баскяруға қатысты шешімдерді дайындау, еңбек
тәртібін сыйлау төсілдері, бағынушылардың қызметін бақылауды жүзеге асыру,
бағынушыларга талап қойылу сипаты, олар тарапынан айтылған сын-
ескертпелерді кдбылдай білу, өз іс-әрекетін багалау, басқарушы жоқ
кезіңцегі үжым жұмысының өнімдшігі, жаңалықгарды қабылдай білу, т.б.
Басқарушылар мен бағынушылар арасындағы қатынаста қолданылатын әдіс-
амалдардың арасалмағына байланысты басқарудың ұш түрлі стилі қалыптасқан:
авторитарлық, демокрапшялык. және либералдық
Авторитарлық спгиль (ол автократиялық, директивті деп те аталады) -
басқарушының өзінің кол астындағыларды әкімшілік өдіс-амалдар арідылы
катаң, жалғыз басқаруға талпынуы. Васқарушы ресми бағдарларды ұстанып,
формальды емес байланыстардан қашқақтадды. Ол билік пен жауапкерщіліктің
түгастығын толық пайдаланьга, өзі қабылдаған шешімдердің орындалуын өзі
ғана бақьшауға алады. Қол астындағылармен қатынасы бұйрық арқылы жүреді.
Олардың ақыл-кеңесін есепке алмайды. Мұндай типтегі басқарушылар өздерінің
мүмкіндігі мен қабілеттерін тым шектен асырып жібереді. Бұрынғьт кездерде
өнеркәсіпте мұндай басқарушылар көп болған. Өнеркәсідтік тапсырмаларды
қайткен кұнде де "жоспар орындау" формуласы арқылы диктаторлық ыңғаймен
орындаған. Сондықтан болар, кеңес экономикасы - командалық-әкімшілік деп
сипатталған болатын.
Демократиялык; (алқалық) стиль — басқарудың қол астындағылардың
кеңесін, шығармашылыты мен бастамасын кеңінен қолдай отырьга, олардың
әкімшілік әдістермен ұштасуы. Ол бағыныштығыларға - өндірістік
тапсырмаларды дербес щешуге жөне орындауға мүмкіндік береді. Баскдрушы к,ол
астындағылардьщ әрбір кадамын бақыламай, әрбір іске араласпайды, олардың
қызметінің жалпы бағытьі мен нәтижелерін гана кдцағалап отырады.
Авторитарлық типтегі баскдрушыға қарағанда, демократ өзінің қол
астындағылармен тек ресми ғана емес, сондай-ак формальды емес кдтынастарға
да сүйенеді, Ал мәселені шешкенде, солардың ақыл-пікірімен санасады.
Кәсіпорын алдында тұрған меселелерді, жағдайды еңбеккерлердің біліп
отырганын қалайды. Өндіріске пайда келтіретіи және топ мудделеріне қызмет
етеіін сындарды қабылдап, ымыраға келуте дайын тұрады. Мүндай баскдрушы -
еңбеккерлерді марапаітаған не жазалағанда олардың көзін жетісізіп, сендіру
әдісін пайдаланады. Тек ретгеудің баскд да талпыныстары нәтижесіз болса
ғана, санкция қолдануға жүгінеді. Сөйте тұра, демократия жеке баскдру, жеке
жауапкершілік принціптермен айнымайды. Сендіру мен уйретуді қолданады.
Қазіргі жағдайда, Қазақстаи к;оғамын реформалау барысында ірі демократиялық
өзгерістер жүріп жатқанда, демократиялық басқару стилінің қалыитаСуы —
заман талабына айнальга отыр.
Либералдык. стиль (оны кейде енжарлық, бейжайлылық деп те атайды)
басқарушы ұжым алдында тұрған мөселелерді жалпы түрде көрсетіп, озінің
өкілеттілігін қол асгыңдагыларга сеніп тапсырады. Ол шешімдерді кабылдауда,
өзінің қызметіне сенімсіз болғандықтан, жоғарьщан келетін нұсқалар мен
тапсырмаларды тосып, күту саясатын жүргізеді.
Мұндай басқарушы, қол астындағылардың пікірлері мен сындарын тындауға
дайын, бірақ олардың кеңестерін тәшрибеде жүзеге асыруга қабілеті жоқ. Ол
үшін ең бастысы-атақ-даңқын жоғалтпау, қол астындағьшарға өте мейірімді
қарау. Мүндай стильде көрінетін енжарлық — ұжым жүмысыиьщ тиімділігше кері
әсерін тигізеді.
Әрине, басқарудьщ ең дұрысы - демократиялық стиль. Онда қабылданатын
мәселелерге үжым белсеңді түрде к;ітысадьг. Баскарудьщ.авторитарлық стилі
мұндай жағдайларды жоқкд шығарады. Авторитарлық типтің баскдрушылары ақыр
аяғында үжымды жарға тіреп, өзі басшьшықган кетуге мәжбүр болады. Алайда
баскарушылар көбінесе бұл стильді тосын жағдайларда, әскери кезенде, т.б.
қолданады.
Элеуметтік зерттеулер көрсеткендей, авторитарлық стильге
қарағанда, либералдық стиль — үжымға бостандық, қалыпты моральды-
психологиялық климат, ұжым еңбегінің нәтижелі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz