«ИП Бисенов» кәсіпорының жалпы экономикалық жағдайы. Аудит және салықтық есеп
Кіріспе
І Ұйымның техникалық экономикалық жағдайы
1.1 «ИП Бисенов» кәсіпорының жалпы экономикалық жағдайы
1.2 Есеп саясаты туралы түсінік және оған қойылатын талаптар
ІІ Бухгалтерлік есептің атқаратын қызметтері мен принциптері
2.1 Бухгалтерлік есептің түрлері мен маңызы
2.2 Негізгі қорлар есебі
2.3 МСА есебі
ІІІ Аудит және салықтық есеп
3.1 Аудит жүргізудің ережелері
3.2 Салықтар бойынша есеп беру
Қорытынды
Әдебиеттер тізімі
Қосымшалар
І Ұйымның техникалық экономикалық жағдайы
1.1 «ИП Бисенов» кәсіпорының жалпы экономикалық жағдайы
1.2 Есеп саясаты туралы түсінік және оған қойылатын талаптар
ІІ Бухгалтерлік есептің атқаратын қызметтері мен принциптері
2.1 Бухгалтерлік есептің түрлері мен маңызы
2.2 Негізгі қорлар есебі
2.3 МСА есебі
ІІІ Аудит және салықтық есеп
3.1 Аудит жүргізудің ережелері
3.2 Салықтар бойынша есеп беру
Қорытынды
Әдебиеттер тізімі
Қосымшалар
Қазақстан Республикасы кәсіпорындарында, соңғы жылдары еліміздің экономикасының нарықтық қатынастарға өтуіне байланысты бухгалтерлік есептің әдістемесі мен тәжірбиесінде түбегейлі өзгерістер болды.
Есеп тіркемелерінде шарушалық операцияларын жазып көрсетудің дәстүрлі бухгалтерлік қызметі, көптеген қаржылық ақпаратты пайдаланушылардың сұрақ тілектеріне толығынан жауап бере алмайтынығын тәжірбие көрсетті. Іскерлік шешімдер қабылдау үшін бұл ақпарат белгілі түрде өзгертілуі және өңделуі қажет. Қазіргі жағдайда бухгалтер қаржылық нәтиже қалыптастырудың әр түрлі әдістерін білуді, кәсіпорында қабылданған қаржылық стратегияны іс жүзіне асыруды қамтамасыз ететін есеп саясатын таңдап алаып, соны басшылыққа ұсыну керек, яғни оның қызметінің аясы жай есепшіліктен қаржы жағдайын талдау ісі ажырамас бөлігі болып табылатын, қаржы менеджментіне дейін өсіп, айтарлықтай кеңейді.
Қоғамда қаржылық талдау біреудің орынсыз тілегінен емес, өмірлік аса қажеттілі салдарынан туындады: салмақ, ұзындық өлшемін және есептеу жүргізбей, шаруашылық кәсіпорынның мүліктік жағдайы мен оған әсер ететін себптерді білмей, табыс пен шығынды өзара салыстырмай, біріншісінің екіншісінен артық болуына қол жеткізбей шаруашылықты ойдағыдай жүргізу мүмкін емес.
Тәжірибелік жұмыстың мақсаты «ИП Бисенов» кәсіпорнына жалпы сипаттама беру, және де оның экономикалық жағдайын анықтау, бухгалтерлік есептің атқаратын қызметін анықтау, негізгі қорлар есебін қарастыру, аудит және салық есебінің жүргізілуін қарастыру.
Есеп тіркемелерінде шарушалық операцияларын жазып көрсетудің дәстүрлі бухгалтерлік қызметі, көптеген қаржылық ақпаратты пайдаланушылардың сұрақ тілектеріне толығынан жауап бере алмайтынығын тәжірбие көрсетті. Іскерлік шешімдер қабылдау үшін бұл ақпарат белгілі түрде өзгертілуі және өңделуі қажет. Қазіргі жағдайда бухгалтер қаржылық нәтиже қалыптастырудың әр түрлі әдістерін білуді, кәсіпорында қабылданған қаржылық стратегияны іс жүзіне асыруды қамтамасыз ететін есеп саясатын таңдап алаып, соны басшылыққа ұсыну керек, яғни оның қызметінің аясы жай есепшіліктен қаржы жағдайын талдау ісі ажырамас бөлігі болып табылатын, қаржы менеджментіне дейін өсіп, айтарлықтай кеңейді.
Қоғамда қаржылық талдау біреудің орынсыз тілегінен емес, өмірлік аса қажеттілі салдарынан туындады: салмақ, ұзындық өлшемін және есептеу жүргізбей, шаруашылық кәсіпорынның мүліктік жағдайы мен оған әсер ететін себптерді білмей, табыс пен шығынды өзара салыстырмай, біріншісінің екіншісінен артық болуына қол жеткізбей шаруашылықты ойдағыдай жүргізу мүмкін емес.
Тәжірибелік жұмыстың мақсаты «ИП Бисенов» кәсіпорнына жалпы сипаттама беру, және де оның экономикалық жағдайын анықтау, бухгалтерлік есептің атқаратын қызметін анықтау, негізгі қорлар есебін қарастыру, аудит және салық есебінің жүргізілуін қарастыру.
1. ҚР-ның Президентінің «Бухгалтерлік есеп туралы» 1995ж. 26 желтоқсандағы №2732 заң күші бар Жарлығы (2002жыл. 24 мамырдағы өзгертулер және толықтырулармен) // www. zakon. kz
2. ҚР-ның Президентінің «ҚР Аудиторлық қызмет туралы» 1998ж 20 қарашадағы №20 заң күші бар Жарлығы (2001жыл. 15 қарашадағы өзгертулер және толықтырулармен) // www. zakon. kz
3. Қазақстан Республикасының азаматтық кодексі (2006 жыл) // www. zakon. kz
4. Қазақстан республикасы Президентінің заңдық күші бар «Бухгалтерлік есеп және қаржылық есеп беру жөніндегі» нұсқауы (28 ақпан 2007 жылы) // www. zakon. kz
5. Қазақстан Республикасының «Аудиторлық қызмет жөніндегі» заңы (05.05. 2006) // www. zakon. kz
6. Қазақстан республикасының «Қаржылық лизинг туралы» заңы (02.04.2000) // www. zakon. kz
7. Қазақстан республикасының салықтық кодексі, 2006 жыл, «Бюджетке төленуге тиісті салықтар мен басқа да төлемдер жөніндегі» заңы (2007 жылдың 1 қаңтарынан бастап күшіне енген) // www. zakon. kz
8. Халықаралық қаржылық есептілік стандарттары (05.03.2001) // www. zakon. kz
9. Кеулімжаев Қ.К. Әжібаева З.Н. Құдайбергенов Н.А. Бухгалтерлік есеп принциптері. Алматы: экономикс, 2003. -658 б.
10. Назарова В.А. Бухгалтерлік іскерлік корреспонденция. Алматы: экономика, 2002. – 241 б.
11. Назарова В.Л. Шаруашылық жүргізуші субъектілердегі бухгалтерлік есеп Алматы: экономика, 2005.- 314 б.
12. Ержанов М.С. Ержанова А.М. Основы бухгалтерского учета и новая корреспонденция счетов. Алматы, 2003. – 187 б.
13. Абленов О.Д. Аудит: теория и практика. Алматы: экономика 2005.- 398 с.
14. Дюсембаев К.Ш. Аудит и анализ в системе управления финансами Алматы: экономика 2000. – 310 с.
15. Ажибаева З.Н. Аудит Алматы: экономика 2004.- 178 с.
16. Чечевицына Л.Н. Чуев И.Н. Анализ финансово-хозяйственной деятельности. Москва, 2005.- 211 с.
17. Протасов В.Ф. Анализ деятельности предприятия. Москва: финансы и статистика, 2003. – 235 с.
18. Дүйсенбаев К.Ш. Талегенов Э.Т. Жұмағалиева Ж.Т. Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау Алматы: экономика 2001. -348 б.
19. Ефимовой О.В. Мельник М.В. Анализ финансовой отчетности Москва, 2004. – 195 с.
20. Байтурсынов А.С. Бухгалтерлік еспе мәселелері // Бухгалтер бюллетені 2006, №7. – Б.11-15
21. Касымжанов К.А. ХҚС көшу бойынша мәселелері // Бухгалтер бюллетені 2005, №9. – Б.13-18
2. ҚР-ның Президентінің «ҚР Аудиторлық қызмет туралы» 1998ж 20 қарашадағы №20 заң күші бар Жарлығы (2001жыл. 15 қарашадағы өзгертулер және толықтырулармен) // www. zakon. kz
3. Қазақстан Республикасының азаматтық кодексі (2006 жыл) // www. zakon. kz
4. Қазақстан республикасы Президентінің заңдық күші бар «Бухгалтерлік есеп және қаржылық есеп беру жөніндегі» нұсқауы (28 ақпан 2007 жылы) // www. zakon. kz
5. Қазақстан Республикасының «Аудиторлық қызмет жөніндегі» заңы (05.05. 2006) // www. zakon. kz
6. Қазақстан республикасының «Қаржылық лизинг туралы» заңы (02.04.2000) // www. zakon. kz
7. Қазақстан республикасының салықтық кодексі, 2006 жыл, «Бюджетке төленуге тиісті салықтар мен басқа да төлемдер жөніндегі» заңы (2007 жылдың 1 қаңтарынан бастап күшіне енген) // www. zakon. kz
8. Халықаралық қаржылық есептілік стандарттары (05.03.2001) // www. zakon. kz
9. Кеулімжаев Қ.К. Әжібаева З.Н. Құдайбергенов Н.А. Бухгалтерлік есеп принциптері. Алматы: экономикс, 2003. -658 б.
10. Назарова В.А. Бухгалтерлік іскерлік корреспонденция. Алматы: экономика, 2002. – 241 б.
11. Назарова В.Л. Шаруашылық жүргізуші субъектілердегі бухгалтерлік есеп Алматы: экономика, 2005.- 314 б.
12. Ержанов М.С. Ержанова А.М. Основы бухгалтерского учета и новая корреспонденция счетов. Алматы, 2003. – 187 б.
13. Абленов О.Д. Аудит: теория и практика. Алматы: экономика 2005.- 398 с.
14. Дюсембаев К.Ш. Аудит и анализ в системе управления финансами Алматы: экономика 2000. – 310 с.
15. Ажибаева З.Н. Аудит Алматы: экономика 2004.- 178 с.
16. Чечевицына Л.Н. Чуев И.Н. Анализ финансово-хозяйственной деятельности. Москва, 2005.- 211 с.
17. Протасов В.Ф. Анализ деятельности предприятия. Москва: финансы и статистика, 2003. – 235 с.
18. Дүйсенбаев К.Ш. Талегенов Э.Т. Жұмағалиева Ж.Т. Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау Алматы: экономика 2001. -348 б.
19. Ефимовой О.В. Мельник М.В. Анализ финансовой отчетности Москва, 2004. – 195 с.
20. Байтурсынов А.С. Бухгалтерлік еспе мәселелері // Бухгалтер бюллетені 2006, №7. – Б.11-15
21. Касымжанов К.А. ХҚС көшу бойынша мәселелері // Бухгалтер бюллетені 2005, №9. – Б.13-18
Мазмұны
Кіріспе
І Ұйымның техникалық экономикалық жағдайы
1.1 ИП Бисенов кәсіпорының жалпы экономикалық жағдайы
1.2 Есеп саясаты туралы түсінік және оған қойылатын талаптар
ІІ Бухгалтерлік есептің атқаратын қызметтері мен принциптері
2.1 Бухгалтерлік есептің түрлері мен маңызы
2.2 Негізгі қорлар есебі
2.3 МСА есебі
ІІІ Аудит және салықтық есеп
3.1 Аудит жүргізудің ережелері
3.2 Салықтар бойынша есеп беру
Қорытынды
Әдебиеттер тізімі
Қосымшалар
Кіріспе
Қазақстан Республикасы кәсіпорындарында, соңғы жылдары еліміздің
экономикасының нарықтық қатынастарға өтуіне байланысты бухгалтерлік есептің
әдістемесі мен тәжірбиесінде түбегейлі өзгерістер болды.
Есеп тіркемелерінде шарушалық операцияларын жазып көрсетудің дәстүрлі
бухгалтерлік қызметі, көптеген қаржылық ақпаратты пайдаланушылардың сұрақ
тілектеріне толығынан жауап бере алмайтынығын тәжірбие көрсетті. Іскерлік
шешімдер қабылдау үшін бұл ақпарат белгілі түрде өзгертілуі және өңделуі
қажет. Қазіргі жағдайда бухгалтер қаржылық нәтиже қалыптастырудың әр түрлі
әдістерін білуді, кәсіпорында қабылданған қаржылық стратегияны іс жүзіне
асыруды қамтамасыз ететін есеп саясатын таңдап алаып, соны басшылыққа ұсыну
керек, яғни оның қызметінің аясы жай есепшіліктен қаржы жағдайын талдау ісі
ажырамас бөлігі болып табылатын, қаржы менеджментіне дейін өсіп,
айтарлықтай кеңейді.
Қоғамда қаржылық талдау біреудің орынсыз тілегінен емес, өмірлік аса
қажеттілі салдарынан туындады: салмақ, ұзындық өлшемін және есептеу
жүргізбей, шаруашылық кәсіпорынның мүліктік жағдайы мен оған әсер ететін
себптерді білмей, табыс пен шығынды өзара салыстырмай, біріншісінің
екіншісінен артық болуына қол жеткізбей шаруашылықты ойдағыдай жүргізу
мүмкін емес.
Тәжірибелік жұмыстың мақсаты ИП Бисенов кәсіпорнына жалпы сипаттама
беру, және де оның экономикалық жағдайын анықтау, бухгалтерлік есептің
атқаратын қызметін анықтау, негізгі қорлар есебін қарастыру, аудит және
салық есебінің жүргізілуін қарастыру.
І Ұйымның техникалық экономикалық жағдайы
1.1 ИП Бисенов кәсіпорының жалпы экономикалық жағдайы
Жеке кәсіпкерліктің толық аты - ИП Бисенов. Мекен жайы – Қазақстан
Республикасы, 480028, Ақтау қаласы, 2 микрорайон, №55, РНН 430100987567.
ИП Бисенов негізгі қызмет түрлері:
- коммерциялық және делдалдық қызмет, көтерме және бөлшек сауда;
- жылжитын және жылжымайтын мүліктермен мәмілелерді жасау;
- ақпарттық, кеңестік, инжинирингтік, кәсіпкерлік, қаржылық
қызмет көрсету;
- сыртқы сауда операциялары және сыртқы экономикалық қызмет;
- халық тұтынатын тауарларды, өндірістік-техникалық міндетті
өнімдерді, азық-түліктерді сату;
- ЖЖМ және мұнай өнімдерін сатып алу, сақтау және сату;
- көлік-экспедициялық қызметтер, жүктерді және жолаушыларды
тасу;
- құрылыс материалдарын, аспаптарды, шикізатты, жинақтау
бұйымдарын, құрастырғыштарды сату;
- сауда үйлерін, шағын және ірі маркеттерді ұйымдастыру және
пайдалану;
- экспорт-импорт операцияларын, өкілеттілік қызметті (шет елдік
фирмалардың қатысуымен) ұйымдастыру;
- жабдықтау қызметі;
- Қазақстан республикасында және шет елде мүліктерді сатып алу
және сату, салып қоюшы және жалға алушы құқығында жер
учаскелерін алу, құрылыстарды немесе жеке жайларды жалға алу;
- басқа кәсіпорындарға қызметтер көрсету;
- Қазақстан Республикасының заңдарына қайшы келмейтін өзге
қызметтер.
ИП Бисенов өз иелігіндегі мүліктеріне қатысты өз міндеттемелеріне
жауапты болады..
Жеке кәсіпкерліктің мөрі, тауарлық белгісі, фирмалық бланкі, дербес
есеп шоты бар. Жеке кәсіпкерлік филиалдар мен өкілдіктерін ашу құқығы бар.
Жұмысшыларының орташа жылдық тізімдік саны екі жүз елуден астам және
жылдық активтерінің жалпы құны үш жүз жиырма бес мың еселенген айлық есепті
көрсеткіштен жоғары болса ірі бизнес субъектісі құрамына жатқызылады.
Жеке кәсіпкерлік өз жұмысын жүргізуі үшін қатысушы салымы есебінен
Жарғылық капиталы 1 000 000бір миллион теңге 100% есебінде құрылған.
Жарғылық капитал мөлшерін азайтуға немесе көбейтуге құқылы.
ИП Бисенов жауапкершілігі шектеулі жеке кәсіпкерлік мүлкін негізгі
және айналым қорлары және басқа да Жеке кәсіпкерліктің балансында
көрсетілетін құндылықтар жиыны құрайды. Мүліктерге Жеке кәсіпкерліктің
меншік құқығы бар. Мүліктерді қалыптастыру көздері:
- ақша және материалдық жарналар;
- Жеке кәсіпкерлік пайдаланатын интеллектуалдық меншік құқығы,
өнеркәсіптің кей салаларында жинақталған білім мен тәжірибе,
басқарма, қызмет түрлері;
- өнімдер, жұмыстар, қызметтерді сатудан алынған және басқа да
шаруашылық қызметтен алынған табыстар;
- бағалы қағаздардан алынған табыстар, банк несиелері,
- Қазақстан Республикасының заңдарында тиым салынбаған көздер.
Шаруашылық қызмет барысында пайда болған зиян резевтік капитал
есебінен жабылады. Алынған табыстың бөлінуі қатысушының шешімі негізінде
анықталады. Таза табыс сомасы салықтарды толық төлегеннен кейін қатысушының
иелігінде қалған табыстың бір бөлігі болып табылады.
Жоғарғы басқару ұйымы – Жеке кәсіпкерліктің жеке иесі болып табылатын
қатысушы. Ол келесідей мәселелерді шешуге өкілетті:
- фирма атауын, мекен-жайын өзгерту, Жарғысын өзгертіп жаңа
нұсқасын қабылдау; қызмет бағытын өзгерту;
- Жарғылық капитал мөлшерін өзгерту;
- ревизиялық комиссияны қызметке алу, босату, оның есептілігі
мен қорытындысын қабылдау;
- Жеке кәсіпкерліктің қайта құрылуы мен жойылуы, жойылу
комиссиясын тағайындау;
- атқару ұйымдарын, Директорды тағайындау, ішкі ережелерді
бекіту;
- Жеке кәсіпкерліктің басқа субъектілерге қатысуы жөнінде шешім
қабылдау;
- Жеке кәсіпкерліктің мүлкін кепілдікке беру жөнінде шешім
қабылдау;
- қосымша жарналар жөнінде шешім қабылдау және т.б.(1(.
Ағымдағы басқаруды директор жүзеге асырады. Директордың өкілеттігіне
келесідей мәселелер кіреді:
- қызметкерлерді келісім шарт негізінде қызметке алу және
босату;
- жылдық балансты құрастыру;
- қаржыландыруды бекіту;
- қаражаттардың жұмсалуы жөнінде сметаны бекіту;
- келесідей қорларды - даму қорын, материалдық ынталандыру қорын
қалыптастыру.
Қызметкерлерге жалақы тағайындау, төлеу формасы мен жүйесін таңдау
директордың өкілеттігінде. Қызметкерлерді жұмысқа қабылдау, босату, еңбек
жағдайы мен жұмыс режимі мәселелері Қазақстан Республикасының қолданыстағы
еңбек жөніндегі заңына сәйкес жүзеге асырылады.
Жеке кәсіпкерлік өз өнімін келісім шарт бойынша келісілген баға
бойынша сатуға құқылы.
Атқару ұйымының қаржылық шаруашылық қызметіне бақылау жасау мақсатында
Жеке кәсіпкерлікте ревизиялық комиссия құрылған. Комиссия құрамына 3 адам
кіреді. Мүшелер қатысушының шешімі бойынша 1 жылға сайланады. Ревизиялық
комиссияға атқару ұйымының қызметкерлері мүше бола алмайды. Ревизиялық
комиссия тиісті мерзімде қаржылық шаруашылық қызметке тексеру жүргізе
алады, сол себепті барлық құжаттарға пайдалану құқығы бар. Ревизиялық
комиссияның талап етуі бойынша атқару ұйымдары ауызша немесе жазбаша
түсініктеме беруге міндетті. Ревизиялық комиссия міндетті түрде Жеке
кәсіпкерліктің жылдық қаржылық есептілігін қатысушы бекіткенге дейін
тексереді (1(.
Жеке кәсіпкерлік қызметін қатысушының шешімі негізінде қайта құрылуы
немесе жойылуы арқылы тоқтатады. Құрылымын өзгерту, яғни, бірігу, қосылу,
бөліну, қайта құрылу қатысушының шешімі арқылы немесе заң талаптарына
сәйкес жүзеге асырылады. Жойылу мақсатында қатысушының шешімімен арнайы
жойылу комиссиясы құрылады. Жеке кәсіпкерліктің жойылуы сот шешіміне сәйкес
жүргізілгенде сот жойылу комиссиясын тағайындайды. Жойылу комиссиясы
бекітілгеннен бастап Жеке кәсіпкерлік қызметін басқару өкілеттілігі осы
комиссияға өтеді. Комиссия Жеке кәсіпкерліктің мүлкін бағалайды,
кредиторлар мен дебиторларды анықтайды, олармен есеп айырысады, үшінші
жақтармен есеп айырысу шараларын жүзеге асырады, жойылу балансын
құрастырады және оны құрылтайшыға бекітуге береді.
Жойылу комиссиясының шешімі бойынша Жеке кәсіпкерліктің мүліктері сатылады,
Жеке кәсіпкерлікке пайдалану құқығында берілген мүліктер меншік иесіне
қайтарылады. Заңды тұлғалардың мемлекеттік регистріне арнайы жазу
жазылғаннан кейін ғана жойылу процесі аяқталды және Жеке кәсіпкерлік өз
қызметін тоқтатты деп есептеледі. Аталған жағдайлардың барлығы жұмысқа № 1
қосымша бетте тіркелген Жеке кәсіпкерліктің жарғысында көрсетілген.
Нарықтық қатынастар жағдайында ұйымның қаржылық жағдайын талдаудың
маңызы зор. Ұйымдар өз бетімен жұмыс істеп, өздерінің қаржылық-шаруашылық
қызметінің нәтижелері үшін өздері жауапты болады.
Ұйымның қаржылық жағдайы дегеніміз оның белгілі-бір мерзімдегі
қаржылық тұрақтылығы, шаруашылық қызметті жүзеге асыруға қажетті
материалдық және басқа ресурстармен қамтамасыз етілу дәрежесі мен
міндеттемелерін уақыттылы өтеу мүмкіндігін көрсетеді.
Қаржылық жағдайды талдау дегеніміз қаржылық тұрақтылықты талдау
түсінігіне сәйкес келеді. Талдаудың бірінші кезеңі ұйымның баланс
активтерінің құрамы мен құрылымына талдау жасау. Активтердің құрамына және
құрылымына жасалған талдау арқылы ұйым мүліктерінің қаншалықты өзгергенін
анықтауға болады, егер активтер мөлшері артқан болса, онда ол ұйымның
қызметінің артуын білдіруі мүмкін (8(.
№3 қосымша беттерде тіркелген СТК Сервис-Лимитед ЖК 2005-2006
жылдарға құрастырылған бухгалтерлік баланс мәліметтері бойынша активтері
мен пассивтерінің құрамына және құрылымына талдау жасаймыз.
Кесте 1 – Ұйымның активтерінің құрамын талдау (9(
Көрсеткіштер Жыл басы Жыл соңы Өзгерістер, +,-
Мың. Тг. % Мың. Тг. % Мың. Тг. %
1. Активтер 1351584431 100 1594256298 100 +242671867 +17,95
құны, барлығы
2. Ұзақ 1130497175 83,6 1130044668 70,88 -452507 -0,04
мерзімді
активтер
Оның ішінде: 5103875 3,3 4657672 0,29 -4462203 -87,42
негізгі
құралдар
Материалды емес58299 0,004 51996 0,01 -6303 -10,81
активтер
Инвестициялар 1125335000 83,3 1125335000 70,58 0 0
3. Ағымдағы 221087256 16,4 464211629 29,12 +243124373 +109,96
активтер
Оның ішінде: 111983387 8,3 438304 0,02 -111545083 -99,61
ТМҚ
Дебиторлық 108954337 8,06 435150431 27,29 +326196094 +299,38
борыш
Ақша 149532 0,06 28622893 1,81 +28473361 +19041,6
қаражаттары
4. Өндірістік 117087262 8,66 5095976 0,32 -111991286 -95,65
қуаты
Кесте деректері бойынша мынандай қорытынды жасауға болады. 2010 жылы
2009 жылмен салыстырғанда жалпы активтер құны +242671867 теңгеге артқан,
оған тікелей әсер еткен көрсеткіштер, дебиторлық борыштың есепті жылы
+326196094 теңгеге, ақша қаражаттарының +28473361 теңгеге артуы болды.
Сонымен қатар негізгі құралдар құнының -4462203 теңгеге, тауарлы
материалдық қорлардың -111545083 теңгеге кемігенін көреміз. Құрастырылған
кесте мәліметтері бойынша талдау жасап, коэффициенттерді анықтап көрелік.
Өндірістік қуаты коэффициенті есепті жылы -111991286 теңге,
сәйкесінше -95,65% кеміген. Бұл көрсеткіштің есепті кезеңдегі үлесі 0,32%-
ды құрауы оның теориялық мәнінен әлдеқайда төмен (К=0,5) екенін көреміз.
Яғни, өндірістік мақсаттағы қорлар құрамын толықтыру үшін сырттан қаражат
тарту қажет.
Келесі көрсеткіштің – ағымдағы активтердің жұмылдырылу коэффициенті –
ағымдағы активтердің баланс валютасындағы үлесін көрсетеді. Бұл көрсеткіш
өткен жылы 16,4 %, ал есепті жылы 29,12% көрсетіп тұр, яғни бұл
көрсеткіштің артуы ұйымның үздіксіз жұмыс істеуін қамтамасыз етеді,
кредиторлармен есеп айырысу мүмкіндігін көрсетеді.
Жұмылдырылған және жұмылдырылмаған қорлардың өзара қатынасы
коэффициенті ағымдағы активтердің ұзақ мерзімді активтерге қатынасы арқылы
анықталады. Біздің ұйым бойынша өткен жылы (2210782561130497175) 0,19, ал
есепті жылы (4642116291130044668) 0,4 құраған. Негізі теориялық көрсеткіш
0,5-тен кем болмауы қажет. Ұйымның бұл көрсеткіші есепті жылы теориялық
мәнге жуықтағанын көреміз. Бұл көрсеткіш қаншалықты жоғары болса,
соншалықты ұйымның қаржылық тұрақтылығы арта түспек (9(.
Келесі көрсеткіш ұйымның мүлкі құрамындағы негізгі құралдардың шынайы
құны көрсеткіші болып табылады. Біздің ұйым бойынша негізгі құралдар үлесі
өткен жылы 3,3% болса, есепті жылы 0,29%-ды құраған, яғни өте көп мөлшерде
кеміген. Негізгі құралдардың тозу коэффициенті негізгі құралдардың
техникалық жағдайын сипаттайды. Бухгалтерлік баланстан тозу жөнінде қосымша
мәліметтер алып тоз коэффициентін анықтаймыз. Бұл көрсеткіш негізгі
құралдардың тозу сомасының бастапқы құнына қатынасы арқылы анықталады.
Өткен жылы тоз коэффициенті 6393975743273 – 0,11, ал есепті жылы –
12006445858317 – 0,21 тең болған. Бұл көрсеткіштің өсуі бір жыл ішінде
негізгі құралдардың тозуының артқанын сипаттайды (9(.
Талдаудың келесі кезеңі ұйымның бухгалтерлік балансы негізінде
пассивтер құрамы мен құрылымын талдау болып табылады. Ол үшін баланс
негізінде аналитикалық кесте құрастырып аламыз.
Кесте 2 – Пассивтер құрамын талдау (9(
Көрсеткіштер Жыл басы Жыл соңы Өзгерістер, +,-
Мың. Тг. % Мың. Тг. % Мың. Тг. %
1. Аванстық 1351584431 100 1594256298 100 +242671867 +17,95
капитал,
барлығы
2. Меншікті -55535094 4,11 11650803 0,73 +67185897 -12,09
капитал
3. Қарыз 1407119525 104,111582605495 99,27 +175485970 +12,47
капиталы:
3.1Ұзақ 1232772671 91,21 877070500 55,01 -355702171 +28,85
мерзімді
міндеттемелер
3.2Ағымдағы 174346854 12,9 705534995 44,26 +531188141 +304,67
міндеттемелер
Тәуелсіздік х 0,0411Х 0,0073х х
коэффициенті
21
Қарыз және х 0,96 х 1,007 х х
меншікті
капитал өзара
қатынасы
коэффициенті
13
Инвестицияланх -10,88Х 2,5 х х
дыру
коэффициенті
Кесте мәліметтері бойынша қорлану көздері де +242671867 теңгеге,
+17,95% артқанын көреміз. Инвестицияландыру коэффициенті меншікті
капиталдың негізгі құралдарға қатынасы арқылы анықталады. Өткен жылы
инвестицияландыру коэффициенті -10,88 пунктке кеміген болса, есепті кезеңде
2,5 пунктке артқан.
Бұдан кейінгі талдау баланстың өтімділігіне жасалады. өтімділік
дегеніміз ұйымның қысқа мерзімді міндеттемелерін өтеу мүмкіндігі болып
табылады. Өтімділікті талдау мақсатында барлық баланс баптары активтерінде
4 топқа, пассивтерінде 4 топқа біріктіріледі.
А1 – ең өтімді активтер, бұған ақша қаражаттары мен бағалы қағаздар
кіреді. А2 – тез сатылатын активтер, оларға дебиторлық борыш пен басқа да
активтер кіреді, А3 – баяу сатылатын активтер, оларға қорлар мен ұзақ
мерзімді инвестициялар кіреді, А4 – күрделі сатылатын активтер, оларға ұзақ
мерзімді активтер жатады (9(.
П1 – ең жедел өтетлетін міндеттемелер, ең қысқа мерзімде жедел өтелуі
қажет міндеттемелер жатады, П2 – қысқа мерзімді міндеттемелер, қысқа
мерзімді несиелер мен қарыздар жатады, П3 – ұзақ мерзімді міндеттемелер,
қысқа мерзімді несиелер мен қарыздар жатады, П4 – тұрақты міндеттемелер,
меншікті капитал жатқызылады.
Балансты абсолютті түрде өтімді деп тану үшін келесі түрдегі ара-
қатынастар орындалуы қажет:
1. А1≥П1
2. А2≥П2
3. А3≥П3
4. А4≤П4
Жыл басы Жыл
соңы
149532 ≥ 174346854 28622893 ≥
705534995
108954337 ≥ 0 435150431
≥ 0
1237318387 ≥ 1232772671 1125773304 ≥
877070500
5162175 ≤ -55535094 4709668 ≤
11650803
Осы теңсіздіктерді қарастыра отырып, жыл басында бірінші, төртінші
теңсіздіктердің орындалмайтынын, ал жыл соңында бірінші теңсіздіктің ғана
орындалмайтынын көреміз. Яғни есепті жыл соңында баланстың өтімділік
қабілетінің біршама артқанымен сырттан қаражат тарту қажет екендігін
көреміз.
Ұйымның төлем қабілеттігіне талдау жасау үшін негізгі үш
коэффициенттерді анықтау қажет.
1. Абсолютті өтімділік коэффициенті. Бұл көрсеткіш ақша қаражаттары
мен бағалы қағаздардың ең жедел өтелуі қажет міндеттемелерге қатынасы
арқылы анықталады. Біздің балансымыз бойынша жыл басында 0,0008 (149532
174346854), ал жыл соңында 0,04 (28622893 705534995) тиісті мөлшерден
әлдеқайда төмен екенін көреміз.
2. Аралық өтеу коэффициенті. Бұл көрсеткішті есептеу үшін алдыңғы
көрсеткіштегі бөлшектің алымына дебиторлық борыш пен басқа активтерді қосу
қажет. Біз қарастырып отырған баланс бойынша жыл басында 0,6 (109103869
174346854), ал жыл соңында 0,65 (463773324 705534995) болғанын, яғни
теориялық мәнінен (0,5 кем емес) артық мөлшерде екенін көреміз. Ұйым өзінің
ең жедел өтелуге тиісті міндеттемелерін ақша қаражаттары, бағалы қағаздар
және саып алушылардың болашақ төлемдері есебінен (дебиторлық борыш, яғни
болашақ түсімдер) өтеу мүмкіндігі бар екенін көріп отырмыз.
Жалпы өтеу коэффициенті қысқа мерзімді активтердің қысқа мерзімді
міндеттемелеріне қатынасы арқылы анықталады. Біздің ұйымждағы жалпы өтеу
коэффициенті жыл басында 1,27 (221087256 174346854), ал жыл соңында 0,66
(464211629 705534995) құрап, жыл соңында біршама төмендегенін көреміз
және бұл мәндер негізгі теориялық мәннен әлдеқайда кем болып тұр.
1.2 Есеп саясаты туралы түсінік және оған қойылатын талаптар
ИП Бисенов ЖК – нің есеп саясаты Қазақстан Республикасының
Бухгалтерлік есеп және қаржылық есептілік жөніндегі заң актісінің
негізінде және ұлттық қаржылық есептілік стандарттарын, типтік шоттар
жоспарын, жоғарыда аталған құжаттарға қосымша нұсқауларды, Жеке
кәсіпкерліктің жарғысын және Қазақстан Республикасының бухгалтерлік есеп
және қаржылық есептілікке қатысты заңнамалық, нормативтік құқықтық
актілерді басшылыққа ала отырып жасалған.
Есеп саясатының негізгі мақсаты компания қызметін мүмкіндігінше
тиімді көрсету, ол жөнінде толық, объективті, шынайы ақпаратты көрсету
болып табылады. Есеп саясаты теориялық тұрғыда үш бөлімнен құралады.
Бірінші Жалпы ережелер бөлімінде ұйым жөнінде жалпы мәліметтер, есеп
саясатының негізгі мақсаты анықталады. Әдістемелік бөлімде стандарттарда
көрсетілген ақпартты қаржылық есептілікте ашып көрсету әдістері
көрсетіледі. Ұйымдастыру бөлімінде бухгалтерлік есептің жүргізілуіне
жауапты лауазымды адамдар, олардың еңбек бөлінісі, қолданылатын есеп
жүргізу формасы, жұмысшы шоттар жоспары көрсетіледі (2(.
Есеп саясатының маңыздысы - әдістемелік бөлім. Осы бөлімде
төмендегідей мәселелер қарастырылады:
1. Негізгі қорларға қатысты оларды бастапқы бағалау, амортизациялық
аударым сомасын есептеу әдістері, жөндеумен байланысты шығындарды
есепке алу, жаңарту, жалға алу, техникалық тұрғыда қайта жарақтандыру
мәселелерді қарайды. Негізгі қорларды жөндеуге қатысты жөндеу уақыты
мен өткізу жылдамдығын компания өзі шешеді.
2. Материалдық емес актвитеріне амортизациялық аударым сомасын есептеу
әдістері және оларды есептен шығару жолдары. Кейбір материалды емес
активтер түрлеріне байланысты олардың тиімді пайдалану мерзімі жөнінде
компания өзі шешім қабылдайды.
3. Дебиторлық борыштарды түгендеу, күдікті борыштар көлемін анықтау;
Есеп саясатының техникалық бөлімінде келесі сұрақтарды қарайды:
1. Басқару есебінің ұйымдастырылуы;
2. Шығындарды топтау мен өндіріс шығындарына жатқызу әдістері. Өндіріс
шығындарын және өнімнің өзіндік құнын есептеу, яғни калькуляциялау
жүйесі. Жанама шығындарды анықтау, оларды объектілер арасында бөліп
тарату әдісі. Дайын өнімдерді кіріске алудың есебі. Аяқталмаған
өндірісті анықтау және бағалау жолдары;
3. Материалдарды есепке алу;
4. Негізгі қорларды жөндеу;
5. Күрделі құрылыстың негізгі қорларын жаңарту;
6. Мүліктер мен міндеттемелерді түгендеу;
7. Жұмысшы шоттар жоспары;
8. Ішкі өндірістік есептілік (3(.
Есеп саясатының ұйымдастырушылық бөлімінде келесі сұрақтар қаралады:
1. ұйымдық нысаны және бухгалтерлік қызметтің құрылымы;
2. есептің орталықтандырылу деңгейі;
3. ішкі өндірістік бақылау.
Жеке кәсіпкерліктің есеп саясаты қатысушының шешімімен бекітілген. №
2 қосымша беттерде тіркелген.
Осы қосымшадан есеп саясатының 1-ші бөлімінің Ұйымдастырушылық –
Техникалық бөлім деп аталатынын, онда есеп саясаты жөнінде жалпы
ережелердің, Жеке кәсіпкерліктің ұйымдық-құқықтық негіздерінің, негізгі
қызмет түрлерінің және мақсаттарының жазылғанын көреміз. Бұл мәліметтерді
біз Жеке кәсіпкерліктің жарғысына қатысты да қарастырған болатынбыз. Сол
себепті бухгалтерлік есептің ұйымдастырылуын қарастырамыз. 1-ші бөлімде
сонымен қатар бухгалтерлік есепті ұйымдастырудағы міндеттер көрсетілген.
Мұнда бухгалтерлік есептің міндеттері:
• оперативті басқару үшін, инвесторлар мен кредиторлар,
жабдықтаушылар, салықтық және қаржылық ұйымдар, сатып алушылар және
басқа пайдаланушыларға қажетті шаруашылық процестері мен қызмет
нәтижелері жөнінде толық және шынайы ақпаратты қалыптастыру;
• Жеке кәсіпкерліктің мүлкінің, материалдық еңбектік, қаржылық
ресурстарының қолда бары мен қозғалысын бақылауды қамтамасыз ету;
• қаржылық шаруашылық қызметтің келеңсіз құбылыстары жөнінде
уақытында ескерту және ішкі резервтерді анықтау деп көрсетілген
(4(.
Капитал, міндеттемелер, активтерге, табыстар мен шығындарға әсер
ететін барлық операциялар бухгалтерлік есепке алынуы қажет. Бухгалтерлік
есеп бас бухгалтер басқаратын жеке құрылымдық бөлімше болатын бухгалтерияда
жүргізіледі. Есепті кезең күнтізбелік жыл болып табылады. Құрылтайшы
қаржылық есеп айырысу құжаттарына қол қою құқығы бар лауазымды тұлғалар
тізімін бекітеді.
Алғашқы құжаттар мен құжат айналысы ашылып көрсетілген. Есептік-
бухгалтерлік құжаттардың жойылу мерзімдері көрсетілген. Сақталу
мерзімдеріне қарай құжаттардың ішінде қаржылық есептілік пен түсініктеме
жазбалар тұрақты сақталуы қажет, одан кейінгі ең ұзақ сақтау мерзімі 75
жыл, ал көпшілігі 3-5 жыл бойында сақталулары қажет. Бас бухгалтер құжат
айналысының тізбектілігін, олардың дұрыс рәсімделуін бақылайды. Жеке
кәсіпкерліктің келесідей құжаттары құпия құжаттар құрамына жатады: банктік
құжаттар, кассалық құжаттар, жеткізу-қою келісім-шарттары, кедендік жүк
декларациялары, төлем ведомостері, салықтық шот-фактуралар, еңбек келісім-
шарттары, штаттық кесте, қаржылық және салықтық есептілік. Осы құжаттарды
алу құқығы бар өкілетті адамдарды директор анықтайды (4(.
Сонымен қатар осы бөлімде бухгалтерлік есеп саясатын қалыптастыру
негіздері, қағидалары (есептеу қағидасы, үздіксіздік, түсініктілік,
мәнділік, маңыздылық, шынайылық, бейтараптылық, сақтық, аяқталу қағидасы,
салыстырмалылық, тізбектілік, ақиқаттық) көрсетілген.
Есеп саясаты Қазақстан Республикасының Қаржы Министрлігінің
Бухгалтерлік есеп және аудит әдістемесі Департаментінің талап етуі бойынша
өзгертіледі, және ол өзгерістер қаржылық есептілікте шынай ақпарат
қалыптастыратын болса ғана өзгертіледі.
Есеп саясатына өзгерістер енгізу келесі жағдайларда мүмкін болады:
- Қазақстан республикасының бухгалтерлік есеп және қаржылық есептілік
туралы заңының өзгеруіне байланысты;
- Бухгалтерлік есепке қатысты нормативтік актілердің өзгеруі
салдарынан;
- Жаңа бухгалтерлік есеп сатндарттарына көшумен байланысты;
- Қоғамның құрылымы өзгерген жағдайда;
- Меншік иесі ауысқан жағдайда;
- Қоғам статусы немесе оның ұйымдарының статусы өзгергенде;
- Активтер, меншікті капитал мен міндеттемелерді бухгалтерлік есепке
алудың жаңа әдісіне көшу қажет болған жағдайда (5(.
Есеп саясаты мен оған енгізілген өзгерістер, олардың себептері ең
алдымен қоғамның қаржылық есептігіліген қосымша түсініктеме жазбаларда
ашылп көрсетілуі қажет. Егер мұндай өзгерістер қаржылық есептіліктің
ауқымды өзгеуіне себеп болса, онда мұндай өзгеріс нәтижесінде орын алатын
жағдайларға қосымша баға берілуі тиіс.
Егер есеп саясатындағы өзгеріс тек есепті кезеңнің қаржылық
есептілігіне ғана емес өткен кезеңнің, және алдағы кезеңдерге әсер ететін
болса, онда қаржылық есептіліккке қосымша түсініктеме жазбаларда келесі
мәлімет ашылып көрсетілуі қажет:
- өзгерту себептерін;
- есепті кезеңдегі және өткен кезеңдердің есептілігіндегі түзетулер
сомалары;
- есепті кезеңнің таза табыс немесе зиян сомасын анықтағанда
қолданылған түзету сомасын;
- салыстырмалы деректер ретінде көрсетілген өткен кезең алдындағы
есепті кезеңдердің қаржылық есептілігін түзету сомаларын;
- қайта есептелген салыстырмалы деректерді немесе оларды қайта
есептеудің маңызды емес екендігін көрсету (6(.
ИП Бисенов ЖК есеп саясатында Жеке кәсіпкерлік есеп саясатына
өзгерістерді № 31 Есепті кезеңдегі таза табыс немесе зиян, маңызды қателер
мен есеп саясатындағы өзгерістер деп аталатын ұлттық бухгалтерлік есеп
саясатының негізінде жасайды және өзгерту жолдары көрсетілген.
ИП Бисенов ЖК-нің есеп саясатнының 2-ші бөлімі Әдістемелік бөлім
деп аталады. Әдістемелік бөлімде келесідей сұрақтар қаралған:
1. Материалды емес активтердің есебі және оларды түгендеу;
2. Негізгі қорлар есебі, амортизациясы және түгенделуі, жөнделуі;
3. Қаржылық есептілік, оның негізгі формалары, бухгалтерлік баланстың,
табыстар мен шығындар жөніндегі есептіліктің, ақша қозғалысы
жөніндегі есептіліктің, меншікті капитал өзгерісі жөніндегі
есептіліктің өзгерісі жөніндегі мәселелер қарастырылған; Жеке
кәсіпкерліктің бухгалтерлік балансы оның иелігіндегі барлық
активтер, меншікті капитал, міндеттемелер жөнінде ақпаратты
қамтиды. Активтер мен міндеттемелер қысқа мерзімді және ұзақ
мерзімді болып бөлінеді. Ақша қаражаттарының қозғалысы жөніндегі
есептілік түсініктеме жазбалар №4 ұлттық бухгалтерлік есептілік
стандарты негізінде құрастырылады. Бұл есептілік Жеке
кәсіпкерліктің қаржылық жағдайының өзгеруін бағалауға мүмкіндік
береді, пайдаланушыларға Жеке кәсіпкерліктің операциялық,
инвестициялық және қаржылық қызметтері нәтижесінде ақша кірістері
мен шығыстары жөнінде ақпарат береді. Табыстар мен шығындар құрамы
жөніндегі есептілік қоғамның операциялық, инвестициялық және
қаржылық қызметтері негізінде есепті кезеңде алған табыстары мен
жұмсалған шығындары жөнінде ақпаратты жоспарлы көрсеткіштермен
салыстыра отырып көрсетеді.
4. Ағымдағы активтер есебі қарастырылған, оның ішінде ағымдағы
активтер құрамына товарлы-материалды қорлар, ақша қаражаттары,
дебиторлық борыш, қаржылық инвестициялар жатады. Олардың есебіне
қатысты негізгі жағдайлар жазылған. Инвестициялар есебіне қатысты
консолидациялық есептілікті құрастыру жағдайлары ескерілген.
Қоғамның қаржылық есептілігі қоғамның жекеленген және құрылымдық
бірліктерінің жеке есептіліктерінің жиынтығы болып табылады,
солардың негізінде консолидациялық есептілік құрастырылады.
5. Міндеттемелер есебі қарастырылған, оның ішінде еңбек ақы бойынша
есеп айырысу есебі жеке бөлініп көрсетілген.
6. Табыстар мен шығындар есебін де қарастырған.
7. Мұнай өнімдерінің есебіне тоқталған. Іссапар шығындарының есебін
қарастырған. Өзара байланысты жақтар мен корпоративті табыс салығы
есебі қарастырылған.
8. Қолданыстағы шоттар жоспары келтірілген (7(.
Біздің зерттеу тақырыбымызға, яғни жал операцияларына қатысты
қатысты Инвестициялар есебі бөлімінде келесідей жағдайлар қарастырылған.
144 Жылжымайтын мүлікке салынған инвестициялар шотында құнның өсімшесі
немесе жалдық төлем ақы түрінде пайда табу мақсатында жылжымайтын мүлікті
сатып алу, салу, олардың қаржыландырылған жал жағдайында келіп түсуімен
байланысты операциялар көрсетіледі. Есеп саясатында жалды ұзақ мерзімді
несиелендірудің бір формасы қаржыландырылған жал деп көрсетілген. Жалға
алушы мүліктің құнын жалдық төлемдер арқылы өтейді. Бухгалтерлік есептің №
17 Жал есебі стандартына сәйкес қаржыландырылған жал дегеніміз – мүліктің
меншік құқығымен байланысты тәуекел мен пайданың басым бөлігін жалға алушы
иелігіне беру болып табылады. Жалға алушы жалға алынған мүлікті өз
балансында көрсетеді. Жал қаржыландырылған деп саналады, егер жалға алушыға
тәуекел мен пайданың басым мөлшері жалға алушыға көшетін болса, және де
келесі шарттардың бірі орындалатын болса:
- жал мерзімі мүліктің тиімді пайдалану мерзімінің 80 % -нан кем
болмаса, егер ол мүліктің тиімді пайдалану мерзімінің 20 %-на тең
келетін мерзімнен басталмаған болса;
- ең төменгі жалдық төлемдердің дисконттелген құны жалға берілген
мүлікті сату құнының 90 %-нан кем болмаған жағдайда;
- жал мерзімінің соңында активтің қалдық құны жал келісімі жасалған
кездегі оны сату құнының 20%-нан артпауы қажет;
- жалға алынған мүлікке меншік құқығы жалға алушыға көшетін болса,
жалға алушы жал мерзімінің басында анықталған тіркелген баға
бойынша сатып алу құқығына ие болады.
Жалға жиынтық салым дегеніміз – жалға алушы алған ең төменгі жалдық
төлемдердің жиынтық сомасы мен активтің кепілдендірілмеген қалдық құны
болып табылады. Жалдық төлемдер негізгі міндеттеме мен пайыз түріндегі
шығындар жиынтығын құрайды. Қаржыландыру төлемдері бүкіл жал мерзімі
бойында жалдық міндеттеменің баланстық құнына қатысты есептелетін тұрақты
пайыз ставкасы бойынша танылады.
ІІ Бухгалтерлік есептің атқаратын қызметтері мен принциптері
2.1 Бухгалтерлік есептің түрлері мен маңызы
Бухгалтерлік есеп жұмысын жүргізу үшін кәсіпорында күнделікті
орындалып отыратын барлық операциялардың міндетті түрде үздіксіз құжаттарға
жазылып отыратындығы бухгалетрілк есептің басқа ғылымдардан ерекше
екендігін алдыңғы тарауларда айтып өткенбіз. Бухгалтерлік құжат деп
кәсіпорындар мен ұйымдарда орындалған операцияларды дәлелейтін және алдағы
уақытта орындалатын жұмыстар мен атқарылатын қызметтерге құқық беретін
жазбаша куәлікті атауға болады.
Жалпы кәсіпорындағы атқарылып жатқан жұмыстың, орындалған тапсырманың
үздіксіз, белгілі бір тәртіппен, арнайы үлгідегі қағаздарға жазылып және
оған тиісті адамдардың қоланың қойылуы (қажет болған жағдайда кәсіпорын мен
ұйым мөр таңбасының басылуы) құжаттау деп аталады. Сондықтан да құжаттау
бухгалетрлік есептің негізі болып табылады. Себебі осы құжаттар арқылы ғана
кез келген уақытта кәсіпорын бойынша орындалған жұмыстың, атқарылған
қызметтің қай мерзімде жасалғанын және оған қандай мөлшерде шығын
жұмсалғанын дәлелдеуге болады.
Құжат кәсіпорындағы орандалған шарушалық операцияларына сәйкес
үздіксіз толтырылып, олардың мазмұнын толық ашық көрсетеді және ол
бухгалтерлік есептің негізі болып табылады.
Бухгалтерлік құжат – кәсіпорындағы шарушалық операциялардың
орындалғанын растайтын немесе оны орындауға заңды түрде құқық беретін
жазбаша куәлік.
Орындалған шарушалық операцияларын бастапқы құжатқа түсірду
бухгалетрлік есеп териясында алғашқы есеп сатысы деп атайды.
Кәсіпорында жүргізілетін шарушалық құбылыстарының әр түрлі болсы
себебінен бастапқы құжаттардың нысаны (формасы) бірдей болмайды. Шаруашылық
құбылыстары түгелдей бастапқы құжатпен құжатталуы тиіс. Әрбір бастапқы
құжатқа орындалған шаруашылық операциясының мазмұны жазылып және белгілі
бір көрсеткіштер түсіріледі. Құжат көрсеткіштерін деректемлер (реквизиттер)
деп атайды. Олар міндетті және толықтырушы болып бөлінеді. Міндетті
деректемелер бухгалетрлік құжаттарды заңды құқықпен қамтамасыз етеді.
Міндетті деректемеге (реквизитке) жататындар:
- құжаттың аты, нысанның қоды;
- құжаттың толтырылған уақыты (күні, айы және жылы);
- құжатты толтырған заңды немесе жеке тұлғаның аты-жөні;
- шарушалық операциясының мазмұны;
- шаруашылық оперциясының өлшемі (натуралдық немесе ақшалай);
- шаруашылық оперцияның жүргізілуіне және соған сәйкес құжаттарды
толтыруға жауапты адамдардың аты-жөні;
- жауапты атқарушының қолы.
Қосымша деректемелер шаруашылқ операция көрінісінің ерекшеліктерімен және
құжаттардың тағайындалуымен анықталады. Әртүрлі талаптарға байланысты
бастапқы құжатта келісілгендей қосымша деректемелер болуы керек: құжаттың
реттік нөмірі, ұйымның банк мекемесіндегі есеп айырсу шотының нөмірі,
шаруашылық операцияны орындау үшін негізі болатын құжаттар және тағы
басқалар.
Құжаттардың нысандары (формалары) келесі есеп бөлімдері бойынша
топтасады:
1) ауылшарушалық өнімі мен шикізаты
2) еңбек және еңбекақы;
3) негізгі құралдар мен материалдық емес активтер;
4) материалдар;
5) кем бағалы және тез тозғыш заттар;
6) капиталдық құрылыстағы жұмыс;
7) құрылыс машианалары мен механизмдердің жұмысы;
8) автокөліктегі жұмыс;
9) түгендеу нәтижелері;
10) кассалық операциялар;
11) сауда операциялары.
Құжаттар дер кезінде, яғни операцияның орындалу барысында толтырылуы
керек. Егер бұл айтылған уақытта оларды толтыруға мүмкіндік болмаған
жағдайда құжаттар операция аяқталған сәтте толтырылады. Уақытында
толтырылмаған құжат кәсіпорын меншігінің сақталуын бақылауды қиындатады
және ол операцияның бухгалтерлік есепшотына кешіктіріліп жазылуына әкеліп
соқтырады. Осы себептен ұйымның бухгалтерлік қорытынды есебін жасау мерзімі
кешіктірілуі мүмкін.
Құжаттардағы жазбалар сиямен, шарикты қаламсаппен, жазба машинасымен
(компьютермен) және де басқа олардың архивте көрсетілген уақыт мерзіміне
дейін сақталуын қамтамасыз ететін заттармен толтырылады. Құжаттағы жазбалар
анық және дұрыс көрсетулі керек. Құжатты толтырған адам тиісті жеріне
өзінің қолын анық етіп қоюға міндетті. Кәсіпорындар мен ұйымдардағы алғашқы
есеп құжаттарына қолдарын қоятын адамдарды ұйым басшысы бас бухгалтердің
келісімімен тағайындайды.
Ақша операциялары бойынша толтырылатын құжаттар және есеп айырсу
құжаттары, сонымен қатар кәсіпорынның қаржылық-несиелік міндеттерін
куәландыратын құжаттар бас бухгалтердің қолынсыз заңсыз болып саналып, оны
орындау жүзеге асырылмайды. Егер кейбір операцияларды орындау барысанда
кәсіпорын басшысы мен бас бухгалтерінің көзқарастары әр түрлі болған
жағдайда оларға толтырылатын құжаттар кәсіпорын басшысының жазбаша өкімі
бойынша толтырылады. Соған сәйкес бұл операция үшін барлық жауапкершілікті
кәсіпорынның басшысы өз мойнына алады.
Алғашқы (бастапқы) құжаттарды толтырғанда жасалаған қателерді келесі
жолдармен түзетуге болады: дұрыс емес тесті не соманы оқылатындай етіп түзу
сызықпен сызады да оның жанына дұрыс жазба жазылады. Бұл құжатқа түзету
енгізілген жазылып және уақыты (күні, айы, жылы) көрсетіліп құжат толтырушы
өз қолын қояды.
Кассалық және банктік құжаттарға түзету енгізуге болмайды. Егер
аталған құжаттарды толтыру барысында қате жіберілген жағдайда оларды қайта
толтыру қажет.
Бухгалтерлік есепте пайдаланылатын алғашқы құжаттардың басқадай
түрлеріне түзету енгізу тек қана шаруашылық операцияларына қатысушылардың
келісімімен жүргізіліп және олар өздерінің келісім бергендігін растап,
түзету енгізілген уақыты (күні, айы, жылы) көрсетіп қолдарын қояды.
Есептеу үрдісінде ыңғайлы және дұрыс болуы үшін құжаттар келесі
ерекшеліктері бойынша жіктеледі: мақсаты бойынша, құрастырылған орнына
байланысты, көрсету тәсілі және операция мазмұнының көлемі бойынша
Мақсаты бойыша құжаттар үкімдік, атқарушылық, бухгалетрлік толтыру
және құрамдастырылған болып бөлінеді.
Үкім құжатында – шарушалық операцияларды жүргізуі туралы бұйрықтар
мен өкімдер жатады. Мысалы, жұмысшыларға сыйақы беру туралы бұйрық,
тауарларды алуға берілген сенімхат және тағы басқалар. Бұл құжаттардың
шаруашылық операциялардың аяқталуына дейін күші болады. Оған міндетті түрде
операцияны орындауға бұйрық беретін жауапты адамдардың қолы қойылуы керек.
Үкім құжаттарының негізінде есепте жазу көрсетілмейді, себебі шарушалық
операциясын орындау үкім шығарылғаннан кейін ғана орындалады.
Атқарушылық құжаттар – шарушалық операциялардың орындалғанын
көрсетеді. Бұл құжаттарға – тауарлық-материалдық қорларды алу үшін
толтырылған жүкқұжат, кассалық кіріс ету және кассалық шығыс ету ордерлері
және тағы басқаларын жатқызуға болады. Құжаттардың бұл түрі операция
жасалған сәтті толтырылып және оған жауапты адамдар қолдарын қояды. Сонымен
бірге орындалған оперцияларды бухгалтерлік есепшотында жазып көрсетуге
негіз болып табылатын және оны растайтын құжаттардың түрі.
Бухгалтерлік толтырылған құжаттар – ұйымның бухгалтериясы жасаған
әртүрлі анықтамалар, бухгалтерлік есеп шоттары бойынша орындалатын
операцияларға негіз болатын кәсіпорынның бухгалтері толтырған есеп
айырысулар. Оларға негізгі құралдар, материалдық емес активтер,
материалдар, әлеуметтік сақтандыру аударымдары, еңбекақы төлемдері және
тағы басқа бухгалтерия толтырған құжаттар жатқызылады.
Біріктірілген құжаттарының құрамына бірнеше функцияны қатар атқаратын
барлық құжаттар кіреді. Мысалы: кассирге орындауға берілген кассалық шығыс
ету ордері оны орындағанша үкімдік болып есептелінсе, кассир ақшаны алушыға
бергенен кейін атқарушылық болып есептеледі. Біріктірілген құжаттардың
бухгалтерлік есепте қолданылуы өте ыңғайлы, ол құжаттың өңделуін
жеңілдетеді және құжаттың санын қысқартады.
Толтыратын орнына байланысты құжаттар ішкі және сыртқы болып
бөлінеді.
Ішкі құжаттар дегеніміз – белгілі бір кәсіпорында толтырылып оның
ішінде жүргізілетін құжаттар болып табылады. Құжаттардың мұндай түрі арқылы
қандайда бір кәсіпорынның ішкі операциялары құжатталады. Ондай құжаттардың
қатарына тауар-материалдық құндылықтардың ішкі қозғалыс барысында
толтырылатын жүкқұжаттарды, жұмысшылар мен қызметкерлерге еңбекақы және
басқа да төлемдерді төлеуге арналған төлем тізімдемелерін, есеп айырысуға
тиісті тұлғаларға толтырылатын аванстық есептерді және тағы да басқа
құжаттарды жатқызуға болады.
Сырттық құжаттарға – кәсіпорынға басқа ұйымдардан келіп түскен немесе
ұйымның басқаларға түрлі операциялар бойынша жіберген құжаттарын
жатқызамыз. Олардың қатарына жабдықтаушы кәсіпорындардан келіп түскен
тауарлық-материалдық қорлар бойынша толтырылған шот-фактураларды,
сенімхаттарды және де тағы да басқа құжаттарды жатқызуға болады.
Операцияның көрініс алу тәсіліне байланысты бухгалтерлік құжаттарды
алғашқы құжаттар және жиынтық құжаттар деп бөліп қарастырылады.
Алғашқы құжаттардың өзі олардың толтырылатын операцияларының
мазмұнына қарай бір рет қолданылатын және жинақталған деп аталатын екі
түрге бөлінеді.
Бір рет қолданылатын құжат арқылы бір ғана операция құжатталады
немесе ондай құжат орындалған операцияның соңында ғана толтырылады. Мысалы:
тауарды босату үшін толтырылатын накладнойлар.
Жинақталған құжаттарда белгілі бір мерзім аралығында орындалған
біртектес операциялар жазылады. Мысал: Акционерлік қоғамнан бір күнде
бостылған өнімге толтырылатын зоборлық карта.
Жұмыс кезінде бухгалтерлер түрлі құжаттармен жұмыс жасайды:
нормативті-құқықтық, ұйымдастырушылық-өкімгерлік, ақпараты-анықтамалық,
есеп айырысу ақша құжаттары және басқа да алғашқы есептік құжаттар. Олар
ұйымның шарушалық қызметін айқындайды. Бухгалтерлік қызметтің сапасы құжат
айналымының ұйымдастыруын байланысты. Кәсіпорындар мен ұйымдарда құжаттар
бірнеше кезеңнен өтеді. Олар: жасалу немесе толтырылу, есепке алыну,
тексерілу немесе өңделу, бухгалтерлік есепте операцияларды айқындау,
мұрағатқа өткізу және тағы да басқа кезеңдер. Сонымен құжат айналымы
дегенміз – кәсіпорындардағы құжаттардың қозғалысы, немесе басқаша түрде
олардың жасалуынан, яғни толтырылуынан бастап олардың қызметінің аяқталуы
және мұрағатқа өткізілу кезеңін айтады.
Құжат айналымының ережесі және есептік ақпараттың өңделу технолгиясы
кәсіпорынның қабылдаған есептік саясатында көрсетілп бекітіледі.
Құжат айналымының басқару механизмін дайындау, кәсіпорындағы
бухгалтерлік есептің үрдісінде негізгі буын болып табылады. Құжат айналымын
ұйымдастыру арқылы бухгалтерлік қызметтің тұрақтылығы, құжаттың қозғалысы
мен өңделуінің жолдары және оперативтілігі, ұйымдық шешімдерді қабылдаудық
уақыттылығы қамтамасыз етіледі.
Құжат айналымын басқарудың жүйесі кәсіпорында келесі кезеңдерді
қамтиды:
- бухгалтерлік қызмет туралы ережені дайындау;
- бухгалтерияның және кәсіпорындағы есепке қатысы бар басқа
қызметкерлердің лауазымдық қызмет нұсқалығын дайындау;
- кәсіпорындағы құжат айналымының кестесін құрау;
- есепті ақпаратты өңдеу технологиясын құру;
- істің номенклатурасын құру және құжатты ағымдағы сақтау тәртібі;
- құжаттың бағалы сараптамасы және істі ұзақ сақтауға дайындау.
Бухгалтерлік есеп және қаржылық есеп беру туралы Қазақстан
Республикасының заңына сәйкес кез келген кәсіпорынның басшысы есептік
жұмыстың көлеміне байланысты мынадай жұмысты жүргізе алады:
1) бухгалтерлік қызметті құрылымдық бөлімше ретінде құру;
2) қызметкерлер құрамына бухгалтер лауазымын енгізу;
3) шарттық негізде бухгалтерлік есептің жүргізілуін
мамандандырылған ұйымға немесе бухгалтер-маманына беру;
4) кәсіпорындағы бухгалтерлік есеп жұмысын өзі жүргізу.
Кәсіпорындағы бухгалтерлік есеп құжаттары мен құжат айналымы кестесін
құруды кәсіпорынның бас бухгалтері ұйымдастырады. Құжат айналмының кестесі
кәсіпорын басшысының бұйрығымен бекітіледі. Кесте немесе тәсім құру,
тексеру және талдау жөніндегі жұмыстар тізбесі түрінде рәсімделуі мүмкін.
Оларда барлық құрылымдық бөлімшелермен орындаушылардың өзара байланысы және
жұмыстың орындалу мерзімі көрсетілуі керек. Кәсіпорынның есепке қатысы бар
қызметкерлері өздерінің саласына қатысты құжаттарды құжат айналымы
кестесіне сәйкес жасайды және ұсынады. Ол үшін әрбір орындаушыға кестеден
көшірмесі беріледі. Көшірмеде орындаушының саласына қатысты құжаттар
аталып, олардың орындалу мерзімі жазылады. Осы кестенің сақталуын ұйымның
бас бухгалтері қадағалап отыруға тиіс. Сонымен қатар кәсіпорынның бас
бухгалтері кәсіпорындағы бухгалтерлік есеп жұмысының дұрыс және уақытылы
жүргізуіне жауапты болып табылады. Құжаттар кестеде көрсетілген уақытта
бухгалтерияға өткізілуі тиіс. Құжаттарды қабылдау кезінде бухгалтер
құжаттардың белгілі талаптарға сай, дұрыс рәсімделуін тексеру керек.
Ережеге сай рәсімделмеген құжаттар жауапты адамға, яғни оны жасаған адамға
қайта өңдеу үшін қайтарылуы қажет.
Бухгалтер құжатты қабылдау барысында ең біріншіден мазмұны бойынша
тексереді, яғни жүргізілген жұмыстардың заңдылығын анықтайды. Олардың
нормативтік актілер мен қолданылып жүрген нұсақауларға қайшы келмейтіндігін
қадағалайды. Содан кейін оның деректемелерінің толық толтырылуын, тиісті
лауазымды адамдардың қолтаңбаларының болуын, сомалардың нақты көрсетілуі
мен операциялардың құрылымын тексереді. Бұдан кейін бухгалтер арифметиклақ
тексеру жүргізеді, яғни құжаттарды таксалаудың дұрыстығын тексереді. Ол
тауралық-материалдық қорлардың көлемін оның бағасына көбейту арқылы
орындалады.
Тексеріп болғаннан кейін бухгалтер құжаттарды өңдейді. Өңдеу құжат
бойынша әр операцияны есептейтін шоттарды анықтауға негізделген. Керек
болған жағдайда біртекті құжаттарды топтастырады, содан кейін бухгалтерлік
есепшоттарында жазу жүргізеді. Кәсіпорын бухгалетриясында құжаттар белгілі
бір ұқсастықтарына, операциялардың түріне қарай топталып бөлек папкаларға
тіркеледі. Папкаларда құжаттың нөмірі, орындалған уақыты, жинақтамалы
шоттың шифры және олардың саны көрсетіледі. Папкаларға тігілген құжаттар
архивке өткізіледі. Бухгалетрлік алғашқы құжаттардың папкаларға тігіліп
нөмірлену сақтаудың тәртібі және қажет болған құжатты іздестіру кезінде
жылдам орындауды қамтамсыз етуге арналған
Сақтау мерзімдері әртүрлі құжаттар бірге орналастырылмайды.
Номенклатурадағы істердің бас тақырыптары құжаттардың маңыздылығы және
олардың өзара байланысына қарай белгілі бір жүйелілікпен орналастырулары
қажет.
Жыл сайын кәсіпорынның сараптама комиссиясы белгілеген сақтау
мерзімінің өтуіне байланысты жабылуға жататын құжататрмен іс-қағаздарын
белгілеп, оларға тиісті актілер толтырады.
2.2 Негізгі қорлар есебі
Негізгі қорлар дегеніміз - бір жылдан артық уақыт бойы пайдаланылатын,
сату мақсаты көзделмеген, өзінің құнын жаңадан өндірілетін өнімнің өзіндік
құнына біртіндеп қосатын материалдық активтер. Көлеміне немесе бағасына
қарамастан пайдалану мерзімі бір жылдан аспайтын өндіріс қорлары, ұйымның
қоймаларындағы дайын бұйым болып саналатын жабдықтар мен машиналар, күрделі
құрылыс құрамында есептелетін, монтаждауды қажет етеін жабдықтар, жасалып
біткенімен пайдалануға әлі берілмей тұрған машиналар мен жабдықтар, сонымен
қатар құрылыс-монтаж жұмысының өзіндік құнына кірген үстеме шығындар
есебінен салынған титулдік тізімге кірмеген ғимараттар мен тетіктернегізгі
қорлар құрамына жатқызылмайды. Негізгі қорлар құрамына қозғалмайтын мүлік,
жер учаскелері, үйлер мен ғимараттар, машиналар мен жабдықтар, көлік
тасымалдау қорлары, өлшеуіш және реттеуіш аспаптар мен құрылғылар,
есептеуіш машиналар мен техникалары, аспаптар, өндірістік және шаруашылық
құрал-саймандары және тағы басқалары жатады (10(.
Барлық негізгі қорлар өздерінің өндіріске қатысуына қарай өндірістік
және өндірістік емес болып бөлінеді. Өндірістік негізгі қорлар деп
өндірісте қызмет ететін, яғни өнім өндіру орындарында пайдаланылатын
негізгі қорларды айтады. Ал өндірістік емес негізгі қорлар қатарына
шаруашылықтың өндірістен тыс салаларында, яғни тұрмыстық үй-жай, денсаулық
сақтау, әлеументтік қамсыздандыру, білім беру және мәдениет салаларында
пайдаланылатын негізгі қорлар жатады.
Көптеген, әсіресе жаңадан құрылып жатқан ұйымдар үйлер мен
ғимараттарды, көлік қорларын, машиналар мен жабдықтарды сатып алу
мәселелрінде қаржылық қиындықтарға кездеседі. Мұндай қиыншылықты шешудің
бірден-бір жолы жалдық қатынастарды рәсімдеу, яғни активтерді уақытша жалға
алу болып табылады.
Жал дегеніміз меншік иесінің функцияларын пайдаланушының функцияларын
ажыратуға негізделеген шаруашылық қызметі болып табылады. Жал анықтамасына
активті пайдалану құқығы белгілі-бір мерзімге берілетіні көрсетілген және
компанияның ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
І Ұйымның техникалық экономикалық жағдайы
1.1 ИП Бисенов кәсіпорының жалпы экономикалық жағдайы
1.2 Есеп саясаты туралы түсінік және оған қойылатын талаптар
ІІ Бухгалтерлік есептің атқаратын қызметтері мен принциптері
2.1 Бухгалтерлік есептің түрлері мен маңызы
2.2 Негізгі қорлар есебі
2.3 МСА есебі
ІІІ Аудит және салықтық есеп
3.1 Аудит жүргізудің ережелері
3.2 Салықтар бойынша есеп беру
Қорытынды
Әдебиеттер тізімі
Қосымшалар
Кіріспе
Қазақстан Республикасы кәсіпорындарында, соңғы жылдары еліміздің
экономикасының нарықтық қатынастарға өтуіне байланысты бухгалтерлік есептің
әдістемесі мен тәжірбиесінде түбегейлі өзгерістер болды.
Есеп тіркемелерінде шарушалық операцияларын жазып көрсетудің дәстүрлі
бухгалтерлік қызметі, көптеген қаржылық ақпаратты пайдаланушылардың сұрақ
тілектеріне толығынан жауап бере алмайтынығын тәжірбие көрсетті. Іскерлік
шешімдер қабылдау үшін бұл ақпарат белгілі түрде өзгертілуі және өңделуі
қажет. Қазіргі жағдайда бухгалтер қаржылық нәтиже қалыптастырудың әр түрлі
әдістерін білуді, кәсіпорында қабылданған қаржылық стратегияны іс жүзіне
асыруды қамтамасыз ететін есеп саясатын таңдап алаып, соны басшылыққа ұсыну
керек, яғни оның қызметінің аясы жай есепшіліктен қаржы жағдайын талдау ісі
ажырамас бөлігі болып табылатын, қаржы менеджментіне дейін өсіп,
айтарлықтай кеңейді.
Қоғамда қаржылық талдау біреудің орынсыз тілегінен емес, өмірлік аса
қажеттілі салдарынан туындады: салмақ, ұзындық өлшемін және есептеу
жүргізбей, шаруашылық кәсіпорынның мүліктік жағдайы мен оған әсер ететін
себптерді білмей, табыс пен шығынды өзара салыстырмай, біріншісінің
екіншісінен артық болуына қол жеткізбей шаруашылықты ойдағыдай жүргізу
мүмкін емес.
Тәжірибелік жұмыстың мақсаты ИП Бисенов кәсіпорнына жалпы сипаттама
беру, және де оның экономикалық жағдайын анықтау, бухгалтерлік есептің
атқаратын қызметін анықтау, негізгі қорлар есебін қарастыру, аудит және
салық есебінің жүргізілуін қарастыру.
І Ұйымның техникалық экономикалық жағдайы
1.1 ИП Бисенов кәсіпорының жалпы экономикалық жағдайы
Жеке кәсіпкерліктің толық аты - ИП Бисенов. Мекен жайы – Қазақстан
Республикасы, 480028, Ақтау қаласы, 2 микрорайон, №55, РНН 430100987567.
ИП Бисенов негізгі қызмет түрлері:
- коммерциялық және делдалдық қызмет, көтерме және бөлшек сауда;
- жылжитын және жылжымайтын мүліктермен мәмілелерді жасау;
- ақпарттық, кеңестік, инжинирингтік, кәсіпкерлік, қаржылық
қызмет көрсету;
- сыртқы сауда операциялары және сыртқы экономикалық қызмет;
- халық тұтынатын тауарларды, өндірістік-техникалық міндетті
өнімдерді, азық-түліктерді сату;
- ЖЖМ және мұнай өнімдерін сатып алу, сақтау және сату;
- көлік-экспедициялық қызметтер, жүктерді және жолаушыларды
тасу;
- құрылыс материалдарын, аспаптарды, шикізатты, жинақтау
бұйымдарын, құрастырғыштарды сату;
- сауда үйлерін, шағын және ірі маркеттерді ұйымдастыру және
пайдалану;
- экспорт-импорт операцияларын, өкілеттілік қызметті (шет елдік
фирмалардың қатысуымен) ұйымдастыру;
- жабдықтау қызметі;
- Қазақстан республикасында және шет елде мүліктерді сатып алу
және сату, салып қоюшы және жалға алушы құқығында жер
учаскелерін алу, құрылыстарды немесе жеке жайларды жалға алу;
- басқа кәсіпорындарға қызметтер көрсету;
- Қазақстан Республикасының заңдарына қайшы келмейтін өзге
қызметтер.
ИП Бисенов өз иелігіндегі мүліктеріне қатысты өз міндеттемелеріне
жауапты болады..
Жеке кәсіпкерліктің мөрі, тауарлық белгісі, фирмалық бланкі, дербес
есеп шоты бар. Жеке кәсіпкерлік филиалдар мен өкілдіктерін ашу құқығы бар.
Жұмысшыларының орташа жылдық тізімдік саны екі жүз елуден астам және
жылдық активтерінің жалпы құны үш жүз жиырма бес мың еселенген айлық есепті
көрсеткіштен жоғары болса ірі бизнес субъектісі құрамына жатқызылады.
Жеке кәсіпкерлік өз жұмысын жүргізуі үшін қатысушы салымы есебінен
Жарғылық капиталы 1 000 000бір миллион теңге 100% есебінде құрылған.
Жарғылық капитал мөлшерін азайтуға немесе көбейтуге құқылы.
ИП Бисенов жауапкершілігі шектеулі жеке кәсіпкерлік мүлкін негізгі
және айналым қорлары және басқа да Жеке кәсіпкерліктің балансында
көрсетілетін құндылықтар жиыны құрайды. Мүліктерге Жеке кәсіпкерліктің
меншік құқығы бар. Мүліктерді қалыптастыру көздері:
- ақша және материалдық жарналар;
- Жеке кәсіпкерлік пайдаланатын интеллектуалдық меншік құқығы,
өнеркәсіптің кей салаларында жинақталған білім мен тәжірибе,
басқарма, қызмет түрлері;
- өнімдер, жұмыстар, қызметтерді сатудан алынған және басқа да
шаруашылық қызметтен алынған табыстар;
- бағалы қағаздардан алынған табыстар, банк несиелері,
- Қазақстан Республикасының заңдарында тиым салынбаған көздер.
Шаруашылық қызмет барысында пайда болған зиян резевтік капитал
есебінен жабылады. Алынған табыстың бөлінуі қатысушының шешімі негізінде
анықталады. Таза табыс сомасы салықтарды толық төлегеннен кейін қатысушының
иелігінде қалған табыстың бір бөлігі болып табылады.
Жоғарғы басқару ұйымы – Жеке кәсіпкерліктің жеке иесі болып табылатын
қатысушы. Ол келесідей мәселелерді шешуге өкілетті:
- фирма атауын, мекен-жайын өзгерту, Жарғысын өзгертіп жаңа
нұсқасын қабылдау; қызмет бағытын өзгерту;
- Жарғылық капитал мөлшерін өзгерту;
- ревизиялық комиссияны қызметке алу, босату, оның есептілігі
мен қорытындысын қабылдау;
- Жеке кәсіпкерліктің қайта құрылуы мен жойылуы, жойылу
комиссиясын тағайындау;
- атқару ұйымдарын, Директорды тағайындау, ішкі ережелерді
бекіту;
- Жеке кәсіпкерліктің басқа субъектілерге қатысуы жөнінде шешім
қабылдау;
- Жеке кәсіпкерліктің мүлкін кепілдікке беру жөнінде шешім
қабылдау;
- қосымша жарналар жөнінде шешім қабылдау және т.б.(1(.
Ағымдағы басқаруды директор жүзеге асырады. Директордың өкілеттігіне
келесідей мәселелер кіреді:
- қызметкерлерді келісім шарт негізінде қызметке алу және
босату;
- жылдық балансты құрастыру;
- қаржыландыруды бекіту;
- қаражаттардың жұмсалуы жөнінде сметаны бекіту;
- келесідей қорларды - даму қорын, материалдық ынталандыру қорын
қалыптастыру.
Қызметкерлерге жалақы тағайындау, төлеу формасы мен жүйесін таңдау
директордың өкілеттігінде. Қызметкерлерді жұмысқа қабылдау, босату, еңбек
жағдайы мен жұмыс режимі мәселелері Қазақстан Республикасының қолданыстағы
еңбек жөніндегі заңына сәйкес жүзеге асырылады.
Жеке кәсіпкерлік өз өнімін келісім шарт бойынша келісілген баға
бойынша сатуға құқылы.
Атқару ұйымының қаржылық шаруашылық қызметіне бақылау жасау мақсатында
Жеке кәсіпкерлікте ревизиялық комиссия құрылған. Комиссия құрамына 3 адам
кіреді. Мүшелер қатысушының шешімі бойынша 1 жылға сайланады. Ревизиялық
комиссияға атқару ұйымының қызметкерлері мүше бола алмайды. Ревизиялық
комиссия тиісті мерзімде қаржылық шаруашылық қызметке тексеру жүргізе
алады, сол себепті барлық құжаттарға пайдалану құқығы бар. Ревизиялық
комиссияның талап етуі бойынша атқару ұйымдары ауызша немесе жазбаша
түсініктеме беруге міндетті. Ревизиялық комиссия міндетті түрде Жеке
кәсіпкерліктің жылдық қаржылық есептілігін қатысушы бекіткенге дейін
тексереді (1(.
Жеке кәсіпкерлік қызметін қатысушының шешімі негізінде қайта құрылуы
немесе жойылуы арқылы тоқтатады. Құрылымын өзгерту, яғни, бірігу, қосылу,
бөліну, қайта құрылу қатысушының шешімі арқылы немесе заң талаптарына
сәйкес жүзеге асырылады. Жойылу мақсатында қатысушының шешімімен арнайы
жойылу комиссиясы құрылады. Жеке кәсіпкерліктің жойылуы сот шешіміне сәйкес
жүргізілгенде сот жойылу комиссиясын тағайындайды. Жойылу комиссиясы
бекітілгеннен бастап Жеке кәсіпкерлік қызметін басқару өкілеттілігі осы
комиссияға өтеді. Комиссия Жеке кәсіпкерліктің мүлкін бағалайды,
кредиторлар мен дебиторларды анықтайды, олармен есеп айырысады, үшінші
жақтармен есеп айырысу шараларын жүзеге асырады, жойылу балансын
құрастырады және оны құрылтайшыға бекітуге береді.
Жойылу комиссиясының шешімі бойынша Жеке кәсіпкерліктің мүліктері сатылады,
Жеке кәсіпкерлікке пайдалану құқығында берілген мүліктер меншік иесіне
қайтарылады. Заңды тұлғалардың мемлекеттік регистріне арнайы жазу
жазылғаннан кейін ғана жойылу процесі аяқталды және Жеке кәсіпкерлік өз
қызметін тоқтатты деп есептеледі. Аталған жағдайлардың барлығы жұмысқа № 1
қосымша бетте тіркелген Жеке кәсіпкерліктің жарғысында көрсетілген.
Нарықтық қатынастар жағдайында ұйымның қаржылық жағдайын талдаудың
маңызы зор. Ұйымдар өз бетімен жұмыс істеп, өздерінің қаржылық-шаруашылық
қызметінің нәтижелері үшін өздері жауапты болады.
Ұйымның қаржылық жағдайы дегеніміз оның белгілі-бір мерзімдегі
қаржылық тұрақтылығы, шаруашылық қызметті жүзеге асыруға қажетті
материалдық және басқа ресурстармен қамтамасыз етілу дәрежесі мен
міндеттемелерін уақыттылы өтеу мүмкіндігін көрсетеді.
Қаржылық жағдайды талдау дегеніміз қаржылық тұрақтылықты талдау
түсінігіне сәйкес келеді. Талдаудың бірінші кезеңі ұйымның баланс
активтерінің құрамы мен құрылымына талдау жасау. Активтердің құрамына және
құрылымына жасалған талдау арқылы ұйым мүліктерінің қаншалықты өзгергенін
анықтауға болады, егер активтер мөлшері артқан болса, онда ол ұйымның
қызметінің артуын білдіруі мүмкін (8(.
№3 қосымша беттерде тіркелген СТК Сервис-Лимитед ЖК 2005-2006
жылдарға құрастырылған бухгалтерлік баланс мәліметтері бойынша активтері
мен пассивтерінің құрамына және құрылымына талдау жасаймыз.
Кесте 1 – Ұйымның активтерінің құрамын талдау (9(
Көрсеткіштер Жыл басы Жыл соңы Өзгерістер, +,-
Мың. Тг. % Мың. Тг. % Мың. Тг. %
1. Активтер 1351584431 100 1594256298 100 +242671867 +17,95
құны, барлығы
2. Ұзақ 1130497175 83,6 1130044668 70,88 -452507 -0,04
мерзімді
активтер
Оның ішінде: 5103875 3,3 4657672 0,29 -4462203 -87,42
негізгі
құралдар
Материалды емес58299 0,004 51996 0,01 -6303 -10,81
активтер
Инвестициялар 1125335000 83,3 1125335000 70,58 0 0
3. Ағымдағы 221087256 16,4 464211629 29,12 +243124373 +109,96
активтер
Оның ішінде: 111983387 8,3 438304 0,02 -111545083 -99,61
ТМҚ
Дебиторлық 108954337 8,06 435150431 27,29 +326196094 +299,38
борыш
Ақша 149532 0,06 28622893 1,81 +28473361 +19041,6
қаражаттары
4. Өндірістік 117087262 8,66 5095976 0,32 -111991286 -95,65
қуаты
Кесте деректері бойынша мынандай қорытынды жасауға болады. 2010 жылы
2009 жылмен салыстырғанда жалпы активтер құны +242671867 теңгеге артқан,
оған тікелей әсер еткен көрсеткіштер, дебиторлық борыштың есепті жылы
+326196094 теңгеге, ақша қаражаттарының +28473361 теңгеге артуы болды.
Сонымен қатар негізгі құралдар құнының -4462203 теңгеге, тауарлы
материалдық қорлардың -111545083 теңгеге кемігенін көреміз. Құрастырылған
кесте мәліметтері бойынша талдау жасап, коэффициенттерді анықтап көрелік.
Өндірістік қуаты коэффициенті есепті жылы -111991286 теңге,
сәйкесінше -95,65% кеміген. Бұл көрсеткіштің есепті кезеңдегі үлесі 0,32%-
ды құрауы оның теориялық мәнінен әлдеқайда төмен (К=0,5) екенін көреміз.
Яғни, өндірістік мақсаттағы қорлар құрамын толықтыру үшін сырттан қаражат
тарту қажет.
Келесі көрсеткіштің – ағымдағы активтердің жұмылдырылу коэффициенті –
ағымдағы активтердің баланс валютасындағы үлесін көрсетеді. Бұл көрсеткіш
өткен жылы 16,4 %, ал есепті жылы 29,12% көрсетіп тұр, яғни бұл
көрсеткіштің артуы ұйымның үздіксіз жұмыс істеуін қамтамасыз етеді,
кредиторлармен есеп айырысу мүмкіндігін көрсетеді.
Жұмылдырылған және жұмылдырылмаған қорлардың өзара қатынасы
коэффициенті ағымдағы активтердің ұзақ мерзімді активтерге қатынасы арқылы
анықталады. Біздің ұйым бойынша өткен жылы (2210782561130497175) 0,19, ал
есепті жылы (4642116291130044668) 0,4 құраған. Негізі теориялық көрсеткіш
0,5-тен кем болмауы қажет. Ұйымның бұл көрсеткіші есепті жылы теориялық
мәнге жуықтағанын көреміз. Бұл көрсеткіш қаншалықты жоғары болса,
соншалықты ұйымның қаржылық тұрақтылығы арта түспек (9(.
Келесі көрсеткіш ұйымның мүлкі құрамындағы негізгі құралдардың шынайы
құны көрсеткіші болып табылады. Біздің ұйым бойынша негізгі құралдар үлесі
өткен жылы 3,3% болса, есепті жылы 0,29%-ды құраған, яғни өте көп мөлшерде
кеміген. Негізгі құралдардың тозу коэффициенті негізгі құралдардың
техникалық жағдайын сипаттайды. Бухгалтерлік баланстан тозу жөнінде қосымша
мәліметтер алып тоз коэффициентін анықтаймыз. Бұл көрсеткіш негізгі
құралдардың тозу сомасының бастапқы құнына қатынасы арқылы анықталады.
Өткен жылы тоз коэффициенті 6393975743273 – 0,11, ал есепті жылы –
12006445858317 – 0,21 тең болған. Бұл көрсеткіштің өсуі бір жыл ішінде
негізгі құралдардың тозуының артқанын сипаттайды (9(.
Талдаудың келесі кезеңі ұйымның бухгалтерлік балансы негізінде
пассивтер құрамы мен құрылымын талдау болып табылады. Ол үшін баланс
негізінде аналитикалық кесте құрастырып аламыз.
Кесте 2 – Пассивтер құрамын талдау (9(
Көрсеткіштер Жыл басы Жыл соңы Өзгерістер, +,-
Мың. Тг. % Мың. Тг. % Мың. Тг. %
1. Аванстық 1351584431 100 1594256298 100 +242671867 +17,95
капитал,
барлығы
2. Меншікті -55535094 4,11 11650803 0,73 +67185897 -12,09
капитал
3. Қарыз 1407119525 104,111582605495 99,27 +175485970 +12,47
капиталы:
3.1Ұзақ 1232772671 91,21 877070500 55,01 -355702171 +28,85
мерзімді
міндеттемелер
3.2Ағымдағы 174346854 12,9 705534995 44,26 +531188141 +304,67
міндеттемелер
Тәуелсіздік х 0,0411Х 0,0073х х
коэффициенті
21
Қарыз және х 0,96 х 1,007 х х
меншікті
капитал өзара
қатынасы
коэффициенті
13
Инвестицияланх -10,88Х 2,5 х х
дыру
коэффициенті
Кесте мәліметтері бойынша қорлану көздері де +242671867 теңгеге,
+17,95% артқанын көреміз. Инвестицияландыру коэффициенті меншікті
капиталдың негізгі құралдарға қатынасы арқылы анықталады. Өткен жылы
инвестицияландыру коэффициенті -10,88 пунктке кеміген болса, есепті кезеңде
2,5 пунктке артқан.
Бұдан кейінгі талдау баланстың өтімділігіне жасалады. өтімділік
дегеніміз ұйымның қысқа мерзімді міндеттемелерін өтеу мүмкіндігі болып
табылады. Өтімділікті талдау мақсатында барлық баланс баптары активтерінде
4 топқа, пассивтерінде 4 топқа біріктіріледі.
А1 – ең өтімді активтер, бұған ақша қаражаттары мен бағалы қағаздар
кіреді. А2 – тез сатылатын активтер, оларға дебиторлық борыш пен басқа да
активтер кіреді, А3 – баяу сатылатын активтер, оларға қорлар мен ұзақ
мерзімді инвестициялар кіреді, А4 – күрделі сатылатын активтер, оларға ұзақ
мерзімді активтер жатады (9(.
П1 – ең жедел өтетлетін міндеттемелер, ең қысқа мерзімде жедел өтелуі
қажет міндеттемелер жатады, П2 – қысқа мерзімді міндеттемелер, қысқа
мерзімді несиелер мен қарыздар жатады, П3 – ұзақ мерзімді міндеттемелер,
қысқа мерзімді несиелер мен қарыздар жатады, П4 – тұрақты міндеттемелер,
меншікті капитал жатқызылады.
Балансты абсолютті түрде өтімді деп тану үшін келесі түрдегі ара-
қатынастар орындалуы қажет:
1. А1≥П1
2. А2≥П2
3. А3≥П3
4. А4≤П4
Жыл басы Жыл
соңы
149532 ≥ 174346854 28622893 ≥
705534995
108954337 ≥ 0 435150431
≥ 0
1237318387 ≥ 1232772671 1125773304 ≥
877070500
5162175 ≤ -55535094 4709668 ≤
11650803
Осы теңсіздіктерді қарастыра отырып, жыл басында бірінші, төртінші
теңсіздіктердің орындалмайтынын, ал жыл соңында бірінші теңсіздіктің ғана
орындалмайтынын көреміз. Яғни есепті жыл соңында баланстың өтімділік
қабілетінің біршама артқанымен сырттан қаражат тарту қажет екендігін
көреміз.
Ұйымның төлем қабілеттігіне талдау жасау үшін негізгі үш
коэффициенттерді анықтау қажет.
1. Абсолютті өтімділік коэффициенті. Бұл көрсеткіш ақша қаражаттары
мен бағалы қағаздардың ең жедел өтелуі қажет міндеттемелерге қатынасы
арқылы анықталады. Біздің балансымыз бойынша жыл басында 0,0008 (149532
174346854), ал жыл соңында 0,04 (28622893 705534995) тиісті мөлшерден
әлдеқайда төмен екенін көреміз.
2. Аралық өтеу коэффициенті. Бұл көрсеткішті есептеу үшін алдыңғы
көрсеткіштегі бөлшектің алымына дебиторлық борыш пен басқа активтерді қосу
қажет. Біз қарастырып отырған баланс бойынша жыл басында 0,6 (109103869
174346854), ал жыл соңында 0,65 (463773324 705534995) болғанын, яғни
теориялық мәнінен (0,5 кем емес) артық мөлшерде екенін көреміз. Ұйым өзінің
ең жедел өтелуге тиісті міндеттемелерін ақша қаражаттары, бағалы қағаздар
және саып алушылардың болашақ төлемдері есебінен (дебиторлық борыш, яғни
болашақ түсімдер) өтеу мүмкіндігі бар екенін көріп отырмыз.
Жалпы өтеу коэффициенті қысқа мерзімді активтердің қысқа мерзімді
міндеттемелеріне қатынасы арқылы анықталады. Біздің ұйымждағы жалпы өтеу
коэффициенті жыл басында 1,27 (221087256 174346854), ал жыл соңында 0,66
(464211629 705534995) құрап, жыл соңында біршама төмендегенін көреміз
және бұл мәндер негізгі теориялық мәннен әлдеқайда кем болып тұр.
1.2 Есеп саясаты туралы түсінік және оған қойылатын талаптар
ИП Бисенов ЖК – нің есеп саясаты Қазақстан Республикасының
Бухгалтерлік есеп және қаржылық есептілік жөніндегі заң актісінің
негізінде және ұлттық қаржылық есептілік стандарттарын, типтік шоттар
жоспарын, жоғарыда аталған құжаттарға қосымша нұсқауларды, Жеке
кәсіпкерліктің жарғысын және Қазақстан Республикасының бухгалтерлік есеп
және қаржылық есептілікке қатысты заңнамалық, нормативтік құқықтық
актілерді басшылыққа ала отырып жасалған.
Есеп саясатының негізгі мақсаты компания қызметін мүмкіндігінше
тиімді көрсету, ол жөнінде толық, объективті, шынайы ақпаратты көрсету
болып табылады. Есеп саясаты теориялық тұрғыда үш бөлімнен құралады.
Бірінші Жалпы ережелер бөлімінде ұйым жөнінде жалпы мәліметтер, есеп
саясатының негізгі мақсаты анықталады. Әдістемелік бөлімде стандарттарда
көрсетілген ақпартты қаржылық есептілікте ашып көрсету әдістері
көрсетіледі. Ұйымдастыру бөлімінде бухгалтерлік есептің жүргізілуіне
жауапты лауазымды адамдар, олардың еңбек бөлінісі, қолданылатын есеп
жүргізу формасы, жұмысшы шоттар жоспары көрсетіледі (2(.
Есеп саясатының маңыздысы - әдістемелік бөлім. Осы бөлімде
төмендегідей мәселелер қарастырылады:
1. Негізгі қорларға қатысты оларды бастапқы бағалау, амортизациялық
аударым сомасын есептеу әдістері, жөндеумен байланысты шығындарды
есепке алу, жаңарту, жалға алу, техникалық тұрғыда қайта жарақтандыру
мәселелерді қарайды. Негізгі қорларды жөндеуге қатысты жөндеу уақыты
мен өткізу жылдамдығын компания өзі шешеді.
2. Материалдық емес актвитеріне амортизациялық аударым сомасын есептеу
әдістері және оларды есептен шығару жолдары. Кейбір материалды емес
активтер түрлеріне байланысты олардың тиімді пайдалану мерзімі жөнінде
компания өзі шешім қабылдайды.
3. Дебиторлық борыштарды түгендеу, күдікті борыштар көлемін анықтау;
Есеп саясатының техникалық бөлімінде келесі сұрақтарды қарайды:
1. Басқару есебінің ұйымдастырылуы;
2. Шығындарды топтау мен өндіріс шығындарына жатқызу әдістері. Өндіріс
шығындарын және өнімнің өзіндік құнын есептеу, яғни калькуляциялау
жүйесі. Жанама шығындарды анықтау, оларды объектілер арасында бөліп
тарату әдісі. Дайын өнімдерді кіріске алудың есебі. Аяқталмаған
өндірісті анықтау және бағалау жолдары;
3. Материалдарды есепке алу;
4. Негізгі қорларды жөндеу;
5. Күрделі құрылыстың негізгі қорларын жаңарту;
6. Мүліктер мен міндеттемелерді түгендеу;
7. Жұмысшы шоттар жоспары;
8. Ішкі өндірістік есептілік (3(.
Есеп саясатының ұйымдастырушылық бөлімінде келесі сұрақтар қаралады:
1. ұйымдық нысаны және бухгалтерлік қызметтің құрылымы;
2. есептің орталықтандырылу деңгейі;
3. ішкі өндірістік бақылау.
Жеке кәсіпкерліктің есеп саясаты қатысушының шешімімен бекітілген. №
2 қосымша беттерде тіркелген.
Осы қосымшадан есеп саясатының 1-ші бөлімінің Ұйымдастырушылық –
Техникалық бөлім деп аталатынын, онда есеп саясаты жөнінде жалпы
ережелердің, Жеке кәсіпкерліктің ұйымдық-құқықтық негіздерінің, негізгі
қызмет түрлерінің және мақсаттарының жазылғанын көреміз. Бұл мәліметтерді
біз Жеке кәсіпкерліктің жарғысына қатысты да қарастырған болатынбыз. Сол
себепті бухгалтерлік есептің ұйымдастырылуын қарастырамыз. 1-ші бөлімде
сонымен қатар бухгалтерлік есепті ұйымдастырудағы міндеттер көрсетілген.
Мұнда бухгалтерлік есептің міндеттері:
• оперативті басқару үшін, инвесторлар мен кредиторлар,
жабдықтаушылар, салықтық және қаржылық ұйымдар, сатып алушылар және
басқа пайдаланушыларға қажетті шаруашылық процестері мен қызмет
нәтижелері жөнінде толық және шынайы ақпаратты қалыптастыру;
• Жеке кәсіпкерліктің мүлкінің, материалдық еңбектік, қаржылық
ресурстарының қолда бары мен қозғалысын бақылауды қамтамасыз ету;
• қаржылық шаруашылық қызметтің келеңсіз құбылыстары жөнінде
уақытында ескерту және ішкі резервтерді анықтау деп көрсетілген
(4(.
Капитал, міндеттемелер, активтерге, табыстар мен шығындарға әсер
ететін барлық операциялар бухгалтерлік есепке алынуы қажет. Бухгалтерлік
есеп бас бухгалтер басқаратын жеке құрылымдық бөлімше болатын бухгалтерияда
жүргізіледі. Есепті кезең күнтізбелік жыл болып табылады. Құрылтайшы
қаржылық есеп айырысу құжаттарына қол қою құқығы бар лауазымды тұлғалар
тізімін бекітеді.
Алғашқы құжаттар мен құжат айналысы ашылып көрсетілген. Есептік-
бухгалтерлік құжаттардың жойылу мерзімдері көрсетілген. Сақталу
мерзімдеріне қарай құжаттардың ішінде қаржылық есептілік пен түсініктеме
жазбалар тұрақты сақталуы қажет, одан кейінгі ең ұзақ сақтау мерзімі 75
жыл, ал көпшілігі 3-5 жыл бойында сақталулары қажет. Бас бухгалтер құжат
айналысының тізбектілігін, олардың дұрыс рәсімделуін бақылайды. Жеке
кәсіпкерліктің келесідей құжаттары құпия құжаттар құрамына жатады: банктік
құжаттар, кассалық құжаттар, жеткізу-қою келісім-шарттары, кедендік жүк
декларациялары, төлем ведомостері, салықтық шот-фактуралар, еңбек келісім-
шарттары, штаттық кесте, қаржылық және салықтық есептілік. Осы құжаттарды
алу құқығы бар өкілетті адамдарды директор анықтайды (4(.
Сонымен қатар осы бөлімде бухгалтерлік есеп саясатын қалыптастыру
негіздері, қағидалары (есептеу қағидасы, үздіксіздік, түсініктілік,
мәнділік, маңыздылық, шынайылық, бейтараптылық, сақтық, аяқталу қағидасы,
салыстырмалылық, тізбектілік, ақиқаттық) көрсетілген.
Есеп саясаты Қазақстан Республикасының Қаржы Министрлігінің
Бухгалтерлік есеп және аудит әдістемесі Департаментінің талап етуі бойынша
өзгертіледі, және ол өзгерістер қаржылық есептілікте шынай ақпарат
қалыптастыратын болса ғана өзгертіледі.
Есеп саясатына өзгерістер енгізу келесі жағдайларда мүмкін болады:
- Қазақстан республикасының бухгалтерлік есеп және қаржылық есептілік
туралы заңының өзгеруіне байланысты;
- Бухгалтерлік есепке қатысты нормативтік актілердің өзгеруі
салдарынан;
- Жаңа бухгалтерлік есеп сатндарттарына көшумен байланысты;
- Қоғамның құрылымы өзгерген жағдайда;
- Меншік иесі ауысқан жағдайда;
- Қоғам статусы немесе оның ұйымдарының статусы өзгергенде;
- Активтер, меншікті капитал мен міндеттемелерді бухгалтерлік есепке
алудың жаңа әдісіне көшу қажет болған жағдайда (5(.
Есеп саясаты мен оған енгізілген өзгерістер, олардың себептері ең
алдымен қоғамның қаржылық есептігіліген қосымша түсініктеме жазбаларда
ашылп көрсетілуі қажет. Егер мұндай өзгерістер қаржылық есептіліктің
ауқымды өзгеуіне себеп болса, онда мұндай өзгеріс нәтижесінде орын алатын
жағдайларға қосымша баға берілуі тиіс.
Егер есеп саясатындағы өзгеріс тек есепті кезеңнің қаржылық
есептілігіне ғана емес өткен кезеңнің, және алдағы кезеңдерге әсер ететін
болса, онда қаржылық есептіліккке қосымша түсініктеме жазбаларда келесі
мәлімет ашылып көрсетілуі қажет:
- өзгерту себептерін;
- есепті кезеңдегі және өткен кезеңдердің есептілігіндегі түзетулер
сомалары;
- есепті кезеңнің таза табыс немесе зиян сомасын анықтағанда
қолданылған түзету сомасын;
- салыстырмалы деректер ретінде көрсетілген өткен кезең алдындағы
есепті кезеңдердің қаржылық есептілігін түзету сомаларын;
- қайта есептелген салыстырмалы деректерді немесе оларды қайта
есептеудің маңызды емес екендігін көрсету (6(.
ИП Бисенов ЖК есеп саясатында Жеке кәсіпкерлік есеп саясатына
өзгерістерді № 31 Есепті кезеңдегі таза табыс немесе зиян, маңызды қателер
мен есеп саясатындағы өзгерістер деп аталатын ұлттық бухгалтерлік есеп
саясатының негізінде жасайды және өзгерту жолдары көрсетілген.
ИП Бисенов ЖК-нің есеп саясатнының 2-ші бөлімі Әдістемелік бөлім
деп аталады. Әдістемелік бөлімде келесідей сұрақтар қаралған:
1. Материалды емес активтердің есебі және оларды түгендеу;
2. Негізгі қорлар есебі, амортизациясы және түгенделуі, жөнделуі;
3. Қаржылық есептілік, оның негізгі формалары, бухгалтерлік баланстың,
табыстар мен шығындар жөніндегі есептіліктің, ақша қозғалысы
жөніндегі есептіліктің, меншікті капитал өзгерісі жөніндегі
есептіліктің өзгерісі жөніндегі мәселелер қарастырылған; Жеке
кәсіпкерліктің бухгалтерлік балансы оның иелігіндегі барлық
активтер, меншікті капитал, міндеттемелер жөнінде ақпаратты
қамтиды. Активтер мен міндеттемелер қысқа мерзімді және ұзақ
мерзімді болып бөлінеді. Ақша қаражаттарының қозғалысы жөніндегі
есептілік түсініктеме жазбалар №4 ұлттық бухгалтерлік есептілік
стандарты негізінде құрастырылады. Бұл есептілік Жеке
кәсіпкерліктің қаржылық жағдайының өзгеруін бағалауға мүмкіндік
береді, пайдаланушыларға Жеке кәсіпкерліктің операциялық,
инвестициялық және қаржылық қызметтері нәтижесінде ақша кірістері
мен шығыстары жөнінде ақпарат береді. Табыстар мен шығындар құрамы
жөніндегі есептілік қоғамның операциялық, инвестициялық және
қаржылық қызметтері негізінде есепті кезеңде алған табыстары мен
жұмсалған шығындары жөнінде ақпаратты жоспарлы көрсеткіштермен
салыстыра отырып көрсетеді.
4. Ағымдағы активтер есебі қарастырылған, оның ішінде ағымдағы
активтер құрамына товарлы-материалды қорлар, ақша қаражаттары,
дебиторлық борыш, қаржылық инвестициялар жатады. Олардың есебіне
қатысты негізгі жағдайлар жазылған. Инвестициялар есебіне қатысты
консолидациялық есептілікті құрастыру жағдайлары ескерілген.
Қоғамның қаржылық есептілігі қоғамның жекеленген және құрылымдық
бірліктерінің жеке есептіліктерінің жиынтығы болып табылады,
солардың негізінде консолидациялық есептілік құрастырылады.
5. Міндеттемелер есебі қарастырылған, оның ішінде еңбек ақы бойынша
есеп айырысу есебі жеке бөлініп көрсетілген.
6. Табыстар мен шығындар есебін де қарастырған.
7. Мұнай өнімдерінің есебіне тоқталған. Іссапар шығындарының есебін
қарастырған. Өзара байланысты жақтар мен корпоративті табыс салығы
есебі қарастырылған.
8. Қолданыстағы шоттар жоспары келтірілген (7(.
Біздің зерттеу тақырыбымызға, яғни жал операцияларына қатысты
қатысты Инвестициялар есебі бөлімінде келесідей жағдайлар қарастырылған.
144 Жылжымайтын мүлікке салынған инвестициялар шотында құнның өсімшесі
немесе жалдық төлем ақы түрінде пайда табу мақсатында жылжымайтын мүлікті
сатып алу, салу, олардың қаржыландырылған жал жағдайында келіп түсуімен
байланысты операциялар көрсетіледі. Есеп саясатында жалды ұзақ мерзімді
несиелендірудің бір формасы қаржыландырылған жал деп көрсетілген. Жалға
алушы мүліктің құнын жалдық төлемдер арқылы өтейді. Бухгалтерлік есептің №
17 Жал есебі стандартына сәйкес қаржыландырылған жал дегеніміз – мүліктің
меншік құқығымен байланысты тәуекел мен пайданың басым бөлігін жалға алушы
иелігіне беру болып табылады. Жалға алушы жалға алынған мүлікті өз
балансында көрсетеді. Жал қаржыландырылған деп саналады, егер жалға алушыға
тәуекел мен пайданың басым мөлшері жалға алушыға көшетін болса, және де
келесі шарттардың бірі орындалатын болса:
- жал мерзімі мүліктің тиімді пайдалану мерзімінің 80 % -нан кем
болмаса, егер ол мүліктің тиімді пайдалану мерзімінің 20 %-на тең
келетін мерзімнен басталмаған болса;
- ең төменгі жалдық төлемдердің дисконттелген құны жалға берілген
мүлікті сату құнының 90 %-нан кем болмаған жағдайда;
- жал мерзімінің соңында активтің қалдық құны жал келісімі жасалған
кездегі оны сату құнының 20%-нан артпауы қажет;
- жалға алынған мүлікке меншік құқығы жалға алушыға көшетін болса,
жалға алушы жал мерзімінің басында анықталған тіркелген баға
бойынша сатып алу құқығына ие болады.
Жалға жиынтық салым дегеніміз – жалға алушы алған ең төменгі жалдық
төлемдердің жиынтық сомасы мен активтің кепілдендірілмеген қалдық құны
болып табылады. Жалдық төлемдер негізгі міндеттеме мен пайыз түріндегі
шығындар жиынтығын құрайды. Қаржыландыру төлемдері бүкіл жал мерзімі
бойында жалдық міндеттеменің баланстық құнына қатысты есептелетін тұрақты
пайыз ставкасы бойынша танылады.
ІІ Бухгалтерлік есептің атқаратын қызметтері мен принциптері
2.1 Бухгалтерлік есептің түрлері мен маңызы
Бухгалтерлік есеп жұмысын жүргізу үшін кәсіпорында күнделікті
орындалып отыратын барлық операциялардың міндетті түрде үздіксіз құжаттарға
жазылып отыратындығы бухгалетрілк есептің басқа ғылымдардан ерекше
екендігін алдыңғы тарауларда айтып өткенбіз. Бухгалтерлік құжат деп
кәсіпорындар мен ұйымдарда орындалған операцияларды дәлелейтін және алдағы
уақытта орындалатын жұмыстар мен атқарылатын қызметтерге құқық беретін
жазбаша куәлікті атауға болады.
Жалпы кәсіпорындағы атқарылып жатқан жұмыстың, орындалған тапсырманың
үздіксіз, белгілі бір тәртіппен, арнайы үлгідегі қағаздарға жазылып және
оған тиісті адамдардың қоланың қойылуы (қажет болған жағдайда кәсіпорын мен
ұйым мөр таңбасының басылуы) құжаттау деп аталады. Сондықтан да құжаттау
бухгалетрлік есептің негізі болып табылады. Себебі осы құжаттар арқылы ғана
кез келген уақытта кәсіпорын бойынша орындалған жұмыстың, атқарылған
қызметтің қай мерзімде жасалғанын және оған қандай мөлшерде шығын
жұмсалғанын дәлелдеуге болады.
Құжат кәсіпорындағы орандалған шарушалық операцияларына сәйкес
үздіксіз толтырылып, олардың мазмұнын толық ашық көрсетеді және ол
бухгалтерлік есептің негізі болып табылады.
Бухгалтерлік құжат – кәсіпорындағы шарушалық операциялардың
орындалғанын растайтын немесе оны орындауға заңды түрде құқық беретін
жазбаша куәлік.
Орындалған шарушалық операцияларын бастапқы құжатқа түсірду
бухгалетрлік есеп териясында алғашқы есеп сатысы деп атайды.
Кәсіпорында жүргізілетін шарушалық құбылыстарының әр түрлі болсы
себебінен бастапқы құжаттардың нысаны (формасы) бірдей болмайды. Шаруашылық
құбылыстары түгелдей бастапқы құжатпен құжатталуы тиіс. Әрбір бастапқы
құжатқа орындалған шаруашылық операциясының мазмұны жазылып және белгілі
бір көрсеткіштер түсіріледі. Құжат көрсеткіштерін деректемлер (реквизиттер)
деп атайды. Олар міндетті және толықтырушы болып бөлінеді. Міндетті
деректемелер бухгалетрлік құжаттарды заңды құқықпен қамтамасыз етеді.
Міндетті деректемеге (реквизитке) жататындар:
- құжаттың аты, нысанның қоды;
- құжаттың толтырылған уақыты (күні, айы және жылы);
- құжатты толтырған заңды немесе жеке тұлғаның аты-жөні;
- шарушалық операциясының мазмұны;
- шаруашылық оперциясының өлшемі (натуралдық немесе ақшалай);
- шаруашылық оперцияның жүргізілуіне және соған сәйкес құжаттарды
толтыруға жауапты адамдардың аты-жөні;
- жауапты атқарушының қолы.
Қосымша деректемелер шаруашылқ операция көрінісінің ерекшеліктерімен және
құжаттардың тағайындалуымен анықталады. Әртүрлі талаптарға байланысты
бастапқы құжатта келісілгендей қосымша деректемелер болуы керек: құжаттың
реттік нөмірі, ұйымның банк мекемесіндегі есеп айырсу шотының нөмірі,
шаруашылық операцияны орындау үшін негізі болатын құжаттар және тағы
басқалар.
Құжаттардың нысандары (формалары) келесі есеп бөлімдері бойынша
топтасады:
1) ауылшарушалық өнімі мен шикізаты
2) еңбек және еңбекақы;
3) негізгі құралдар мен материалдық емес активтер;
4) материалдар;
5) кем бағалы және тез тозғыш заттар;
6) капиталдық құрылыстағы жұмыс;
7) құрылыс машианалары мен механизмдердің жұмысы;
8) автокөліктегі жұмыс;
9) түгендеу нәтижелері;
10) кассалық операциялар;
11) сауда операциялары.
Құжаттар дер кезінде, яғни операцияның орындалу барысында толтырылуы
керек. Егер бұл айтылған уақытта оларды толтыруға мүмкіндік болмаған
жағдайда құжаттар операция аяқталған сәтте толтырылады. Уақытында
толтырылмаған құжат кәсіпорын меншігінің сақталуын бақылауды қиындатады
және ол операцияның бухгалтерлік есепшотына кешіктіріліп жазылуына әкеліп
соқтырады. Осы себептен ұйымның бухгалтерлік қорытынды есебін жасау мерзімі
кешіктірілуі мүмкін.
Құжаттардағы жазбалар сиямен, шарикты қаламсаппен, жазба машинасымен
(компьютермен) және де басқа олардың архивте көрсетілген уақыт мерзіміне
дейін сақталуын қамтамасыз ететін заттармен толтырылады. Құжаттағы жазбалар
анық және дұрыс көрсетулі керек. Құжатты толтырған адам тиісті жеріне
өзінің қолын анық етіп қоюға міндетті. Кәсіпорындар мен ұйымдардағы алғашқы
есеп құжаттарына қолдарын қоятын адамдарды ұйым басшысы бас бухгалтердің
келісімімен тағайындайды.
Ақша операциялары бойынша толтырылатын құжаттар және есеп айырсу
құжаттары, сонымен қатар кәсіпорынның қаржылық-несиелік міндеттерін
куәландыратын құжаттар бас бухгалтердің қолынсыз заңсыз болып саналып, оны
орындау жүзеге асырылмайды. Егер кейбір операцияларды орындау барысанда
кәсіпорын басшысы мен бас бухгалтерінің көзқарастары әр түрлі болған
жағдайда оларға толтырылатын құжаттар кәсіпорын басшысының жазбаша өкімі
бойынша толтырылады. Соған сәйкес бұл операция үшін барлық жауапкершілікті
кәсіпорынның басшысы өз мойнына алады.
Алғашқы (бастапқы) құжаттарды толтырғанда жасалаған қателерді келесі
жолдармен түзетуге болады: дұрыс емес тесті не соманы оқылатындай етіп түзу
сызықпен сызады да оның жанына дұрыс жазба жазылады. Бұл құжатқа түзету
енгізілген жазылып және уақыты (күні, айы, жылы) көрсетіліп құжат толтырушы
өз қолын қояды.
Кассалық және банктік құжаттарға түзету енгізуге болмайды. Егер
аталған құжаттарды толтыру барысында қате жіберілген жағдайда оларды қайта
толтыру қажет.
Бухгалтерлік есепте пайдаланылатын алғашқы құжаттардың басқадай
түрлеріне түзету енгізу тек қана шаруашылық операцияларына қатысушылардың
келісімімен жүргізіліп және олар өздерінің келісім бергендігін растап,
түзету енгізілген уақыты (күні, айы, жылы) көрсетіп қолдарын қояды.
Есептеу үрдісінде ыңғайлы және дұрыс болуы үшін құжаттар келесі
ерекшеліктері бойынша жіктеледі: мақсаты бойынша, құрастырылған орнына
байланысты, көрсету тәсілі және операция мазмұнының көлемі бойынша
Мақсаты бойыша құжаттар үкімдік, атқарушылық, бухгалетрлік толтыру
және құрамдастырылған болып бөлінеді.
Үкім құжатында – шарушалық операцияларды жүргізуі туралы бұйрықтар
мен өкімдер жатады. Мысалы, жұмысшыларға сыйақы беру туралы бұйрық,
тауарларды алуға берілген сенімхат және тағы басқалар. Бұл құжаттардың
шаруашылық операциялардың аяқталуына дейін күші болады. Оған міндетті түрде
операцияны орындауға бұйрық беретін жауапты адамдардың қолы қойылуы керек.
Үкім құжаттарының негізінде есепте жазу көрсетілмейді, себебі шарушалық
операциясын орындау үкім шығарылғаннан кейін ғана орындалады.
Атқарушылық құжаттар – шарушалық операциялардың орындалғанын
көрсетеді. Бұл құжаттарға – тауарлық-материалдық қорларды алу үшін
толтырылған жүкқұжат, кассалық кіріс ету және кассалық шығыс ету ордерлері
және тағы басқаларын жатқызуға болады. Құжаттардың бұл түрі операция
жасалған сәтті толтырылып және оған жауапты адамдар қолдарын қояды. Сонымен
бірге орындалған оперцияларды бухгалтерлік есепшотында жазып көрсетуге
негіз болып табылатын және оны растайтын құжаттардың түрі.
Бухгалтерлік толтырылған құжаттар – ұйымның бухгалтериясы жасаған
әртүрлі анықтамалар, бухгалтерлік есеп шоттары бойынша орындалатын
операцияларға негіз болатын кәсіпорынның бухгалтері толтырған есеп
айырысулар. Оларға негізгі құралдар, материалдық емес активтер,
материалдар, әлеуметтік сақтандыру аударымдары, еңбекақы төлемдері және
тағы басқа бухгалтерия толтырған құжаттар жатқызылады.
Біріктірілген құжаттарының құрамына бірнеше функцияны қатар атқаратын
барлық құжаттар кіреді. Мысалы: кассирге орындауға берілген кассалық шығыс
ету ордері оны орындағанша үкімдік болып есептелінсе, кассир ақшаны алушыға
бергенен кейін атқарушылық болып есептеледі. Біріктірілген құжаттардың
бухгалтерлік есепте қолданылуы өте ыңғайлы, ол құжаттың өңделуін
жеңілдетеді және құжаттың санын қысқартады.
Толтыратын орнына байланысты құжаттар ішкі және сыртқы болып
бөлінеді.
Ішкі құжаттар дегеніміз – белгілі бір кәсіпорында толтырылып оның
ішінде жүргізілетін құжаттар болып табылады. Құжаттардың мұндай түрі арқылы
қандайда бір кәсіпорынның ішкі операциялары құжатталады. Ондай құжаттардың
қатарына тауар-материалдық құндылықтардың ішкі қозғалыс барысында
толтырылатын жүкқұжаттарды, жұмысшылар мен қызметкерлерге еңбекақы және
басқа да төлемдерді төлеуге арналған төлем тізімдемелерін, есеп айырысуға
тиісті тұлғаларға толтырылатын аванстық есептерді және тағы да басқа
құжаттарды жатқызуға болады.
Сырттық құжаттарға – кәсіпорынға басқа ұйымдардан келіп түскен немесе
ұйымның басқаларға түрлі операциялар бойынша жіберген құжаттарын
жатқызамыз. Олардың қатарына жабдықтаушы кәсіпорындардан келіп түскен
тауарлық-материалдық қорлар бойынша толтырылған шот-фактураларды,
сенімхаттарды және де тағы да басқа құжаттарды жатқызуға болады.
Операцияның көрініс алу тәсіліне байланысты бухгалтерлік құжаттарды
алғашқы құжаттар және жиынтық құжаттар деп бөліп қарастырылады.
Алғашқы құжаттардың өзі олардың толтырылатын операцияларының
мазмұнына қарай бір рет қолданылатын және жинақталған деп аталатын екі
түрге бөлінеді.
Бір рет қолданылатын құжат арқылы бір ғана операция құжатталады
немесе ондай құжат орындалған операцияның соңында ғана толтырылады. Мысалы:
тауарды босату үшін толтырылатын накладнойлар.
Жинақталған құжаттарда белгілі бір мерзім аралығында орындалған
біртектес операциялар жазылады. Мысал: Акционерлік қоғамнан бір күнде
бостылған өнімге толтырылатын зоборлық карта.
Жұмыс кезінде бухгалтерлер түрлі құжаттармен жұмыс жасайды:
нормативті-құқықтық, ұйымдастырушылық-өкімгерлік, ақпараты-анықтамалық,
есеп айырысу ақша құжаттары және басқа да алғашқы есептік құжаттар. Олар
ұйымның шарушалық қызметін айқындайды. Бухгалтерлік қызметтің сапасы құжат
айналымының ұйымдастыруын байланысты. Кәсіпорындар мен ұйымдарда құжаттар
бірнеше кезеңнен өтеді. Олар: жасалу немесе толтырылу, есепке алыну,
тексерілу немесе өңделу, бухгалтерлік есепте операцияларды айқындау,
мұрағатқа өткізу және тағы да басқа кезеңдер. Сонымен құжат айналымы
дегенміз – кәсіпорындардағы құжаттардың қозғалысы, немесе басқаша түрде
олардың жасалуынан, яғни толтырылуынан бастап олардың қызметінің аяқталуы
және мұрағатқа өткізілу кезеңін айтады.
Құжат айналымының ережесі және есептік ақпараттың өңделу технолгиясы
кәсіпорынның қабылдаған есептік саясатында көрсетілп бекітіледі.
Құжат айналымының басқару механизмін дайындау, кәсіпорындағы
бухгалтерлік есептің үрдісінде негізгі буын болып табылады. Құжат айналымын
ұйымдастыру арқылы бухгалтерлік қызметтің тұрақтылығы, құжаттың қозғалысы
мен өңделуінің жолдары және оперативтілігі, ұйымдық шешімдерді қабылдаудық
уақыттылығы қамтамасыз етіледі.
Құжат айналымын басқарудың жүйесі кәсіпорында келесі кезеңдерді
қамтиды:
- бухгалтерлік қызмет туралы ережені дайындау;
- бухгалтерияның және кәсіпорындағы есепке қатысы бар басқа
қызметкерлердің лауазымдық қызмет нұсқалығын дайындау;
- кәсіпорындағы құжат айналымының кестесін құрау;
- есепті ақпаратты өңдеу технологиясын құру;
- істің номенклатурасын құру және құжатты ағымдағы сақтау тәртібі;
- құжаттың бағалы сараптамасы және істі ұзақ сақтауға дайындау.
Бухгалтерлік есеп және қаржылық есеп беру туралы Қазақстан
Республикасының заңына сәйкес кез келген кәсіпорынның басшысы есептік
жұмыстың көлеміне байланысты мынадай жұмысты жүргізе алады:
1) бухгалтерлік қызметті құрылымдық бөлімше ретінде құру;
2) қызметкерлер құрамына бухгалтер лауазымын енгізу;
3) шарттық негізде бухгалтерлік есептің жүргізілуін
мамандандырылған ұйымға немесе бухгалтер-маманына беру;
4) кәсіпорындағы бухгалтерлік есеп жұмысын өзі жүргізу.
Кәсіпорындағы бухгалтерлік есеп құжаттары мен құжат айналымы кестесін
құруды кәсіпорынның бас бухгалтері ұйымдастырады. Құжат айналмының кестесі
кәсіпорын басшысының бұйрығымен бекітіледі. Кесте немесе тәсім құру,
тексеру және талдау жөніндегі жұмыстар тізбесі түрінде рәсімделуі мүмкін.
Оларда барлық құрылымдық бөлімшелермен орындаушылардың өзара байланысы және
жұмыстың орындалу мерзімі көрсетілуі керек. Кәсіпорынның есепке қатысы бар
қызметкерлері өздерінің саласына қатысты құжаттарды құжат айналымы
кестесіне сәйкес жасайды және ұсынады. Ол үшін әрбір орындаушыға кестеден
көшірмесі беріледі. Көшірмеде орындаушының саласына қатысты құжаттар
аталып, олардың орындалу мерзімі жазылады. Осы кестенің сақталуын ұйымның
бас бухгалтері қадағалап отыруға тиіс. Сонымен қатар кәсіпорынның бас
бухгалтері кәсіпорындағы бухгалтерлік есеп жұмысының дұрыс және уақытылы
жүргізуіне жауапты болып табылады. Құжаттар кестеде көрсетілген уақытта
бухгалтерияға өткізілуі тиіс. Құжаттарды қабылдау кезінде бухгалтер
құжаттардың белгілі талаптарға сай, дұрыс рәсімделуін тексеру керек.
Ережеге сай рәсімделмеген құжаттар жауапты адамға, яғни оны жасаған адамға
қайта өңдеу үшін қайтарылуы қажет.
Бухгалтер құжатты қабылдау барысында ең біріншіден мазмұны бойынша
тексереді, яғни жүргізілген жұмыстардың заңдылығын анықтайды. Олардың
нормативтік актілер мен қолданылып жүрген нұсақауларға қайшы келмейтіндігін
қадағалайды. Содан кейін оның деректемелерінің толық толтырылуын, тиісті
лауазымды адамдардың қолтаңбаларының болуын, сомалардың нақты көрсетілуі
мен операциялардың құрылымын тексереді. Бұдан кейін бухгалтер арифметиклақ
тексеру жүргізеді, яғни құжаттарды таксалаудың дұрыстығын тексереді. Ол
тауралық-материалдық қорлардың көлемін оның бағасына көбейту арқылы
орындалады.
Тексеріп болғаннан кейін бухгалтер құжаттарды өңдейді. Өңдеу құжат
бойынша әр операцияны есептейтін шоттарды анықтауға негізделген. Керек
болған жағдайда біртекті құжаттарды топтастырады, содан кейін бухгалтерлік
есепшоттарында жазу жүргізеді. Кәсіпорын бухгалетриясында құжаттар белгілі
бір ұқсастықтарына, операциялардың түріне қарай топталып бөлек папкаларға
тіркеледі. Папкаларда құжаттың нөмірі, орындалған уақыты, жинақтамалы
шоттың шифры және олардың саны көрсетіледі. Папкаларға тігілген құжаттар
архивке өткізіледі. Бухгалетрлік алғашқы құжаттардың папкаларға тігіліп
нөмірлену сақтаудың тәртібі және қажет болған құжатты іздестіру кезінде
жылдам орындауды қамтамсыз етуге арналған
Сақтау мерзімдері әртүрлі құжаттар бірге орналастырылмайды.
Номенклатурадағы істердің бас тақырыптары құжаттардың маңыздылығы және
олардың өзара байланысына қарай белгілі бір жүйелілікпен орналастырулары
қажет.
Жыл сайын кәсіпорынның сараптама комиссиясы белгілеген сақтау
мерзімінің өтуіне байланысты жабылуға жататын құжататрмен іс-қағаздарын
белгілеп, оларға тиісті актілер толтырады.
2.2 Негізгі қорлар есебі
Негізгі қорлар дегеніміз - бір жылдан артық уақыт бойы пайдаланылатын,
сату мақсаты көзделмеген, өзінің құнын жаңадан өндірілетін өнімнің өзіндік
құнына біртіндеп қосатын материалдық активтер. Көлеміне немесе бағасына
қарамастан пайдалану мерзімі бір жылдан аспайтын өндіріс қорлары, ұйымның
қоймаларындағы дайын бұйым болып саналатын жабдықтар мен машиналар, күрделі
құрылыс құрамында есептелетін, монтаждауды қажет етеін жабдықтар, жасалып
біткенімен пайдалануға әлі берілмей тұрған машиналар мен жабдықтар, сонымен
қатар құрылыс-монтаж жұмысының өзіндік құнына кірген үстеме шығындар
есебінен салынған титулдік тізімге кірмеген ғимараттар мен тетіктернегізгі
қорлар құрамына жатқызылмайды. Негізгі қорлар құрамына қозғалмайтын мүлік,
жер учаскелері, үйлер мен ғимараттар, машиналар мен жабдықтар, көлік
тасымалдау қорлары, өлшеуіш және реттеуіш аспаптар мен құрылғылар,
есептеуіш машиналар мен техникалары, аспаптар, өндірістік және шаруашылық
құрал-саймандары және тағы басқалары жатады (10(.
Барлық негізгі қорлар өздерінің өндіріске қатысуына қарай өндірістік
және өндірістік емес болып бөлінеді. Өндірістік негізгі қорлар деп
өндірісте қызмет ететін, яғни өнім өндіру орындарында пайдаланылатын
негізгі қорларды айтады. Ал өндірістік емес негізгі қорлар қатарына
шаруашылықтың өндірістен тыс салаларында, яғни тұрмыстық үй-жай, денсаулық
сақтау, әлеументтік қамсыздандыру, білім беру және мәдениет салаларында
пайдаланылатын негізгі қорлар жатады.
Көптеген, әсіресе жаңадан құрылып жатқан ұйымдар үйлер мен
ғимараттарды, көлік қорларын, машиналар мен жабдықтарды сатып алу
мәселелрінде қаржылық қиындықтарға кездеседі. Мұндай қиыншылықты шешудің
бірден-бір жолы жалдық қатынастарды рәсімдеу, яғни активтерді уақытша жалға
алу болып табылады.
Жал дегеніміз меншік иесінің функцияларын пайдаланушының функцияларын
ажыратуға негізделеген шаруашылық қызметі болып табылады. Жал анықтамасына
активті пайдалану құқығы белгілі-бір мерзімге берілетіні көрсетілген және
компанияның ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz