Тінту тергеу әрекетінің жалпы сипаттамасы
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
І ТАРАУ. ТІНТУ ТЕРГЕУ ӘРЕКЕТІНІҢ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ
1.1 Тінту тергеу әрекетінің түсінігі және оның маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.2 Тінту жүргізудің процессуалдық тәртібі, негізі,
объектілері және түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .14
ІІ. ТІНТУ ТЕРГЕУ ӘРЕКЕТІНЕ ДАЙЫНДЫҚ ЖҰМЫСТАРЫ
2.1 Тінту объектілері туралы бағдарламалық ақпараттарды жинау ... ... ..23
2.2 Тінту жүргізу барысында сезікті мен айыпталушының
жеке басын зерттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .29
2.3 Тінту жүргізу үшін жедел.тергеу тобын құру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .32
ІІІ ТАРАУ. ТІНТУДІҢ ТАКТИКА.ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
3.1 Тінтудің тактикалық әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .37
3.2 Тінтудің психологиялық аспектілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...50
3.3 Тінтудің барысы мен нәтижесін бекіту ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..55
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...59
Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .60
І ТАРАУ. ТІНТУ ТЕРГЕУ ӘРЕКЕТІНІҢ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ
1.1 Тінту тергеу әрекетінің түсінігі және оның маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.2 Тінту жүргізудің процессуалдық тәртібі, негізі,
объектілері және түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .14
ІІ. ТІНТУ ТЕРГЕУ ӘРЕКЕТІНЕ ДАЙЫНДЫҚ ЖҰМЫСТАРЫ
2.1 Тінту объектілері туралы бағдарламалық ақпараттарды жинау ... ... ..23
2.2 Тінту жүргізу барысында сезікті мен айыпталушының
жеке басын зерттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .29
2.3 Тінту жүргізу үшін жедел.тергеу тобын құру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .32
ІІІ ТАРАУ. ТІНТУДІҢ ТАКТИКА.ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
3.1 Тінтудің тактикалық әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .37
3.2 Тінтудің психологиялық аспектілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...50
3.3 Тінтудің барысы мен нәтижесін бекіту ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..55
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...59
Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .60
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Қазақстан Республикасының Конституциясы адам мен адамзаттың негізгі құқықтары мен бостандықтарын бекіткен олардың мемлекетпен кез келген қол сұғушылықтан қорғалатындығына кепілдік береді. Сол құқықтардың бірі ретінде әркімнің жеке өміріне қол сұғылмауына өзінің жеке отбасының құпиясы болуына, абыройы мен ар намысының қорғалу құқығы, сондай-ақ жазылған хаттарының, телефон арқылы сөйлескен сөздерінің почта, телеграф арқылы және почта жолымен алынған хабарларының құпиялылығы сақталуына құқығы бар делінген [1, 18 б.]. Алайда заңмен белгіленген ерекше жағдайларда бұл құқықтар белгілі бір шекте шектелу мүмкіндігі де қарастырылып Қазақстан Республикасының өзге де заңдарымен осы құқықтарды шектеу мөлшерімен жағдайлары реттетіліп, нақты ашылып көрсетілген.
Зерттеу барысында қылмыстарды тергеу барысында қолданылатын тінту тергеу әрекетінің ұғымы айқындалып, жүргізу тактикасының ерекшеліктеріне талдау жүргізілді. Тінту тергеу әрекетінің өзге тергеу әрекеттерінен, әсіресе алу тергеу әрекетінен айырмашылығына, тінтудің жеке түрлерінінің тактикасына, процессуалдық ерекшеліктеріне көңіл бөлінді.
Диплом жұмысының өзектілігі. Біздің қоғамымыздағы мемлекетіміз бен қоғамдық өмірдің құқықтық жағдайын күшейтуге, заңдылық пен құқықтық тәртіпті сақтауға, азаматтардың бостандықтары мен құқықтарын қорғау мен дамуға байланысты қолданылатын шаралар құқық қорғау органдарының қызметін жақсартумен тікелей байланысты. Қылмыстылықпен күрес кезінде процессуалдық мәжбірлеу шараларын оңтайлы, дұрыс қолдана білу маңызды мәселелердің бірі болып табылады. Оларды сотөндірісінде дер кезінде әрі негізді қолдану кез келген қылмысты ашуға, кінәлілерді жауапкершілікке тартуға мүмкіндік берер еді. Мәжбүрлеу шараларынның тиімділігін арттыру қылмыстылықпен күрестің қарқынды нәтижелі тәсіліне жатады. Мәжбірлеу сипатындағы шараларды қолдану бір жағынан жеке тұлғаның құқықтары мен бостандықтарын шектесе, екінші жағынан көп жағдайда мәжбірлеу шараларын қолданбай қылмыстық-процессуалдық қызметті жүзеге асыру мүмкін емес.
Менің тақырыбымда тінтуге арналған қылмыстық іс жүргізу бойынша анықтама, алдын ала тергеу жүргізілетін болғандықтан тінту тергеу әрекетінің алатын орны маңызды. Бұл тергеу әрекеттерін жүргізу қылмыстық іс бойынша қажеті дәлелдемелерді, іздеу және қылмыскерлерді, мәйіттердің бөліктерін табуға мүмкіндік береді. Сонымен қатар қылмыстық іс дәлелдемелерінің 30-40 пайызға жуығы осы тергеу әрекеттерін жүргізу барысында анықталды. Сол себепті менің диплом жұмысының тақырыбы өзінің өзектілігін байқатады.
Жұмыстың зерттелу деңгейі. Қылмыстарды тергеу барысында жүргізілетін тергеу әрекеттері әркезде ғалымдардың назарында болып отырған. Тінту тергеу әрекетіне байланысты белгілі бір тәжірибе мен ғылыми білім жинақталған. Тінту тергеу әрекеті кешенді, негізді түрде қазақстан ғалымдары Е.Ғ. Жәкішев, В.И. Попов, А.Я. Гинзбург, С.Е. Еркенов т.б. және кеңес дәуірінде А.Н. Васильев, А.В. Дулов, А.И. Михайлов, Г.С. Юрин сияқты т.б. авторлардың еңбектерінде зерттелген.
Зерттеу барысында қылмыстарды тергеу барысында қолданылатын тінту тергеу әрекетінің ұғымы айқындалып, жүргізу тактикасының ерекшеліктеріне талдау жүргізілді. Тінту тергеу әрекетінің өзге тергеу әрекеттерінен, әсіресе алу тергеу әрекетінен айырмашылығына, тінтудің жеке түрлерінінің тактикасына, процессуалдық ерекшеліктеріне көңіл бөлінді.
Диплом жұмысының өзектілігі. Біздің қоғамымыздағы мемлекетіміз бен қоғамдық өмірдің құқықтық жағдайын күшейтуге, заңдылық пен құқықтық тәртіпті сақтауға, азаматтардың бостандықтары мен құқықтарын қорғау мен дамуға байланысты қолданылатын шаралар құқық қорғау органдарының қызметін жақсартумен тікелей байланысты. Қылмыстылықпен күрес кезінде процессуалдық мәжбірлеу шараларын оңтайлы, дұрыс қолдана білу маңызды мәселелердің бірі болып табылады. Оларды сотөндірісінде дер кезінде әрі негізді қолдану кез келген қылмысты ашуға, кінәлілерді жауапкершілікке тартуға мүмкіндік берер еді. Мәжбүрлеу шараларынның тиімділігін арттыру қылмыстылықпен күрестің қарқынды нәтижелі тәсіліне жатады. Мәжбірлеу сипатындағы шараларды қолдану бір жағынан жеке тұлғаның құқықтары мен бостандықтарын шектесе, екінші жағынан көп жағдайда мәжбірлеу шараларын қолданбай қылмыстық-процессуалдық қызметті жүзеге асыру мүмкін емес.
Менің тақырыбымда тінтуге арналған қылмыстық іс жүргізу бойынша анықтама, алдын ала тергеу жүргізілетін болғандықтан тінту тергеу әрекетінің алатын орны маңызды. Бұл тергеу әрекеттерін жүргізу қылмыстық іс бойынша қажеті дәлелдемелерді, іздеу және қылмыскерлерді, мәйіттердің бөліктерін табуға мүмкіндік береді. Сонымен қатар қылмыстық іс дәлелдемелерінің 30-40 пайызға жуығы осы тергеу әрекеттерін жүргізу барысында анықталды. Сол себепті менің диплом жұмысының тақырыбы өзінің өзектілігін байқатады.
Жұмыстың зерттелу деңгейі. Қылмыстарды тергеу барысында жүргізілетін тергеу әрекеттері әркезде ғалымдардың назарында болып отырған. Тінту тергеу әрекетіне байланысты белгілі бір тәжірибе мен ғылыми білім жинақталған. Тінту тергеу әрекеті кешенді, негізді түрде қазақстан ғалымдары Е.Ғ. Жәкішев, В.И. Попов, А.Я. Гинзбург, С.Е. Еркенов т.б. және кеңес дәуірінде А.Н. Васильев, А.В. Дулов, А.И. Михайлов, Г.С. Юрин сияқты т.б. авторлардың еңбектерінде зерттелген.
1. Шейфер С.А. Следственные действия. Система и процессуальная форма. – М.: Юрид.лит., 1981. – 128 с.
2. Герасимов И.Ф. Некоторые проблемы раскрытия преступлений. Свердловск: Средне-Уралськое книжное, 1975. – 184 с.
3. Ратинов А.Р. Судебная психология. – М., 1967. – 496 с.
4. Криминалистика / Техника и тактика расследования преступлений / Под ред. А.Я. Вышинского. – М.: 1936. – 141 с.
5. Криминалистика. Техника и тактика расследования преступлений / Под ред. А.Я. Вышинского. – М.: 1938. – 490 с.
6. Криминалистика: – М.: 1963. – 541 с.
7. Жәкішев Е.Ғ. Криминалистік тактика. – Алматы: Жеты Жарғы, 1997. – 92 б.
8. Баев О.Я. Тактика следственных действий: Учебное пособие. – Воронеж: НПО «МОДЭК», 1995. – 224 с.
9. Якимов И.Н. Криминалистика: Руководство по уголовной технике и тактике. – Горький: Издание НКВД РСФСР, 1925. – 490 с.
10. Васильев А.Н. Тактика отдельных следственных действий. – М.: Юрид. лит. 1981. – 112 с.
11. Криминалистика: Учебник/ Под ред. И.Ф. Герасимова, П.Я. Драпкин. – М. 1994. – 420 с.
12. Еркенов С.Е., Сұлтанов С.И. Тергеу әрекеттерінің тактикасы. – Алматы: Дәнекер, 2002. – 227 б.
13. Криминалистика / Под ред. А.Г. Филиппова и А.Ф. Волынского. – М.: 1998. – 588 с.
14. А.Ғ.Абуов. Криминалистика негіздері. – Алматы: «Жеті жарғы», 2004. – 350 с.
15. Гинзбург А. Я., Белкин А.Р. Криминалистическая тактика: Учебник. – Алматы, 1998. – 474 с.
16. Попов А.В. Выемка. Обыск // В кн.: Тактические основы следственных действий. – Алма-Ата: 1977. – Выпуск 3. – С. 41-110.
17. Криминалистика / Под ред. И.Ф. Пантелеева, И.А. Селиванова. – М.: 1988. – 486 с.
18. Криминалистика: Учебник для вузов / под.ред. Н.П.Яблокова. – М.: Издательство БЕК, 2000. – 708с.
19. Ауезов ауданының архив материалдары. Қылмыстық іс №890001258
20. Следственные действия. Криминалистические рекомендации. Типовые образцы документов / Под ред. В.А.Образцова. – М.: Юристь, 1999. – 501 с.
21. Звирбуль А.К., Зотов Б.Л., Любичев С.Г. Криминалистика: Учебник для вузов. – М.: Изд-во Юрид.лит., 1984. – 544 с.
22. Коломацкий В.Г. Курс криминалистики. Учебник. – М.: 1991. – 560с.
23. Гусаков А.Н., Филюшенко А.А.. Следственная тактика. Учебное пособие в вопросах и ответах. Свердловск: 1991. – 280 с.
24. Әуезов ауданының архив материалдары. Қылмыстық іс №21109064
25. Дулов А.В. Судебная психология. Минск. 1975. – 238 с.
26. Дулов А.В., Нестеренко П.Д. Тактика следственных действий.
Минск, 1975. – 325 с.
27. Леви А.А., Николаев А.И. Обыск. Справочник следователя.
М., 1983. – 203с.
28. Михайлов А.И., Юрин Г.С. Обыск. М. 1971. – 112 с.
29. А.Р.Ратинов. Обыск и выемка. М. 1961. – 79 с.
30. Селиванов Н.А. Справочная книга криминалиста. – М.: Изд. НОРМА, 2000. – 727 с.
31. Аверьянова Т.В., Белкин Р.С., Корухов Ю.Г., Россинская Е.Р. Криминалистика. – М.: Изд. Норма, 2000. – 990 с.
Нормативтік –құқықтық актілер:
1.Қазақстан Республикасының Конституциясы, Алматы, 30.08.1995 (7 қазан 1998 ж. өзгертулер мен толықтырулар)
2.Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс жүргізу кодексі. 1998 жылғы 9 желтоқсандағы № 307-1 қабылданған. Алматы: «Жеті Жарғы», 2000. – 608 б.
3. ҚР Қылмыстық іс-жүргізу кодексі (2009.07.04. берілген өзгерістер мен толықтырулармен)
2. Герасимов И.Ф. Некоторые проблемы раскрытия преступлений. Свердловск: Средне-Уралськое книжное, 1975. – 184 с.
3. Ратинов А.Р. Судебная психология. – М., 1967. – 496 с.
4. Криминалистика / Техника и тактика расследования преступлений / Под ред. А.Я. Вышинского. – М.: 1936. – 141 с.
5. Криминалистика. Техника и тактика расследования преступлений / Под ред. А.Я. Вышинского. – М.: 1938. – 490 с.
6. Криминалистика: – М.: 1963. – 541 с.
7. Жәкішев Е.Ғ. Криминалистік тактика. – Алматы: Жеты Жарғы, 1997. – 92 б.
8. Баев О.Я. Тактика следственных действий: Учебное пособие. – Воронеж: НПО «МОДЭК», 1995. – 224 с.
9. Якимов И.Н. Криминалистика: Руководство по уголовной технике и тактике. – Горький: Издание НКВД РСФСР, 1925. – 490 с.
10. Васильев А.Н. Тактика отдельных следственных действий. – М.: Юрид. лит. 1981. – 112 с.
11. Криминалистика: Учебник/ Под ред. И.Ф. Герасимова, П.Я. Драпкин. – М. 1994. – 420 с.
12. Еркенов С.Е., Сұлтанов С.И. Тергеу әрекеттерінің тактикасы. – Алматы: Дәнекер, 2002. – 227 б.
13. Криминалистика / Под ред. А.Г. Филиппова и А.Ф. Волынского. – М.: 1998. – 588 с.
14. А.Ғ.Абуов. Криминалистика негіздері. – Алматы: «Жеті жарғы», 2004. – 350 с.
15. Гинзбург А. Я., Белкин А.Р. Криминалистическая тактика: Учебник. – Алматы, 1998. – 474 с.
16. Попов А.В. Выемка. Обыск // В кн.: Тактические основы следственных действий. – Алма-Ата: 1977. – Выпуск 3. – С. 41-110.
17. Криминалистика / Под ред. И.Ф. Пантелеева, И.А. Селиванова. – М.: 1988. – 486 с.
18. Криминалистика: Учебник для вузов / под.ред. Н.П.Яблокова. – М.: Издательство БЕК, 2000. – 708с.
19. Ауезов ауданының архив материалдары. Қылмыстық іс №890001258
20. Следственные действия. Криминалистические рекомендации. Типовые образцы документов / Под ред. В.А.Образцова. – М.: Юристь, 1999. – 501 с.
21. Звирбуль А.К., Зотов Б.Л., Любичев С.Г. Криминалистика: Учебник для вузов. – М.: Изд-во Юрид.лит., 1984. – 544 с.
22. Коломацкий В.Г. Курс криминалистики. Учебник. – М.: 1991. – 560с.
23. Гусаков А.Н., Филюшенко А.А.. Следственная тактика. Учебное пособие в вопросах и ответах. Свердловск: 1991. – 280 с.
24. Әуезов ауданының архив материалдары. Қылмыстық іс №21109064
25. Дулов А.В. Судебная психология. Минск. 1975. – 238 с.
26. Дулов А.В., Нестеренко П.Д. Тактика следственных действий.
Минск, 1975. – 325 с.
27. Леви А.А., Николаев А.И. Обыск. Справочник следователя.
М., 1983. – 203с.
28. Михайлов А.И., Юрин Г.С. Обыск. М. 1971. – 112 с.
29. А.Р.Ратинов. Обыск и выемка. М. 1961. – 79 с.
30. Селиванов Н.А. Справочная книга криминалиста. – М.: Изд. НОРМА, 2000. – 727 с.
31. Аверьянова Т.В., Белкин Р.С., Корухов Ю.Г., Россинская Е.Р. Криминалистика. – М.: Изд. Норма, 2000. – 990 с.
Нормативтік –құқықтық актілер:
1.Қазақстан Республикасының Конституциясы, Алматы, 30.08.1995 (7 қазан 1998 ж. өзгертулер мен толықтырулар)
2.Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс жүргізу кодексі. 1998 жылғы 9 желтоқсандағы № 307-1 қабылданған. Алматы: «Жеті Жарғы», 2000. – 608 б.
3. ҚР Қылмыстық іс-жүргізу кодексі (2009.07.04. берілген өзгерістер мен толықтырулармен)
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 61 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 61 бет
Таңдаулыға:
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
І ТАРАУ. ТІНТУ ТЕРГЕУ ӘРЕКЕТІНІҢ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ
1. Тінту тергеу әрекетінің түсінігі және оның
маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ...6
2. Тінту жүргізудің процессуалдық тәртібі, негізі,
объектілері және түрлері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .14
ІІ. ТІНТУ ТЕРГЕУ ӘРЕКЕТІНЕ ДАЙЫНДЫҚ ЖҰМЫСТАРЫ
2.1 Тінту объектілері туралы бағдарламалық ақпараттарды жинау ... ... ..23
2.2 Тінту жүргізу барысында сезікті мен айыпталушының
жеке басын
зерттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 29
3. Тінту жүргізу үшін жедел-тергеу тобын құру
... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... 32
ІІІ ТАРАУ. ТІНТУДІҢ ТАКТИКА-ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
1. Тінтудің тактикалық әдістері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... 3
7
2. Тінтудің психологиялық аспектілері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 50
3. Тінтудің барысы мен нәтижесін
бекіту ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... .55
ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...59
Қолданылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...60
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Қазақстан Республикасының Конституциясы
адам мен адамзаттың негізгі құқықтары мен бостандықтарын бекіткен олардың
мемлекетпен кез келген қол сұғушылықтан қорғалатындығына кепілдік береді.
Сол құқықтардың бірі ретінде әркімнің жеке өміріне қол сұғылмауына өзінің
жеке отбасының құпиясы болуына, абыройы мен ар намысының қорғалу құқығы,
сондай-ақ жазылған хаттарының, телефон арқылы сөйлескен сөздерінің почта,
телеграф арқылы және почта жолымен алынған хабарларының құпиялылығы
сақталуына құқығы бар делінген [1, 18 б.]. Алайда заңмен белгіленген ерекше
жағдайларда бұл құқықтар белгілі бір шекте шектелу мүмкіндігі де
қарастырылып Қазақстан Республикасының өзге де заңдарымен осы құқықтарды
шектеу мөлшерімен жағдайлары реттетіліп, нақты ашылып көрсетілген.
Зерттеу барысында қылмыстарды тергеу барысында қолданылатын тінту
тергеу әрекетінің ұғымы айқындалып, жүргізу тактикасының ерекшеліктеріне
талдау жүргізілді. Тінту тергеу әрекетінің өзге тергеу әрекеттерінен,
әсіресе алу тергеу әрекетінен айырмашылығына, тінтудің жеке түрлерінінің
тактикасына, процессуалдық ерекшеліктеріне көңіл бөлінді.
Диплом жұмысының өзектілігі. Біздің қоғамымыздағы мемлекетіміз бен
қоғамдық өмірдің құқықтық жағдайын күшейтуге, заңдылық пен құқықтық
тәртіпті сақтауға, азаматтардың бостандықтары мен құқықтарын қорғау мен
дамуға байланысты қолданылатын шаралар құқық қорғау органдарының қызметін
жақсартумен тікелей байланысты. Қылмыстылықпен күрес кезінде процессуалдық
мәжбірлеу шараларын оңтайлы, дұрыс қолдана білу маңызды мәселелердің бірі
болып табылады. Оларды сотөндірісінде дер кезінде әрі негізді қолдану кез
келген қылмысты ашуға, кінәлілерді жауапкершілікке тартуға мүмкіндік берер
еді. Мәжбүрлеу шараларынның тиімділігін арттыру қылмыстылықпен күрестің
қарқынды нәтижелі тәсіліне жатады. Мәжбірлеу сипатындағы шараларды қолдану
бір жағынан жеке тұлғаның құқықтары мен бостандықтарын шектесе, екінші
жағынан көп жағдайда мәжбірлеу шараларын қолданбай қылмыстық-процессуалдық
қызметті жүзеге асыру мүмкін емес.
Менің тақырыбымда тінтуге арналған қылмыстық іс жүргізу бойынша
анықтама, алдын ала тергеу жүргізілетін болғандықтан тінту тергеу
әрекетінің алатын орны маңызды. Бұл тергеу әрекеттерін жүргізу қылмыстық іс
бойынша қажеті дәлелдемелерді, іздеу және қылмыскерлерді, мәйіттердің
бөліктерін табуға мүмкіндік береді. Сонымен қатар қылмыстық іс
дәлелдемелерінің 30-40 пайызға жуығы осы тергеу әрекеттерін жүргізу
барысында анықталды. Сол себепті менің диплом жұмысының тақырыбы өзінің
өзектілігін байқатады.
Жұмыстың зерттелу деңгейі. Қылмыстарды тергеу барысында жүргізілетін
тергеу әрекеттері әркезде ғалымдардың назарында болып отырған. Тінту тергеу
әрекетіне байланысты белгілі бір тәжірибе мен ғылыми білім жинақталған.
Тінту тергеу әрекеті кешенді, негізді түрде қазақстан ғалымдары Е.Ғ.
Жәкішев, В.И. Попов, А.Я. Гинзбург, С.Е. Еркенов т.б. және кеңес дәуірінде
А.Н. Васильев, А.В. Дулов, А.И. Михайлов, Г.С. Юрин сияқты т.б. авторлардың
еңбектерінде зерттелген.
Диплом жұмысының мақсаты тінту тергеу әрекетінің тактикасын егжей-
тегжейлі қарастыру болып табылады. Қылмыскер қылмысқа қаншалықты
тыңғылықты, ойластырып, ізін жасыруға әрекеттер жасап дайындалса да, көп
жағдайда қалатын іздерін алдын ала білуі, болжауы мүмкін емес. Сондықтан
алдын ала дайындалған, ойластырылып жоспарланған тінту әрекеті тергеушіге
қылмыскерді әшкерелеуге және қылмысты ашуға көмектесетін құнды айғақты
заттар мен дәлелдемелерді алуға мүмкіндік береді. Тінту дәледемелерді
алудың процессуалды қайнар көзі болып келеді. Тінту кезінде қойылатын басты
талаптардың біріне айғақты заттарды қылмыстық іске дұрыс рәсімдей болып
табылады. Сезіктіні жеке қарау кезінде табылған заттар, құжаттар қылмыстық
істі қозғауға себептің біріне жатады. Сезіктіде (айыпталушыда) тінту
жүргізгенде тергеуші ізделінетін объектілермен қатар, оның жеке басы
туралы, қылмыстық ортамен байланысы анықталынады. Тінту кезінде алынған
мәліметтер қылмыстық істі саралауға және оның нәтижесіне ықпал тигізуі
мүмкін. Дипломның тақырыбын таңдай себебім болашақ заңгер ретінде тергеу
қызметінде қылмыстық-процессуалдық заң нормаларын дұрыс қолдана білу және
әр тергеу әрекеттін жүргізу барысы мен нәтижесінде мүмкіндігінше толық
ақпарат ала білу.
Диплом жұмысының міндеті – сотөндірісі аясындағы қоғамдық қатынастарды
реттейтін нормативті-құқықтық актілерді, сот анықтамасы мен қаулыларын, осы
тақырып бойынша ғылыми еңбектерді, монографияларды зерттеудің нәтижесін
жалпылай келе тәжірибе материалдарын талдау арқылы жалпы заңдылықтарды
анықтау болып келеді.
Зерттеудің ғылыми-әдістемелік базасын құқықтық және тергеу барысындағы
құбылыстарды ғылыми танудың диалектикалық әдісі және одан туындайтын жалпы
ғылыми және арнайы ғылыми әдістер құрайды. Сонымен қатар, таным теориясының
жалпы заңдары мен категориялары, әлеуметтік-құқықтық құбылыстарды тану
процестеріне диалектикалық-материалистік көзқарас болып табылады. Дипломдық
жұмыста модельдеу, формализациялау, ситуациялық талдау, идентификациялық
және диагностикалық зерттеу әдістері мен басқа да жеке ғылыми әдістер
қолданылды.
Зерттеудің объектісіне – тінту тергеу әрекетін жүргізуге байланысты
қылмыстық-процессуалдық нормаларды қолдану аясында қалыптасқан қоғамдық
қатынастар зерттеу объектісі болып табылады. Зерттеудің
пәні болып отандық және шет мемлекеттерінің тінту терегу әрекетін
зерттейтін, осы тергеу әрекетін жүргізуге қатысты сұрақтарды қамтитын
теориялық көзқарастар, авторлық жұмыстар, нормативті-актілер және сот-
тергеу тәжірибесінің материалдары құрайды.
Жұмыстың практикалық маңызы құқық қорғау органдарының алдында тұрған
өзекті міндеттерді шешуге, яғни қылмыстылықпен күреске, қылмыстарды жан-
жақты, толық, объективті тергеуге бағытталғандығымен анықталады.
Жұмыстың құрылымы бірініші тарауда тінту тергеу әрекетінің түсінігі,
маңызы, мәні, мақсаты, түрлері, тінту жүргізудің тәртібі, өзге тергеу
әрекеттерінен айырмашылығы, ақпараттық негізі, тінтуді ұйымдастырып
жүргізудің психологиялық негізі, тінту жүргізу кезінде криминалистикалық
маңызы бар ақпараттарды алудың тактикасы, тінтудің тактикасы мен
технологиясы, тінтудің нәтижесін бекіту мәселелері қарастырылған.
І ТАРАУ. ТІНТУ ТЕРГЕУ ӘРЕКЕТІНІҢ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ
4. Тінту тергеу әрекетінің түсінігі және оның маңызы
Елімізде әлеуметтік және экономикалық қатынастарға өзгерістер еніп,
ғылым мен техникалық жаңа жетістіктері іздестірілді, оларды іс жүзінде
толық пайдалануға қызу кірісіп жатқан қазіргі мезгілде құқық қорғау жүйесі
қызметкерлерімен криминалистика жетістіктерінің қылмыспен күресте кеңінен
қолдануын талап етеді. Қылмысты ашу, тергеу және алдын алу үшін
криминалистік техника, тактика және тергеу әдістемесін жеткілікті
меңгерген, кәсіби білікті заңгер мамандарды дайындау жауапты іс. Олар
материалдық бейнеленген іздерді, заттар, құралдар іздерін анықтауды,
бекітуді, алуды және сақтауды қамтамасыз етіп, тергеу мүмкіндігін анағұрлым
кеңейтеді. Қазіргі тергеуші қылмыспен күресті табысты жүргізу үшін,
қылмыстың сөзсіз куәларын тез тауып сөйлете білуі керек. Бұл іспен
айналысатын бірден бір ғылым ол криминалистика. 1998 жылдың қаңтар айынан
қолданысқа енген қылмыстық іс жүргізу кодексінің басты мақсаттарының бірі
қылмыстық істер бойынша алдын ала тергеудің тиімділігін қамтамасыз ету. Бұл
үрдісте тергеушілер, анықтаушылар, соттық сарапшылар, жедел қызметкерлер,
маман криминалистер ерекше орын алады. Қылмыстық іс бойынша жүргізілетін
барлық әрекеттер процесуалдық болады, өйткені олар қылмыстық іс жүргізу
кодексімен реттелген. Осыған орай қылмыстық іс бойынша тергеушінің
жүргізетін барлық процесуалдық әрекеттерін тергеу әрекеттері деуге
болмайды. Тергеу әрекеттері бұл қылмыстық іс бойынша дәлелдемелерді
жинауға, яғни оларды табуға, алуға және бекітуге бағытталған әрекеттер.
Тергеу әрекеттерін басқа процесуалдық әрекеттерден айырмашылығы осыда. Ал,
процесуалдық әрекеттері, жоғарыда айтылғандай тек қана тергеу әрекеттерін
кіргізіп қана қоймай, басқа да іс бойынша қабылдаған шешімдерді және
жүргізілген әрекеттерді білдіреді.
Тергеу әрекеттері тергеушінің маңызды процессуалды әрекеті болып
табылады. Криминалист ғалымдар әр түрлі анықтамалар береді: А.С. Шейфер
бойынша тергеу әрекеті дегеніміз дәлелдемелер табу мен бекіту кезінде
қылмыстық іс жүргізу заңына сәйкес жүргізілетін іс әрекет (немесе қызмет
түрі) [2, 128 б.]. И.Ф. Герасимов басқаша береді: Тергеу әрекеті – заңмен
қарастырылған тергеушінің (немесе анықтама жүргізетін тұлғаның) қылмыстық
сот өндірісі міндеттерін орындауға бағытталған немесе осыған жағдай
туғызатын көбіне алдын ала тергеу сатысында жүзеге асырылатын процессуалды
іс әрекеттері [3, 105 б.].
Тергеу әрекетінің тиімділігі деп тергеушінің (анықтамашының) күш, уақыт
және жабдықтарды барынша аз жұмсайтын, берілген тергеу әрекетінің мақсаты
болып табылатын оңтайлы нәтижеге жетуі қарастырылады [4, 141 б.].
Тергеу әрекеттері дәлелдеме көзі болып табылатын танымдық та,
нормативті, сондай-ақ куәлендіру жақтарынан да сипатталады.
Тергеу әрекетінің танымдық жағы – іс жүргізу нәтижесінде тергеушінің
шынайы нәтижелер, іс бойынша дәлелдеуді қажет ететін жағдайлар туралы
мәліметтер алуы болып табылады. Заңды жолмен алынған және заңмен
қарастырылған формада бекітілген бұл мәліметтер дәлелдемелер болады. Бұндай
көзқараста тергеу әрекеті дәлелдемелер жинау тәсілін көрсетеді.
Шындығында дәлелдеменің қалыптасу процесі едәуір күрделірек.
Дәлелдеудің бастапқы кезінде тергеушінің танымдық қызметінің пәні
дәлелдемелер емес, қоршаған орта заттарында және адамдар санасында
қалдырылған белгілі бір оқиға іздері. Тергеу әрекетін жүргізе отырып
тергеуші осы іздерді табады, олардан іске қатысты ақпаратты бөліп алады
(іске байланыссыздарына көңіл бөлмейді) және оны процесс акттерінде
бекітеді.
Бейнелеу – бұл әрқашан бейненің өзгеруі, олай болса, дәлелдеме де жауап
алу, қарау, кез келген басқа да тергеу әрекеті кезінде жасалатын белгілі
бір іздер өзгерісінің нәтижесі. Кейіннен заттай дәлелдемеге немесе құжатқа
айналатын материалды заттар да бұдан тыс қалмайды. Қарау, тінту, алу
кезінде олар қоршаған ортадан бөлінеді, ал осы жағдаймен дәлелдемелік мәні
бар заттардың байланысы істің материалдарында өздерінің алғашқы нысанында
емес, сипаттама түрінде, фотобейне түрінде қайта жаңғыртылады.
Ал енді жалпы криминалистиканың тактикалық мағынасын айтатын болсақ
немесе ашатын болсақ, тактика – деп белгіленген мақсатқа жету үшін қажет
әдістер мен тәсілдер жиынтығын түсіну керек. Тәжірибе барысында осы тергеу
әрекеті өз дәрежесінде дер кезінде жүргізбегендіктің салдарынан көптеген
қылмыстық іс өз шешімдерін таппай жатады. Оған себеп, анықтаушының немесе
тергеушінің тінту тергеу әрекеттерін сауатсыз жүргізу, өз уақытынан
кешіктіруі болып табылады. Қорытындасында қылмыстық іс бойынша көптеген
дәлелдемелер жоғалып кетеді. Бұл аталып көрсетілгендер тақырып бойынша
тінту тергеу әрекетінің өзектілігін жоғарылата түседі.
Тактикалық тәсілдердің заңдылығы туралы айтқанда, келесіні ескерген
жөн, кейбір тәсілдер қылмыстық іс жүргізу заңында көрсетілген және оларды
қолдану белгілі бұйрық түрінде көзделгендігін ескерген жөн. Мәселен,
танылатын субъектіге сонымен бірге тануға ұсынылытан азаматтар арасынан өз
еркі бойынша кез келген орында таңдап алу құқығын беру қажеттілігі
көзделген. Тінту нәтижелерінің объекттілігі мен шындығылығын қамтамасыз
етуге бағытталған бұл талап мүмкінсіз орындалып, өзінің дәлелдемелік күшін
жоймауы тиіс. Бірақ заң талабынан болатын тактикалық тәсілдер өте аз.
Олардың көбін заң шығарушы көздемеген, сондықтан олар тергеушінің еркі
бойынша қолданылады. Тактикалық тәсілдерді қолданылуы - өнегелік
нормаларына сай заңға қайшы келмейтіндей болуы керек.
Тактикалық тәсілді қолдану ешқандай жағдайда тергеу әрекетіне
қатысушылардың қадір-қасиетін ешкімнің қорланбауы керек, олардың
өмірлеріне, денсаулығына қауіп келтірмеуі және өмірлерінің сырларын
жарияламауы қажет. Қылмысты тергеу оғиға орнының, уақытының, қоршаған
ортасының нақты жағдайларда, қылмыстық сот ісін жүргізуге қатысушы
тұлғалардың тәртібі мен нақты өмірдің басқа да процестерімен өзара
байланыста жүзеге асады. Тергеудің нәтижелілігіне тергеушіге белгісіз басқа
да факторлар өз әсерін тигізеді. Ақырында бұл күрделі жүйе тергеуші әрекет
жасайтын нақты жағдайды құрайды.
Қылмыскер өзінің және қылмысқа қатысушылардың әшкереленбеуі үшін қылмыс
құралдарын, қаруларын, қылмысты айқындайтын іздерді, құжаттарды және
қылмыстық жолмен табылған заттарды мұқият жасыруға тырысады. Ал бұл
заттардың толық және дер кезінде табылуы қылмыстық іс бойынша дұрыс, яғни
әділ шешім қабылдау үшін маңызы өте зор.
Тінту тек қана жеткілікті негіздер болған жағдайда ғана прокурормен
санкцияланған тергеуші немесе анықтама жүргізуші тұлғаның шығарған қаулысы
бойынша жүргізіледі. Жеткілікті негіздер деп тергеу кезінде анықталған
немесе жедел-іздестіру шараларын жүргізгенде алынып, кейін процессуальдық
жолмен тексерілген мәліметтерді айтамыз, яғни бір адамда немесе бір жерде
қылмыс қарулары мен құралдары, құжаттар, заттар мен бағалы заттар және
басқа да іс бойынша маңызы бар объектілер болуы мүмкін деп ойлайтындай
мәліметтер жеткілікті көлемде болғанда ғана жүргізіледі.
ҚІЖК-нің 29-тарауының 230-бабында: Тінту іс үшін маңызы бар заттарды
немес құжаттарды табу және алу мақсатында жүргізіледі. Тінту жүргізуге
аталған заттардың немесе құжаттардың белгілі бір үй жайда немесе өзге
орында не нақты адамда болуы мүмкін деп болжауға жеткілікті деректердің
болуы негіз болып табылады деп көрсетілген [5, 490 б.].
Кеңес одағының алғашқы криминалистика оқулығында тінту тергеу
әрекетінің түсінігі бөлек ашылып көрсетілмеді. Тінтуді өзге тергеу
әрекеттерінен, әсіресе қарау тергеу әрекетінен ажырату қиынға соқтырды.
Оқулықта: Тергелетін іс үшін маңызы бар заттар мен құжаттар белгілі бір
тұлғада немесе ғимаратта болуы мүмкіндігі туралы жорамалға негізді себептер
болған жағдайда ғана тергеуші тінтуге кірісе алады - деп көрсетілген
[6,541 б.]. 1938 жылы шыққан оқулық та осындай анықтамамен шектелді [7,92
б.]. Кейінірек келе 60 жылдары тінту тергеу әрекетіне толықтай анықтама
беріліп оның өзге тергеу әрекеттерінен айырмашылығы, ерекше белгілері
сипатталып, бұл қателіктер жөнделді [8, 224 б.].
Тінту тергеу әрекеті өте күрделі, қиын, тыңғылықты дайындықты қажет
ететін, көбінесе қайшылықты жағдайларда жүргізілетін тергеу әрекеті. Тінту
іздестіріліп жатқан адамдарды немесе мәйіттерді табу үшін де жүргізілуі
мүмкін – деп көрсетілген Е.Жәкішевтің Криминалистикалық тактика - деген
оқулығында. Профессор Е.Ғ. Жәкішев өзінің Криминалистік тактика атты оқу
құралында Кейбір авторлар тінту әрекетін жедел іздестіру әрекеті ретінде
қарастырады. Тінтуді жедел іздестіру шаралары деп санауға болмайды. Жедел
іздестіру шаралары тінту үстінде де, ал кей жағдайда тінту басталғанға
дейін де жүргізіледі – деп көрсете отырып тінту түсінігіне мынандай
анықтама берген Тінту дегеніміз үй-жайды, қора-ауланы еріксіз түрде қарау
арқылы іске қатысы бар айғақ заттарды, тығылып қалған қылмыскерді тауып
алу үшін жүргізілетін, заңда көрсетілген күрделі тергеу әрекеті [7, 39
б.].
Қандай қылмыс жасаса да қылмыскер осы қылмыстың ашылуына оның ізің
жасыруға әр турлі әрекеттер жасап, қылмыстың ізің суытып, айғақ заттарды
тығып, жоқ етуге тырысады. Сондықтан тергеу қызметкерлерінің міндеті –
қалай болғанда да қылмысты ашуға керекті дәлелдемелерді, айғақ заттарды тез
арада тауып алу. Осындай айғақ заттарды тез арада тауып алып, қылмысты
ашуға көмектесетін тергеу әрекеттерінің бірі – тінту. Қылмыстық іс жүргізу
заңында тергеудің бұл әрекетіне түсінік берілмеген. Жанында егер істің мән
жайына байланысты айғақ заттарды қылмыскер не басқа адамдар өз еркімен
бермесе, олар тінту жүргізу арқылы алынады деп қана көрсетілген. Тінтуді
уақыт өткізбей дер кезінде жүргізу керек. Сонда ғана іске керекті
деректерді тауып алуға болады. Тінту дегеніміз үй-жайды, қора-ауланы
еріксіз түрде қарау арқылы іске қатынасы бар айғақ заттарды, тығылып қалған
қылмыскерді тауып алу үшін жүргізілетін, занда көрсетілген күрделі тергеу
әрекеті. Кейбір авторлар қандай обьектілерді іздеп табу керек екенін
тізбектеп айтып көрсетеді. Мысалы: қылмыс жасауда қолданылған қару, жалған
құжаттар, қылмыскердің киген киімі, тағы басқа, бұлардың бәрін іске керекті
айғақ заттар деп тұжырымдап көрсетсе де болады. Оқиға болған жерді қарау
мен тінтудің ұқсастығы – осы екі тергеу әрекеті кезінде де белгілі бір
обьект не пәтер қаралып, айғақ заттар ізделеді.
Тінту – тергеу әрекеті болып табылады және ғимараттарды, басқа да
нысандарды еріксіз түрде тексеру екендігімен, оны іске асыру барысында
қылмыс құралы болып табылатын немесе қылмыстық нысан ретіндегілерді алу
екендігін көрсетеді. Сонымен қатар, тінтудің мақсаты, заттық дәлелдерді,
мәйіттерді, тергеу мен соттан жасырынып жүрген тұлғаларды тауып және алу
болып табылады.
Тінтудің көптеген басқа тергеу әрекеттерінен өзіне тән айырмашылығы,
оның еріксіз жүргізу сипаты. Қажет болған жағдайда – ғимараттарға еріксіз
кіру; іске мәні бар дәлелдік заттарды еріксіз тексеру және алу. Бұл
әрекеттердің барлығы азаматтардың конституциялық құқығына нұқсан келтіреді,
себебі тінтілушінің жеке мүддесіне қол сұғумен байланысты болып отыр. Тағы
бір ерекшелігіне: тінту тергеу әрекетін жүргізуде тінтілетін тұлға
тергеушінің осы тергеу әрекетін жүргізуін қаламайды, тіпті қарсылық
көрсетеді. Ал қарау кезінде жәбірленуші арыз беріп, оқиға болған жерге
шақырып өз көмегін көрсетеді [10, 112 б.].
Қазақстан Республикасының Конституциясы азаматтардың жеке өміріне және
тұрғын үйіне қол сұқпауды, хат жазысу, телефонмен сөйлесу мен телеграфтық
хабарлардың қүпиялылығының сақталуын қамтамасыз етеді. Тұлғаның тұрғын
үйіне оның еркінсіз ешкімнің кіруіне хақысы жоқ.
Тінту барысында қылмыстың материалдық іздерін анықтауға болады. И.М.
Якимовтың көрсетуі бойынша, интеллектуалды сипаттағы қылмыстарды ашу
барысында тінту мен тәркілеу маңызды рол атқарады, себебі тек солардың
көмегімен ғана түрлі адамдар мен түрлі орындарда жатқан іске қатысты
айғақтар тергеушінің қолында жинақтала алады [11,420б.]. Өзінің
криминалистік мәніне қарай, олар кідірусіз тергеу әрекеттері болып
табылады.
Тінту барысында болашақ тінтудің негізі мен қосымша мақсаттарын ұғыну,
оның өткізілуінің материалдық және процессуалдық негіздерін бағалау,
жоспарланған тінту жүргізілетін объект пен тұлғалар жөнінде барынша мүмкін
мәліметтерді жинап алу қажет.
Тәжірибе көрсетіп отырғандай, болжаулар оқиға орнын қарау
нәтижелерінің; заттарды, киімдерді, құжаттарды қараудың; мәйітті қараудың;
жәбірленушіні, сезіктіні, айыпталушыны куәландырудың; сарапшылар
қорытындысының; жәбірленуші, куәгерлер, сезікті, айыпталушы көрсетулерінің;
ресми тұлғалардың мәлімдемелерінің; жедел-іздестіру шараларының негізінде
қалыптастырылады [10, 67 б.].
Сөйтіп, тінтуді жүргізу үшін, заттай айғақтардың нақты орында
жатқандығы жөнінде тінтудің қажеттілігін дәлелдей алатын негіздер болуы
тиіс.
Тінту ерекшеліктері тінту барысындағы болжаулардың біртипті болуында
қамтылады, айырмашылық тек тінту барысында қандай нақты заттай айғақтардың
табылуы мүмкіндігінде ғана болады;
мәйіт немесе мәйіт бөлшектері;
іздеудегі қылмыскер;
қылмыс құралы;
жәбірленушінің киімі, аяқ-киімі, құжаттары;
қылмыскердің киімі, аяқ-киімі;
ұрланған заттар мен киімдер;
қылмыс құрал-жабдықтары;
құжат түрлері (айыпкер қолжазбасының еркін үлгілері, талан-таражға салу
туралы жазбалар, қылмысқа бірге қатысушыға жазған жазулары және т.б.);
қылмыс іздері бар заттар;
азаматтық айналымнан алынған заттар (есірткі, психотропты, радиоактивті
заттар, улы химикаттар, атыс қарулары, қару-жарақтар, суық қарулар,
жарылғыш заттар мен қондырғылар және т.б.);
құндылықтар, валюта, асыл металдар, минералдар және т.б.
Тінту барысында ізделетін нысаналардың аясы алуан түрлі және өте кең.
Бұл нысаналардың сипаты қылмыс түрімен, оның жасалу тәсілімен,
мақсаттарымен, қылмыс уәжімен, қылмыскердің жеке тұлғалық ерекшеліктерімен
және басқа да факторлармен анықталады.
Тергеуші болжауын заттай айғақтарды анықтау арқылы жүзеге асырудың
келесі салдары бар:
- сәйкестендіру сараптамасын белгілеу арқылы болжамдық болжаудың
оқиғаға қатыстылығын тексеру үшін;
- тінтілетін тұлғаның іске қатыстылығын көрсетеді (мысалы,
жәбірленушінің жеке заттарының немесе ұрланған заттардың және т.б.
табылуы).
Криминалистика белгілі бір тактикалық нұсқауларды қалыптастырған,
оларды ұстану тінту барысында болжауының дұрыстылығына көз жеткізуге
көмектеседі. Іс материалдарын зерттеу: тап сол материалдар тінту барысында
болжау жасауға нақты негіз бере алады. Оқиға орнын қарау хаттамасы,
жәбірленуші, куәгер, сезіктілерден жауап алу хаттамалары немесе сарапшы
қорытындылары, рапорттар, баяндамалар, жедел өкілеттілердің
түсініктемелері, сезіктіні тұтқынға алу хаттамасы және басқа да
процессуалдық құжаттар заттай айғақтар, қылмыс қаруы, қылмыстық
қолсұғушылық нысаналары, қылмыскер қолданған құралдар, із қалдырылуының
механизмі мен сол іздердің иелері, олардың дайындалу, сақталуының мүмкін
орындары және т.б. жөнінде ақпарат алуға мүмкіндік береді.
Заттық дәлелдердің мәні қылмыскерлерге өте жақсы әйгілі. Сол себептен,
олар өздерін әшкерелейтін заттарды жасауы үшін, әртүрлі қулықтарды
қолданады, сондықтан оларды табу оңайға тимейді. Осыған қарай тінту, қиын
және күрделі іс болып табылады. Тек бірқатар сирек жағдайларда, тінту
нәтижелерінің оңды аяқталуы, қиындықсыз жүзеге асырылады. Қылмыскерлердің
қулық-сұмдықтарына, тергеу қызметкерлері заттық дәлелдерді табу шеберлігі
қарсы қойылуы керек.
Табысты жүргізілген тінтудің нәтижесі көп жағдайда тергеу ісінің
аяқтауында шешуші орын алады. Кейбір жағдайларда жасалған немесе дайындалып
жатқан қылмысқа дәлелдер алуға тек тінту ісін жүргізу қажет болуы мүмкін.
Сол себептен, егер тінтуге негіз болған жағдайда оны жүргізу
тергеушінің тек құқығы ғана емес, бұл оның міндеті. Тінту кезінде заттық
немесе басқа да дәлелдер іздестіріледі және алынады, сол себептен оны басқа
тергеу әрекеттерінің өзгешелігі оның еріксіз жүргізу сипаты және оны іске
мәні бар заттарды, мәйіттерді, іздестірілудегілерді тауып және алу үшін,
тергеуші және өкілеттігі бар лауазымды тұлғалар жүргізеді.
Сонымен, тінтудің тікелей мақсаты болып табылатындар:
1. Заттық дәлелдерді табу;
2. Заттардың сыртқы көріністерінің белгілерін жекелеп бөліп алып бейнелеу
және жүргізу барысында олардың ұқсастығын анықтау;
3. Іске мәні бар немесе айналымға тыйым салынған заттарды алу, сонымен
қатар, іздестірілудегі тұлғаларды ұстаудың заңдылығын қамтамасыз ету;
4. Іздестірілудегі заттардьң немесе іздестірілудегі тұлғалардың, жиналған
заттардың жасырылған жерлерін, іздестірілудегі заттарды әдейі жасырып
және көмескілеген, өзгертілген құпия орындарын, тауып бекіту [12, 227
б.].
Тінту кезінде іздестірілетін заттардың шеңбері өте кең болуы мүмкін.
Оларды екі топқа бөлуге болады.
- шығу тегіне қарамай азаматтық айналымнан алынып тасталған заттар
мен бағалы заттардың, тінтілетіннің қарамағында немесе арнайы
берілген рұқсаты жоқ болуына қарамай қолында болуы;
- қылмысқа байланысты келтірілген мүліктік зиянның орнын толтыру
мақсатында, тінту барысында немесе содан кейін, түтқынға алынуы
мүмкін бағалы заттар, сонымсн қатар бағалы заттардың жатқан орнын
көрсететін заттар мен құжаттар.
Тінту, өзінің сипаты мен мақсатына қарай алу мсн қарауға ұқсас келеді.
Алу - бұл іске мәні бар белгілі бір заттар мең құжаттардың, кімнің қолында
екендігін анық болған жағдайда алынуы. Егер талап етілген заттар мен
құжаттар өз еркімен берілмесе, алу оның еркінсіз жүргізіледі. Сонымен, алу
кезінде, алуға тиісті заттар мен құжаттарды іздестірудің қажеттігі
туындамайды.
Тінтумен оқиға болған жерді қараудың ұқсастықтарын мынадан көруге
болады, екі жағдайда да объектілерге тексеру жүргізіледі де, қажетті заттар
мен іздер табылып, алынады.
Сонысына қарамай тінту мен қараудың мақсаттары әртүрлі. Оларды
жүргізудің негізі бірдей емес. Қарау кезінде тергеушінің объектіні тікелей
өзінің қабылдауы, қылмыстың материалдық іздерін табу, бағалау және алу үшін
және оның жасалу жайын анықтау үшін, объектінің белгілерін зерттеу және
бекіту. Бірақ оқиға болған жерді қарау мен тінтудің арасында көп
айырмашылық бар. Ол біріншіден, осы тергеу әрекеттерінің міндеттерінен,
екіншіден олардың жүргізілу әдісінен көрінеді. Оқиға болған жерді қарау
оқиғаның қалай болғаның, қылмыстың жасалу тетігін зерттеуге, оның кімнің
жасағаның анықтауға бағытталады. Тінтудің мақсаты әдейі тығып қойған немесе
тығулы тұрған айғақ заттарды арнайы тактикалық әдістерді қолдану арқылы
тауып алу. Тінтудің қараудан айырмашылығы, әдеттегідей, түлғалардың әртүрлі
қулық-сұмдықтарын, іздестірудегілерді шебер жасыру тәсілдерін анықтауды,
құпия орындарды табуда, нысандардың көмескіленген бүркемелерін ашуда,
оларды табуға әдейі жасалған кедергілерді жою мақсатындағы, әрекет болып
табылады [13, 588 б]. Кейбір авторлар тінту әрекетін жедел-іздестіру
әрекеті ретінде қарастырады. Тінтуді жедел-іздестіру әрекеті деп санауға
болмайды. Жедел-іздестіру әрекеті, әрине тінту үстінде, тіпті тінту
басталғанға дейін де жүргізіледі.Оның мақсаты – тергеушіге тінтуді сапалы
жүргізуге керекті деректер тауып беру, атап айтқанда қандай зат қай жерде
болуы жөнінде, тінтілетін адамда қару бар ма, жоқ па, тінтуді жүргізуге
керекті мәліметтер жинап, тауып беру. Сондықтан жедел- іздестіру жұмыстарын
тінтумен тұтас күйде қарауға болмайды. Тінтудің басқа тергеу әрекеттерінен
айырмашылығы еріксіз түрде жүргізілуінде.
Тінтудің мәні, қылмыс ісін тергеуге қатысты, түлғалардың жасырған
нысандарын іздестіру мен алуда. Сонымен, тінтуге тән нәрсе, тергеушіге
белгілі немесе мүмкін деген нысанды қажымай-талмай іздестіру, мұндай
іздестіру қазумен құрылыстарды бұзып бөлшектеумен және орындарды табу үшін,
жүргізілетін күрделі жұмыстармен байланысты. Тінтудің тиімділігі, оның
кенеттен жүргізілуінде екендігін, айта кеткен жөн деп есептеймін.
"Тергеушінің тінту жүмысын орындауы қылмыс жасаған түлғаның жасырынып кету,
қылмыс іздерін жасыру немесе мүдделі тұлғалардың заттық дәлелдерді жойып
жіберу мүмкіндігінен айыруында" [14,350 б.]
Ал енді, А.Г. Филипповтың редакциясынан, криминалистика оқулығында
көрсетілген сызбаны қарастырайық;
№ 1 Тізбе.
Тінту мақсаты
Дәлелдемелік маңызы Іздестіріліп Конфескелеуге жататын
бар заттарды табу жүрген заттарды анықтау.
дәлелдемелерді
табу
1994 жылы шыққан К.Ф.Герасимов пен Л.Я.Драпкиннің редакциясындағы
Криминалистика,- оқулығында тінтуге келесідей түсінік берілген:- бұл
тергеу әрекеті мәжбүрлі түрде үй ішінде және басқа обьектілерде
жүргізіледі. Тінту кезіңде, тергеуші құлып ілініп тұрған обьектілерді ашуға
құқылы, егерде иесі оған қарсы болсада. Тінтудің негізгі мақсаты,- қылмыс
құралын іздеу алу болып табылады, заттай дәлелдемелерді табу, мәйіттерді,
тұлғаларды, табу болып табылады. Тінтудің қосымша мақсаты болып: барлық
заңсыз обороттағы заттарды алу, қолдануға тиым салынған заттарды алу [2,
184 б.].
Ал енді, А.Е. Абуовтың Тергеу әрекеттерінің тактикасы оқулығында
көрсетілген тінту жүргізудің кейбір ерекшеліктерін қарастырып кетейік:
Тінтудің басты міндеттері төмендегідей болып келеді:
1.Дәлелдемелерді табу және тәркілеу, мұндай дәлелдемелердің қатарына
мыналар жатуы мүмкін:
o Қылмыс заты (атыс қаруы, ұлы зат, есірткі, ұрлыққа
қолданатын құралдар тағы сол сияқты).
o Қылмыс іздері бар заттар (жалған жасалғаны көрінуі мүмкін
ненмесе өзгерту іздері бар құжаттар, жәбірленушінің қаны,
шашы,немесе басқа да іздері қалған киімдер мен заттар).
o Қылмыс бағытталған обьектілер (ұрланған, бағалы заттар және
тағы басқа).
o Қылмыстық жолмен табылған (ақшалар, бағалы заттармен
бұйымдар, құжаттар тағы сол сияқты).
o Қылмысты ашуға, дәлелдеуге, айыптыларды анықтап, айыпты
женілдету немесе керісінше ауырлатуға көмектесетің түрлі
құжаттар мен заттарды табу.
2.Затты тәркілеу жолымен алу арқылы қылмыспен келтірілген материалды
шығынның орынын айыптыдан заңды түрде тартып алу арқылы толтыру.
3. Құқық қорғау органдарынан қашып жүрген қылмыскерді анықтау жоғалып
кеткен адамның мәйітің немесе оның дене бөлшектерін табу.
4. Азаматтар арасында қолданылуы заңмен тыйым салынған заттарды табу
және тәркілеу (атыс қаруы, суық қару, адамға қатты әсер ететін улы,
психотроптық және есірткі заттар, қымбат металл өнімдері, радиоактивтік
заттар, жарылғыш заттар және тағы басқа ) [14, 350 б.].
Тінту барысында көрсетілген жағдайлардың біреуі немесе бірнешеуі
болуы мүмкін. Тінтудің басында, азаматтық айналымнан алынып тасталған
заттар табылған жағдайда (ҚР Азаматтық кодексінің 134-бабына сәйкес),
заттың иесінен қолдануға немесе сақтауға болады деген рұқсат қағазын талап
ету қажет, олар болмаған жағдайда зат тәркіленуге тиісті. Тінтудің өзге іс
жүргізу әрекеттері: тергеу қарауынан және алудан өзгешелігі бар. Себебі,
тінтудің мақсаты тергеу қарауының мақсатына қарағанда әлдеқайда кең,
өйткені қаралып жатқан обьект толығымен зерттеледі.
2. Тінту жүргізудің процессуалдық тәртібі, негізі, объектілері және
түрлері
Қылмыстарды тергеу кезінде тінту қажеттілігі өте жиі пайда болады.
Тінтудің оң нәтижелері тергеу барысына өте қолайлы түрде әсер етуі мүмкін.
Қылмыстық әрекеттердің көптеген категориялары бойынша қылмысты ашу тінту
жүргізусіз мүмкін емес. Мысал келтіретін болсақ ұрлықты тергеу кезіңде,
тінту көмегімен ұрланған заттарды немесе қылмыстық жолмен алынған өзге де
құндылықтарды анықтауға болады. Адам өлтіру жөніндегі істерді тергеу
кезіңде іске қатысты заттарды немесе киімді, жәбірленушінің заттарын немесе
құндылықтарын, атыс не суық қаруды, ұландыратын заттарды және тағы басқаны
да табуға болады. Істерді тергеу кезіңде тінту қалай болатыны барлық қылмыс
категорияларын атап көрсету мүмкін емес. Бірақ әр нақты іс бойынша тергеуді
жүргізетін орган, жоспарлау мәселесін шешуі тиіс. Тінтудің сәттілігі
криминалистиканы білу мен, тергеушінің тәжірибесінің деңгейімен операцияның
барынша жоспарланғандығымен және дайындалғандығымен, тергеушінің
бақылаушылдығымен тағы басқа тәжірибелік білімімен қамтамассыз етіледі.
Көптеген жағдайларда тінту көп уақыт пен күшті талап етеді. Тінту
процесінде тергеуші білмеген қылмыс туралы куәландыратын әр түрлі
обьектілерді табуы мүмкін. Мысалы, ұрлық үшін айыпталған тұлғаны тінту
кезінде оның үстінен есіртке заттарды табуға болады. Сәтті түрде
жүргізілген тінту тергеудің үлесіне нәтиже беруі мүмкін. Тінту жолымен
алынған заттай дәлелдемелер көп жағдайда қылмыскерді әшкерелеуге мүмкіндік
береді. Бірқатар жағдайларда тінту жасалып немесе дайындалып жатқан
қылмыстар жөңінде дәлелдемелерді алудың жалғыз құралы да болуы мүмкін.
Осыған бір мысал келтіріп көрейік; азамат, Қабатов полиция органдарына
өзінің әйелінің жоғалып кеткендігі жөңінде хабарлады. Тергеу кезінде арыз
берушінің өзінің әйелін өлтіргендігі жөнінде сезіктінің пайда болуына негіз
беретін мәліметтер жиналады. Қабатовтың үйінде тінту жүргізіледі. Ас үйдің
еденінің астында 1,5 метр терендікте қылқындырып өлтірген белгілері бар
жоғалған әйелдің мәйіті табылады. Қабатов осы жерде өзінің әйелін
өлтіргендігін мойындайды. Осы келтірілген мысал тергеу әрекеті ретіндегі
тінтудің маңызын көрсетеді. Криминалистика осы тінту мәселесіне көп көңіл
аудара отырып, осы салада тергеу тәжірибесін жинақтап тінтудің сәтті
нәтижесін қамтамассыз ететін тактикалық және техникалық әдістерді құрады.
Осылай, С.Е. Еркенов пен С.И. Сұлтановтың пікіріне жүгінетін болсақ; тінту
тек жеткілікті негіздер болған жағдайда ғана прокурормен санкцияланған
тергеуші немесе анықтаушының шығарған қаулысы бойынша жүргізіледі [12, 227
б.]. Жеткілікті негіздер деп тергеу кезінде анықталған немесе жедел-
іздестіру шараларын жүргізгенде алынып, кейін процессуалдық жолмен
тексерілген мәліметтерді айтамыз, яғни бір адамда немесе бір жерде қылмыс
қарулары мен құралдары, құжаттар, заттармен бағалы заттар және басқа да іс
бойынша маңызы бар обьектілер болуы мүмкін деп ойлайтындай мәліметтер
жеткілікті көлемде болғанда ғана жүргізіледі. Азаматтардың үй-жайына
тиіспеушілік ҚР Конституциясымен және басқа заңдарымен қорғалады. ҚР ҚІЖК-
де азаматтардың үй-жайының тиіспеушілігін қарастырған. Тұрғын үйге де қол
сұғылмайды. Тұрғын үйге, онда тұратындардың еркінен тыс кіру, оның қарауы
мен тінтуін жүргізу тек заңмен анықталған жағдайларда және тәртіптерде ғана
жіберіледі. Тінтуді тергеуші дәлелді қаулы бойынша жүргізеді. Тінту жүргізу
туралы, сондай-ақ мемлекеттік немесе заңмен қорғалатын өзге құпияны
қамтитын құжаттарды алу туралы қаулыға прокурор немесе оның орынбасары
санкция беруге тиіс. Тұрғын үйде онда тұрып жатқан адамдардың еркінен тыс
алу ҚР Қылмыстық іс жүргізу кодексінің 222-бабының он екінші және он үшінші
бөліктерінің ережелері бойынша жүргізіледі. Айрықша жағдайларда,
іздестіріліп жатқан және алып қоюға жататын обьект оны табуды ұзаққа
созудан жоғалуы, бүлінуі немесе қылмыстық мақсатта пайдаланылуы мүмкін
болғанда не іздестіріліп жатқан адам жасырынуы мүмкін болғанда тінту
прокурордың санкциясынсыз, бірақ жүргізілген тінту туралы кейін жиырма төрт
сағат ішінде оған хабарлау арқылы жүзеге асырылуы мүмкін. Аталған
хабарламаны алғаннан кейін прокурор жүргізілген тінтудің заңдылығын
тексереді және оның заңды немесе заңсыз екені туралы қаулы щығарады.
Жүргізілген тінтудің заңсыз екені туралы шешім қабылдаған жағдайда бұл
әрекет іс бойынша дәлел ретінде жіберілмейді. Дипломатиялық өкілдіктер
орналасқан үй-жайларда, сондай-ақ дипломатиялық өкілдіктердің мүшелері мен
олардың отбасылары тұрып жатқан үй-жайларда тінту ҚР Қылмыстық іс жүргізу
кодексінің 222-бабының он алтыншы бөлігінде белгіленген талаптарды сақтай
отырып жүргізіледі. Тінту жүргізу басталар алдында тергеуші оларды жүргізу
туралы қаулыны көрсетуге міндетті. Тінтуге кіріскенде тергеуші іс үшін
маңызы болуы мүмкін, алынуға жататын заттар мен құжаттарды ерікті түрде
беруді ұсынады. Егер олар ерікті түрде берілсе және алынуға жататын заттар
мен құжаттардың жасырылғанына күмәндануға негіздер болмаса, тергеуші одан
әрі іздеу жүргізбеуге құқылы. Егер жабық үй-жайлар мен қоймалардың иесі
оларды ерікті түрде алудан бас тартса, тінту жүргізген кезде олар алынуы
мүмкін. Бұл ретте есік құлыптарын және басқа заттарды қажетсіз бүлдіруге
жол берілмеуге тиіс. Алу кезінде тергеуші алынуға жататын заттар мен
құжаттарын беруді ұсынады, ал бұдан бас тартылған жағдайда алу мәжбүрлі
түрде жүргізіледі. Тергеуші сол үй-жайда тұрып жатқан адамның немесе басқа
адамдардың жеке өмірінің тінту мен алу кезіңде анықталған мән-жайларының
жария етілмеуіне шаралар қолдануға міндетті. Тергеуші тінту немесе алу
жүргізіліп жатқан үй-жайда немесе орында тұрған адамдарға және осы үй-
жайға немесе орынға келген адамдарға тінту немесе алу аяқталғанға дейін ол
жерден шешуге, сондай-ақ бір-бірімен немесе өзге адамдармен сөйлесуге тыйым
салуға құқылы. Тінту мен алу жүргізілген кезде тергеуші іске қатысы болуы
мүмкін заттар мен құжаттарды алумен шектеуге тиіс. Айналымға салуға тыйым
салынған заттар мен құжаттар олардың іске қатыстылығына қарамастан алынуға
тиіс. Алынатын заттар мен құжаттар күәгерлерге және қатысып отырған басқа
да адамдарға көрсетіледі, буып түйіледі және тінту немесе алу жүргізілген
жерде мөрмен бекітіледі және куәгерлер мен бұған қатысып отырған басқа
адамдардың қол қоюымен куәландырылады. Тінту жүргізген кезде қажет болған
жағдайда фотосуретке, киноға түсіру және бейнежазба жүргізіледі ҚР
Қылмыстық іс жүргізу кодексінің 232-бабына сәйкес. Осылайша, тінту жеке
адамды тінту және алу тергеу әрекеттерінің заңдық ережелерін талдадық,
тінтуге тікелей қатысы бар тұрғын үйдің тиіспеушілігі ҚР Конституциясымен
және ҚР-ң басқа да заңдарымен қорғалатындығың және барлық тінтулермен
алулар үшін ортақ қылмыстық іс жүргізу заңының талаптарын қарастырдық.
Жоғарыда айтылғандарды әрі қарай терең зерттеу мақсатында ҚР
Конституциясының 25-бабын, ҚР Қылмыстық іс жүргізу кодексінің -17 бабын,
222-бабының 12-16 бөліктерін, 230-234 баптарын қарауға болады. ҚР Қылмыстық
іс жүргізу кодексіне сәйкес 17-бап, тұрғын үйге қол сұқпаушылық, тұрғын
үйге қол сұғылмайды, тұрғын үйге онда тұратын адамдардың еркіне қарсы
кіруге, оны қарауға және тінту жүргізуге заңда белгіленген жағдайлар мен
тәртіп бойынша ғана жол беріледі делінген, ҚР-ң Атазаңы – Конституцияға
сәйкес 12-бабында, адам құқықтары мен бостандықтары танылады және оларға
кепілдік беріледі. Адам құқықтары мен бостандықтары абсолютті деп танылады,
олардан ешкім айыра алмайды, заңдар мен өзге де нормативтік құқықтық
актілердің мазмұны мен қолданылуы осыған қарай анықталады. Әр республиканың
азаматы өзінің азаматтығына орай құқықтарға ие болып міндеттер атқарады.
Конституцияда, заңдарда және халықаралық шарттарда өзгеше көзделмесе,
шетелдіктер мен азаматтығы жоқ адамдар Қазақстан Республикасында азаматтар
үшін белгіленген құқықтар мен бостандықтарды пайдаланады, сондай-ақ
міндеттерді атқарады. Адамның және азаматтың өз құқықтарымен бостандықтарын
жүзеге асыруы басқа адамдардың құқықтары мен бостандықтарын бұзуға,
конституциялық құрылыс пен қоғамдық имандылыққа нұқсан келтірмеуге тиіс.
Ал, Қылмыстық іс жүргізу кодексінің 222-бабының, 12-бөлігінде тұрғын үйді
тексеру тек онда тұратын кәмелетке толған адамдардың келісімімен немесе
прокурордың санкциясымен ғана жүргізіледі. Егер онда тұратын адамдар
кәмелетке толмағандар болса немесе психикалық немесе өзге ауыр науқастан
зардап шегетіні белгілі болса немесе тексеруге қарсы болса, тергеуші
покурордың санкциясы алынуға тиіс мәжбүрлеп тексеру туралы қаулы шығарады.
Прокурор санкция беруден бас тартқан жағдайда тексеру жүргізілмейді. 222-
баптың 16-бөлігінде, Дипломатиялық өкілдіктер орналасқан үй-жайлардағы,
сондай-ақ дипломатиялық өкілдіктердің мүшелері мен олардың отбасылары
тұратын үй- жайларды тексеру тек дипломатиялық өкілдік басшысының немесе
оның орындағы адамның өтініші бойынша немесе олардың келісімімен және
олардың көзінше жүргізіледі. Дипломатиялық өкілдік келісіміне ҚР-ң Сыртқы
істер министрлігі арқылы сұрау салынады. Тексеру жүргізілген кезде
прокурордың және ҚР-сы Сыртқы істер министрлігі өкілінің қатысуы міндетті.
ҚР Қылмыстық іс жүргізу кодексінің 135-бабына және 233-баптарына сай тінту
аса күрделі жағдайларда прокурордың рұқсатынсыз да өткізіле береді, бірақ
тәулік немесе жиырма төрт сағат ішінде жазбаша түрде прокурорға хабарлауға
тиіс. Санкцияны күтүге болмайтын аса күрделі жағдайларға мыналарды
жатқызуға болады:
1. Қылмыстың жасалып не дайындалып жатқаны белгілі болса;
2.Қылмыстың ізі суымай тұрып анду нәтижесінде қылмыскердің тығылған
жері немесе заттай айғақтардың жатқан жері анықталса;
3.Жәбірленуші немесе куә қылмыскерді тікелей, не қылмыскердің тығылған
жерін, немесе заттай айғақтың болуы мүмкін жерін көрсетсе;
4.Тінтуді кейінге қалдырған жағдайда обьектілердің бүлінуі, жойылуы,
басқа жерге тығылуы мүмкін болған жағдайда. Күдіктіні ұстау кезіңде ҚР
Қылмыстық іс жүргізу кодексінің 135-бабына сәйкес жеке басты тінту
жүргізіледі. Тінту барысында шешілетін жағдайлар мақсатқа тәуелді.
Сонымен тінтудің негізгі іс жүргізу тәртіптері мынандай: (ҚР ҚІЖК 230-
234 б.б.)
1. Іздестірілетін объект қандай-бір бөлмеде немесе басқа бір жерде,
немесе белгілі бір тұлғаның қолында деген, жеткілікті негіз болған
кезде, тінту жүргізіледі.
2. Тінту тергеушінің негізделген қаулысына, прокурордың,
немесе оның орынбасарының рұқсатымен жүргізіледі, бірақ та жүргізілгсн
тінту туралы, бір тәулік ішінде, міндетті түрде прокурорға
хабарланады.
3. Тінту кезінде куәгерлер, тінтілуші немесе оның от басынының кәмелетке
толған мүшелері қатысулары керек; ал егер мүмкін болмаған жағдайда -
жергілікті атқару органының өкілі, егер тінтілуші немесе оның от
басының мүшелері қатыса алмайтын жағдайда – тінту жүргізіліп жатқан
ғимаратта, әкімшілік әкімнің қатысуымен.
4. Тінтуге қатысуға тілмаш пен маман шақырылуы мүмкін, олар өздерінің
арнайы білімі мен бейімділігін қолдану арқылы тергеушіге дәлелдерді
табуға, бекітуге және алуға көмектесе алады.
5. Тінту, әдеттегідей, күндіз жүргізілуі керек, тек кейін қалдыруға
болмайтын жағдайда ғана, тінтуді түнде де жүргізуге болады.
6. Тінту жүргізу алдында тергеуші, тұлғаға өзінің қаулысын көрсетуі
керек, содан кейін іздестірілетін нысанды беруді талап етеді; егер бұл
талап орындалса және тергеуші, іздестірілетін заттар мен құжаттардың
жасырылғанына қауіптенбесе одан арғы іздестіруді жүргізбеуге оның
қақысы бар және берілген затты алып, оны тінту хаттамасына бекітумен
шектеледі.
7. Жабық ғимарат пен қойманы өз еркімен ашудан бас тартқан жағдайда,
тергеушіге оларды ашуға құқық беріледі, бұл жағдайда құлыптардың,
есіктердің басқа да заттардың қажетсіз бұзылмауын қадағалайды.
8. Тінту кезінде анықталған жағдайлары жария етілмеуі тиіс.
9. Тінту орындағы тұлғаларға немесе бұл жерге тінту басталған кезде
келгендерге, тінту орнын тастап кетуге тыйым салынуы керек, сонымен
қатар, бір-бірімен немесе басқа тұлғалармен қатынас жасауына тыйым
салынады (әрине қызмет бабымен келгендерді ұстауға болмайды).
10. Іске қатысы бар заттар мен құжаттарды алумен ғана шектелу керек;
айналуы мен қолданылуы шектелген заттар мен құжаттар, іске қатысы бар
немесе жоқтығына қарамастан алынылуы тиіс.
11. Барлық алынған заттар мен құжаттарды куәгерлер мен басқа да
қатысушыларға көрсетіледі және оларды хаттамада мазмұнды жазғаннан
кейін, тінту орнында хатталып, мөрленеді;
12. Хаттаманың көшірмесі, тінтілушіге беріледі, егер ол болмаса – оның от
басының кәмелетке толған мүшесіне, ал олар болмаған жағдайда тұрғын үй
пайдалану ұйымынын немесе жергілікті атқару органының өкіліне олардан
қолхат алып тапсырылады. Егер тінту (ұйымдық) мекемеде жүргізілгсн
болса, хаттаманың көшірмесі қолхат арқылы, осы ұйымдық өкілге
беріледі.
Тінту нысанының ерекшелігіне, оны жүргізу жағдайы мен жоспарлау
ерекшелігіне және іздестіру әрекеттерінің тәсілдеріне қарай тінту түрлері
мынандай болып келеді:
- тұрғын және басқа да ғимараттарда (тұрмыстық құрылыстарда, жұмыс
орнында, қонақ үйі бөлмелерінде, жатақханада және т.б.);
- белгілі бір жерлерде;
- қайтадан;
- жедел, прокурордың алдын-ала берілмеген рұқсатынсыз, кейін
қалдыруға болмайтын жағдайларда жүргізіледі;
- бір уақьтта (оны топтық деп те атайды, бұл бір қылмыс ісіне
байланысты ортақ жоспар арқылы, жеке нысандарда, бірнеше
тінтулерді бір уақытта жүргізуді көрсетеді);
- дипломатиялық өкілдіктердің тұрып жатқан ғимараттарында;
- көлік құралдарын тінту;
- жекелей тінту [17, 486 б].
Бір уақытта тінту жүргізілетін объектілердің санына қарай, тінту – жеке
(бір ғана объект тексеріледі) және топтық (бір уақытта бірнеше жерде
жүргізіледі) болып бөлінеді. Мұндай тінту, іздестірілетін заттар, немесе
құжаттар бір-біріне жақын немесе әр түрлі жерде болуы мүмкін деген ой туған
кезде өте қажетті. Бұл жағдайда тінту, тактикалық операция сипатын алады.
Бұл жерде қателік жіберіп алмау үшін, топтық тінту әрекетіне бірнеше
тергеуші қатыстырылады, олардың біреуі барлық тактикалық операцияға,
іздестіру топтарының әрекеттерін жүйелі жүргізуге, жауапты болады. Бүл
тінтулер бір-бірімен байланысты болады, ал тінтуге қатысушының алған
нәтижесі, екінші бір қатысушының тінту жолы мен нәтижесіне әсер етуі
мүмкін. Топтық тінту, тінтуді бір уақытта барлық тұлғаларға немесе барлық
жерлерде жүргізуді ойластырады, себебі, егер тінту, бір тұлғаға немесе
бірнеше тұлғаға жасалған болса, қалғандары алдын-ала дайындалып алуы
мүмкін. Сондықтан бүл әрекетке бірнеше тергеуші қатыстырылады, олардың
біреуі барлық операцияға жауапты болады.
Негіз болған жағдайда, тергеуші, тінтілушінің денесінде, оның киімінде
және оның қолындағылардан заттар мен құжаттарды тауып және алу мақсатында
жеке тінту әрекетін жүргізуге құқығы бар.
Жеке тінтуді тінтілушімен жынысы бір тұлға жүргізеді және сондай
жынысты куәгерлер мен мамандар қатысады.
Жеке тінту арнайы қаулы шығарылусыз және прокурордың рұқсатынсыз
жүргізілуі мүмкін, егер:
1. Іске мәні бар құжаттарды бөлмеде, немесе басқа жерде отырған тінтілуші,
өзінде жасырып отыр деген ойға жеткілікті негіз болса;
2. Тұлғаны ұстаған кезде немесе қамауға алынғанда. Бұл жағдайда тінтуді,
куәгерлердің қатысуынсыз жүргізуге болады.
Ғимараттарды тінту дегеніміз - әртүрлі ұйымдардың, мекемелердің,
кәсіпорындардың қарауындағы тұрғын үйлерді, пәтерлерді, ғимараттарды,
олардың еркінсіз зерттеу болып табылады, әр-қилы қоймаларды тексеру, егер
қажетті тергеу нысандары болуы мүмкін жағдайларда. Ғимараттарды тінту
кезіндс, ең алдымен оның өзімен және орналасу жоспарымен танысып алу керек,
үй асты мен шатырды, қосымша құрылысты тексеру керек, ғимараттың
қабырғаларының орналасуы мен көлеміне көңіл аудару керек, себебі олар құпия
орындарды табуға мүмкіндік береді.
Ғимараттарғаа тінту жүргізуде азаматтың еркінсіз тұрғын үйін тексеру
немесе жасырылған қылмыстық дәлелдерді немесе ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
І ТАРАУ. ТІНТУ ТЕРГЕУ ӘРЕКЕТІНІҢ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ
1. Тінту тергеу әрекетінің түсінігі және оның
маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ...6
2. Тінту жүргізудің процессуалдық тәртібі, негізі,
объектілері және түрлері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .14
ІІ. ТІНТУ ТЕРГЕУ ӘРЕКЕТІНЕ ДАЙЫНДЫҚ ЖҰМЫСТАРЫ
2.1 Тінту объектілері туралы бағдарламалық ақпараттарды жинау ... ... ..23
2.2 Тінту жүргізу барысында сезікті мен айыпталушының
жеке басын
зерттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 29
3. Тінту жүргізу үшін жедел-тергеу тобын құру
... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... 32
ІІІ ТАРАУ. ТІНТУДІҢ ТАКТИКА-ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
1. Тінтудің тактикалық әдістері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... 3
7
2. Тінтудің психологиялық аспектілері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 50
3. Тінтудің барысы мен нәтижесін
бекіту ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... .55
ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...59
Қолданылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...60
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Қазақстан Республикасының Конституциясы
адам мен адамзаттың негізгі құқықтары мен бостандықтарын бекіткен олардың
мемлекетпен кез келген қол сұғушылықтан қорғалатындығына кепілдік береді.
Сол құқықтардың бірі ретінде әркімнің жеке өміріне қол сұғылмауына өзінің
жеке отбасының құпиясы болуына, абыройы мен ар намысының қорғалу құқығы,
сондай-ақ жазылған хаттарының, телефон арқылы сөйлескен сөздерінің почта,
телеграф арқылы және почта жолымен алынған хабарларының құпиялылығы
сақталуына құқығы бар делінген [1, 18 б.]. Алайда заңмен белгіленген ерекше
жағдайларда бұл құқықтар белгілі бір шекте шектелу мүмкіндігі де
қарастырылып Қазақстан Республикасының өзге де заңдарымен осы құқықтарды
шектеу мөлшерімен жағдайлары реттетіліп, нақты ашылып көрсетілген.
Зерттеу барысында қылмыстарды тергеу барысында қолданылатын тінту
тергеу әрекетінің ұғымы айқындалып, жүргізу тактикасының ерекшеліктеріне
талдау жүргізілді. Тінту тергеу әрекетінің өзге тергеу әрекеттерінен,
әсіресе алу тергеу әрекетінен айырмашылығына, тінтудің жеке түрлерінінің
тактикасына, процессуалдық ерекшеліктеріне көңіл бөлінді.
Диплом жұмысының өзектілігі. Біздің қоғамымыздағы мемлекетіміз бен
қоғамдық өмірдің құқықтық жағдайын күшейтуге, заңдылық пен құқықтық
тәртіпті сақтауға, азаматтардың бостандықтары мен құқықтарын қорғау мен
дамуға байланысты қолданылатын шаралар құқық қорғау органдарының қызметін
жақсартумен тікелей байланысты. Қылмыстылықпен күрес кезінде процессуалдық
мәжбірлеу шараларын оңтайлы, дұрыс қолдана білу маңызды мәселелердің бірі
болып табылады. Оларды сотөндірісінде дер кезінде әрі негізді қолдану кез
келген қылмысты ашуға, кінәлілерді жауапкершілікке тартуға мүмкіндік берер
еді. Мәжбүрлеу шараларынның тиімділігін арттыру қылмыстылықпен күрестің
қарқынды нәтижелі тәсіліне жатады. Мәжбірлеу сипатындағы шараларды қолдану
бір жағынан жеке тұлғаның құқықтары мен бостандықтарын шектесе, екінші
жағынан көп жағдайда мәжбірлеу шараларын қолданбай қылмыстық-процессуалдық
қызметті жүзеге асыру мүмкін емес.
Менің тақырыбымда тінтуге арналған қылмыстық іс жүргізу бойынша
анықтама, алдын ала тергеу жүргізілетін болғандықтан тінту тергеу
әрекетінің алатын орны маңызды. Бұл тергеу әрекеттерін жүргізу қылмыстық іс
бойынша қажеті дәлелдемелерді, іздеу және қылмыскерлерді, мәйіттердің
бөліктерін табуға мүмкіндік береді. Сонымен қатар қылмыстық іс
дәлелдемелерінің 30-40 пайызға жуығы осы тергеу әрекеттерін жүргізу
барысында анықталды. Сол себепті менің диплом жұмысының тақырыбы өзінің
өзектілігін байқатады.
Жұмыстың зерттелу деңгейі. Қылмыстарды тергеу барысында жүргізілетін
тергеу әрекеттері әркезде ғалымдардың назарында болып отырған. Тінту тергеу
әрекетіне байланысты белгілі бір тәжірибе мен ғылыми білім жинақталған.
Тінту тергеу әрекеті кешенді, негізді түрде қазақстан ғалымдары Е.Ғ.
Жәкішев, В.И. Попов, А.Я. Гинзбург, С.Е. Еркенов т.б. және кеңес дәуірінде
А.Н. Васильев, А.В. Дулов, А.И. Михайлов, Г.С. Юрин сияқты т.б. авторлардың
еңбектерінде зерттелген.
Диплом жұмысының мақсаты тінту тергеу әрекетінің тактикасын егжей-
тегжейлі қарастыру болып табылады. Қылмыскер қылмысқа қаншалықты
тыңғылықты, ойластырып, ізін жасыруға әрекеттер жасап дайындалса да, көп
жағдайда қалатын іздерін алдын ала білуі, болжауы мүмкін емес. Сондықтан
алдын ала дайындалған, ойластырылып жоспарланған тінту әрекеті тергеушіге
қылмыскерді әшкерелеуге және қылмысты ашуға көмектесетін құнды айғақты
заттар мен дәлелдемелерді алуға мүмкіндік береді. Тінту дәледемелерді
алудың процессуалды қайнар көзі болып келеді. Тінту кезінде қойылатын басты
талаптардың біріне айғақты заттарды қылмыстық іске дұрыс рәсімдей болып
табылады. Сезіктіні жеке қарау кезінде табылған заттар, құжаттар қылмыстық
істі қозғауға себептің біріне жатады. Сезіктіде (айыпталушыда) тінту
жүргізгенде тергеуші ізделінетін объектілермен қатар, оның жеке басы
туралы, қылмыстық ортамен байланысы анықталынады. Тінту кезінде алынған
мәліметтер қылмыстық істі саралауға және оның нәтижесіне ықпал тигізуі
мүмкін. Дипломның тақырыбын таңдай себебім болашақ заңгер ретінде тергеу
қызметінде қылмыстық-процессуалдық заң нормаларын дұрыс қолдана білу және
әр тергеу әрекеттін жүргізу барысы мен нәтижесінде мүмкіндігінше толық
ақпарат ала білу.
Диплом жұмысының міндеті – сотөндірісі аясындағы қоғамдық қатынастарды
реттейтін нормативті-құқықтық актілерді, сот анықтамасы мен қаулыларын, осы
тақырып бойынша ғылыми еңбектерді, монографияларды зерттеудің нәтижесін
жалпылай келе тәжірибе материалдарын талдау арқылы жалпы заңдылықтарды
анықтау болып келеді.
Зерттеудің ғылыми-әдістемелік базасын құқықтық және тергеу барысындағы
құбылыстарды ғылыми танудың диалектикалық әдісі және одан туындайтын жалпы
ғылыми және арнайы ғылыми әдістер құрайды. Сонымен қатар, таным теориясының
жалпы заңдары мен категориялары, әлеуметтік-құқықтық құбылыстарды тану
процестеріне диалектикалық-материалистік көзқарас болып табылады. Дипломдық
жұмыста модельдеу, формализациялау, ситуациялық талдау, идентификациялық
және диагностикалық зерттеу әдістері мен басқа да жеке ғылыми әдістер
қолданылды.
Зерттеудің объектісіне – тінту тергеу әрекетін жүргізуге байланысты
қылмыстық-процессуалдық нормаларды қолдану аясында қалыптасқан қоғамдық
қатынастар зерттеу объектісі болып табылады. Зерттеудің
пәні болып отандық және шет мемлекеттерінің тінту терегу әрекетін
зерттейтін, осы тергеу әрекетін жүргізуге қатысты сұрақтарды қамтитын
теориялық көзқарастар, авторлық жұмыстар, нормативті-актілер және сот-
тергеу тәжірибесінің материалдары құрайды.
Жұмыстың практикалық маңызы құқық қорғау органдарының алдында тұрған
өзекті міндеттерді шешуге, яғни қылмыстылықпен күреске, қылмыстарды жан-
жақты, толық, объективті тергеуге бағытталғандығымен анықталады.
Жұмыстың құрылымы бірініші тарауда тінту тергеу әрекетінің түсінігі,
маңызы, мәні, мақсаты, түрлері, тінту жүргізудің тәртібі, өзге тергеу
әрекеттерінен айырмашылығы, ақпараттық негізі, тінтуді ұйымдастырып
жүргізудің психологиялық негізі, тінту жүргізу кезінде криминалистикалық
маңызы бар ақпараттарды алудың тактикасы, тінтудің тактикасы мен
технологиясы, тінтудің нәтижесін бекіту мәселелері қарастырылған.
І ТАРАУ. ТІНТУ ТЕРГЕУ ӘРЕКЕТІНІҢ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ
4. Тінту тергеу әрекетінің түсінігі және оның маңызы
Елімізде әлеуметтік және экономикалық қатынастарға өзгерістер еніп,
ғылым мен техникалық жаңа жетістіктері іздестірілді, оларды іс жүзінде
толық пайдалануға қызу кірісіп жатқан қазіргі мезгілде құқық қорғау жүйесі
қызметкерлерімен криминалистика жетістіктерінің қылмыспен күресте кеңінен
қолдануын талап етеді. Қылмысты ашу, тергеу және алдын алу үшін
криминалистік техника, тактика және тергеу әдістемесін жеткілікті
меңгерген, кәсіби білікті заңгер мамандарды дайындау жауапты іс. Олар
материалдық бейнеленген іздерді, заттар, құралдар іздерін анықтауды,
бекітуді, алуды және сақтауды қамтамасыз етіп, тергеу мүмкіндігін анағұрлым
кеңейтеді. Қазіргі тергеуші қылмыспен күресті табысты жүргізу үшін,
қылмыстың сөзсіз куәларын тез тауып сөйлете білуі керек. Бұл іспен
айналысатын бірден бір ғылым ол криминалистика. 1998 жылдың қаңтар айынан
қолданысқа енген қылмыстық іс жүргізу кодексінің басты мақсаттарының бірі
қылмыстық істер бойынша алдын ала тергеудің тиімділігін қамтамасыз ету. Бұл
үрдісте тергеушілер, анықтаушылар, соттық сарапшылар, жедел қызметкерлер,
маман криминалистер ерекше орын алады. Қылмыстық іс бойынша жүргізілетін
барлық әрекеттер процесуалдық болады, өйткені олар қылмыстық іс жүргізу
кодексімен реттелген. Осыған орай қылмыстық іс бойынша тергеушінің
жүргізетін барлық процесуалдық әрекеттерін тергеу әрекеттері деуге
болмайды. Тергеу әрекеттері бұл қылмыстық іс бойынша дәлелдемелерді
жинауға, яғни оларды табуға, алуға және бекітуге бағытталған әрекеттер.
Тергеу әрекеттерін басқа процесуалдық әрекеттерден айырмашылығы осыда. Ал,
процесуалдық әрекеттері, жоғарыда айтылғандай тек қана тергеу әрекеттерін
кіргізіп қана қоймай, басқа да іс бойынша қабылдаған шешімдерді және
жүргізілген әрекеттерді білдіреді.
Тергеу әрекеттері тергеушінің маңызды процессуалды әрекеті болып
табылады. Криминалист ғалымдар әр түрлі анықтамалар береді: А.С. Шейфер
бойынша тергеу әрекеті дегеніміз дәлелдемелер табу мен бекіту кезінде
қылмыстық іс жүргізу заңына сәйкес жүргізілетін іс әрекет (немесе қызмет
түрі) [2, 128 б.]. И.Ф. Герасимов басқаша береді: Тергеу әрекеті – заңмен
қарастырылған тергеушінің (немесе анықтама жүргізетін тұлғаның) қылмыстық
сот өндірісі міндеттерін орындауға бағытталған немесе осыған жағдай
туғызатын көбіне алдын ала тергеу сатысында жүзеге асырылатын процессуалды
іс әрекеттері [3, 105 б.].
Тергеу әрекетінің тиімділігі деп тергеушінің (анықтамашының) күш, уақыт
және жабдықтарды барынша аз жұмсайтын, берілген тергеу әрекетінің мақсаты
болып табылатын оңтайлы нәтижеге жетуі қарастырылады [4, 141 б.].
Тергеу әрекеттері дәлелдеме көзі болып табылатын танымдық та,
нормативті, сондай-ақ куәлендіру жақтарынан да сипатталады.
Тергеу әрекетінің танымдық жағы – іс жүргізу нәтижесінде тергеушінің
шынайы нәтижелер, іс бойынша дәлелдеуді қажет ететін жағдайлар туралы
мәліметтер алуы болып табылады. Заңды жолмен алынған және заңмен
қарастырылған формада бекітілген бұл мәліметтер дәлелдемелер болады. Бұндай
көзқараста тергеу әрекеті дәлелдемелер жинау тәсілін көрсетеді.
Шындығында дәлелдеменің қалыптасу процесі едәуір күрделірек.
Дәлелдеудің бастапқы кезінде тергеушінің танымдық қызметінің пәні
дәлелдемелер емес, қоршаған орта заттарында және адамдар санасында
қалдырылған белгілі бір оқиға іздері. Тергеу әрекетін жүргізе отырып
тергеуші осы іздерді табады, олардан іске қатысты ақпаратты бөліп алады
(іске байланыссыздарына көңіл бөлмейді) және оны процесс акттерінде
бекітеді.
Бейнелеу – бұл әрқашан бейненің өзгеруі, олай болса, дәлелдеме де жауап
алу, қарау, кез келген басқа да тергеу әрекеті кезінде жасалатын белгілі
бір іздер өзгерісінің нәтижесі. Кейіннен заттай дәлелдемеге немесе құжатқа
айналатын материалды заттар да бұдан тыс қалмайды. Қарау, тінту, алу
кезінде олар қоршаған ортадан бөлінеді, ал осы жағдаймен дәлелдемелік мәні
бар заттардың байланысы істің материалдарында өздерінің алғашқы нысанында
емес, сипаттама түрінде, фотобейне түрінде қайта жаңғыртылады.
Ал енді жалпы криминалистиканың тактикалық мағынасын айтатын болсақ
немесе ашатын болсақ, тактика – деп белгіленген мақсатқа жету үшін қажет
әдістер мен тәсілдер жиынтығын түсіну керек. Тәжірибе барысында осы тергеу
әрекеті өз дәрежесінде дер кезінде жүргізбегендіктің салдарынан көптеген
қылмыстық іс өз шешімдерін таппай жатады. Оған себеп, анықтаушының немесе
тергеушінің тінту тергеу әрекеттерін сауатсыз жүргізу, өз уақытынан
кешіктіруі болып табылады. Қорытындасында қылмыстық іс бойынша көптеген
дәлелдемелер жоғалып кетеді. Бұл аталып көрсетілгендер тақырып бойынша
тінту тергеу әрекетінің өзектілігін жоғарылата түседі.
Тактикалық тәсілдердің заңдылығы туралы айтқанда, келесіні ескерген
жөн, кейбір тәсілдер қылмыстық іс жүргізу заңында көрсетілген және оларды
қолдану белгілі бұйрық түрінде көзделгендігін ескерген жөн. Мәселен,
танылатын субъектіге сонымен бірге тануға ұсынылытан азаматтар арасынан өз
еркі бойынша кез келген орында таңдап алу құқығын беру қажеттілігі
көзделген. Тінту нәтижелерінің объекттілігі мен шындығылығын қамтамасыз
етуге бағытталған бұл талап мүмкінсіз орындалып, өзінің дәлелдемелік күшін
жоймауы тиіс. Бірақ заң талабынан болатын тактикалық тәсілдер өте аз.
Олардың көбін заң шығарушы көздемеген, сондықтан олар тергеушінің еркі
бойынша қолданылады. Тактикалық тәсілдерді қолданылуы - өнегелік
нормаларына сай заңға қайшы келмейтіндей болуы керек.
Тактикалық тәсілді қолдану ешқандай жағдайда тергеу әрекетіне
қатысушылардың қадір-қасиетін ешкімнің қорланбауы керек, олардың
өмірлеріне, денсаулығына қауіп келтірмеуі және өмірлерінің сырларын
жарияламауы қажет. Қылмысты тергеу оғиға орнының, уақытының, қоршаған
ортасының нақты жағдайларда, қылмыстық сот ісін жүргізуге қатысушы
тұлғалардың тәртібі мен нақты өмірдің басқа да процестерімен өзара
байланыста жүзеге асады. Тергеудің нәтижелілігіне тергеушіге белгісіз басқа
да факторлар өз әсерін тигізеді. Ақырында бұл күрделі жүйе тергеуші әрекет
жасайтын нақты жағдайды құрайды.
Қылмыскер өзінің және қылмысқа қатысушылардың әшкереленбеуі үшін қылмыс
құралдарын, қаруларын, қылмысты айқындайтын іздерді, құжаттарды және
қылмыстық жолмен табылған заттарды мұқият жасыруға тырысады. Ал бұл
заттардың толық және дер кезінде табылуы қылмыстық іс бойынша дұрыс, яғни
әділ шешім қабылдау үшін маңызы өте зор.
Тінту тек қана жеткілікті негіздер болған жағдайда ғана прокурормен
санкцияланған тергеуші немесе анықтама жүргізуші тұлғаның шығарған қаулысы
бойынша жүргізіледі. Жеткілікті негіздер деп тергеу кезінде анықталған
немесе жедел-іздестіру шараларын жүргізгенде алынып, кейін процессуальдық
жолмен тексерілген мәліметтерді айтамыз, яғни бір адамда немесе бір жерде
қылмыс қарулары мен құралдары, құжаттар, заттар мен бағалы заттар және
басқа да іс бойынша маңызы бар объектілер болуы мүмкін деп ойлайтындай
мәліметтер жеткілікті көлемде болғанда ғана жүргізіледі.
ҚІЖК-нің 29-тарауының 230-бабында: Тінту іс үшін маңызы бар заттарды
немес құжаттарды табу және алу мақсатында жүргізіледі. Тінту жүргізуге
аталған заттардың немесе құжаттардың белгілі бір үй жайда немесе өзге
орында не нақты адамда болуы мүмкін деп болжауға жеткілікті деректердің
болуы негіз болып табылады деп көрсетілген [5, 490 б.].
Кеңес одағының алғашқы криминалистика оқулығында тінту тергеу
әрекетінің түсінігі бөлек ашылып көрсетілмеді. Тінтуді өзге тергеу
әрекеттерінен, әсіресе қарау тергеу әрекетінен ажырату қиынға соқтырды.
Оқулықта: Тергелетін іс үшін маңызы бар заттар мен құжаттар белгілі бір
тұлғада немесе ғимаратта болуы мүмкіндігі туралы жорамалға негізді себептер
болған жағдайда ғана тергеуші тінтуге кірісе алады - деп көрсетілген
[6,541 б.]. 1938 жылы шыққан оқулық та осындай анықтамамен шектелді [7,92
б.]. Кейінірек келе 60 жылдары тінту тергеу әрекетіне толықтай анықтама
беріліп оның өзге тергеу әрекеттерінен айырмашылығы, ерекше белгілері
сипатталып, бұл қателіктер жөнделді [8, 224 б.].
Тінту тергеу әрекеті өте күрделі, қиын, тыңғылықты дайындықты қажет
ететін, көбінесе қайшылықты жағдайларда жүргізілетін тергеу әрекеті. Тінту
іздестіріліп жатқан адамдарды немесе мәйіттерді табу үшін де жүргізілуі
мүмкін – деп көрсетілген Е.Жәкішевтің Криминалистикалық тактика - деген
оқулығында. Профессор Е.Ғ. Жәкішев өзінің Криминалистік тактика атты оқу
құралында Кейбір авторлар тінту әрекетін жедел іздестіру әрекеті ретінде
қарастырады. Тінтуді жедел іздестіру шаралары деп санауға болмайды. Жедел
іздестіру шаралары тінту үстінде де, ал кей жағдайда тінту басталғанға
дейін де жүргізіледі – деп көрсете отырып тінту түсінігіне мынандай
анықтама берген Тінту дегеніміз үй-жайды, қора-ауланы еріксіз түрде қарау
арқылы іске қатысы бар айғақ заттарды, тығылып қалған қылмыскерді тауып
алу үшін жүргізілетін, заңда көрсетілген күрделі тергеу әрекеті [7, 39
б.].
Қандай қылмыс жасаса да қылмыскер осы қылмыстың ашылуына оның ізің
жасыруға әр турлі әрекеттер жасап, қылмыстың ізің суытып, айғақ заттарды
тығып, жоқ етуге тырысады. Сондықтан тергеу қызметкерлерінің міндеті –
қалай болғанда да қылмысты ашуға керекті дәлелдемелерді, айғақ заттарды тез
арада тауып алу. Осындай айғақ заттарды тез арада тауып алып, қылмысты
ашуға көмектесетін тергеу әрекеттерінің бірі – тінту. Қылмыстық іс жүргізу
заңында тергеудің бұл әрекетіне түсінік берілмеген. Жанында егер істің мән
жайына байланысты айғақ заттарды қылмыскер не басқа адамдар өз еркімен
бермесе, олар тінту жүргізу арқылы алынады деп қана көрсетілген. Тінтуді
уақыт өткізбей дер кезінде жүргізу керек. Сонда ғана іске керекті
деректерді тауып алуға болады. Тінту дегеніміз үй-жайды, қора-ауланы
еріксіз түрде қарау арқылы іске қатынасы бар айғақ заттарды, тығылып қалған
қылмыскерді тауып алу үшін жүргізілетін, занда көрсетілген күрделі тергеу
әрекеті. Кейбір авторлар қандай обьектілерді іздеп табу керек екенін
тізбектеп айтып көрсетеді. Мысалы: қылмыс жасауда қолданылған қару, жалған
құжаттар, қылмыскердің киген киімі, тағы басқа, бұлардың бәрін іске керекті
айғақ заттар деп тұжырымдап көрсетсе де болады. Оқиға болған жерді қарау
мен тінтудің ұқсастығы – осы екі тергеу әрекеті кезінде де белгілі бір
обьект не пәтер қаралып, айғақ заттар ізделеді.
Тінту – тергеу әрекеті болып табылады және ғимараттарды, басқа да
нысандарды еріксіз түрде тексеру екендігімен, оны іске асыру барысында
қылмыс құралы болып табылатын немесе қылмыстық нысан ретіндегілерді алу
екендігін көрсетеді. Сонымен қатар, тінтудің мақсаты, заттық дәлелдерді,
мәйіттерді, тергеу мен соттан жасырынып жүрген тұлғаларды тауып және алу
болып табылады.
Тінтудің көптеген басқа тергеу әрекеттерінен өзіне тән айырмашылығы,
оның еріксіз жүргізу сипаты. Қажет болған жағдайда – ғимараттарға еріксіз
кіру; іске мәні бар дәлелдік заттарды еріксіз тексеру және алу. Бұл
әрекеттердің барлығы азаматтардың конституциялық құқығына нұқсан келтіреді,
себебі тінтілушінің жеке мүддесіне қол сұғумен байланысты болып отыр. Тағы
бір ерекшелігіне: тінту тергеу әрекетін жүргізуде тінтілетін тұлға
тергеушінің осы тергеу әрекетін жүргізуін қаламайды, тіпті қарсылық
көрсетеді. Ал қарау кезінде жәбірленуші арыз беріп, оқиға болған жерге
шақырып өз көмегін көрсетеді [10, 112 б.].
Қазақстан Республикасының Конституциясы азаматтардың жеке өміріне және
тұрғын үйіне қол сұқпауды, хат жазысу, телефонмен сөйлесу мен телеграфтық
хабарлардың қүпиялылығының сақталуын қамтамасыз етеді. Тұлғаның тұрғын
үйіне оның еркінсіз ешкімнің кіруіне хақысы жоқ.
Тінту барысында қылмыстың материалдық іздерін анықтауға болады. И.М.
Якимовтың көрсетуі бойынша, интеллектуалды сипаттағы қылмыстарды ашу
барысында тінту мен тәркілеу маңызды рол атқарады, себебі тек солардың
көмегімен ғана түрлі адамдар мен түрлі орындарда жатқан іске қатысты
айғақтар тергеушінің қолында жинақтала алады [11,420б.]. Өзінің
криминалистік мәніне қарай, олар кідірусіз тергеу әрекеттері болып
табылады.
Тінту барысында болашақ тінтудің негізі мен қосымша мақсаттарын ұғыну,
оның өткізілуінің материалдық және процессуалдық негіздерін бағалау,
жоспарланған тінту жүргізілетін объект пен тұлғалар жөнінде барынша мүмкін
мәліметтерді жинап алу қажет.
Тәжірибе көрсетіп отырғандай, болжаулар оқиға орнын қарау
нәтижелерінің; заттарды, киімдерді, құжаттарды қараудың; мәйітті қараудың;
жәбірленушіні, сезіктіні, айыпталушыны куәландырудың; сарапшылар
қорытындысының; жәбірленуші, куәгерлер, сезікті, айыпталушы көрсетулерінің;
ресми тұлғалардың мәлімдемелерінің; жедел-іздестіру шараларының негізінде
қалыптастырылады [10, 67 б.].
Сөйтіп, тінтуді жүргізу үшін, заттай айғақтардың нақты орында
жатқандығы жөнінде тінтудің қажеттілігін дәлелдей алатын негіздер болуы
тиіс.
Тінту ерекшеліктері тінту барысындағы болжаулардың біртипті болуында
қамтылады, айырмашылық тек тінту барысында қандай нақты заттай айғақтардың
табылуы мүмкіндігінде ғана болады;
мәйіт немесе мәйіт бөлшектері;
іздеудегі қылмыскер;
қылмыс құралы;
жәбірленушінің киімі, аяқ-киімі, құжаттары;
қылмыскердің киімі, аяқ-киімі;
ұрланған заттар мен киімдер;
қылмыс құрал-жабдықтары;
құжат түрлері (айыпкер қолжазбасының еркін үлгілері, талан-таражға салу
туралы жазбалар, қылмысқа бірге қатысушыға жазған жазулары және т.б.);
қылмыс іздері бар заттар;
азаматтық айналымнан алынған заттар (есірткі, психотропты, радиоактивті
заттар, улы химикаттар, атыс қарулары, қару-жарақтар, суық қарулар,
жарылғыш заттар мен қондырғылар және т.б.);
құндылықтар, валюта, асыл металдар, минералдар және т.б.
Тінту барысында ізделетін нысаналардың аясы алуан түрлі және өте кең.
Бұл нысаналардың сипаты қылмыс түрімен, оның жасалу тәсілімен,
мақсаттарымен, қылмыс уәжімен, қылмыскердің жеке тұлғалық ерекшеліктерімен
және басқа да факторлармен анықталады.
Тергеуші болжауын заттай айғақтарды анықтау арқылы жүзеге асырудың
келесі салдары бар:
- сәйкестендіру сараптамасын белгілеу арқылы болжамдық болжаудың
оқиғаға қатыстылығын тексеру үшін;
- тінтілетін тұлғаның іске қатыстылығын көрсетеді (мысалы,
жәбірленушінің жеке заттарының немесе ұрланған заттардың және т.б.
табылуы).
Криминалистика белгілі бір тактикалық нұсқауларды қалыптастырған,
оларды ұстану тінту барысында болжауының дұрыстылығына көз жеткізуге
көмектеседі. Іс материалдарын зерттеу: тап сол материалдар тінту барысында
болжау жасауға нақты негіз бере алады. Оқиға орнын қарау хаттамасы,
жәбірленуші, куәгер, сезіктілерден жауап алу хаттамалары немесе сарапшы
қорытындылары, рапорттар, баяндамалар, жедел өкілеттілердің
түсініктемелері, сезіктіні тұтқынға алу хаттамасы және басқа да
процессуалдық құжаттар заттай айғақтар, қылмыс қаруы, қылмыстық
қолсұғушылық нысаналары, қылмыскер қолданған құралдар, із қалдырылуының
механизмі мен сол іздердің иелері, олардың дайындалу, сақталуының мүмкін
орындары және т.б. жөнінде ақпарат алуға мүмкіндік береді.
Заттық дәлелдердің мәні қылмыскерлерге өте жақсы әйгілі. Сол себептен,
олар өздерін әшкерелейтін заттарды жасауы үшін, әртүрлі қулықтарды
қолданады, сондықтан оларды табу оңайға тимейді. Осыған қарай тінту, қиын
және күрделі іс болып табылады. Тек бірқатар сирек жағдайларда, тінту
нәтижелерінің оңды аяқталуы, қиындықсыз жүзеге асырылады. Қылмыскерлердің
қулық-сұмдықтарына, тергеу қызметкерлері заттық дәлелдерді табу шеберлігі
қарсы қойылуы керек.
Табысты жүргізілген тінтудің нәтижесі көп жағдайда тергеу ісінің
аяқтауында шешуші орын алады. Кейбір жағдайларда жасалған немесе дайындалып
жатқан қылмысқа дәлелдер алуға тек тінту ісін жүргізу қажет болуы мүмкін.
Сол себептен, егер тінтуге негіз болған жағдайда оны жүргізу
тергеушінің тек құқығы ғана емес, бұл оның міндеті. Тінту кезінде заттық
немесе басқа да дәлелдер іздестіріледі және алынады, сол себептен оны басқа
тергеу әрекеттерінің өзгешелігі оның еріксіз жүргізу сипаты және оны іске
мәні бар заттарды, мәйіттерді, іздестірілудегілерді тауып және алу үшін,
тергеуші және өкілеттігі бар лауазымды тұлғалар жүргізеді.
Сонымен, тінтудің тікелей мақсаты болып табылатындар:
1. Заттық дәлелдерді табу;
2. Заттардың сыртқы көріністерінің белгілерін жекелеп бөліп алып бейнелеу
және жүргізу барысында олардың ұқсастығын анықтау;
3. Іске мәні бар немесе айналымға тыйым салынған заттарды алу, сонымен
қатар, іздестірілудегі тұлғаларды ұстаудың заңдылығын қамтамасыз ету;
4. Іздестірілудегі заттардьң немесе іздестірілудегі тұлғалардың, жиналған
заттардың жасырылған жерлерін, іздестірілудегі заттарды әдейі жасырып
және көмескілеген, өзгертілген құпия орындарын, тауып бекіту [12, 227
б.].
Тінту кезінде іздестірілетін заттардың шеңбері өте кең болуы мүмкін.
Оларды екі топқа бөлуге болады.
- шығу тегіне қарамай азаматтық айналымнан алынып тасталған заттар
мен бағалы заттардың, тінтілетіннің қарамағында немесе арнайы
берілген рұқсаты жоқ болуына қарамай қолында болуы;
- қылмысқа байланысты келтірілген мүліктік зиянның орнын толтыру
мақсатында, тінту барысында немесе содан кейін, түтқынға алынуы
мүмкін бағалы заттар, сонымсн қатар бағалы заттардың жатқан орнын
көрсететін заттар мен құжаттар.
Тінту, өзінің сипаты мен мақсатына қарай алу мсн қарауға ұқсас келеді.
Алу - бұл іске мәні бар белгілі бір заттар мең құжаттардың, кімнің қолында
екендігін анық болған жағдайда алынуы. Егер талап етілген заттар мен
құжаттар өз еркімен берілмесе, алу оның еркінсіз жүргізіледі. Сонымен, алу
кезінде, алуға тиісті заттар мен құжаттарды іздестірудің қажеттігі
туындамайды.
Тінтумен оқиға болған жерді қараудың ұқсастықтарын мынадан көруге
болады, екі жағдайда да объектілерге тексеру жүргізіледі де, қажетті заттар
мен іздер табылып, алынады.
Сонысына қарамай тінту мен қараудың мақсаттары әртүрлі. Оларды
жүргізудің негізі бірдей емес. Қарау кезінде тергеушінің объектіні тікелей
өзінің қабылдауы, қылмыстың материалдық іздерін табу, бағалау және алу үшін
және оның жасалу жайын анықтау үшін, объектінің белгілерін зерттеу және
бекіту. Бірақ оқиға болған жерді қарау мен тінтудің арасында көп
айырмашылық бар. Ол біріншіден, осы тергеу әрекеттерінің міндеттерінен,
екіншіден олардың жүргізілу әдісінен көрінеді. Оқиға болған жерді қарау
оқиғаның қалай болғаның, қылмыстың жасалу тетігін зерттеуге, оның кімнің
жасағаның анықтауға бағытталады. Тінтудің мақсаты әдейі тығып қойған немесе
тығулы тұрған айғақ заттарды арнайы тактикалық әдістерді қолдану арқылы
тауып алу. Тінтудің қараудан айырмашылығы, әдеттегідей, түлғалардың әртүрлі
қулық-сұмдықтарын, іздестірудегілерді шебер жасыру тәсілдерін анықтауды,
құпия орындарды табуда, нысандардың көмескіленген бүркемелерін ашуда,
оларды табуға әдейі жасалған кедергілерді жою мақсатындағы, әрекет болып
табылады [13, 588 б]. Кейбір авторлар тінту әрекетін жедел-іздестіру
әрекеті ретінде қарастырады. Тінтуді жедел-іздестіру әрекеті деп санауға
болмайды. Жедел-іздестіру әрекеті, әрине тінту үстінде, тіпті тінту
басталғанға дейін де жүргізіледі.Оның мақсаты – тергеушіге тінтуді сапалы
жүргізуге керекті деректер тауып беру, атап айтқанда қандай зат қай жерде
болуы жөнінде, тінтілетін адамда қару бар ма, жоқ па, тінтуді жүргізуге
керекті мәліметтер жинап, тауып беру. Сондықтан жедел- іздестіру жұмыстарын
тінтумен тұтас күйде қарауға болмайды. Тінтудің басқа тергеу әрекеттерінен
айырмашылығы еріксіз түрде жүргізілуінде.
Тінтудің мәні, қылмыс ісін тергеуге қатысты, түлғалардың жасырған
нысандарын іздестіру мен алуда. Сонымен, тінтуге тән нәрсе, тергеушіге
белгілі немесе мүмкін деген нысанды қажымай-талмай іздестіру, мұндай
іздестіру қазумен құрылыстарды бұзып бөлшектеумен және орындарды табу үшін,
жүргізілетін күрделі жұмыстармен байланысты. Тінтудің тиімділігі, оның
кенеттен жүргізілуінде екендігін, айта кеткен жөн деп есептеймін.
"Тергеушінің тінту жүмысын орындауы қылмыс жасаған түлғаның жасырынып кету,
қылмыс іздерін жасыру немесе мүдделі тұлғалардың заттық дәлелдерді жойып
жіберу мүмкіндігінен айыруында" [14,350 б.]
Ал енді, А.Г. Филипповтың редакциясынан, криминалистика оқулығында
көрсетілген сызбаны қарастырайық;
№ 1 Тізбе.
Тінту мақсаты
Дәлелдемелік маңызы Іздестіріліп Конфескелеуге жататын
бар заттарды табу жүрген заттарды анықтау.
дәлелдемелерді
табу
1994 жылы шыққан К.Ф.Герасимов пен Л.Я.Драпкиннің редакциясындағы
Криминалистика,- оқулығында тінтуге келесідей түсінік берілген:- бұл
тергеу әрекеті мәжбүрлі түрде үй ішінде және басқа обьектілерде
жүргізіледі. Тінту кезіңде, тергеуші құлып ілініп тұрған обьектілерді ашуға
құқылы, егерде иесі оған қарсы болсада. Тінтудің негізгі мақсаты,- қылмыс
құралын іздеу алу болып табылады, заттай дәлелдемелерді табу, мәйіттерді,
тұлғаларды, табу болып табылады. Тінтудің қосымша мақсаты болып: барлық
заңсыз обороттағы заттарды алу, қолдануға тиым салынған заттарды алу [2,
184 б.].
Ал енді, А.Е. Абуовтың Тергеу әрекеттерінің тактикасы оқулығында
көрсетілген тінту жүргізудің кейбір ерекшеліктерін қарастырып кетейік:
Тінтудің басты міндеттері төмендегідей болып келеді:
1.Дәлелдемелерді табу және тәркілеу, мұндай дәлелдемелердің қатарына
мыналар жатуы мүмкін:
o Қылмыс заты (атыс қаруы, ұлы зат, есірткі, ұрлыққа
қолданатын құралдар тағы сол сияқты).
o Қылмыс іздері бар заттар (жалған жасалғаны көрінуі мүмкін
ненмесе өзгерту іздері бар құжаттар, жәбірленушінің қаны,
шашы,немесе басқа да іздері қалған киімдер мен заттар).
o Қылмыс бағытталған обьектілер (ұрланған, бағалы заттар және
тағы басқа).
o Қылмыстық жолмен табылған (ақшалар, бағалы заттармен
бұйымдар, құжаттар тағы сол сияқты).
o Қылмысты ашуға, дәлелдеуге, айыптыларды анықтап, айыпты
женілдету немесе керісінше ауырлатуға көмектесетің түрлі
құжаттар мен заттарды табу.
2.Затты тәркілеу жолымен алу арқылы қылмыспен келтірілген материалды
шығынның орынын айыптыдан заңды түрде тартып алу арқылы толтыру.
3. Құқық қорғау органдарынан қашып жүрген қылмыскерді анықтау жоғалып
кеткен адамның мәйітің немесе оның дене бөлшектерін табу.
4. Азаматтар арасында қолданылуы заңмен тыйым салынған заттарды табу
және тәркілеу (атыс қаруы, суық қару, адамға қатты әсер ететін улы,
психотроптық және есірткі заттар, қымбат металл өнімдері, радиоактивтік
заттар, жарылғыш заттар және тағы басқа ) [14, 350 б.].
Тінту барысында көрсетілген жағдайлардың біреуі немесе бірнешеуі
болуы мүмкін. Тінтудің басында, азаматтық айналымнан алынып тасталған
заттар табылған жағдайда (ҚР Азаматтық кодексінің 134-бабына сәйкес),
заттың иесінен қолдануға немесе сақтауға болады деген рұқсат қағазын талап
ету қажет, олар болмаған жағдайда зат тәркіленуге тиісті. Тінтудің өзге іс
жүргізу әрекеттері: тергеу қарауынан және алудан өзгешелігі бар. Себебі,
тінтудің мақсаты тергеу қарауының мақсатына қарағанда әлдеқайда кең,
өйткені қаралып жатқан обьект толығымен зерттеледі.
2. Тінту жүргізудің процессуалдық тәртібі, негізі, объектілері және
түрлері
Қылмыстарды тергеу кезінде тінту қажеттілігі өте жиі пайда болады.
Тінтудің оң нәтижелері тергеу барысына өте қолайлы түрде әсер етуі мүмкін.
Қылмыстық әрекеттердің көптеген категориялары бойынша қылмысты ашу тінту
жүргізусіз мүмкін емес. Мысал келтіретін болсақ ұрлықты тергеу кезіңде,
тінту көмегімен ұрланған заттарды немесе қылмыстық жолмен алынған өзге де
құндылықтарды анықтауға болады. Адам өлтіру жөніндегі істерді тергеу
кезіңде іске қатысты заттарды немесе киімді, жәбірленушінің заттарын немесе
құндылықтарын, атыс не суық қаруды, ұландыратын заттарды және тағы басқаны
да табуға болады. Істерді тергеу кезіңде тінту қалай болатыны барлық қылмыс
категорияларын атап көрсету мүмкін емес. Бірақ әр нақты іс бойынша тергеуді
жүргізетін орган, жоспарлау мәселесін шешуі тиіс. Тінтудің сәттілігі
криминалистиканы білу мен, тергеушінің тәжірибесінің деңгейімен операцияның
барынша жоспарланғандығымен және дайындалғандығымен, тергеушінің
бақылаушылдығымен тағы басқа тәжірибелік білімімен қамтамассыз етіледі.
Көптеген жағдайларда тінту көп уақыт пен күшті талап етеді. Тінту
процесінде тергеуші білмеген қылмыс туралы куәландыратын әр түрлі
обьектілерді табуы мүмкін. Мысалы, ұрлық үшін айыпталған тұлғаны тінту
кезінде оның үстінен есіртке заттарды табуға болады. Сәтті түрде
жүргізілген тінту тергеудің үлесіне нәтиже беруі мүмкін. Тінту жолымен
алынған заттай дәлелдемелер көп жағдайда қылмыскерді әшкерелеуге мүмкіндік
береді. Бірқатар жағдайларда тінту жасалып немесе дайындалып жатқан
қылмыстар жөңінде дәлелдемелерді алудың жалғыз құралы да болуы мүмкін.
Осыған бір мысал келтіріп көрейік; азамат, Қабатов полиция органдарына
өзінің әйелінің жоғалып кеткендігі жөңінде хабарлады. Тергеу кезінде арыз
берушінің өзінің әйелін өлтіргендігі жөнінде сезіктінің пайда болуына негіз
беретін мәліметтер жиналады. Қабатовтың үйінде тінту жүргізіледі. Ас үйдің
еденінің астында 1,5 метр терендікте қылқындырып өлтірген белгілері бар
жоғалған әйелдің мәйіті табылады. Қабатов осы жерде өзінің әйелін
өлтіргендігін мойындайды. Осы келтірілген мысал тергеу әрекеті ретіндегі
тінтудің маңызын көрсетеді. Криминалистика осы тінту мәселесіне көп көңіл
аудара отырып, осы салада тергеу тәжірибесін жинақтап тінтудің сәтті
нәтижесін қамтамассыз ететін тактикалық және техникалық әдістерді құрады.
Осылай, С.Е. Еркенов пен С.И. Сұлтановтың пікіріне жүгінетін болсақ; тінту
тек жеткілікті негіздер болған жағдайда ғана прокурормен санкцияланған
тергеуші немесе анықтаушының шығарған қаулысы бойынша жүргізіледі [12, 227
б.]. Жеткілікті негіздер деп тергеу кезінде анықталған немесе жедел-
іздестіру шараларын жүргізгенде алынып, кейін процессуалдық жолмен
тексерілген мәліметтерді айтамыз, яғни бір адамда немесе бір жерде қылмыс
қарулары мен құралдары, құжаттар, заттармен бағалы заттар және басқа да іс
бойынша маңызы бар обьектілер болуы мүмкін деп ойлайтындай мәліметтер
жеткілікті көлемде болғанда ғана жүргізіледі. Азаматтардың үй-жайына
тиіспеушілік ҚР Конституциясымен және басқа заңдарымен қорғалады. ҚР ҚІЖК-
де азаматтардың үй-жайының тиіспеушілігін қарастырған. Тұрғын үйге де қол
сұғылмайды. Тұрғын үйге, онда тұратындардың еркінен тыс кіру, оның қарауы
мен тінтуін жүргізу тек заңмен анықталған жағдайларда және тәртіптерде ғана
жіберіледі. Тінтуді тергеуші дәлелді қаулы бойынша жүргізеді. Тінту жүргізу
туралы, сондай-ақ мемлекеттік немесе заңмен қорғалатын өзге құпияны
қамтитын құжаттарды алу туралы қаулыға прокурор немесе оның орынбасары
санкция беруге тиіс. Тұрғын үйде онда тұрып жатқан адамдардың еркінен тыс
алу ҚР Қылмыстық іс жүргізу кодексінің 222-бабының он екінші және он үшінші
бөліктерінің ережелері бойынша жүргізіледі. Айрықша жағдайларда,
іздестіріліп жатқан және алып қоюға жататын обьект оны табуды ұзаққа
созудан жоғалуы, бүлінуі немесе қылмыстық мақсатта пайдаланылуы мүмкін
болғанда не іздестіріліп жатқан адам жасырынуы мүмкін болғанда тінту
прокурордың санкциясынсыз, бірақ жүргізілген тінту туралы кейін жиырма төрт
сағат ішінде оған хабарлау арқылы жүзеге асырылуы мүмкін. Аталған
хабарламаны алғаннан кейін прокурор жүргізілген тінтудің заңдылығын
тексереді және оның заңды немесе заңсыз екені туралы қаулы щығарады.
Жүргізілген тінтудің заңсыз екені туралы шешім қабылдаған жағдайда бұл
әрекет іс бойынша дәлел ретінде жіберілмейді. Дипломатиялық өкілдіктер
орналасқан үй-жайларда, сондай-ақ дипломатиялық өкілдіктердің мүшелері мен
олардың отбасылары тұрып жатқан үй-жайларда тінту ҚР Қылмыстық іс жүргізу
кодексінің 222-бабының он алтыншы бөлігінде белгіленген талаптарды сақтай
отырып жүргізіледі. Тінту жүргізу басталар алдында тергеуші оларды жүргізу
туралы қаулыны көрсетуге міндетті. Тінтуге кіріскенде тергеуші іс үшін
маңызы болуы мүмкін, алынуға жататын заттар мен құжаттарды ерікті түрде
беруді ұсынады. Егер олар ерікті түрде берілсе және алынуға жататын заттар
мен құжаттардың жасырылғанына күмәндануға негіздер болмаса, тергеуші одан
әрі іздеу жүргізбеуге құқылы. Егер жабық үй-жайлар мен қоймалардың иесі
оларды ерікті түрде алудан бас тартса, тінту жүргізген кезде олар алынуы
мүмкін. Бұл ретте есік құлыптарын және басқа заттарды қажетсіз бүлдіруге
жол берілмеуге тиіс. Алу кезінде тергеуші алынуға жататын заттар мен
құжаттарын беруді ұсынады, ал бұдан бас тартылған жағдайда алу мәжбүрлі
түрде жүргізіледі. Тергеуші сол үй-жайда тұрып жатқан адамның немесе басқа
адамдардың жеке өмірінің тінту мен алу кезіңде анықталған мән-жайларының
жария етілмеуіне шаралар қолдануға міндетті. Тергеуші тінту немесе алу
жүргізіліп жатқан үй-жайда немесе орында тұрған адамдарға және осы үй-
жайға немесе орынға келген адамдарға тінту немесе алу аяқталғанға дейін ол
жерден шешуге, сондай-ақ бір-бірімен немесе өзге адамдармен сөйлесуге тыйым
салуға құқылы. Тінту мен алу жүргізілген кезде тергеуші іске қатысы болуы
мүмкін заттар мен құжаттарды алумен шектеуге тиіс. Айналымға салуға тыйым
салынған заттар мен құжаттар олардың іске қатыстылығына қарамастан алынуға
тиіс. Алынатын заттар мен құжаттар күәгерлерге және қатысып отырған басқа
да адамдарға көрсетіледі, буып түйіледі және тінту немесе алу жүргізілген
жерде мөрмен бекітіледі және куәгерлер мен бұған қатысып отырған басқа
адамдардың қол қоюымен куәландырылады. Тінту жүргізген кезде қажет болған
жағдайда фотосуретке, киноға түсіру және бейнежазба жүргізіледі ҚР
Қылмыстық іс жүргізу кодексінің 232-бабына сәйкес. Осылайша, тінту жеке
адамды тінту және алу тергеу әрекеттерінің заңдық ережелерін талдадық,
тінтуге тікелей қатысы бар тұрғын үйдің тиіспеушілігі ҚР Конституциясымен
және ҚР-ң басқа да заңдарымен қорғалатындығың және барлық тінтулермен
алулар үшін ортақ қылмыстық іс жүргізу заңының талаптарын қарастырдық.
Жоғарыда айтылғандарды әрі қарай терең зерттеу мақсатында ҚР
Конституциясының 25-бабын, ҚР Қылмыстық іс жүргізу кодексінің -17 бабын,
222-бабының 12-16 бөліктерін, 230-234 баптарын қарауға болады. ҚР Қылмыстық
іс жүргізу кодексіне сәйкес 17-бап, тұрғын үйге қол сұқпаушылық, тұрғын
үйге қол сұғылмайды, тұрғын үйге онда тұратын адамдардың еркіне қарсы
кіруге, оны қарауға және тінту жүргізуге заңда белгіленген жағдайлар мен
тәртіп бойынша ғана жол беріледі делінген, ҚР-ң Атазаңы – Конституцияға
сәйкес 12-бабында, адам құқықтары мен бостандықтары танылады және оларға
кепілдік беріледі. Адам құқықтары мен бостандықтары абсолютті деп танылады,
олардан ешкім айыра алмайды, заңдар мен өзге де нормативтік құқықтық
актілердің мазмұны мен қолданылуы осыған қарай анықталады. Әр республиканың
азаматы өзінің азаматтығына орай құқықтарға ие болып міндеттер атқарады.
Конституцияда, заңдарда және халықаралық шарттарда өзгеше көзделмесе,
шетелдіктер мен азаматтығы жоқ адамдар Қазақстан Республикасында азаматтар
үшін белгіленген құқықтар мен бостандықтарды пайдаланады, сондай-ақ
міндеттерді атқарады. Адамның және азаматтың өз құқықтарымен бостандықтарын
жүзеге асыруы басқа адамдардың құқықтары мен бостандықтарын бұзуға,
конституциялық құрылыс пен қоғамдық имандылыққа нұқсан келтірмеуге тиіс.
Ал, Қылмыстық іс жүргізу кодексінің 222-бабының, 12-бөлігінде тұрғын үйді
тексеру тек онда тұратын кәмелетке толған адамдардың келісімімен немесе
прокурордың санкциясымен ғана жүргізіледі. Егер онда тұратын адамдар
кәмелетке толмағандар болса немесе психикалық немесе өзге ауыр науқастан
зардап шегетіні белгілі болса немесе тексеруге қарсы болса, тергеуші
покурордың санкциясы алынуға тиіс мәжбүрлеп тексеру туралы қаулы шығарады.
Прокурор санкция беруден бас тартқан жағдайда тексеру жүргізілмейді. 222-
баптың 16-бөлігінде, Дипломатиялық өкілдіктер орналасқан үй-жайлардағы,
сондай-ақ дипломатиялық өкілдіктердің мүшелері мен олардың отбасылары
тұратын үй- жайларды тексеру тек дипломатиялық өкілдік басшысының немесе
оның орындағы адамның өтініші бойынша немесе олардың келісімімен және
олардың көзінше жүргізіледі. Дипломатиялық өкілдік келісіміне ҚР-ң Сыртқы
істер министрлігі арқылы сұрау салынады. Тексеру жүргізілген кезде
прокурордың және ҚР-сы Сыртқы істер министрлігі өкілінің қатысуы міндетті.
ҚР Қылмыстық іс жүргізу кодексінің 135-бабына және 233-баптарына сай тінту
аса күрделі жағдайларда прокурордың рұқсатынсыз да өткізіле береді, бірақ
тәулік немесе жиырма төрт сағат ішінде жазбаша түрде прокурорға хабарлауға
тиіс. Санкцияны күтүге болмайтын аса күрделі жағдайларға мыналарды
жатқызуға болады:
1. Қылмыстың жасалып не дайындалып жатқаны белгілі болса;
2.Қылмыстың ізі суымай тұрып анду нәтижесінде қылмыскердің тығылған
жері немесе заттай айғақтардың жатқан жері анықталса;
3.Жәбірленуші немесе куә қылмыскерді тікелей, не қылмыскердің тығылған
жерін, немесе заттай айғақтың болуы мүмкін жерін көрсетсе;
4.Тінтуді кейінге қалдырған жағдайда обьектілердің бүлінуі, жойылуы,
басқа жерге тығылуы мүмкін болған жағдайда. Күдіктіні ұстау кезіңде ҚР
Қылмыстық іс жүргізу кодексінің 135-бабына сәйкес жеке басты тінту
жүргізіледі. Тінту барысында шешілетін жағдайлар мақсатқа тәуелді.
Сонымен тінтудің негізгі іс жүргізу тәртіптері мынандай: (ҚР ҚІЖК 230-
234 б.б.)
1. Іздестірілетін объект қандай-бір бөлмеде немесе басқа бір жерде,
немесе белгілі бір тұлғаның қолында деген, жеткілікті негіз болған
кезде, тінту жүргізіледі.
2. Тінту тергеушінің негізделген қаулысына, прокурордың,
немесе оның орынбасарының рұқсатымен жүргізіледі, бірақ та жүргізілгсн
тінту туралы, бір тәулік ішінде, міндетті түрде прокурорға
хабарланады.
3. Тінту кезінде куәгерлер, тінтілуші немесе оның от басынының кәмелетке
толған мүшелері қатысулары керек; ал егер мүмкін болмаған жағдайда -
жергілікті атқару органының өкілі, егер тінтілуші немесе оның от
басының мүшелері қатыса алмайтын жағдайда – тінту жүргізіліп жатқан
ғимаратта, әкімшілік әкімнің қатысуымен.
4. Тінтуге қатысуға тілмаш пен маман шақырылуы мүмкін, олар өздерінің
арнайы білімі мен бейімділігін қолдану арқылы тергеушіге дәлелдерді
табуға, бекітуге және алуға көмектесе алады.
5. Тінту, әдеттегідей, күндіз жүргізілуі керек, тек кейін қалдыруға
болмайтын жағдайда ғана, тінтуді түнде де жүргізуге болады.
6. Тінту жүргізу алдында тергеуші, тұлғаға өзінің қаулысын көрсетуі
керек, содан кейін іздестірілетін нысанды беруді талап етеді; егер бұл
талап орындалса және тергеуші, іздестірілетін заттар мен құжаттардың
жасырылғанына қауіптенбесе одан арғы іздестіруді жүргізбеуге оның
қақысы бар және берілген затты алып, оны тінту хаттамасына бекітумен
шектеледі.
7. Жабық ғимарат пен қойманы өз еркімен ашудан бас тартқан жағдайда,
тергеушіге оларды ашуға құқық беріледі, бұл жағдайда құлыптардың,
есіктердің басқа да заттардың қажетсіз бұзылмауын қадағалайды.
8. Тінту кезінде анықталған жағдайлары жария етілмеуі тиіс.
9. Тінту орындағы тұлғаларға немесе бұл жерге тінту басталған кезде
келгендерге, тінту орнын тастап кетуге тыйым салынуы керек, сонымен
қатар, бір-бірімен немесе басқа тұлғалармен қатынас жасауына тыйым
салынады (әрине қызмет бабымен келгендерді ұстауға болмайды).
10. Іске қатысы бар заттар мен құжаттарды алумен ғана шектелу керек;
айналуы мен қолданылуы шектелген заттар мен құжаттар, іске қатысы бар
немесе жоқтығына қарамастан алынылуы тиіс.
11. Барлық алынған заттар мен құжаттарды куәгерлер мен басқа да
қатысушыларға көрсетіледі және оларды хаттамада мазмұнды жазғаннан
кейін, тінту орнында хатталып, мөрленеді;
12. Хаттаманың көшірмесі, тінтілушіге беріледі, егер ол болмаса – оның от
басының кәмелетке толған мүшесіне, ал олар болмаған жағдайда тұрғын үй
пайдалану ұйымынын немесе жергілікті атқару органының өкіліне олардан
қолхат алып тапсырылады. Егер тінту (ұйымдық) мекемеде жүргізілгсн
болса, хаттаманың көшірмесі қолхат арқылы, осы ұйымдық өкілге
беріледі.
Тінту нысанының ерекшелігіне, оны жүргізу жағдайы мен жоспарлау
ерекшелігіне және іздестіру әрекеттерінің тәсілдеріне қарай тінту түрлері
мынандай болып келеді:
- тұрғын және басқа да ғимараттарда (тұрмыстық құрылыстарда, жұмыс
орнында, қонақ үйі бөлмелерінде, жатақханада және т.б.);
- белгілі бір жерлерде;
- қайтадан;
- жедел, прокурордың алдын-ала берілмеген рұқсатынсыз, кейін
қалдыруға болмайтын жағдайларда жүргізіледі;
- бір уақьтта (оны топтық деп те атайды, бұл бір қылмыс ісіне
байланысты ортақ жоспар арқылы, жеке нысандарда, бірнеше
тінтулерді бір уақытта жүргізуді көрсетеді);
- дипломатиялық өкілдіктердің тұрып жатқан ғимараттарында;
- көлік құралдарын тінту;
- жекелей тінту [17, 486 б].
Бір уақытта тінту жүргізілетін объектілердің санына қарай, тінту – жеке
(бір ғана объект тексеріледі) және топтық (бір уақытта бірнеше жерде
жүргізіледі) болып бөлінеді. Мұндай тінту, іздестірілетін заттар, немесе
құжаттар бір-біріне жақын немесе әр түрлі жерде болуы мүмкін деген ой туған
кезде өте қажетті. Бұл жағдайда тінту, тактикалық операция сипатын алады.
Бұл жерде қателік жіберіп алмау үшін, топтық тінту әрекетіне бірнеше
тергеуші қатыстырылады, олардың біреуі барлық тактикалық операцияға,
іздестіру топтарының әрекеттерін жүйелі жүргізуге, жауапты болады. Бүл
тінтулер бір-бірімен байланысты болады, ал тінтуге қатысушының алған
нәтижесі, екінші бір қатысушының тінту жолы мен нәтижесіне әсер етуі
мүмкін. Топтық тінту, тінтуді бір уақытта барлық тұлғаларға немесе барлық
жерлерде жүргізуді ойластырады, себебі, егер тінту, бір тұлғаға немесе
бірнеше тұлғаға жасалған болса, қалғандары алдын-ала дайындалып алуы
мүмкін. Сондықтан бүл әрекетке бірнеше тергеуші қатыстырылады, олардың
біреуі барлық операцияға жауапты болады.
Негіз болған жағдайда, тергеуші, тінтілушінің денесінде, оның киімінде
және оның қолындағылардан заттар мен құжаттарды тауып және алу мақсатында
жеке тінту әрекетін жүргізуге құқығы бар.
Жеке тінтуді тінтілушімен жынысы бір тұлға жүргізеді және сондай
жынысты куәгерлер мен мамандар қатысады.
Жеке тінту арнайы қаулы шығарылусыз және прокурордың рұқсатынсыз
жүргізілуі мүмкін, егер:
1. Іске мәні бар құжаттарды бөлмеде, немесе басқа жерде отырған тінтілуші,
өзінде жасырып отыр деген ойға жеткілікті негіз болса;
2. Тұлғаны ұстаған кезде немесе қамауға алынғанда. Бұл жағдайда тінтуді,
куәгерлердің қатысуынсыз жүргізуге болады.
Ғимараттарды тінту дегеніміз - әртүрлі ұйымдардың, мекемелердің,
кәсіпорындардың қарауындағы тұрғын үйлерді, пәтерлерді, ғимараттарды,
олардың еркінсіз зерттеу болып табылады, әр-қилы қоймаларды тексеру, егер
қажетті тергеу нысандары болуы мүмкін жағдайларда. Ғимараттарды тінту
кезіндс, ең алдымен оның өзімен және орналасу жоспарымен танысып алу керек,
үй асты мен шатырды, қосымша құрылысты тексеру керек, ғимараттың
қабырғаларының орналасуы мен көлеміне көңіл аудару керек, себебі олар құпия
орындарды табуға мүмкіндік береді.
Ғимараттарғаа тінту жүргізуде азаматтың еркінсіз тұрғын үйін тексеру
немесе жасырылған қылмыстық дәлелдерді немесе ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz