М. Байғұттың шығармашылығы
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
І Тарау.
Жазушы шығармашылығындағы алғашқы ізденістер ... ... ... ... ... ... ... ...5
ІІ Тарау.
М.Байғұттың шығармашылығындағы тәуелсіз таным және суреткерлік шеберлік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...13
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 63
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .65
І Тарау.
Жазушы шығармашылығындағы алғашқы ізденістер ... ... ... ... ... ... ... ...5
ІІ Тарау.
М.Байғұттың шығармашылығындағы тәуелсіз таным және суреткерлік шеберлік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...13
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 63
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .65
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Дипломдық жұмыста Мархабат Байғұттың бірқатар шығармалары қарастырылады. Осы уақытқа дейін баспасөз бетінде автордың жеке әңгімелері мен әңгімелер жинағына тек қысқаша түрде жалпылама сипатта тоқталып өткені болмаса, тиянақты зерттеу жұмыстары жүргізілмеген. Осыны ескере отырып, М.Байғұттың повестері мен әңгімелеріне тәуелсіздік таным тұрғысынан поэтикалық талдау жүргіздік. Зерттеу нысанына «Интернаттың баласы», «Машаттағы махаббат», «Таудағы андыз», тағы басқа жеті повесть пен «Шілде мен Егінбай», «Дауыстың түсі», «Әкім кеткен күн», «Шел», «Ақпандағы мысықтар» тәрізді тағы басқа отызға жуық әңгімелері алынды. Жазушының шығармашылық өмір жолына толық тоқталып өтілді. Сонымен бірге М.Байғұттың шығармаларын О.Бөкей және Д.Исабековтың шығармаларымен салыстыру барысында стильдік ерекшеліктер мен ортақ ұқсастықтар дараланып ерекшеленді.
М.Байғұт шығармаларының поэтикасын зерттеудің маңызы зор. Біріншіден, М.Байғұт қазақ әдебиетінде өзіндік көркемдік талғамы мен стилі бар жазушы. Жазушы шығармашылығына осы тұрғыдан да жандасудың өзектілігі күшті.
Екіншіден, М.Байғұт шығармаларының көркемдік ерекшелігін поэтикалық тұрғыдан аша білудің нәтижесінде жазушының өз поэтикасын анықтауға мүмкіндік туады.
Үшіншіден, жазушының өзіндік стилі мен поэтикасын саралап анықтау арқылы қазақ әдебиетіндегі алатын орнын анықтауға қло жеткізуге болады. Осы мәселеге де төрелік жасауға болады. Мұның бәрі жинақталып келіп, дипломдық жұмыстың көкейкестілігін айқындайды.
Сонымен бірге М.Байғұт шығармашылығы жайында арнайы талдау еңбегінің болмауы зерттеудің маңыздылығын арттыра түседі.
Тақырыптың зерттелу деңгейі.
Сөз өнері тарихынан жазушы еңбегі, көзқарасы мен қолтаңбасы, дүниетаным иірімдері кең орын алады. Алайда, әдебиет өз орнын адаспай тапқан осы бір әмбебеп тұлға шығармашылығының зерттелу деңгейінде кемшіл тұстар байқалып жатады. Баспасөз беттерінде жекелеген мақалалардың әр жылдары, онда да болса М.Байғұттың мерейтойына байланысты жарық көргені, сондай-ақ кейбір ғалымдардың еңбектерінде қысқаша сөз болғаны болмаса, жазушының шығармашылығын арнайы зерттеген еңбек жоққа тән. М.Байғұттың шығармаларының көркемдік құпиясы мәтін табиғаты шығармаларының мәніне С.Жұмабековтың «Сын симфониясы», Ж.Дәдебаевтың «Қазіргі қазақ әдебиеті», С.Қирабаевтың «Кеңес дәуіріндегі қазақ әдебиеті» т.б. еңбектерінде қысқаша шолу жасалды.
Зерттеу барысында жазушының әңгімелері тақырыптық тұрғыдан көтерілген мәселелеріне орай топтастырылды. Сюжет, образдар, көркемдегіш тәсілдерге терең талдау жасалынды. О.Бөкей, Д.Исабеков шығармаларымен салыстыра зерттеу барысында жазушының өзіндік стилі айқындайды.
М.Байғұт шығармаларының поэтикасын зерттеудің маңызы зор. Біріншіден, М.Байғұт қазақ әдебиетінде өзіндік көркемдік талғамы мен стилі бар жазушы. Жазушы шығармашылығына осы тұрғыдан да жандасудың өзектілігі күшті.
Екіншіден, М.Байғұт шығармаларының көркемдік ерекшелігін поэтикалық тұрғыдан аша білудің нәтижесінде жазушының өз поэтикасын анықтауға мүмкіндік туады.
Үшіншіден, жазушының өзіндік стилі мен поэтикасын саралап анықтау арқылы қазақ әдебиетіндегі алатын орнын анықтауға қло жеткізуге болады. Осы мәселеге де төрелік жасауға болады. Мұның бәрі жинақталып келіп, дипломдық жұмыстың көкейкестілігін айқындайды.
Сонымен бірге М.Байғұт шығармашылығы жайында арнайы талдау еңбегінің болмауы зерттеудің маңыздылығын арттыра түседі.
Тақырыптың зерттелу деңгейі.
Сөз өнері тарихынан жазушы еңбегі, көзқарасы мен қолтаңбасы, дүниетаным иірімдері кең орын алады. Алайда, әдебиет өз орнын адаспай тапқан осы бір әмбебеп тұлға шығармашылығының зерттелу деңгейінде кемшіл тұстар байқалып жатады. Баспасөз беттерінде жекелеген мақалалардың әр жылдары, онда да болса М.Байғұттың мерейтойына байланысты жарық көргені, сондай-ақ кейбір ғалымдардың еңбектерінде қысқаша сөз болғаны болмаса, жазушының шығармашылығын арнайы зерттеген еңбек жоққа тән. М.Байғұттың шығармаларының көркемдік құпиясы мәтін табиғаты шығармаларының мәніне С.Жұмабековтың «Сын симфониясы», Ж.Дәдебаевтың «Қазіргі қазақ әдебиеті», С.Қирабаевтың «Кеңес дәуіріндегі қазақ әдебиеті» т.б. еңбектерінде қысқаша шолу жасалды.
Зерттеу барысында жазушының әңгімелері тақырыптық тұрғыдан көтерілген мәселелеріне орай топтастырылды. Сюжет, образдар, көркемдегіш тәсілдерге терең талдау жасалынды. О.Бөкей, Д.Исабеков шығармаларымен салыстыра зерттеу барысында жазушының өзіндік стилі айқындайды.
1. Ағын қызы Агата. Эссе. Интернет
2. М.Атымов. «Қазақ романдарының поэтикасы».
3. «Әдебиеттану терминдер сөздігі» ред. Басқарған З.Ахметұлы.Алматы, «Ана тілі» 1998 жыл, 275 бет.
4. Әжібек Т. «Шымкент келбеті» 01.10.1996 жыл.
5. М.Байғұт. IV том. Шығармалар жинағы. Алматы, «Қазығұрт» 2005жыл
6. М.Байғұт «Оңтүстік Қазақстан» 23.10.1999 жыл.
7. М.Байғұт ІІ том. Шығармалар жинағы. Алматы, «Қазығұрт» 2005жыл
8. М.Байғұт І том. Шығармалар жинағы. Алматы, «Қазығұрт» 2005 жыл
9. М.Байғұт ІІІ том. Шығармалар жинағы. Алматы, «Қазығұрт» 2005 жыл
10. Ж.Боранбаев «Мархабат мәртебесі», «Оңтүстік Қазақстан» 25.15.1995 жыл.
11. О.Бөкей «Қайдасың қасқа құлыным», Алматы, «жазушы» 1986 жыл
12. Егемен Қазақстан 24.05.2005 жыл
13. «Егемен Қазақстан» 2.11.1995 жыл.
14. Интернет WWW.M.Baygut.kz.
15. Д.Исабеков ІІ том. «Өзен суалағанда» Алматы, «Атамұра» 1997 жыл
16. Кітапта: З.Қабдолов «Сөз өнері» ІІ том. Алматы 2003 жыл.
17. З.Қабдолов «Сөз өнері» ІІ том, Алматы, 2003 жыл.
18. «Қазақ әдебиеті» 20.05.2005жыл.
19. «Мұқағали» Естеліктер. Құрастырған Айтақын Әбдіқалықов. Алматы, «Жалын» 1995 жыл.
20. «Оңтүстік Қазақстан» 23.12.1998 жыл.
21. «Оңтүстік Қазақстан» 11.07.1991 жыл.
22. Г.Пірәлиева «Ішкі монолог» Алматы, «Қазақстан» 1994 жыл.
23. С.Сахабат «Сөз мүсіні» Шымкент, «Жібек жолы» 1995 жыл.
24. К.Сыздықов «Болашақ» Мамыр, 2005 жыл.
25. К.Сыздықов «Болашақ» Мамыр 2003 жыл.
26. Шаштайұлы Ж. «Қазақ әдебиеті» 20.05.2005 жыл.
2. М.Атымов. «Қазақ романдарының поэтикасы».
3. «Әдебиеттану терминдер сөздігі» ред. Басқарған З.Ахметұлы.Алматы, «Ана тілі» 1998 жыл, 275 бет.
4. Әжібек Т. «Шымкент келбеті» 01.10.1996 жыл.
5. М.Байғұт. IV том. Шығармалар жинағы. Алматы, «Қазығұрт» 2005жыл
6. М.Байғұт «Оңтүстік Қазақстан» 23.10.1999 жыл.
7. М.Байғұт ІІ том. Шығармалар жинағы. Алматы, «Қазығұрт» 2005жыл
8. М.Байғұт І том. Шығармалар жинағы. Алматы, «Қазығұрт» 2005 жыл
9. М.Байғұт ІІІ том. Шығармалар жинағы. Алматы, «Қазығұрт» 2005 жыл
10. Ж.Боранбаев «Мархабат мәртебесі», «Оңтүстік Қазақстан» 25.15.1995 жыл.
11. О.Бөкей «Қайдасың қасқа құлыным», Алматы, «жазушы» 1986 жыл
12. Егемен Қазақстан 24.05.2005 жыл
13. «Егемен Қазақстан» 2.11.1995 жыл.
14. Интернет WWW.M.Baygut.kz.
15. Д.Исабеков ІІ том. «Өзен суалағанда» Алматы, «Атамұра» 1997 жыл
16. Кітапта: З.Қабдолов «Сөз өнері» ІІ том. Алматы 2003 жыл.
17. З.Қабдолов «Сөз өнері» ІІ том, Алматы, 2003 жыл.
18. «Қазақ әдебиеті» 20.05.2005жыл.
19. «Мұқағали» Естеліктер. Құрастырған Айтақын Әбдіқалықов. Алматы, «Жалын» 1995 жыл.
20. «Оңтүстік Қазақстан» 23.12.1998 жыл.
21. «Оңтүстік Қазақстан» 11.07.1991 жыл.
22. Г.Пірәлиева «Ішкі монолог» Алматы, «Қазақстан» 1994 жыл.
23. С.Сахабат «Сөз мүсіні» Шымкент, «Жібек жолы» 1995 жыл.
24. К.Сыздықов «Болашақ» Мамыр, 2005 жыл.
25. К.Сыздықов «Болашақ» Мамыр 2003 жыл.
26. Шаштайұлы Ж. «Қазақ әдебиеті» 20.05.2005 жыл.
Мазмұны:
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
І Тарау.
Жазушы шығармашылығындағы алғашқы
ізденістер ... ... ... ... ... ... . ... ..5
ІІ Тарау.
М.Байғұттың шығармашылығындағы тәуелсіз таным және суреткерлік
шеберлік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 13
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .63
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...65
Кіріспе:
Тақырыптың өзектілігі:
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Дипломдық жұмыста Мархабат Байғұттың
бірқатар шығармалары қарастырылады. Осы уақытқа дейін баспасөз бетінде
автордың жеке әңгімелері мен әңгімелер жинағына тек қысқаша түрде
жалпылама сипатта тоқталып өткені болмаса, тиянақты зерттеу жұмыстары
жүргізілмеген. Осыны ескере отырып, М.Байғұттың повестері мен
әңгімелеріне тәуелсіздік таным тұрғысынан поэтикалық талдау жүргіздік.
Зерттеу нысанына Интернаттың баласы, Машаттағы махаббат, Таудағы
андыз, тағы басқа жеті повесть пен Шілде мен Егінбай, Дауыстың
түсі, Әкім кеткен күн, Шел, Ақпандағы мысықтар тәрізді тағы басқа
отызға жуық әңгімелері алынды. Жазушының шығармашылық өмір жолына
толық тоқталып өтілді. Сонымен бірге М.Байғұттың шығармаларын О.Бөкей
және Д.Исабековтың шығармаларымен салыстыру барысында стильдік
ерекшеліктер мен ортақ ұқсастықтар дараланып ерекшеленді.
М.Байғұт шығармаларының поэтикасын зерттеудің маңызы зор.
Біріншіден, М.Байғұт қазақ әдебиетінде өзіндік көркемдік талғамы мен
стилі бар жазушы. Жазушы шығармашылығына осы тұрғыдан да жандасудың
өзектілігі күшті.
Екіншіден, М.Байғұт шығармаларының көркемдік ерекшелігін
поэтикалық тұрғыдан аша білудің нәтижесінде жазушының өз поэтикасын
анықтауға мүмкіндік туады.
Үшіншіден, жазушының өзіндік стилі мен поэтикасын саралап анықтау
арқылы қазақ әдебиетіндегі алатын орнын анықтауға қло жеткізуге
болады. Осы мәселеге де төрелік жасауға болады. Мұның бәрі жинақталып
келіп, дипломдық жұмыстың көкейкестілігін айқындайды.
Сонымен бірге М.Байғұт шығармашылығы жайында арнайы талдау еңбегінің
болмауы зерттеудің маңыздылығын арттыра түседі.
Тақырыптың зерттелу деңгейі.
Сөз өнері тарихынан жазушы еңбегі, көзқарасы мен қолтаңбасы,
дүниетаным иірімдері кең орын алады. Алайда, әдебиет өз орнын адаспай
тапқан осы бір әмбебеп тұлға шығармашылығының зерттелу деңгейінде кемшіл
тұстар байқалып жатады. Баспасөз беттерінде жекелеген мақалалардың әр
жылдары, онда да болса М.Байғұттың мерейтойына байланысты жарық көргені,
сондай-ақ кейбір ғалымдардың еңбектерінде қысқаша сөз болғаны болмаса,
жазушының шығармашылығын арнайы зерттеген еңбек жоққа тән. М.Байғұттың
шығармаларының көркемдік құпиясы мәтін табиғаты шығармаларының мәніне
С.Жұмабековтың Сын симфониясы, Ж.Дәдебаевтың Қазіргі қазақ әдебиеті,
С.Қирабаевтың Кеңес дәуіріндегі қазақ әдебиеті т.б. еңбектерінде қысқаша
шолу жасалды.
Зерттеу барысында жазушының әңгімелері тақырыптық тұрғыдан
көтерілген мәселелеріне орай топтастырылды. Сюжет, образдар, көркемдегіш
тәсілдерге терең талдау жасалынды. О.Бөкей, Д.Исабеков шығармаларымен
салыстыра зерттеу барысында жазушының өзіндік стилі айқындайды.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. М.Байғұт шығармаларының
поэтикасын анықтау – жұмыстың басты мақсаты. Одан туындайтын міндеттер
құрамы төмендегі мәселелерді қамтиды:
- жазушы шығармаларының тақырыбы мен идеясын анықтау;
- жазушы әңгімелерін тақырыптық ерекшелігіне қарай топтастыру;
- жазушы шығармаларының сюжеттік желісі мен композициялық
құрылысын саралау;
- жазушының образ жасаудағы тәсілдерін анықтау:
- жазушы шығармаларының көркемдік ерекшелігіне түсінік беру, яғни
құбылту мен ажарлауды қолдану ерекшелігіне анықтама беру;
- жазушы шығармаларындағы ономастикалық, этимологиялық және
салыстырмалы лексика мәселелерінің қойылысын анықтау.
Зерттеу нысанасы.
Тақырыптың мәнін ашу үшін М.Байғұттың Интернаттың баласы,
Машаттағы махаббат, Таудағы аyдыз т.б. жеті повесть пен Шілде мен
Егінбай, Дауыстың түсі, Әкім кеткен күн, Шел, Ақпандағы мысықтар
тәрізді шығармалары негізгі зерттеу нысанасына айнлды. Жұмыстың орындалуы
барысында қазақ әдебиетьану ғылымындағы орныққан теориялық тұжырымдар
мен қағидалар негізінен басшылыққа алынды. Сонымен бірге З.Қабдоловтың
(17), М.Атымовтың (2), С.Сахабаттың (23), Г.Пірәлиеваның (22),
(әдебиеттану) еңбектері мен интернетте ашылған жеке сайт (14)
пайдаланылады. Сонымен бірге әр
жылдарда баспасөз бетінде М.Байғұт өмірі мен шығармашылығы жайында
жазылған түрлі мақалалар да негізге алынды.
Зерттеудің дерек көздері ретініде М.Байғұттың әр жылдарда шыққан
кітаптары мен ІV томдық шығармалар жинағы (5).
Зерттеу әдістері.
Бұл дипломдық жұмыс жинақтау, сараптау, бақылау, қорыту әдістерінің
негізінде жазылды.
Жұмыстың құрылымы.
Диплом жұмысы кіріспе, негізгі бөлім мен қорытынды және пайдаланылған
әдебиеттер тізімінен тұрады. Негізгі бөлімде Жазушы шығармашылығындағы
алғашқы ізденістер, М.Байғұттың шығармашылығындағы тәуелсіз таным және
суреткерлік шеберлік.
І Тарау. Жазушы шығармашылығындағы алғашқы ізденістер.
Қазіргі таңда қазақ әдебиетінде рухани дамуымызға, ұлттық жан
дүниемізге өз шығармаларымен үлкен үлес қосқан қаламгерлердің
шығармашылығын қарастырып, олардың әдебиеттегі орнын, суреткерлік
ерекшелігін ажырату қажеттілігі заңдылық.
Жалпы, қазақ әдебиетінің тарихында шығармаларымен оқырмандар
ықыласына бөленген, өзіндік дара тұлғасымен, суреткерлік стилімен есте
қалған қаламгерлер аз емес.
1920-1930 жылдар әдебиетіндегі М.Әуезов, Ж.Аймауытов, М.Жұмабаев,
С.Сейфуллин, Б.Майлин, С.Мұқанов, Ғ.Мүсрепов, Ғ.Мұстафин т.б сынды сөз
зергерлерінің жазған көркем дүниелері ұлтымыздың рухани құндылықтары
санатында әдебиетіміздің алтын қорын құрайды.
Осындай көркем дүниелер келтірген орта мен дәстүр кейінгі әдеби
процесске де өз әсерін тигізді. Әсіресе, тарихи кезеңдер шындығын, өнер
адамдары мен тарихи тұлғалардың өмір жолын, өнер, мәдениет, салт-сана
тақырыбын және бүгінгі замандастар тыныс тіршілігін, ішкі дүниесін
арқау еткен шығармалар оқырман назарына көбірек ілікті.
Қазіргі әдебиеттану ғылымында қазақ әдебиетінің көптеген
мәселелері қарастырылып, зерттелуде. Соңғы ширек ғасырда қазақ
әдебиетінің түрлі жанрлары уақыт талабына сай зерттеу еңбектерінің
негізгі арқауы болды. Осы еңбектердің барлығында да жаңа ғылыми
жинақтаулар, тұжырымдар жасалды.
Әрбір кезең қазақ әдебиетіне танымал есімдерді, тың мәселе көтерген
шығармаларды, поэзия, проза, драматургия жанрларындағы шығармаларды,
олардың даму ерекшелігін айқындайды.
Мамыржай майда мінезімен өмірде де, өнерде де өзгелерге
ұқсаңқырамайтын, өзіндік сара жолмен келе жатқан Мархабат Байғұт 1945
жылы 25 мамырда Оңтүстік Қазақстанның Түркібасы өңіріндегі Пістелі
ауылында дүниеге келген. Пістелідегі қамыспен жабылған үйде анасы
пешке сүйеніп тұрып дүниеге әкелген Мархабаттың ауылы қандай? Ауыл аты
Таупісте деген жеміс ағашына байланысты қойылған. Таупісте осы
Пістелі тауында оның Бозторғай асуының күнгейінде, Аршалы мен Ашалы,
бекі аңғарларында, Көкбұлақ қойнауында, Пістелісай мен Амансайдың сол
жағында өсетін, биіктігі бес-алты метрге дейін жететін, жаңғақ тұқымдас
ағашы ғой. Қазақстан бойынша, оның Оңтүстігінің өзінде осы Пістеліден
басқа жерде өспейді. Өзбекстанның Алай, Ферғана аңғарларында кездеседі
(5;282). Тау пістенің өзге өңірлерде кездеспейтін табиғи қасиетін
бойына сіңіре білген Мархабат, өзі құралпы балалар секілді өмір
әліппесінен сабақ алып, ешқандай жеңілдіксіз оңай деуге келмейтін
қиындығы мен қысаң соқпақтардан тұратын жиынтығы көп кезеңде өзін
танып өсті.
Болашақ жазушы білімге деген құштарлығын балалық қызыға
құлшынушылықпен ұштастыра отырып, жұтынған жұтаң тіршілік тезімен
бірнеше мектеп ауысып, ағайын-туыс пен интернат табалдырығын тауысып
аудан орталығындағы абай атындағы орта мектепті бітіреді. Жазушының
өзі бұл туралы былай дейді: Пістелі ауылында тек бастауыш мектеп
қана болатын. Қазір де солай. Сол бастауыштан соң біресе Жуалыдағы
әпкемнің қолында, біресе нағашымыздың үйінде, одан
кейін ұжымшардың интернатында, сонсоң аудан орталығындағы мектеп
жанындағы интернатта жатып оқыдық (12;8).
Орта мектепті бітіріп, 1964 жылы Қазақ Мемлекеттік Университетінің
филология факультетіне оқуға түседі. Сол жылы әскер қатарына
азаматтық борышын өтеуге шақырылып, Қиыр Шығысқа аттанып кете барады.
Бұл жайында өз сөзін келтіре кетсек: Алпыс төртінші жылдың
желтоқсанында Алматыдағы жоғары оқу орындарының студенттерін түгел
тізімдеп, көкесі жоқтарды әскерге алды да кетті. Никита Хрушевтің
пәрмені әлі өзгере қойған жоқ еді. Алпыс бесінші жылдың маусымында
Новосібір қаласындағы алты айлық кіші командирлер мектебін бітірген
бірнеше қазақ Забайкалье әскери округінің қарамағына жіберілдік.
Студенттік өмірімізді өксіттіп, білімге құштар бүкіл тағдырымызды үш
жылға үзіп тастаған Хрушев жолдасты қаншама жеккөрсек те, қайран
Байкалдың арғы жақ, бергі жағын армансыз аралатқаны үшін алғыс
айтатынбыз, - дейді.
Студенттік өмір өксігенмен кейінгі жазушылық өмірінде өнімді
өршіген қара қаламның қанаты қияға бастау алмас бұрын Байкалдың
мөлдір тұнығынан қуат алған ба деген ойға еріксіз берілесіз. Себебі
Мархабат осы сапарында қазіргі таңда жойылып біткен Ағын-бурят
ұлттық округінде қызметте жүріп Ағын қызы Агатаға ғашық болады. Ал
ғашықтық ғаламаты соқырға жанар беріп, шолақты құлындай құлпыртып
жіберетіні белгілі. Сол сияқты жазушының шығармашылық шабытының
бастауы да сол нәзік сезімдерге толы кезеңдерде жатыр ма деген ойға
қаласыз. Естайды Естай еткен Қорлан болса, Абайға заман талабына сай үн
қосуына Тоғжанның септігі аз болмағаны тарихтан белгілі. Тіпті өткен
ғасырдың ақиық ақын Мұқағалидің шабыты тау өзеніндей қуатқа ие
болуына Лашын апамызға деген махаббаты арқау болғанын Еркін Ібітанов
өз естелігңнде келтірген (19;10).
Жазушының шығармашылық шабыты жайындағы жоғарыдағы пікірімізге
дәлел еді. Мархабаттың өз шығармасынан келтірейік: Агата Аксеновна – жай
ғана қатардағы шопан емес, комсомол-жастар бригадасының білдей
басшысы... Біз пақырыңыздың иығымыздан келетіндей бойымен қатар жүріп,
сержанттық погонымыздың шетіне бір-екі мәрте қап-қара шашын тигізіп,
бүкіл кешенді аралатып шықты.
Біз пақырыңыздың бірқатар шығармамызда қыздың еркелеп қана жігіт
иығына басын қисайтуы жиірек кездесетіні осыдан болса керек.
Мархабат Байғұттың кейін жазған Күн астындағы күнекей қыз, Уран
ұрған, Ақ шымылдық, повестеріндегі кейіпкерлері мен оқиға іздері осы
жыл жемістері екені анық. Азаматтық борышын өтеу мерзімі бітіп, елге
оралған соң оқуын сырттай оқи жүріп 1968-1973 жылдары Түркібасы
аудандық Шамшырақ газетінде әуелі корректор, кейіннен тілші,
аудармашы, бөлім меңгерушісі қызметтерін атқарады.
Қызығы мен шұжығын қатар қоя білетін өмірге пенделік
құштарлығын қаламын ұштау арқылы сабақтастырған Мархабаттың шығармашылық
көшінің қазығы қағылып отау тіккен тұсы да осы шақ. Бұлай
дейтініміз 1974 жылы облыстық Оңтүстік Қазақстан газетіне аударашы
болып ауысып келе сала Жазушы баспасында жарық көрген Тоғызыншы
шежіре атты ұжымдық жинаққа енген Алақанда алтын дән атты очеркі
көшке еріп, өз алдына жеке отау тіккен Мархабаттың тұсауын кеседі.
Қазір сол отаудың жас қаламгерлерге қасиетті қара шаңырақтай екені
айтпасақ та аян. 1975 жылы Жалын альманағының алтыншы санында қазақ
әдебиетіне көктемдей туып келе жатқан жазушының Нәуірзек торғайдай
алғашқы хабаршысы болып Бірбеткей әңгімесі жарық көреді.
Араға аз уақыт салып Жұлдыз журналының 1976 жылы үшінші санында
Жаңғақ әңгімесі басылып шықты. Осыдан соң-ақ Мархабаттың
майда қоңыр мақаммен мәнерленген дүниелері мерзімді басылымдар арқылы
оқырмандарды Сырбұлақтың суындай сыршыл прозамен сусындатуын
үдетті.
Жазушы 1978 жылы Жалын баспасынан тұңғышы іспетті Шілдесін
дүниеге әкеледі. Араға екі жыл салып Шілдеден соң таңсық тәттіні
тамсана тауысқан баланың су іздегендей шөліркеп қалған оқырман
қауымның шөлін жоғарыдағы баспадан шыққан Сырбұлағымен басқан болады.
Өңіріміз жаршысы іспетті Оңтүстік Қазақстан газетінде аға
тілші, бөлім меңгерушісі қызметін атқара жүріп жазушы көзі қарақты
оқырманды осындай дүниелерімен жарылқай білді. Публицистика жанры
неғұрлым жинақылық , нақтылыққа негізделген болса Мархабаттың аз сөзбен
ақырандап көп мәнді аңғартуы, әншейін әзілмен миығынан жымия отырып
мыжи мысқылдауы, ауылдың айналасынан аспай-ақ төрткүл дүние
тіршілігінің тиегіне шек тартып сыр шертуі осы кезеңдегі алған
қысқалық пен нұсқалыққа үйренген тәжірибесідеп ұққанымыз дұрыс болар.
Бұл жайында Т.Әлімқұлов былай дейді: Мархабат – тұңғыш әңгімелер
жинағымен-ақ танылып үлгерген жазушы... Оңтүстік Қазақстан газетінде
істей жүріп неғұрлым нақтылыққа, қысқалыққа машықтанған. Көркем
туындылары өз табиғатынан бастау алады.
Публицистикамен көркем әдебиетті қатар алып жүрудің өзіне
жараса қиындықтарынан өте білген Мархабат жоғарыдағыдай тиімді
жақтарын бойына сіңіре білгенін әңгіме жанрының зергері Тәкен
Әлімқұлов дөп басып айтқан.
Мархабаттың өзі бір сөзінде: Университеттің Филология факультетін
бітіргенмін. Бірақ жиырма жылдай газеттерде жұмыс істедім. Кейінгі
қызметтерім да БАҚ – қа, журналистикаға қатысты болды деп ой өрбіте
келе жазушылық пен журналистика дегендеріңіз бөлек-бөлек әлем
болғанымен, етектері бір таулар сияқты емес пе?- деп аяқтайды.(18;3)
Сонымен, Мархабат Байғұт 1984 жылы облыстық партия комитетінің
нұсқаушысы қызметіне ауысады. Саясатта тұрақтамай 1985-1992 жылдары
Қазақстан Жазушылар Одағы облысаралық бөлімшесінің жауапты хатшысы,
төрағасы болады. Осы 1985 жылы Жалын баспасынан жазушының Интернаттың
баласы атты үшінші кітабы жарық көреді. Тоғыз балам-бір төбе,
Ертөстігім-бір төбе дегендей, туындылырыңыздың ішінде Интернаттың
баласы повесі өзгешелеу, сіздің талантыңызды танытып мойындатқан да
сол туынды, - деп Көпен әмірбек баға берген повесть атын иемденген
жинақ ішіндегі өзге де шығармалар Мархабаттың жаңа қырын, балалар
әлемінен сыр шеткен қаламының қарымын белгілеп бергені анық.
Көркем әңгімедегі ел өмірінің шеберлікпен бейнеленуі.
Күнделікті тіршіліктің кемшіліктері мен келеңсіздіктерін өткір де
әсерлі жеткізудегі қазіргі жазушылар қаламының қарымы кең. Олар қоғам мен
жеке адам өмірінің күнгей мен көлеңке тұстарын детальды эпизоттар арқылы
көр-сетумен де шеберліктің шеңберін кеңейтеді.
1960 – 70 жылдары әдебиет айдынына қалықтап шыққан жас талантардың
көбісі қазақ өмір, қазақы болмыс, қазақ табиғаты, қазақ ділі туралы туынды-
ларды өмірге алып келді. Бүгінгі қазақ әдебиетінің алтын қорына енген
Ш.Мұртаза, М.Байғұт, Ә.Тарази, Т.Нұрмағамбетов, Д.Исабеков, Қ.Мұқанбет-
қалиевтің шығармалары осы ойымызға дәлел. Соғыстан кейін ел есін жиып, Күн
шуақты космо - коммунизмге аяқ алған кезеңдегі қала мен ауыл қаза-ғының ой
- өрісі, тыныс – тіршілігі, өмірлік мүддесі. Негізгі тақырып болып бұл
шығармалардың көлемі шағын болғанымен айтар идеялары тым арыда. Нағыз
оқырманды өзіне елітіп тереңіне тарта түсетін көркем шығарманың бастауының
өзі маңызды мәнге ие. Кейіпкерлердің іс - әрекеті мен атын атап, түсін –
тұстаудан басталған Ш.Мұртаза, М.Байғұт, Ә.Тарази, Т.Нұрмағам-бетов,
Д.Исабеков, Қ.Мұқанбетқалиев әңгімелерінің көлемі шағын, оқиғасы қысқа
ғана. Ал, бірыңғай бірінші жақтан баяндалатын, табиғаттың бітімін байыпты
бейнелейтін Д.Исабеков әңгімесі де тартымдылығы мен тамсанды-рады. Белгілі
бұл қаламгерлердің томдық таңдамаларына енген Нөсер, Қызбелдегі қос
оқиға, Қыз Жібек, Шойын құлақ, Нақаң үшін, Жігіттің көз жасы,
әңгімелеріндегі фабулаларда ортақ оқиғалардың болуы.
Шойын құлақ деген атауының өзі әңгіменің негізгі идеясынан үлкен сыр
аңғартардай. Көңілдері кіршіксіз, азға қанағат қылып, ел үшін ерен еңбек ат-
қаратын тыңдағы еңбеккерлер өмірінен алған кішкене фабула типтік бейненің
сомдалуына мол қызмет етіп тұр.
Жүнін жұлған құстың денесіндей, бүршік – бүршік бетіне үсіген картоптай
емін – еркін мұрын жайласыпты. О баста оны әлдекім лақтырып жібере
салғандай, бір жағына қасқая жабысқан екен. Бір көрген адам оны әне – міне
құлап кетеді екен деп минут сайын күткендей еді - деп бейнеленген
Шойнқұлақ – Алданыш портреті әңгіменің арқауын қызықты ете түскен. Бет –
бейнесі сұрықсыздау, Алданыш сезімге келгенде өте адал, сабырлы берік.
Бірақ бұл сезім сәтсіздікке ұшырайды. Үлкен үміт алдағаннан кейін қолын бір
сілтеп жыраққа кеткен Алданыш көп кешікпей қайта оралады.
Тыңды сағындым, сонан соң, ақымақ, сені сағындым ғой мен, - деді ол
басымнан еркелете сипап. Оның бұл даусынан өзін - өзі ұстай алмағандықтан
туған ме, діріл ме, сол сияқты бір өзгеріс бар еді.
Адамда осындай мінез бен махаббат та кездесе береді екен – ау.
Соңы осылай аяқталған әңгіме дала өмірінің картинасын адамдар
тіршілігі арқылы таза табиғи болмысымен бейнелейді. Шойын құлақ атанған
Алданыштың бойындағы Өр кеудесіне қайтпас қажырлық пен жігер қатпарланып,
сол қасиетімен бірге орасан намысшылдығы астасқан өжет адамды қаламгер
сомдаған болмыс сол кезеңдегі ауыл еңбеккерлерінің көбісіне тән ортақ
тұлға.
Қоршаған ортаның болмысын танытудағы ел өмірің бүгінгі кезеңін
айшықтаған. Т. Нұрмағамбетов пен М. Байғұт әңгімелерінің сюжеті мен идеясы
өзгешелеу. Қоғамдағы моральдық ұстанымдардың заман ығына қарай өзгеруін
шағын жанрға лайықтап алған бұл екі шығарма ел өмірінің, адамдар әрекетінің
ішкі жағына дендей ендіреді. Нақаң үшін әңгімесіндегі Нақыпбектің ішкі
ой ағымынан талай жағдайды аңғауға болады. Көптен төсек тартып жатқан
Нақыпбектің денсаулығы нашарлай түседі. Әйтседе өзін қолпаштап, демеп
жүргенге үйренген мақтан – сүйгіне, даурықпа Нақыпбектің көздегені бар.
Өзін үнемі орталарына алып, Нақа, Нақалап! жүретіндердің бірте –
бірте алыстап, ақыры төбелерін көрсетпей кеткендеріне іштей шын налып
жатқан кезінде өзінің көмегімен оқуға түсіп, осында қызметте қалған бір
топ ауылдас інілерінен Бүгін Нақаңа барып, көңілін сұрағалы жатырмыз
деген хабар алып, кәдімгідей сергіп қалды ... деген жолдардан Нақыпбектің
адамдық келбетін анық танимыз. Дегенмен, науқас Нақыпбектің халін
сұраушылар келгн сәттегі оқиғалар арқылы жазушы қазақтың жоғары білімді
интелегенция өкілдерінің интелектісін айқындай түседі. Жеңіл мінезді,
ұстамсыз зәуке, ынжық ғылым. Елен, айтар жүзді сән, қырттығы басым Қырбай
пысық және т.б. кешегі және бүгінгі қоғаға да тән адамдар. Олардың
әрқайсының өз ішкі есебі бар.суреткер әңгімедекейіпкерлерін жеке даралап
көрсетпей, барлығының пенделік құлқын айшықтайтын істермен толықтыра
сомдаған.
Пердештің ішкі ойы арқылы өткен күнмен бүгінгі кезеңнің шынайылығын
кең ақумда жеткізген. М.Байғұт әңгімесі ел адамының болмысын жат қылықтарды
жеріне жеткізе баяндайды. әңгіменің сюжетіндегі оқиғалардың жылдары,
мезгілдері ерекше аталып көрсетілуі, адамдарының санасына саясат, қоғам,
идеология қалай әсер етіп, қандай халге жеткізетіндігін танытудың жолындағы
көркемдік ізденіс болса керек. Басты кейіпкер Пердеш арқылы өмірінен
алынған шағын фрогменттер ауыл адамының тыныс – тіршілігін танытудың ел
жағдайының көзге көрінбес тұстарын танытудың көркемдік құрамына айналған.
Қазақылықтың қаймағы бұзылмаған ауылдағы Пердештің аяулы жары. Пәнжеренің
сағынышы, махаббат жайының еш өрескелді байқалмайды. Ал, ар – ожданнан
аттап кеткен нәжі құмар Түйтебайдың арсыздығы шынымен – ақ елдегі келеңсіз
жағдай.
Қызбелдегі болған қос оқиға ауылдағы қарапайым бір тоға жүретін
Пердештің мінезіне жағымды өзгеріс алып келсе, кеңшар бастығы Түйтебайды
масқара етеді.
Ал, Пердештіңіз, жоғарыда айтқанымыздай, барған сай ын батыл
сөйлейтінді шығарды. Мәселен, Тәнжере мен Ұлбаланың көзінше:
- Әй, бұл бастық деген, жақсы ит өлімтігін көрсетпес – дегендейін,
ақыры курортқа барғансоң құлаққа естілмес, көз көрмес алысқа құрып кетпей
ме? – депті... деген диологтар тек кейіпкер ойын ғана емес, авторлық
мүддені де дәл танып тұр. Дегенмен жазушы оқырманына Қызбелдегі қос
оқиғаның соңы қалай боларын Иә, бірте – бірте Қызбел де өркениетті
елдердің ауылдары секілді жөн – жосықты жолға түсіп кетер - деген
сеніммен қанағаттырады.
Бұл әңгіменің эпилогі болса да автордың көркем ой қорындағы нағыз
шеберлік.
Әр жылдары жазылған бұл көркем шығармалардан бұрынғы мен қазіргі
өмірдің кескін кейпін көреміз. Жазушылар бір ғана оқиғаның айналасына
үлкен ой мне тың мазмұндар дарытады. Аталған әңгімелердің сюжеттік
желісінің тартымды болуы автордың сол өмір ортасында бірге қайнауы және
содан туындаған поэтикалық сезімдерінің әсерлі жеткізе білуінде болса
керек. Жеке және азғана топтың іс - әрекеті арқылы авторлар қоғам, ел,
уақыт тынысын шеберлікпен айқын көрсетеді. Қазақ жазушылары тынымсыз
ізденітің нәтижесінде ел өмірінің шындығын мығына жеткізе жазды. Нақты ой
түйіп, таразылауды оқырманына қалдырды. Бұл қасиет қаламның құдіретін қадыр
тұтар нағыз суреткерлерге тән болмыс болса керек.
1988 жылы Жалын баспасынан жазушының Нәуірзек кітабы жарық
көреді. Шышынан күннің, содан соң айранның иісі шығады деген сөйлемін
талай сөз зергерінің таңдай қаға, таңдана тілге тиек еткенін көріп-
біліп жүрсе де паңдана қоймаған Мархабаттың жинаққа енген шығармалары
Нәуірзек повесімен өзінің бұл уақытта әдебиеттей әсерлі әлем мен
оқырмандай қауымның арасында дарынды дәнекер бола білгеннің куәсі
боламыз.
Мархабат Байғұт 1992-1993 жылдары Оңтүстік Қазақстан облысы
әкімі аппараты ішкі саясат бөлімінің меңгерушісі қызметін атқарады.
Осылайша біраз жыл алдын бас сұғып кеткен саясатқа аз уақытқа араласады.
Тегінде жазушының өмір жолына көз жүгіртсек саясатқа көп
тұрақтамағанын көңілімізбен түйсінеміз.
Нағыз адамды тап басып танығың келсе, оны өзіңе бастық етіп
сайла - деп Ремарк ғұлама айтып кеткен. Бастық болып көрген
Мархабатты да көрдік. Сол баяғы жылы жымиыс пен сырлы сабырлылық.
Шенеуніктік қызметке мені 1984 жылы шақырды. Облыстық партия
комитетіне жеті ай, жеті күн әзер шыдап, Жазушылар одағының облысаралық
бөлімшесіне қашып кеткенмін... Одан соң облыс әкімі аппаратына қайта
шақырды. Содан бері ішкі саясат, тіл, ақпарат т.б. жағында жүрміз ғой.
Негізінен мен өзімді ешқашан да шенеунікпін деп, бастықпын деп
сезінген де емеспін, ондай мінез сезімдермен де сияқтымын - деуі,
Мархабаттың ағынан жарылуы. (18;3)
1993-1998 жылдары облыстық тіл басқармасының бастығы, 1998-2001
жылдары облыстық ақпарат және қоғамдық келісім басқармасы бастығының
орынбасары, 2001 жылғы тамыздан басқарма бастығы қызметтерін атқарды.
2004 жылы ақпан айынан бастап ҚР Ақпарат министрлігі ОҚО бойынша
Ақпарат басқармасының бастығы.
Кезінде бастық деген сөз бас тығып алып, шірену, ішіп-жеу
емес, бас тігуден шыққан, халық үшін, ұлт үшін, тіл үшін бас тігу
дегенді білдіреді, - деп ой қорытады М.Байғұт. (18;3)
Қай істе болсын іскерлігі мен ісмерлігі, ұлтжандылығы мен ұғымпаз
ұстамдылығы, сырсарайдай ізеттілігі мен жалын жиектігі жүректілігімен
көріне білген М.Байғұтқа мұнщалықты жауапты істердің сеніп
тапсырылуы да жазушының азаматтық тұлғасын анықтап берсе керек.
М.Байғұт еліміз тәуелсіздігін алған соң қоғамымыз қондырмасын
қалпына келтіруге құлшынған іскер ісімен ғана емес, қаламының
ұшталған ұшымен де кірісіп кетті. Бұған тәуелсіз жылдардан бері қарай
жазушының шығармашылық өнімді еңбегі дәлел бола алады. Санамалап
көрейік: Дауыстың түсі (1993), Қорғансыз жүрек (1993), Машаттағы
Махаббат (1995), Әдебиет пәнінің періштесі (1998), Ақпандағы мысықтар
(2000), Алмағайып (2001), Аңсар (2002), Қозапая (2003) кітаптары.
Қалтасы қалыңдардың демеушісі көптердің көркемдіктен мақұрым
шығармаларын кітап етіп топырлатып шығарып аяқасты қалғанынан
қорқамын-деп секемшіл сыр тартқан екен М.Байғұт. (20;5)
Оқырман көзқуанышына айналған кітаптарымен оқушы талғамынан,
сыншы талабынан шыға білген жазушының 2005 жылы Қазығұрт баспасынан
шыққан ІV томдық шығармалар жинағын да Мархабаттың көп жылғы ерен
еңбегінің еленуі деп ұққан жөн.
Жалпы әдебиет пен өнер өкілдері осы салаға шу деп бет бұрғаннан
бастап, ұстанатыны менің жұртқа, елге, халыққа айтарым бар, олардың
рухани байлығын арттыруға, өзін қоршаған ортаның белсенді мүшесі
болып қалыптасуына, адамға тән бар қадір-қасиетті бойына сіңіруге
қосатын үлесім бар деп келеді, - деп жазушының міндетін саралап,
санамалап береді. (4;2)
Мархабат әдебиетке не айтпақ болып келді, не алды, не айтып жүр?
Мархабаттың қай шығармасын алсақ та өзіміз сүріп отырған немесе
жазушының өзі сүрген ортаның біз сезе бермейтін, сезсек те көңілге түйіп
көзімізбен көре тұра шешімін іздеп шарқ ұрмайтын мәселелерді
ұқтыруға, ұққанымыздыц саралап бойымызға құт қылуға үндейтін тәрбиелік
мәні үлкен жайларды қозғайтынын көреміз. Интернаттың баласындағы он
төртінші бөлмедегі балалардың, Ақ шымылдықтағы Дулаттың, Таудағы
аңыздың кейіпкері Бауыржанның тағдырлары мен тағдырлас жандарды
көптеп кездестіргенімізді үнсіз ұғамыз. Мәшине мәселесіндегі
мәселелер, Жылқы атылған түнгі жағдайлар, Үш үйдегі үйлесімсіздік,
Шығармадағы шырғалаңдар мен Ақпандағы мысықтардың азғындауы,
Қызбелдегі қос оқиғаның қызығы мен Қозапаядағы қиюы қашқан
күйкі тірліктің шұжығы барлығымыздың айналамызда күнде көріп жүрген
жағдаяттар екені аян.
Жазушы шығармаларын оқи отырып ондағы мәселелердің авторлық
шешімін бас шұлғи құптап қана қоймай, шығармадағы моральдық
құндылықтардың өз бойымызға ақырандап еніп жан дүниеміздің рахатқа
бөленуі арқылы рухани байып қалғанымызды сезінеміз.
әрбір әдеби шығарма-белгілі дәуірдегі қоғамдық шындықтың
сәулесі, - дейді З.Қабдолов. (17;25)
Мейлі, қандай әдеби шығарма болсын қоғамның шындығын айтуы
керек дедік. Ал қазақ қоғамының алтын қазығы ауылдан басталатыны
белгілі.
Ауыл – қазақтың екінші аты екендігі жиі айтылады. Біреу
жақтырар, екеу жақтырмас, бірақ бұл өзі шынында да солай. Қазақ ауылы
өзге ешқандай да ұлттың ауылына ұқсамайды. Тіпті базбір жақтарын
ұқсағанның өзінде, әйтеуір бірер өзгешеліктері білініп тұрады.
Ұлтымыздың уызы-ауыл,-деп ауылға жазушының өзі осылай баға береді.
(5;33)
Демек, қоғам шындығы – ауыл шындығы, айналайын ауылдың жарасы –
қоғамның бетіндегі қара дақ болары хақ.
М.Байғұттың ауыл тақырыбындағы, ауылдың тұңғиық тереңдігі,
тәрбиесі мен қасиетті киесі, шешімін таппай жатқан түйінді мәселелері
жайында жиі сөз қозғап, шығармаларына арқау етуі тегін емес.
Тәрбиелік танымы мол шығармалары арқылы қоғам бетіндегі дақтары сылап
сипаса да кетіруге әрекет етуі деп ұғынған жөн жазушының бұл
әрекетін.
Қайран дархан көңілдің қазынасы-қазақ ауылы! Сен де баяғы
Абылайдың түсінігіндей бақа-шаяндап, құрт-құмырсқалап бара жатырсың-ау.
Қазақтың қақырамас үш таған ошағы, қара қазаны, қара шаңырағы, құт-
берекесі, түп қазығы, тал бесігі осы ауыл емес пе еді?- деп күйзеле
толғанды Ш.Мұртаза. (21;4)
Шерағаң Мархабаттың Киікотын оқыған соң-ақ осындай күйзеліске
ұшырайды. Көркем дүниенің киесін көзін жұмып отырып-ақ сезе білетін
Шерағаң Мархабаттың ауыл тұрмысын әсіре бояуларсыз көркем суреттеп
бере білгендігін осындай ойға келіп отыр.
Мархабат қазақ өмірінің бүгінгі тынысына үңілген кезде оның
кейіпкерлері – Донкиходтың әпенділіктен арыла алмаған, сөйтсе де барға
қанағат, жоққа салауат қылатын біртоға қылатын жандар - дейді жұмабай
Шаштайұлы.
Қазақ халқы табиғатынан қойдай момын, барға қанағат, жоққа салауат
еткіш халық. Ал осы халық жайындағы әдебиеттің ұлт бойындағы
қасиеттерді өз бойына дарытары анық. Демек, Мархабаттың кейіпкерлері
жайындағы жоғарыдағы пікір де орынды.
Султанмахмұт Торайғыров атындағы павлодар мемлекеттік
университетінің аға оқытушысы Б.Ысқақ: М.Байғұттың 2001 жылы Жазушы
баспасынан шыққан Алмағайып әңгімелер жинағына енген он төрт
әңгімесі қазақ тарихында ХХ ғасырдың соңғы он жылында болған өтпелі
кезеңді көркем қорытындылау іспетті-деп жазыпты. (27.5)
Шындығында Түбіркүлездегі Қабырайдың, Гамбургтегі аңғал
қазақтардың, Ауыл клубының аукционындағы Еңсегейдің, Өлімнен қашқан
респонденттегі Өзбекқалидің бастарындағы оқиғалар Өтпелі кезеңдегі
халқымыздың өткерген ауыртпалықтарынан ой шертеді.
ІІ тарау. М.Байғұттың шығармашылығындағы тәуелсіз таным және суреткерлік
шеберлік.
Тәуелсіздік ту астында азат ел, дербес мемлекет ретінде бастан
өткеріп келе жатқан он төрт жылымызға тарихи өлшемдер тұрғысынан
көз жіберсек, небәрі көзді ашып-жұмған қас қағым сәттей болып
көрінетіні рас.
Қалай десек те, тәуелсіз ел терезесі тең ел дәрежесінде қарыштап
қадам басып келе жатқан осынау он төрт жылымыз, қаншама қиындықтары
мен ауыртпалықтарына қарамастан, шын мәнінде, тағдырлы жылдар – тарихи
жылдар болып табылатыны және рас.
Әлбетте, осы жылдары шексіз желпінгеніміз де, бөркімізді аспанға
атқанымыз да рас.
Әлбетте, осы жылдары нарықтық қатынастардың асыра слтенген жабайы
түрлерінің жүзеге асқан небір цунамилары мен торнадаларына тап
болып, шерменде пұшайманға түскеніміз де, қаңбақша қаңғалақтап,
сарсаңмен сорлаған жәйттеріміздің етек жайып кеткендігінен бармақ
шайнағымыз да рас.
Әлбетте, осы жылдары көптің несібесі мен ырысын аждаһа
айдаһарлықпен шайнамай жұтқан, жалған дүниенің байлықпен-тоғышарлықпен
өлшенетін жетіқат көгіне көтеріліп – ұшпаққа жеткен пенделердің
адамгершілік ақиқаттары аяққа тастап, шімірікпестен аяусыз таптағанын
шыққыр көздердің көргені де рас.
Әлбетте, мұның бәрі қоғамдық-әлеуметтік қатынастардың күрт өзгеруіне
байланысты туындаған әр алуан сілкіністер, әр алуан дүниелер екенін
ешкім жоққа шығармайды.
Ал тоқтаусыз тіршіліктің сан алуан ағысы мен тынысы, олпысы мен
солпысы, бағы мен бақыты, мұраты мен мақсаты, жалғаны мен шындығы, көбігі
мен иірімі, өткіншісі мен тұрлаулысы, соры мен сыры, шуағы мен
көлеңкесі әдебиетіміздің әр алуан жанрында әуелде тоқырып-дағдарып,
кейіннен бірте-бірте көрініс тауып, шынайы келбетіне ие бола бастады.
Өйткені қалай десек те, тәуелсіз еліміздің жаңа әдебиеті өзінің әрі
рухани, әрі тарихи сапарына батыл көш түзеп, желкенін кере жайды
десек, шындықтың ауылынан табыламыз. Бұл орайда Ә.нұрпейісовтің,
Қ.Мұхамеджановтың, З.Қабдоловтың, Ш.Мұртазаның, Қ.Мырза Алидің, Қ.Ысқақтың,
Ә.Кекілбаевтың, Д.Исабековтың, Ә.Таразидің, Ф.Оңғарсынованың,
Б.Нұржекеұлының, Т.Әбдіковтың, М.Байғұттың, Ұ.Есдаулеттің, А.Әлімнің,
Н.Дәутайұлының, Е.раушановтың, Ғ.Жайлыбайдың, Ж.Шаштайұлының, Н.Ораздың,
Р.Мұқанованың, А.Алтайдың осы жылдар бедеріндегі жанрлары әр алуан
туындыларын көзінен тізіп мысалға келтіруге болады.
Қазіргі қазақ әдебиетінің ауыр жүгін шама-шарқынша нық та
қайыспай, жалқы талантымен құмбыл да келісті көтеріп жүрген қуатты бір
буынын, сөз жоқ, пайғамбар жасына абыроймен көтерілген қаламгерлер
легі құрайды. Бұлардың баршасы қазір ел-жұрттың көз алдында. Міне,
омынау шоғырдың қадау бір өкілі – емен ұстыны, сыпа бір сындарлы
суреткері Мархабат Байғұт екендігіне еш дау жоқ. Өйткені ол – талант
ретінде де, азамат ретінде де кішіпейілділік пен кісіліктен тұратын
сирек болмысын қалам ұстаған қырық жылдай беделінде шын ұстап, шын
сақтап, арлы қаламның – кіршіксіз қаламның шын құдіретін көрсетумен
келе жатқан көрнекті суреткер. Бұған оынң тәуелсіздік жылдары
тұсында жазылған әрі жарық көрген: Дауыстың түсі (1993), Қорғансыз
жүрек (1994), Машаттағы махаббат (1995), Ақпандағы мысықтар
(2000), Алмағайып (2001), Аңсар (2002), Ауыл әңгімелері (2003)
атты кітаптары дәлел.
Бір ғажабы сол, осы кітаптарына енген әңгімелері мен повестерінде
қаламгерлік шеберлік пен кемелдікті айрықша қанық та шырайлы
танытқан Мархабат Байғұт қазіргі жаңа тәуелсіз әдебиетіміздің
көшпелі бір қайраткері болғанын қапысыз көрсете білген деп білеміз.
Өзінің осы қалпымен, алтын қаламы шынайы көтерген Аққұзар шыңындағы
шығармашылық дара тумысымен-тұлғасымен, жемісті еңбегімен, жеңіп алған
биігімен – болмысымен бізді – оқырманын әрқашан иагниттей тартып,
қызықтырып әрі сүйсіндіріп тұратынын қайтерсің. Асылы, талант сиқыры
– иалант ерекшелігі оның дербес көркем ойлау жүйесінде және соны
соған лайық көркем тілмен жалқы түрде жеткізе алуында екені ежелден
мәлім. Бұл өлшемнің философиялық-көркемдік ақиқаттығының жарқын бір
көрінісіне көрнекті суреткер, лирикалық прозаның хас шебері
мархабаттың талантын да, туындыларын да емін-еркін дәлел ете аламыз.
Бұған оның Алмағайып, Ақпандағы мысықтар кітаптарына енген, сондай-ақ
Жас Алаш газетінде жарық көрген Сауна, Сүмбіленің суы, Әпкемнің
ауылы, Кандидаттың имиджі атты әңгімелерін айтсақ та, жетіп жатыр.
Бұлардың арасында Әдебиет пәнінің періштесі атты классикалық повесінің
орны айрықша.
Туындыны ақ өлеңмен жазылған поэма десек те жарасады.
Шығарманы ақ өлеңмен жазылған реквием-жоқтау немесе жоқтау-реквием
десек те жарасады.
Повесті ақ өлеңмен жазылған драмалық монолог – драмалық диалог десек те,
құба-құп.
Өйткені шығарманың тәнінде, тіршілігінде ұлттық әдебиетімізде ақ
өлеңмен жазылған классикалық шығармалардың жаңа дәуірдегі, жаңа
тұрпаттағы өріс жайған өркенін, тамыр тартқан өркенін нақты көреміз.
Мұхтар Әуезовтің, Ғабит Мүсреповтің, Әбділда Тәжібаевтың, Тахауи
Ахтановтың, Қуандық Шаңғытбаевтың, Әбіш Кекілбаевтың ақ өлеңмен жазылған
туындыларының дәстүрлі үрдісін Әдебиет пәнінің періштесі одан әрі
тамаша дамытқан. Ахмет ата, кешіргейсіз мен мүсәпір міскінді. Құнды-
құнды қағидаңыз құлағымда күмбірлеп, жүрегімде жаңғырып, құштарлана
ұмтылып ем жолыңызда жанығып. Айналайын, атам-ау, түн жарымда жарымжан
боп, төрт шақырым аралықта арпалыстым боранмен. Жарты-жүрек жағдайым
жылжытпады., жүрмеді, үлпілдеген үкідейін кері қарай үрледі.
Жала жаппан бір жанға, күнәмді атпан кісіге. Өз жаныма өзім бір сәт
үңілмекке бекініп, жаяулап қана шығып ем. Оңашалау ойланбақты, өткен
жолды таразылай талдамақты қалап ем.
Сол кезде мен сүріндім.
Үмітті, бірақ, үзбегем.
Үзбеп едім үмітті.
Ертең үшін деуші едім.
Бір қолымда – жүрегім, екінші қолым – тірегім.
Әзер де әзер тірі едім. Көрген мені аямаса, түсінбесе, қайтейін?!
Тірлігімде тірі жанға тас түгілім, тозаң атып көрмеп ем.
Осынау шағын үзіндіні толқымай, тебіренбей, тітіркенбей, түршікпей оқу
мүмкін емес. Шығарма бір деммен, біртұтас шыққан.
А.Байтұрсынұлының, Ж. Аймауытұлының, М.Жұмабайұлының, Б.Бұлқышевтің,
М.Мақатаевтың алаштық-ұлттық рухымен сырласқан, солардан тірек-медет
тапқан, күш алған, ертеңіне сенген, бірақ та мынау бүгінгі жалған
дүниеден кенеттен мөлдір болып өткен жас ұстаздың – Баубектің өмірлік
шындығы ғажайып оптимистік трагедиға көтерілген. Автор өз перзенті
Баубекті – жаңа заманның жаңа геройы дәрежесіне көтере білген. Бұған
әке мен баланың, перзент пен әкенің арасындағы сырласулар, пікір
алысулар өмір-қоғам – адам болмыстары жөніндегі әр алуан
көзқарастардың қатпарлы философиясы дәлел.
Тәуекел елдің жаңа адамын, жаңа күрескерін, жаңа қайраткерін, жиырма
сегіз жастағы жас мұғалімнің ұстаздық еңбегіндегі бәйшешек жаңалықты,
елдік мақсаттағы бүршік атқан бәйшешек тынысын, қапияда мезгілсіз
үсікке тап болған бәйшешек тіршіліктің трагедиясын, барша сырымен,
барша арманымен, барша мұратымен, барша өкінішімен әдемі де келісті
өріп шыққан суреткерлік жалқы өрнегімен, лирикалық прозаның тұңғиық
тебіренісімен бейнелеп берген, асқақ пафосымен шынайы жырлап шыққан.
Мұнда төкпе түрдегі ақ өлеңнің ғажайып ырғағы, әке мен баланың
отбасылық та, қоғамдық та қарым-қатынасы, Баубек тәрізді жас ұстаздың -
әдебиет пәні мұғалімінің ішкі драмалары мен трагедияларының небір
драмалық-трагедиялық жәйттерінен туындап жататын аытор кемел
суреткерліктен нақты да шынайы жеткізе білген.
Жұмысымыз М.Байғұт шығармаларының поэтикасы атты тақырып
бойынша жазылғандықтан бұл бөлімде жазушының кейбір шығармаларының
поэтикасына тоқталатын боламыз.
Алдымен Поэтика деген терминге тоқталып өтейік. Поэтика гректің
poitikfehne – шығармашылық өнер деген сөзінен алынған. Ал етрмин ретінде
поэтика – көркем шығармадағы құндылықты бар болмысымен айқындар жүйе
туралы әдебиеттанудың ең көне ғылым саласы. Кең мағынасында поэтика
әдебиет теориясымен үндесер ұғымды білдірсе, ал нақтылы (тар мағынада)
сол теорияның поэтика бір саласы ретінде қабылданады.
Әдебиет теориясының саласы ұғымындағы поэтика - әдеби тек пен
түрдің, ағымдар мен бағыттардың, стильдер мен әдістердің ерекшеліктерін
зерделейді. Сондай-ақ тұтастықтың әр түрлі деңгейінің ішкі байланыс
заңдылықтарын және олардың арақатынасын зерттейді. Оның өзі мақсатты
зерттеу аспектісіне байланысты романтизм поэтикасы, романның поэтикасы
немесе белгілі бір суреткердің шығармашылығының поэтикасы, не бір
көркем шығарманың поэтикасы болуы ықтимал.
Поэтиканың мақсаты – шығарма құндылығынан эстетикалық әсерленуді
қалыптастыруға қатысатын текстегі элементтерді айқындап және оны жүйелеу
болып табылады.
Поэтикалық жүйені ішінен зерттеу деп аталған нормативтік
поэтиканы құруға алып келді. (классицизм дәуірінде ХІХ ғасыр Еуропа
әдебиетінде).
Ал, сыртынан зерттеу басяндау поэтикасын құруға алып келді.
ХІХ ғасырға дейін аймақтық әдебиет томаға тұйық және дәстүрлі
шектеулі болған жағдайда поэтиканың нормативті типі ықпалынан
жүргізді, әлемдік әдебиеттің қалыптасуы (романтизм) дәуірінен бастап
бірінші кезекке баяндау поэтикасын алып шықты.
Негізінде поэтика жалпы (теориялық) немесе (жүйелік
макропоэтика), және баяндау түрі (микропоэтика) және тарихи болып
үшке бөлінеді.
Жалпы поэтика өзінің зерттейтін салалары текстің дыбыстық, сөздік
және образдық құрылымына байланысты үшке бөлінеді.
Жалпы поэтиканың мақсаты үш саланы да толық қамтитын, әдістердің
толық жүйелі репертуарын (эстетикалық ықпалды элементтер) жасау болып
табылады.
Тарихи поэтика жекелеген поэтикалық жүйеше әдісті салыстырмалы-
тарихи әдебиеттанудың көмегімен эволюциялық қозғалыс бағытында әр
түрлі мәдениеттің поэтикалық жүйесінің ортақ қасиеттерін, олардың
ортақ (генетикалық) қайнар бастауын немесе (типологиялық) адамзат
санасындағы ортақ заңдылықтар негізінде ашуға сол арқылы тануға
бағыттылған.
Ал жеке поэтика жоғарыда аталған барлық аспектіде көркем
шығарманы баяндап, табиғатын ашумен айналысады., сол арқылы шығарманың
эстетикалық ықпалды қасиетінің дара жүйесін, моделін жасайды. Жеке
поэтиканың басты проблемасы – композиция, яғни барлық эстетикалық мәні
бар элементтердің бір-бірімен үйлесім-үндестігі. Талдау барысында
барлық көркемдік құралдарды саралап, дүние образы (оның негізгі
характеристикасы көркемдік уақыт пен көркемдік кеңістік) және автор
образының үйлесім-үндестігі яғни шығарма құрылымындағы барлық жайды
айқындайды.
Жеке поэтиканың (микропоэтика) – негізгі жеке шығарманы (бір
циклді, бір автордың, әдеби бағыттағы жанрдың, тарихи кезеңнің қатысына
қарай) баяндап, талдап түсіндіреді. Оның тақырыптық және идеялық
қалыптасуы, сөзбен зергерленуіне дейінгі процесс (генеретивная
поэтика) қамтылуы да қарастырылады. (3;275)
Әдебиет пен өнер жайында тың және терең эстетикалық талғамдар
қалыптастырған ұлы ойшыл Аристотель (б.з.д. 384-322ж.ж) поэтика
жайында ең алғаш сөз қозғаған . бірақ поэтика біздің теориялық
түсінігімізде көркем творчество немесе сөз өенрі туралы ғылым болса,
Аристотель поэтиканы сол әдеби творчествоның, яки сөз өнерінің өзі деп
түсінген.
Демек, Аристотельдің Поэтикасы өнер туралы ойлар болғандықтан
сол өнер туралы тұңғыш философиялық-эстетикалық трактат. Сонымен қатар
Поэтика өз кезеңіндегі әжептеуір жүйеге түскен бірден-бір әдебиет
теориясы екені даусыз. Мұнда поэзияның тегі, мәні, мазмұны, пішіні, әдеби
шығарманың композициясы кең әрі киелі сөз болды. Көркем шығарманың
көп-көп жайларын, әсіресе характер, әрекет, байланыс шешім, шиеленіс,
хабар, түйін, метафора, гипербола, фабула, аналогия т.б. жайларын талдап-
тексеруді күні бүгінге дейін өзінің маңызын жойған жоқ. Аристотель
еңбегінің ең құнды жері тарихта тұңғыш рет дұрыс және дәл
эстетикалық принцип ұсынып, өнердің қоғамдық маңызында анықтап
ашуында деп білу керек. (16;62)
Отырар топырағында туып өскен ғұлама Әл-Фараби Поэзия өнерінің
конондары туралы трактатта Аристотельдің Поэтикасын талдап түсіндіруді
мақсат ете тұра оны рет-ретімен және егжей-тегжейіне дейін түгел
тексеріп жатпайды, поэзияны трагедия, комедия, драма, эпос, риторика,
сатира, поэма т.б. осылар тәрізді бірнеше түрге бөледі де,
әрқайсысына жеке-жеке жанрлық сипаттама береді. Айталық комедия – деп
түсіндіреді әл-Фараби, арнаулы өлшемі бар поэтикалық жанр. Комедияда
әр алуан әрсіз әрекеттер баяндалады, келеңсіз кісілер, олардың кесірлі
қылықтары мен міндеттері сықақ етіледі. (16;68) Бұл кәдімгідей
қалыптасқан, көп ретте дәл және тұрлаулы теориялық тұжырым.
Біздің зерттейтініміз поэтика, оның ішінде жеке поэтика болып
табылады. Жеке поэтиканың негізгі жеке шығарманы талдап түсіндіреді
дедік. Демек біздің талдайтынымыз бір автордың шығармаларының поэтикасы.
Жекелеп алып отырған автор – проза бағытында, оның ішінде эпикалық
жанрдың шағын көлемді түрінде өз шығармаларын жазатын М.Байғұт.
Эпикалық шығарма поэтикасы тақырыбына, идеясына, проблеманың
қойылысы мен оның шеберлікпен шешілуіне, образдардың орналасуы мен
олардың арасындағы тартыстың дамуына қарай, жазушының образ
жасауындағы шеберлігі мен роман симметриясының сәйкес келуіне қарай
зерттелінеді..., - дейді М. Атымов өзінің Қазақ роамндарының поэтикасы
дейтін еңбегінде. (2;10)
Шығарма бар да тақырып бар. Не нәрсенің болса да тақырыбы немесе
аты болады. Бірақ біз көркем шығарманың тақырыбын айтудамыз. Шығарманың
аты ондағы тақырыпты толық қамти ала ма ? Мәселен, М.Байғұттың
Машаттағы махаббат повесті. Шығарма махаббат тақырыбына жазылған дейік.
Шығарма кейіпкерлері бірін-бірі тек Машатта ғана көрді. Махаббат содан
басталады. Ал бұған дейін Санжардың қазақ тілі мұғалімі бола тұра облыс
орталығында екі-ақ қазақ тілінде мектеп болғандықтан неміс тілінен
сабақ беруі ше? Саядай қазақ қызының кәсіптік техника білімімен шектелуі
ше ? Бұлар әлеуметтік тақырыптар. Демек, шығарма аты тақырыппен пара-
пар келе бермейді екен. Тақырып – шығармадағы көтерілген мәселелер.
З.Қабдоловша айтқанда Жазушының шындық болмыстан таңдап, талғап
алып, өзінің көркем шығармасына негіз, арқау еткен өмір құбылыстарының
тобын тақырып дер едік. (17;159)
Тақырыпты шығармадағы көтерілген мәселелер десек, ол құр баяндалып
қана қоймай өзінің көркемдік шешімін табу керек. Шешімді кім шығарады
? Бұл ретте көбіне жазушы екені аян. Мәселен, Машаттағы махаббатта
Санжар мен Саяның қосыла алмауы. Әрине бір қарағанда үйлі-жайлы
Санжарға Саяның тұрмысқа шығуы қисынсыз секілді көрінеді. Қосылмаудың
себебі осы деуге де болады. Бірақ мұнда басқа идея жатқан секілді.
Махаббат қашан да ынтықтықтан, сағыныштан туған. Махаббатқа ынтықтығымен,
сағынышымен, белгілі дәрежеде көлденең кедергісімен махаббат. Сонысымен
аяулы, сонысымен қадірлі. Марал кешкен Машаттағы махаббат қосылмауымен,
сағынышымен махаббат. Осынысымен һәм қадірлі.
Кей шығармалардың шешімін автор оқырманға қалдырады. Бұдан
шешімі жоқ шығармада авторлық идея да болмайды деген біржақты пікір
орнамауы керек. Мәселен, Қозапая әңгімесін алалық. Саудамен жүріп
хабар-ошарсыз кеткен жетпей, ақыр соңында жалғыз тіршілік көзі
арбакештігінен айырылған Ерсәлім жалғыз қалған баласы Есқараны асырай
алмай күйіктен өртеніп өледі. Оқиға шарықтау шегінде қалып қояды.
Тағдыр сынауынан жол таба алмай, әлсіздік танытқан Есқараның ісінің
дұрыс-бұрыстығына көз жеткізіп, үкім шығаруды оқырманға қалдырады.
Бұл шығармада идея жоқ деп айтуға болады ма? Мұндағы идея-қоғамдағы
әділетсіздік. Адамгершілікті белінен басып, жеке бастың мүддесі үшін
мансап бабын пайдалану қазіргі кезеңдегі белең алған қоғамдық ауру.
Жазушы осыны тап басып, тани білген.
Демек, идея-жазушының айтпақ болған ойы. Идея – жазушының сол өзі
суреттеп отырған өмір құбылысы туралы айтқысы келген ойы, сол өмір
құбылысына берген бағасы дер едік. (17;160)
Тақырып дегеннің өзі, былай қарағанда шарттылау жағдаятқа
жатады ғой. Жазушы анау мәселені жазып тастайтын, мына маңайды қояйын
деп қаншама тыраштанғанымен, әлгі тақыпыбыңыздың тулап-тулап, аударып
тастап кетпегі де мүмкін, - дейді М.Байғұт. (6;3)
Десін-демесін Мархабаттың шығармашылық жолына қарар болсақ, өз
заманындағы суықтан шыққан сыздауықтың өзегіне жиналған ауырлықтай
өзекті мәселелерді қозғап, заман талабына сай бірде ақырын, бірде
айқын үн қосып отырғанын көреміз.
Әдебиетші – таптың көзі, құлағы және үні - деп көрсеткен
М.Горький. (16;85)
Демек Мархабаттан біз бұл қызметтің бәрін көре аламыз. Жазушы
тек көзбен көріп, құлағымен естігенін ғана емес, жүрегімен
ұғынғандарын көркем дүние етіп шығарған. Онсыз оның шығармаларының
эстетикалық мәні болмас та еді. Ол балалық шағынан ІІ дүниежүзілік
соғыста жеңіп шығып, әлемге өз ұстанымын мойындата бастаған КСРО-ның
коммунизмге жету жолында түрлі реформаларды жүзеге асыру
мақсатындағы асыра сілтеушіліктерді көрумен есейді.
Мәселен, интернаттың баласындағы Ноқтабайдың әкесін алайық.
Артықбасты жылқының бәрін етке айдап кеткенде жылқыжанды әкесі
күйікке шыдай алмай өзін де, атын да аямай тасыған өзенге салып
қаза табады. Уақытысында Никита Хрушев КСРО тізгінінде тұрғанда қазақ
ауылдарында құр аттың тізгінін ұстап қалғандар болды. Бұл шындық.
Қазақ ауылын жер жүзінен жойғысы келгендер көп болған, - дейді
Мархабат. Біздің пістелі ауылының сүлік қара сәйгүліктерін, торы
төбелі, қызыл қасқа, боз күрең биелерін етке айдап әкеткен. Жүген
ұстап қалған ауыл ақсақалдарының жер бауырлап жылағанын көргенбіз.
(6;3)
Немесе, Алпыс үшінші жылғы махаббатты алайық. Коммунизмге жету
үшін елдегі жаппай реформалаудың белең алып тұрған тұсы. Экономикалық
өрлеп аста-төк заманда өмір сүру мақсатында адами құндылықтардың
ескерілмей қалған тұсы. Тіпті мектеп қабырғасындағы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
І Тарау.
Жазушы шығармашылығындағы алғашқы
ізденістер ... ... ... ... ... ... . ... ..5
ІІ Тарау.
М.Байғұттың шығармашылығындағы тәуелсіз таным және суреткерлік
шеберлік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 13
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .63
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...65
Кіріспе:
Тақырыптың өзектілігі:
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Дипломдық жұмыста Мархабат Байғұттың
бірқатар шығармалары қарастырылады. Осы уақытқа дейін баспасөз бетінде
автордың жеке әңгімелері мен әңгімелер жинағына тек қысқаша түрде
жалпылама сипатта тоқталып өткені болмаса, тиянақты зерттеу жұмыстары
жүргізілмеген. Осыны ескере отырып, М.Байғұттың повестері мен
әңгімелеріне тәуелсіздік таным тұрғысынан поэтикалық талдау жүргіздік.
Зерттеу нысанына Интернаттың баласы, Машаттағы махаббат, Таудағы
андыз, тағы басқа жеті повесть пен Шілде мен Егінбай, Дауыстың
түсі, Әкім кеткен күн, Шел, Ақпандағы мысықтар тәрізді тағы басқа
отызға жуық әңгімелері алынды. Жазушының шығармашылық өмір жолына
толық тоқталып өтілді. Сонымен бірге М.Байғұттың шығармаларын О.Бөкей
және Д.Исабековтың шығармаларымен салыстыру барысында стильдік
ерекшеліктер мен ортақ ұқсастықтар дараланып ерекшеленді.
М.Байғұт шығармаларының поэтикасын зерттеудің маңызы зор.
Біріншіден, М.Байғұт қазақ әдебиетінде өзіндік көркемдік талғамы мен
стилі бар жазушы. Жазушы шығармашылығына осы тұрғыдан да жандасудың
өзектілігі күшті.
Екіншіден, М.Байғұт шығармаларының көркемдік ерекшелігін
поэтикалық тұрғыдан аша білудің нәтижесінде жазушының өз поэтикасын
анықтауға мүмкіндік туады.
Үшіншіден, жазушының өзіндік стилі мен поэтикасын саралап анықтау
арқылы қазақ әдебиетіндегі алатын орнын анықтауға қло жеткізуге
болады. Осы мәселеге де төрелік жасауға болады. Мұның бәрі жинақталып
келіп, дипломдық жұмыстың көкейкестілігін айқындайды.
Сонымен бірге М.Байғұт шығармашылығы жайында арнайы талдау еңбегінің
болмауы зерттеудің маңыздылығын арттыра түседі.
Тақырыптың зерттелу деңгейі.
Сөз өнері тарихынан жазушы еңбегі, көзқарасы мен қолтаңбасы,
дүниетаным иірімдері кең орын алады. Алайда, әдебиет өз орнын адаспай
тапқан осы бір әмбебеп тұлға шығармашылығының зерттелу деңгейінде кемшіл
тұстар байқалып жатады. Баспасөз беттерінде жекелеген мақалалардың әр
жылдары, онда да болса М.Байғұттың мерейтойына байланысты жарық көргені,
сондай-ақ кейбір ғалымдардың еңбектерінде қысқаша сөз болғаны болмаса,
жазушының шығармашылығын арнайы зерттеген еңбек жоққа тән. М.Байғұттың
шығармаларының көркемдік құпиясы мәтін табиғаты шығармаларының мәніне
С.Жұмабековтың Сын симфониясы, Ж.Дәдебаевтың Қазіргі қазақ әдебиеті,
С.Қирабаевтың Кеңес дәуіріндегі қазақ әдебиеті т.б. еңбектерінде қысқаша
шолу жасалды.
Зерттеу барысында жазушының әңгімелері тақырыптық тұрғыдан
көтерілген мәселелеріне орай топтастырылды. Сюжет, образдар, көркемдегіш
тәсілдерге терең талдау жасалынды. О.Бөкей, Д.Исабеков шығармаларымен
салыстыра зерттеу барысында жазушының өзіндік стилі айқындайды.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. М.Байғұт шығармаларының
поэтикасын анықтау – жұмыстың басты мақсаты. Одан туындайтын міндеттер
құрамы төмендегі мәселелерді қамтиды:
- жазушы шығармаларының тақырыбы мен идеясын анықтау;
- жазушы әңгімелерін тақырыптық ерекшелігіне қарай топтастыру;
- жазушы шығармаларының сюжеттік желісі мен композициялық
құрылысын саралау;
- жазушының образ жасаудағы тәсілдерін анықтау:
- жазушы шығармаларының көркемдік ерекшелігіне түсінік беру, яғни
құбылту мен ажарлауды қолдану ерекшелігіне анықтама беру;
- жазушы шығармаларындағы ономастикалық, этимологиялық және
салыстырмалы лексика мәселелерінің қойылысын анықтау.
Зерттеу нысанасы.
Тақырыптың мәнін ашу үшін М.Байғұттың Интернаттың баласы,
Машаттағы махаббат, Таудағы аyдыз т.б. жеті повесть пен Шілде мен
Егінбай, Дауыстың түсі, Әкім кеткен күн, Шел, Ақпандағы мысықтар
тәрізді шығармалары негізгі зерттеу нысанасына айнлды. Жұмыстың орындалуы
барысында қазақ әдебиетьану ғылымындағы орныққан теориялық тұжырымдар
мен қағидалар негізінен басшылыққа алынды. Сонымен бірге З.Қабдоловтың
(17), М.Атымовтың (2), С.Сахабаттың (23), Г.Пірәлиеваның (22),
(әдебиеттану) еңбектері мен интернетте ашылған жеке сайт (14)
пайдаланылады. Сонымен бірге әр
жылдарда баспасөз бетінде М.Байғұт өмірі мен шығармашылығы жайында
жазылған түрлі мақалалар да негізге алынды.
Зерттеудің дерек көздері ретініде М.Байғұттың әр жылдарда шыққан
кітаптары мен ІV томдық шығармалар жинағы (5).
Зерттеу әдістері.
Бұл дипломдық жұмыс жинақтау, сараптау, бақылау, қорыту әдістерінің
негізінде жазылды.
Жұмыстың құрылымы.
Диплом жұмысы кіріспе, негізгі бөлім мен қорытынды және пайдаланылған
әдебиеттер тізімінен тұрады. Негізгі бөлімде Жазушы шығармашылығындағы
алғашқы ізденістер, М.Байғұттың шығармашылығындағы тәуелсіз таным және
суреткерлік шеберлік.
І Тарау. Жазушы шығармашылығындағы алғашқы ізденістер.
Қазіргі таңда қазақ әдебиетінде рухани дамуымызға, ұлттық жан
дүниемізге өз шығармаларымен үлкен үлес қосқан қаламгерлердің
шығармашылығын қарастырып, олардың әдебиеттегі орнын, суреткерлік
ерекшелігін ажырату қажеттілігі заңдылық.
Жалпы, қазақ әдебиетінің тарихында шығармаларымен оқырмандар
ықыласына бөленген, өзіндік дара тұлғасымен, суреткерлік стилімен есте
қалған қаламгерлер аз емес.
1920-1930 жылдар әдебиетіндегі М.Әуезов, Ж.Аймауытов, М.Жұмабаев,
С.Сейфуллин, Б.Майлин, С.Мұқанов, Ғ.Мүсрепов, Ғ.Мұстафин т.б сынды сөз
зергерлерінің жазған көркем дүниелері ұлтымыздың рухани құндылықтары
санатында әдебиетіміздің алтын қорын құрайды.
Осындай көркем дүниелер келтірген орта мен дәстүр кейінгі әдеби
процесске де өз әсерін тигізді. Әсіресе, тарихи кезеңдер шындығын, өнер
адамдары мен тарихи тұлғалардың өмір жолын, өнер, мәдениет, салт-сана
тақырыбын және бүгінгі замандастар тыныс тіршілігін, ішкі дүниесін
арқау еткен шығармалар оқырман назарына көбірек ілікті.
Қазіргі әдебиеттану ғылымында қазақ әдебиетінің көптеген
мәселелері қарастырылып, зерттелуде. Соңғы ширек ғасырда қазақ
әдебиетінің түрлі жанрлары уақыт талабына сай зерттеу еңбектерінің
негізгі арқауы болды. Осы еңбектердің барлығында да жаңа ғылыми
жинақтаулар, тұжырымдар жасалды.
Әрбір кезең қазақ әдебиетіне танымал есімдерді, тың мәселе көтерген
шығармаларды, поэзия, проза, драматургия жанрларындағы шығармаларды,
олардың даму ерекшелігін айқындайды.
Мамыржай майда мінезімен өмірде де, өнерде де өзгелерге
ұқсаңқырамайтын, өзіндік сара жолмен келе жатқан Мархабат Байғұт 1945
жылы 25 мамырда Оңтүстік Қазақстанның Түркібасы өңіріндегі Пістелі
ауылында дүниеге келген. Пістелідегі қамыспен жабылған үйде анасы
пешке сүйеніп тұрып дүниеге әкелген Мархабаттың ауылы қандай? Ауыл аты
Таупісте деген жеміс ағашына байланысты қойылған. Таупісте осы
Пістелі тауында оның Бозторғай асуының күнгейінде, Аршалы мен Ашалы,
бекі аңғарларында, Көкбұлақ қойнауында, Пістелісай мен Амансайдың сол
жағында өсетін, биіктігі бес-алты метрге дейін жететін, жаңғақ тұқымдас
ағашы ғой. Қазақстан бойынша, оның Оңтүстігінің өзінде осы Пістеліден
басқа жерде өспейді. Өзбекстанның Алай, Ферғана аңғарларында кездеседі
(5;282). Тау пістенің өзге өңірлерде кездеспейтін табиғи қасиетін
бойына сіңіре білген Мархабат, өзі құралпы балалар секілді өмір
әліппесінен сабақ алып, ешқандай жеңілдіксіз оңай деуге келмейтін
қиындығы мен қысаң соқпақтардан тұратын жиынтығы көп кезеңде өзін
танып өсті.
Болашақ жазушы білімге деген құштарлығын балалық қызыға
құлшынушылықпен ұштастыра отырып, жұтынған жұтаң тіршілік тезімен
бірнеше мектеп ауысып, ағайын-туыс пен интернат табалдырығын тауысып
аудан орталығындағы абай атындағы орта мектепті бітіреді. Жазушының
өзі бұл туралы былай дейді: Пістелі ауылында тек бастауыш мектеп
қана болатын. Қазір де солай. Сол бастауыштан соң біресе Жуалыдағы
әпкемнің қолында, біресе нағашымыздың үйінде, одан
кейін ұжымшардың интернатында, сонсоң аудан орталығындағы мектеп
жанындағы интернатта жатып оқыдық (12;8).
Орта мектепті бітіріп, 1964 жылы Қазақ Мемлекеттік Университетінің
филология факультетіне оқуға түседі. Сол жылы әскер қатарына
азаматтық борышын өтеуге шақырылып, Қиыр Шығысқа аттанып кете барады.
Бұл жайында өз сөзін келтіре кетсек: Алпыс төртінші жылдың
желтоқсанында Алматыдағы жоғары оқу орындарының студенттерін түгел
тізімдеп, көкесі жоқтарды әскерге алды да кетті. Никита Хрушевтің
пәрмені әлі өзгере қойған жоқ еді. Алпыс бесінші жылдың маусымында
Новосібір қаласындағы алты айлық кіші командирлер мектебін бітірген
бірнеше қазақ Забайкалье әскери округінің қарамағына жіберілдік.
Студенттік өмірімізді өксіттіп, білімге құштар бүкіл тағдырымызды үш
жылға үзіп тастаған Хрушев жолдасты қаншама жеккөрсек те, қайран
Байкалдың арғы жақ, бергі жағын армансыз аралатқаны үшін алғыс
айтатынбыз, - дейді.
Студенттік өмір өксігенмен кейінгі жазушылық өмірінде өнімді
өршіген қара қаламның қанаты қияға бастау алмас бұрын Байкалдың
мөлдір тұнығынан қуат алған ба деген ойға еріксіз берілесіз. Себебі
Мархабат осы сапарында қазіргі таңда жойылып біткен Ағын-бурят
ұлттық округінде қызметте жүріп Ағын қызы Агатаға ғашық болады. Ал
ғашықтық ғаламаты соқырға жанар беріп, шолақты құлындай құлпыртып
жіберетіні белгілі. Сол сияқты жазушының шығармашылық шабытының
бастауы да сол нәзік сезімдерге толы кезеңдерде жатыр ма деген ойға
қаласыз. Естайды Естай еткен Қорлан болса, Абайға заман талабына сай үн
қосуына Тоғжанның септігі аз болмағаны тарихтан белгілі. Тіпті өткен
ғасырдың ақиық ақын Мұқағалидің шабыты тау өзеніндей қуатқа ие
болуына Лашын апамызға деген махаббаты арқау болғанын Еркін Ібітанов
өз естелігңнде келтірген (19;10).
Жазушының шығармашылық шабыты жайындағы жоғарыдағы пікірімізге
дәлел еді. Мархабаттың өз шығармасынан келтірейік: Агата Аксеновна – жай
ғана қатардағы шопан емес, комсомол-жастар бригадасының білдей
басшысы... Біз пақырыңыздың иығымыздан келетіндей бойымен қатар жүріп,
сержанттық погонымыздың шетіне бір-екі мәрте қап-қара шашын тигізіп,
бүкіл кешенді аралатып шықты.
Біз пақырыңыздың бірқатар шығармамызда қыздың еркелеп қана жігіт
иығына басын қисайтуы жиірек кездесетіні осыдан болса керек.
Мархабат Байғұттың кейін жазған Күн астындағы күнекей қыз, Уран
ұрған, Ақ шымылдық, повестеріндегі кейіпкерлері мен оқиға іздері осы
жыл жемістері екені анық. Азаматтық борышын өтеу мерзімі бітіп, елге
оралған соң оқуын сырттай оқи жүріп 1968-1973 жылдары Түркібасы
аудандық Шамшырақ газетінде әуелі корректор, кейіннен тілші,
аудармашы, бөлім меңгерушісі қызметтерін атқарады.
Қызығы мен шұжығын қатар қоя білетін өмірге пенделік
құштарлығын қаламын ұштау арқылы сабақтастырған Мархабаттың шығармашылық
көшінің қазығы қағылып отау тіккен тұсы да осы шақ. Бұлай
дейтініміз 1974 жылы облыстық Оңтүстік Қазақстан газетіне аударашы
болып ауысып келе сала Жазушы баспасында жарық көрген Тоғызыншы
шежіре атты ұжымдық жинаққа енген Алақанда алтын дән атты очеркі
көшке еріп, өз алдына жеке отау тіккен Мархабаттың тұсауын кеседі.
Қазір сол отаудың жас қаламгерлерге қасиетті қара шаңырақтай екені
айтпасақ та аян. 1975 жылы Жалын альманағының алтыншы санында қазақ
әдебиетіне көктемдей туып келе жатқан жазушының Нәуірзек торғайдай
алғашқы хабаршысы болып Бірбеткей әңгімесі жарық көреді.
Араға аз уақыт салып Жұлдыз журналының 1976 жылы үшінші санында
Жаңғақ әңгімесі басылып шықты. Осыдан соң-ақ Мархабаттың
майда қоңыр мақаммен мәнерленген дүниелері мерзімді басылымдар арқылы
оқырмандарды Сырбұлақтың суындай сыршыл прозамен сусындатуын
үдетті.
Жазушы 1978 жылы Жалын баспасынан тұңғышы іспетті Шілдесін
дүниеге әкеледі. Араға екі жыл салып Шілдеден соң таңсық тәттіні
тамсана тауысқан баланың су іздегендей шөліркеп қалған оқырман
қауымның шөлін жоғарыдағы баспадан шыққан Сырбұлағымен басқан болады.
Өңіріміз жаршысы іспетті Оңтүстік Қазақстан газетінде аға
тілші, бөлім меңгерушісі қызметін атқара жүріп жазушы көзі қарақты
оқырманды осындай дүниелерімен жарылқай білді. Публицистика жанры
неғұрлым жинақылық , нақтылыққа негізделген болса Мархабаттың аз сөзбен
ақырандап көп мәнді аңғартуы, әншейін әзілмен миығынан жымия отырып
мыжи мысқылдауы, ауылдың айналасынан аспай-ақ төрткүл дүние
тіршілігінің тиегіне шек тартып сыр шертуі осы кезеңдегі алған
қысқалық пен нұсқалыққа үйренген тәжірибесідеп ұққанымыз дұрыс болар.
Бұл жайында Т.Әлімқұлов былай дейді: Мархабат – тұңғыш әңгімелер
жинағымен-ақ танылып үлгерген жазушы... Оңтүстік Қазақстан газетінде
істей жүріп неғұрлым нақтылыққа, қысқалыққа машықтанған. Көркем
туындылары өз табиғатынан бастау алады.
Публицистикамен көркем әдебиетті қатар алып жүрудің өзіне
жараса қиындықтарынан өте білген Мархабат жоғарыдағыдай тиімді
жақтарын бойына сіңіре білгенін әңгіме жанрының зергері Тәкен
Әлімқұлов дөп басып айтқан.
Мархабаттың өзі бір сөзінде: Университеттің Филология факультетін
бітіргенмін. Бірақ жиырма жылдай газеттерде жұмыс істедім. Кейінгі
қызметтерім да БАҚ – қа, журналистикаға қатысты болды деп ой өрбіте
келе жазушылық пен журналистика дегендеріңіз бөлек-бөлек әлем
болғанымен, етектері бір таулар сияқты емес пе?- деп аяқтайды.(18;3)
Сонымен, Мархабат Байғұт 1984 жылы облыстық партия комитетінің
нұсқаушысы қызметіне ауысады. Саясатта тұрақтамай 1985-1992 жылдары
Қазақстан Жазушылар Одағы облысаралық бөлімшесінің жауапты хатшысы,
төрағасы болады. Осы 1985 жылы Жалын баспасынан жазушының Интернаттың
баласы атты үшінші кітабы жарық көреді. Тоғыз балам-бір төбе,
Ертөстігім-бір төбе дегендей, туындылырыңыздың ішінде Интернаттың
баласы повесі өзгешелеу, сіздің талантыңызды танытып мойындатқан да
сол туынды, - деп Көпен әмірбек баға берген повесть атын иемденген
жинақ ішіндегі өзге де шығармалар Мархабаттың жаңа қырын, балалар
әлемінен сыр шеткен қаламының қарымын белгілеп бергені анық.
Көркем әңгімедегі ел өмірінің шеберлікпен бейнеленуі.
Күнделікті тіршіліктің кемшіліктері мен келеңсіздіктерін өткір де
әсерлі жеткізудегі қазіргі жазушылар қаламының қарымы кең. Олар қоғам мен
жеке адам өмірінің күнгей мен көлеңке тұстарын детальды эпизоттар арқылы
көр-сетумен де шеберліктің шеңберін кеңейтеді.
1960 – 70 жылдары әдебиет айдынына қалықтап шыққан жас талантардың
көбісі қазақ өмір, қазақы болмыс, қазақ табиғаты, қазақ ділі туралы туынды-
ларды өмірге алып келді. Бүгінгі қазақ әдебиетінің алтын қорына енген
Ш.Мұртаза, М.Байғұт, Ә.Тарази, Т.Нұрмағамбетов, Д.Исабеков, Қ.Мұқанбет-
қалиевтің шығармалары осы ойымызға дәлел. Соғыстан кейін ел есін жиып, Күн
шуақты космо - коммунизмге аяқ алған кезеңдегі қала мен ауыл қаза-ғының ой
- өрісі, тыныс – тіршілігі, өмірлік мүддесі. Негізгі тақырып болып бұл
шығармалардың көлемі шағын болғанымен айтар идеялары тым арыда. Нағыз
оқырманды өзіне елітіп тереңіне тарта түсетін көркем шығарманың бастауының
өзі маңызды мәнге ие. Кейіпкерлердің іс - әрекеті мен атын атап, түсін –
тұстаудан басталған Ш.Мұртаза, М.Байғұт, Ә.Тарази, Т.Нұрмағам-бетов,
Д.Исабеков, Қ.Мұқанбетқалиев әңгімелерінің көлемі шағын, оқиғасы қысқа
ғана. Ал, бірыңғай бірінші жақтан баяндалатын, табиғаттың бітімін байыпты
бейнелейтін Д.Исабеков әңгімесі де тартымдылығы мен тамсанды-рады. Белгілі
бұл қаламгерлердің томдық таңдамаларына енген Нөсер, Қызбелдегі қос
оқиға, Қыз Жібек, Шойын құлақ, Нақаң үшін, Жігіттің көз жасы,
әңгімелеріндегі фабулаларда ортақ оқиғалардың болуы.
Шойын құлақ деген атауының өзі әңгіменің негізгі идеясынан үлкен сыр
аңғартардай. Көңілдері кіршіксіз, азға қанағат қылып, ел үшін ерен еңбек ат-
қаратын тыңдағы еңбеккерлер өмірінен алған кішкене фабула типтік бейненің
сомдалуына мол қызмет етіп тұр.
Жүнін жұлған құстың денесіндей, бүршік – бүршік бетіне үсіген картоптай
емін – еркін мұрын жайласыпты. О баста оны әлдекім лақтырып жібере
салғандай, бір жағына қасқая жабысқан екен. Бір көрген адам оны әне – міне
құлап кетеді екен деп минут сайын күткендей еді - деп бейнеленген
Шойнқұлақ – Алданыш портреті әңгіменің арқауын қызықты ете түскен. Бет –
бейнесі сұрықсыздау, Алданыш сезімге келгенде өте адал, сабырлы берік.
Бірақ бұл сезім сәтсіздікке ұшырайды. Үлкен үміт алдағаннан кейін қолын бір
сілтеп жыраққа кеткен Алданыш көп кешікпей қайта оралады.
Тыңды сағындым, сонан соң, ақымақ, сені сағындым ғой мен, - деді ол
басымнан еркелете сипап. Оның бұл даусынан өзін - өзі ұстай алмағандықтан
туған ме, діріл ме, сол сияқты бір өзгеріс бар еді.
Адамда осындай мінез бен махаббат та кездесе береді екен – ау.
Соңы осылай аяқталған әңгіме дала өмірінің картинасын адамдар
тіршілігі арқылы таза табиғи болмысымен бейнелейді. Шойын құлақ атанған
Алданыштың бойындағы Өр кеудесіне қайтпас қажырлық пен жігер қатпарланып,
сол қасиетімен бірге орасан намысшылдығы астасқан өжет адамды қаламгер
сомдаған болмыс сол кезеңдегі ауыл еңбеккерлерінің көбісіне тән ортақ
тұлға.
Қоршаған ортаның болмысын танытудағы ел өмірің бүгінгі кезеңін
айшықтаған. Т. Нұрмағамбетов пен М. Байғұт әңгімелерінің сюжеті мен идеясы
өзгешелеу. Қоғамдағы моральдық ұстанымдардың заман ығына қарай өзгеруін
шағын жанрға лайықтап алған бұл екі шығарма ел өмірінің, адамдар әрекетінің
ішкі жағына дендей ендіреді. Нақаң үшін әңгімесіндегі Нақыпбектің ішкі
ой ағымынан талай жағдайды аңғауға болады. Көптен төсек тартып жатқан
Нақыпбектің денсаулығы нашарлай түседі. Әйтседе өзін қолпаштап, демеп
жүргенге үйренген мақтан – сүйгіне, даурықпа Нақыпбектің көздегені бар.
Өзін үнемі орталарына алып, Нақа, Нақалап! жүретіндердің бірте –
бірте алыстап, ақыры төбелерін көрсетпей кеткендеріне іштей шын налып
жатқан кезінде өзінің көмегімен оқуға түсіп, осында қызметте қалған бір
топ ауылдас інілерінен Бүгін Нақаңа барып, көңілін сұрағалы жатырмыз
деген хабар алып, кәдімгідей сергіп қалды ... деген жолдардан Нақыпбектің
адамдық келбетін анық танимыз. Дегенмен, науқас Нақыпбектің халін
сұраушылар келгн сәттегі оқиғалар арқылы жазушы қазақтың жоғары білімді
интелегенция өкілдерінің интелектісін айқындай түседі. Жеңіл мінезді,
ұстамсыз зәуке, ынжық ғылым. Елен, айтар жүзді сән, қырттығы басым Қырбай
пысық және т.б. кешегі және бүгінгі қоғаға да тән адамдар. Олардың
әрқайсының өз ішкі есебі бар.суреткер әңгімедекейіпкерлерін жеке даралап
көрсетпей, барлығының пенделік құлқын айшықтайтын істермен толықтыра
сомдаған.
Пердештің ішкі ойы арқылы өткен күнмен бүгінгі кезеңнің шынайылығын
кең ақумда жеткізген. М.Байғұт әңгімесі ел адамының болмысын жат қылықтарды
жеріне жеткізе баяндайды. әңгіменің сюжетіндегі оқиғалардың жылдары,
мезгілдері ерекше аталып көрсетілуі, адамдарының санасына саясат, қоғам,
идеология қалай әсер етіп, қандай халге жеткізетіндігін танытудың жолындағы
көркемдік ізденіс болса керек. Басты кейіпкер Пердеш арқылы өмірінен
алынған шағын фрогменттер ауыл адамының тыныс – тіршілігін танытудың ел
жағдайының көзге көрінбес тұстарын танытудың көркемдік құрамына айналған.
Қазақылықтың қаймағы бұзылмаған ауылдағы Пердештің аяулы жары. Пәнжеренің
сағынышы, махаббат жайының еш өрескелді байқалмайды. Ал, ар – ожданнан
аттап кеткен нәжі құмар Түйтебайдың арсыздығы шынымен – ақ елдегі келеңсіз
жағдай.
Қызбелдегі болған қос оқиға ауылдағы қарапайым бір тоға жүретін
Пердештің мінезіне жағымды өзгеріс алып келсе, кеңшар бастығы Түйтебайды
масқара етеді.
Ал, Пердештіңіз, жоғарыда айтқанымыздай, барған сай ын батыл
сөйлейтінді шығарды. Мәселен, Тәнжере мен Ұлбаланың көзінше:
- Әй, бұл бастық деген, жақсы ит өлімтігін көрсетпес – дегендейін,
ақыры курортқа барғансоң құлаққа естілмес, көз көрмес алысқа құрып кетпей
ме? – депті... деген диологтар тек кейіпкер ойын ғана емес, авторлық
мүддені де дәл танып тұр. Дегенмен жазушы оқырманына Қызбелдегі қос
оқиғаның соңы қалай боларын Иә, бірте – бірте Қызбел де өркениетті
елдердің ауылдары секілді жөн – жосықты жолға түсіп кетер - деген
сеніммен қанағаттырады.
Бұл әңгіменің эпилогі болса да автордың көркем ой қорындағы нағыз
шеберлік.
Әр жылдары жазылған бұл көркем шығармалардан бұрынғы мен қазіргі
өмірдің кескін кейпін көреміз. Жазушылар бір ғана оқиғаның айналасына
үлкен ой мне тың мазмұндар дарытады. Аталған әңгімелердің сюжеттік
желісінің тартымды болуы автордың сол өмір ортасында бірге қайнауы және
содан туындаған поэтикалық сезімдерінің әсерлі жеткізе білуінде болса
керек. Жеке және азғана топтың іс - әрекеті арқылы авторлар қоғам, ел,
уақыт тынысын шеберлікпен айқын көрсетеді. Қазақ жазушылары тынымсыз
ізденітің нәтижесінде ел өмірінің шындығын мығына жеткізе жазды. Нақты ой
түйіп, таразылауды оқырманына қалдырды. Бұл қасиет қаламның құдіретін қадыр
тұтар нағыз суреткерлерге тән болмыс болса керек.
1988 жылы Жалын баспасынан жазушының Нәуірзек кітабы жарық
көреді. Шышынан күннің, содан соң айранның иісі шығады деген сөйлемін
талай сөз зергерінің таңдай қаға, таңдана тілге тиек еткенін көріп-
біліп жүрсе де паңдана қоймаған Мархабаттың жинаққа енген шығармалары
Нәуірзек повесімен өзінің бұл уақытта әдебиеттей әсерлі әлем мен
оқырмандай қауымның арасында дарынды дәнекер бола білгеннің куәсі
боламыз.
Мархабат Байғұт 1992-1993 жылдары Оңтүстік Қазақстан облысы
әкімі аппараты ішкі саясат бөлімінің меңгерушісі қызметін атқарады.
Осылайша біраз жыл алдын бас сұғып кеткен саясатқа аз уақытқа араласады.
Тегінде жазушының өмір жолына көз жүгіртсек саясатқа көп
тұрақтамағанын көңілімізбен түйсінеміз.
Нағыз адамды тап басып танығың келсе, оны өзіңе бастық етіп
сайла - деп Ремарк ғұлама айтып кеткен. Бастық болып көрген
Мархабатты да көрдік. Сол баяғы жылы жымиыс пен сырлы сабырлылық.
Шенеуніктік қызметке мені 1984 жылы шақырды. Облыстық партия
комитетіне жеті ай, жеті күн әзер шыдап, Жазушылар одағының облысаралық
бөлімшесіне қашып кеткенмін... Одан соң облыс әкімі аппаратына қайта
шақырды. Содан бері ішкі саясат, тіл, ақпарат т.б. жағында жүрміз ғой.
Негізінен мен өзімді ешқашан да шенеунікпін деп, бастықпын деп
сезінген де емеспін, ондай мінез сезімдермен де сияқтымын - деуі,
Мархабаттың ағынан жарылуы. (18;3)
1993-1998 жылдары облыстық тіл басқармасының бастығы, 1998-2001
жылдары облыстық ақпарат және қоғамдық келісім басқармасы бастығының
орынбасары, 2001 жылғы тамыздан басқарма бастығы қызметтерін атқарды.
2004 жылы ақпан айынан бастап ҚР Ақпарат министрлігі ОҚО бойынша
Ақпарат басқармасының бастығы.
Кезінде бастық деген сөз бас тығып алып, шірену, ішіп-жеу
емес, бас тігуден шыққан, халық үшін, ұлт үшін, тіл үшін бас тігу
дегенді білдіреді, - деп ой қорытады М.Байғұт. (18;3)
Қай істе болсын іскерлігі мен ісмерлігі, ұлтжандылығы мен ұғымпаз
ұстамдылығы, сырсарайдай ізеттілігі мен жалын жиектігі жүректілігімен
көріне білген М.Байғұтқа мұнщалықты жауапты істердің сеніп
тапсырылуы да жазушының азаматтық тұлғасын анықтап берсе керек.
М.Байғұт еліміз тәуелсіздігін алған соң қоғамымыз қондырмасын
қалпына келтіруге құлшынған іскер ісімен ғана емес, қаламының
ұшталған ұшымен де кірісіп кетті. Бұған тәуелсіз жылдардан бері қарай
жазушының шығармашылық өнімді еңбегі дәлел бола алады. Санамалап
көрейік: Дауыстың түсі (1993), Қорғансыз жүрек (1993), Машаттағы
Махаббат (1995), Әдебиет пәнінің періштесі (1998), Ақпандағы мысықтар
(2000), Алмағайып (2001), Аңсар (2002), Қозапая (2003) кітаптары.
Қалтасы қалыңдардың демеушісі көптердің көркемдіктен мақұрым
шығармаларын кітап етіп топырлатып шығарып аяқасты қалғанынан
қорқамын-деп секемшіл сыр тартқан екен М.Байғұт. (20;5)
Оқырман көзқуанышына айналған кітаптарымен оқушы талғамынан,
сыншы талабынан шыға білген жазушының 2005 жылы Қазығұрт баспасынан
шыққан ІV томдық шығармалар жинағын да Мархабаттың көп жылғы ерен
еңбегінің еленуі деп ұққан жөн.
Жалпы әдебиет пен өнер өкілдері осы салаға шу деп бет бұрғаннан
бастап, ұстанатыны менің жұртқа, елге, халыққа айтарым бар, олардың
рухани байлығын арттыруға, өзін қоршаған ортаның белсенді мүшесі
болып қалыптасуына, адамға тән бар қадір-қасиетті бойына сіңіруге
қосатын үлесім бар деп келеді, - деп жазушының міндетін саралап,
санамалап береді. (4;2)
Мархабат әдебиетке не айтпақ болып келді, не алды, не айтып жүр?
Мархабаттың қай шығармасын алсақ та өзіміз сүріп отырған немесе
жазушының өзі сүрген ортаның біз сезе бермейтін, сезсек те көңілге түйіп
көзімізбен көре тұра шешімін іздеп шарқ ұрмайтын мәселелерді
ұқтыруға, ұққанымыздыц саралап бойымызға құт қылуға үндейтін тәрбиелік
мәні үлкен жайларды қозғайтынын көреміз. Интернаттың баласындағы он
төртінші бөлмедегі балалардың, Ақ шымылдықтағы Дулаттың, Таудағы
аңыздың кейіпкері Бауыржанның тағдырлары мен тағдырлас жандарды
көптеп кездестіргенімізді үнсіз ұғамыз. Мәшине мәселесіндегі
мәселелер, Жылқы атылған түнгі жағдайлар, Үш үйдегі үйлесімсіздік,
Шығармадағы шырғалаңдар мен Ақпандағы мысықтардың азғындауы,
Қызбелдегі қос оқиғаның қызығы мен Қозапаядағы қиюы қашқан
күйкі тірліктің шұжығы барлығымыздың айналамызда күнде көріп жүрген
жағдаяттар екені аян.
Жазушы шығармаларын оқи отырып ондағы мәселелердің авторлық
шешімін бас шұлғи құптап қана қоймай, шығармадағы моральдық
құндылықтардың өз бойымызға ақырандап еніп жан дүниеміздің рахатқа
бөленуі арқылы рухани байып қалғанымызды сезінеміз.
әрбір әдеби шығарма-белгілі дәуірдегі қоғамдық шындықтың
сәулесі, - дейді З.Қабдолов. (17;25)
Мейлі, қандай әдеби шығарма болсын қоғамның шындығын айтуы
керек дедік. Ал қазақ қоғамының алтын қазығы ауылдан басталатыны
белгілі.
Ауыл – қазақтың екінші аты екендігі жиі айтылады. Біреу
жақтырар, екеу жақтырмас, бірақ бұл өзі шынында да солай. Қазақ ауылы
өзге ешқандай да ұлттың ауылына ұқсамайды. Тіпті базбір жақтарын
ұқсағанның өзінде, әйтеуір бірер өзгешеліктері білініп тұрады.
Ұлтымыздың уызы-ауыл,-деп ауылға жазушының өзі осылай баға береді.
(5;33)
Демек, қоғам шындығы – ауыл шындығы, айналайын ауылдың жарасы –
қоғамның бетіндегі қара дақ болары хақ.
М.Байғұттың ауыл тақырыбындағы, ауылдың тұңғиық тереңдігі,
тәрбиесі мен қасиетті киесі, шешімін таппай жатқан түйінді мәселелері
жайында жиі сөз қозғап, шығармаларына арқау етуі тегін емес.
Тәрбиелік танымы мол шығармалары арқылы қоғам бетіндегі дақтары сылап
сипаса да кетіруге әрекет етуі деп ұғынған жөн жазушының бұл
әрекетін.
Қайран дархан көңілдің қазынасы-қазақ ауылы! Сен де баяғы
Абылайдың түсінігіндей бақа-шаяндап, құрт-құмырсқалап бара жатырсың-ау.
Қазақтың қақырамас үш таған ошағы, қара қазаны, қара шаңырағы, құт-
берекесі, түп қазығы, тал бесігі осы ауыл емес пе еді?- деп күйзеле
толғанды Ш.Мұртаза. (21;4)
Шерағаң Мархабаттың Киікотын оқыған соң-ақ осындай күйзеліске
ұшырайды. Көркем дүниенің киесін көзін жұмып отырып-ақ сезе білетін
Шерағаң Мархабаттың ауыл тұрмысын әсіре бояуларсыз көркем суреттеп
бере білгендігін осындай ойға келіп отыр.
Мархабат қазақ өмірінің бүгінгі тынысына үңілген кезде оның
кейіпкерлері – Донкиходтың әпенділіктен арыла алмаған, сөйтсе де барға
қанағат, жоққа салауат қылатын біртоға қылатын жандар - дейді жұмабай
Шаштайұлы.
Қазақ халқы табиғатынан қойдай момын, барға қанағат, жоққа салауат
еткіш халық. Ал осы халық жайындағы әдебиеттің ұлт бойындағы
қасиеттерді өз бойына дарытары анық. Демек, Мархабаттың кейіпкерлері
жайындағы жоғарыдағы пікір де орынды.
Султанмахмұт Торайғыров атындағы павлодар мемлекеттік
университетінің аға оқытушысы Б.Ысқақ: М.Байғұттың 2001 жылы Жазушы
баспасынан шыққан Алмағайып әңгімелер жинағына енген он төрт
әңгімесі қазақ тарихында ХХ ғасырдың соңғы он жылында болған өтпелі
кезеңді көркем қорытындылау іспетті-деп жазыпты. (27.5)
Шындығында Түбіркүлездегі Қабырайдың, Гамбургтегі аңғал
қазақтардың, Ауыл клубының аукционындағы Еңсегейдің, Өлімнен қашқан
респонденттегі Өзбекқалидің бастарындағы оқиғалар Өтпелі кезеңдегі
халқымыздың өткерген ауыртпалықтарынан ой шертеді.
ІІ тарау. М.Байғұттың шығармашылығындағы тәуелсіз таным және суреткерлік
шеберлік.
Тәуелсіздік ту астында азат ел, дербес мемлекет ретінде бастан
өткеріп келе жатқан он төрт жылымызға тарихи өлшемдер тұрғысынан
көз жіберсек, небәрі көзді ашып-жұмған қас қағым сәттей болып
көрінетіні рас.
Қалай десек те, тәуелсіз ел терезесі тең ел дәрежесінде қарыштап
қадам басып келе жатқан осынау он төрт жылымыз, қаншама қиындықтары
мен ауыртпалықтарына қарамастан, шын мәнінде, тағдырлы жылдар – тарихи
жылдар болып табылатыны және рас.
Әлбетте, осы жылдары шексіз желпінгеніміз де, бөркімізді аспанға
атқанымыз да рас.
Әлбетте, осы жылдары нарықтық қатынастардың асыра слтенген жабайы
түрлерінің жүзеге асқан небір цунамилары мен торнадаларына тап
болып, шерменде пұшайманға түскеніміз де, қаңбақша қаңғалақтап,
сарсаңмен сорлаған жәйттеріміздің етек жайып кеткендігінен бармақ
шайнағымыз да рас.
Әлбетте, осы жылдары көптің несібесі мен ырысын аждаһа
айдаһарлықпен шайнамай жұтқан, жалған дүниенің байлықпен-тоғышарлықпен
өлшенетін жетіқат көгіне көтеріліп – ұшпаққа жеткен пенделердің
адамгершілік ақиқаттары аяққа тастап, шімірікпестен аяусыз таптағанын
шыққыр көздердің көргені де рас.
Әлбетте, мұның бәрі қоғамдық-әлеуметтік қатынастардың күрт өзгеруіне
байланысты туындаған әр алуан сілкіністер, әр алуан дүниелер екенін
ешкім жоққа шығармайды.
Ал тоқтаусыз тіршіліктің сан алуан ағысы мен тынысы, олпысы мен
солпысы, бағы мен бақыты, мұраты мен мақсаты, жалғаны мен шындығы, көбігі
мен иірімі, өткіншісі мен тұрлаулысы, соры мен сыры, шуағы мен
көлеңкесі әдебиетіміздің әр алуан жанрында әуелде тоқырып-дағдарып,
кейіннен бірте-бірте көрініс тауып, шынайы келбетіне ие бола бастады.
Өйткені қалай десек те, тәуелсіз еліміздің жаңа әдебиеті өзінің әрі
рухани, әрі тарихи сапарына батыл көш түзеп, желкенін кере жайды
десек, шындықтың ауылынан табыламыз. Бұл орайда Ә.нұрпейісовтің,
Қ.Мұхамеджановтың, З.Қабдоловтың, Ш.Мұртазаның, Қ.Мырза Алидің, Қ.Ысқақтың,
Ә.Кекілбаевтың, Д.Исабековтың, Ә.Таразидің, Ф.Оңғарсынованың,
Б.Нұржекеұлының, Т.Әбдіковтың, М.Байғұттың, Ұ.Есдаулеттің, А.Әлімнің,
Н.Дәутайұлының, Е.раушановтың, Ғ.Жайлыбайдың, Ж.Шаштайұлының, Н.Ораздың,
Р.Мұқанованың, А.Алтайдың осы жылдар бедеріндегі жанрлары әр алуан
туындыларын көзінен тізіп мысалға келтіруге болады.
Қазіргі қазақ әдебиетінің ауыр жүгін шама-шарқынша нық та
қайыспай, жалқы талантымен құмбыл да келісті көтеріп жүрген қуатты бір
буынын, сөз жоқ, пайғамбар жасына абыроймен көтерілген қаламгерлер
легі құрайды. Бұлардың баршасы қазір ел-жұрттың көз алдында. Міне,
омынау шоғырдың қадау бір өкілі – емен ұстыны, сыпа бір сындарлы
суреткері Мархабат Байғұт екендігіне еш дау жоқ. Өйткені ол – талант
ретінде де, азамат ретінде де кішіпейілділік пен кісіліктен тұратын
сирек болмысын қалам ұстаған қырық жылдай беделінде шын ұстап, шын
сақтап, арлы қаламның – кіршіксіз қаламның шын құдіретін көрсетумен
келе жатқан көрнекті суреткер. Бұған оынң тәуелсіздік жылдары
тұсында жазылған әрі жарық көрген: Дауыстың түсі (1993), Қорғансыз
жүрек (1994), Машаттағы махаббат (1995), Ақпандағы мысықтар
(2000), Алмағайып (2001), Аңсар (2002), Ауыл әңгімелері (2003)
атты кітаптары дәлел.
Бір ғажабы сол, осы кітаптарына енген әңгімелері мен повестерінде
қаламгерлік шеберлік пен кемелдікті айрықша қанық та шырайлы
танытқан Мархабат Байғұт қазіргі жаңа тәуелсіз әдебиетіміздің
көшпелі бір қайраткері болғанын қапысыз көрсете білген деп білеміз.
Өзінің осы қалпымен, алтын қаламы шынайы көтерген Аққұзар шыңындағы
шығармашылық дара тумысымен-тұлғасымен, жемісті еңбегімен, жеңіп алған
биігімен – болмысымен бізді – оқырманын әрқашан иагниттей тартып,
қызықтырып әрі сүйсіндіріп тұратынын қайтерсің. Асылы, талант сиқыры
– иалант ерекшелігі оның дербес көркем ойлау жүйесінде және соны
соған лайық көркем тілмен жалқы түрде жеткізе алуында екені ежелден
мәлім. Бұл өлшемнің философиялық-көркемдік ақиқаттығының жарқын бір
көрінісіне көрнекті суреткер, лирикалық прозаның хас шебері
мархабаттың талантын да, туындыларын да емін-еркін дәлел ете аламыз.
Бұған оның Алмағайып, Ақпандағы мысықтар кітаптарына енген, сондай-ақ
Жас Алаш газетінде жарық көрген Сауна, Сүмбіленің суы, Әпкемнің
ауылы, Кандидаттың имиджі атты әңгімелерін айтсақ та, жетіп жатыр.
Бұлардың арасында Әдебиет пәнінің періштесі атты классикалық повесінің
орны айрықша.
Туындыны ақ өлеңмен жазылған поэма десек те жарасады.
Шығарманы ақ өлеңмен жазылған реквием-жоқтау немесе жоқтау-реквием
десек те жарасады.
Повесті ақ өлеңмен жазылған драмалық монолог – драмалық диалог десек те,
құба-құп.
Өйткені шығарманың тәнінде, тіршілігінде ұлттық әдебиетімізде ақ
өлеңмен жазылған классикалық шығармалардың жаңа дәуірдегі, жаңа
тұрпаттағы өріс жайған өркенін, тамыр тартқан өркенін нақты көреміз.
Мұхтар Әуезовтің, Ғабит Мүсреповтің, Әбділда Тәжібаевтың, Тахауи
Ахтановтың, Қуандық Шаңғытбаевтың, Әбіш Кекілбаевтың ақ өлеңмен жазылған
туындыларының дәстүрлі үрдісін Әдебиет пәнінің періштесі одан әрі
тамаша дамытқан. Ахмет ата, кешіргейсіз мен мүсәпір міскінді. Құнды-
құнды қағидаңыз құлағымда күмбірлеп, жүрегімде жаңғырып, құштарлана
ұмтылып ем жолыңызда жанығып. Айналайын, атам-ау, түн жарымда жарымжан
боп, төрт шақырым аралықта арпалыстым боранмен. Жарты-жүрек жағдайым
жылжытпады., жүрмеді, үлпілдеген үкідейін кері қарай үрледі.
Жала жаппан бір жанға, күнәмді атпан кісіге. Өз жаныма өзім бір сәт
үңілмекке бекініп, жаяулап қана шығып ем. Оңашалау ойланбақты, өткен
жолды таразылай талдамақты қалап ем.
Сол кезде мен сүріндім.
Үмітті, бірақ, үзбегем.
Үзбеп едім үмітті.
Ертең үшін деуші едім.
Бір қолымда – жүрегім, екінші қолым – тірегім.
Әзер де әзер тірі едім. Көрген мені аямаса, түсінбесе, қайтейін?!
Тірлігімде тірі жанға тас түгілім, тозаң атып көрмеп ем.
Осынау шағын үзіндіні толқымай, тебіренбей, тітіркенбей, түршікпей оқу
мүмкін емес. Шығарма бір деммен, біртұтас шыққан.
А.Байтұрсынұлының, Ж. Аймауытұлының, М.Жұмабайұлының, Б.Бұлқышевтің,
М.Мақатаевтың алаштық-ұлттық рухымен сырласқан, солардан тірек-медет
тапқан, күш алған, ертеңіне сенген, бірақ та мынау бүгінгі жалған
дүниеден кенеттен мөлдір болып өткен жас ұстаздың – Баубектің өмірлік
шындығы ғажайып оптимистік трагедиға көтерілген. Автор өз перзенті
Баубекті – жаңа заманның жаңа геройы дәрежесіне көтере білген. Бұған
әке мен баланың, перзент пен әкенің арасындағы сырласулар, пікір
алысулар өмір-қоғам – адам болмыстары жөніндегі әр алуан
көзқарастардың қатпарлы философиясы дәлел.
Тәуекел елдің жаңа адамын, жаңа күрескерін, жаңа қайраткерін, жиырма
сегіз жастағы жас мұғалімнің ұстаздық еңбегіндегі бәйшешек жаңалықты,
елдік мақсаттағы бүршік атқан бәйшешек тынысын, қапияда мезгілсіз
үсікке тап болған бәйшешек тіршіліктің трагедиясын, барша сырымен,
барша арманымен, барша мұратымен, барша өкінішімен әдемі де келісті
өріп шыққан суреткерлік жалқы өрнегімен, лирикалық прозаның тұңғиық
тебіренісімен бейнелеп берген, асқақ пафосымен шынайы жырлап шыққан.
Мұнда төкпе түрдегі ақ өлеңнің ғажайып ырғағы, әке мен баланың
отбасылық та, қоғамдық та қарым-қатынасы, Баубек тәрізді жас ұстаздың -
әдебиет пәні мұғалімінің ішкі драмалары мен трагедияларының небір
драмалық-трагедиялық жәйттерінен туындап жататын аытор кемел
суреткерліктен нақты да шынайы жеткізе білген.
Жұмысымыз М.Байғұт шығармаларының поэтикасы атты тақырып
бойынша жазылғандықтан бұл бөлімде жазушының кейбір шығармаларының
поэтикасына тоқталатын боламыз.
Алдымен Поэтика деген терминге тоқталып өтейік. Поэтика гректің
poitikfehne – шығармашылық өнер деген сөзінен алынған. Ал етрмин ретінде
поэтика – көркем шығармадағы құндылықты бар болмысымен айқындар жүйе
туралы әдебиеттанудың ең көне ғылым саласы. Кең мағынасында поэтика
әдебиет теориясымен үндесер ұғымды білдірсе, ал нақтылы (тар мағынада)
сол теорияның поэтика бір саласы ретінде қабылданады.
Әдебиет теориясының саласы ұғымындағы поэтика - әдеби тек пен
түрдің, ағымдар мен бағыттардың, стильдер мен әдістердің ерекшеліктерін
зерделейді. Сондай-ақ тұтастықтың әр түрлі деңгейінің ішкі байланыс
заңдылықтарын және олардың арақатынасын зерттейді. Оның өзі мақсатты
зерттеу аспектісіне байланысты романтизм поэтикасы, романның поэтикасы
немесе белгілі бір суреткердің шығармашылығының поэтикасы, не бір
көркем шығарманың поэтикасы болуы ықтимал.
Поэтиканың мақсаты – шығарма құндылығынан эстетикалық әсерленуді
қалыптастыруға қатысатын текстегі элементтерді айқындап және оны жүйелеу
болып табылады.
Поэтикалық жүйені ішінен зерттеу деп аталған нормативтік
поэтиканы құруға алып келді. (классицизм дәуірінде ХІХ ғасыр Еуропа
әдебиетінде).
Ал, сыртынан зерттеу басяндау поэтикасын құруға алып келді.
ХІХ ғасырға дейін аймақтық әдебиет томаға тұйық және дәстүрлі
шектеулі болған жағдайда поэтиканың нормативті типі ықпалынан
жүргізді, әлемдік әдебиеттің қалыптасуы (романтизм) дәуірінен бастап
бірінші кезекке баяндау поэтикасын алып шықты.
Негізінде поэтика жалпы (теориялық) немесе (жүйелік
макропоэтика), және баяндау түрі (микропоэтика) және тарихи болып
үшке бөлінеді.
Жалпы поэтика өзінің зерттейтін салалары текстің дыбыстық, сөздік
және образдық құрылымына байланысты үшке бөлінеді.
Жалпы поэтиканың мақсаты үш саланы да толық қамтитын, әдістердің
толық жүйелі репертуарын (эстетикалық ықпалды элементтер) жасау болып
табылады.
Тарихи поэтика жекелеген поэтикалық жүйеше әдісті салыстырмалы-
тарихи әдебиеттанудың көмегімен эволюциялық қозғалыс бағытында әр
түрлі мәдениеттің поэтикалық жүйесінің ортақ қасиеттерін, олардың
ортақ (генетикалық) қайнар бастауын немесе (типологиялық) адамзат
санасындағы ортақ заңдылықтар негізінде ашуға сол арқылы тануға
бағыттылған.
Ал жеке поэтика жоғарыда аталған барлық аспектіде көркем
шығарманы баяндап, табиғатын ашумен айналысады., сол арқылы шығарманың
эстетикалық ықпалды қасиетінің дара жүйесін, моделін жасайды. Жеке
поэтиканың басты проблемасы – композиция, яғни барлық эстетикалық мәні
бар элементтердің бір-бірімен үйлесім-үндестігі. Талдау барысында
барлық көркемдік құралдарды саралап, дүние образы (оның негізгі
характеристикасы көркемдік уақыт пен көркемдік кеңістік) және автор
образының үйлесім-үндестігі яғни шығарма құрылымындағы барлық жайды
айқындайды.
Жеке поэтиканың (микропоэтика) – негізгі жеке шығарманы (бір
циклді, бір автордың, әдеби бағыттағы жанрдың, тарихи кезеңнің қатысына
қарай) баяндап, талдап түсіндіреді. Оның тақырыптық және идеялық
қалыптасуы, сөзбен зергерленуіне дейінгі процесс (генеретивная
поэтика) қамтылуы да қарастырылады. (3;275)
Әдебиет пен өнер жайында тың және терең эстетикалық талғамдар
қалыптастырған ұлы ойшыл Аристотель (б.з.д. 384-322ж.ж) поэтика
жайында ең алғаш сөз қозғаған . бірақ поэтика біздің теориялық
түсінігімізде көркем творчество немесе сөз өенрі туралы ғылым болса,
Аристотель поэтиканы сол әдеби творчествоның, яки сөз өнерінің өзі деп
түсінген.
Демек, Аристотельдің Поэтикасы өнер туралы ойлар болғандықтан
сол өнер туралы тұңғыш философиялық-эстетикалық трактат. Сонымен қатар
Поэтика өз кезеңіндегі әжептеуір жүйеге түскен бірден-бір әдебиет
теориясы екені даусыз. Мұнда поэзияның тегі, мәні, мазмұны, пішіні, әдеби
шығарманың композициясы кең әрі киелі сөз болды. Көркем шығарманың
көп-көп жайларын, әсіресе характер, әрекет, байланыс шешім, шиеленіс,
хабар, түйін, метафора, гипербола, фабула, аналогия т.б. жайларын талдап-
тексеруді күні бүгінге дейін өзінің маңызын жойған жоқ. Аристотель
еңбегінің ең құнды жері тарихта тұңғыш рет дұрыс және дәл
эстетикалық принцип ұсынып, өнердің қоғамдық маңызында анықтап
ашуында деп білу керек. (16;62)
Отырар топырағында туып өскен ғұлама Әл-Фараби Поэзия өнерінің
конондары туралы трактатта Аристотельдің Поэтикасын талдап түсіндіруді
мақсат ете тұра оны рет-ретімен және егжей-тегжейіне дейін түгел
тексеріп жатпайды, поэзияны трагедия, комедия, драма, эпос, риторика,
сатира, поэма т.б. осылар тәрізді бірнеше түрге бөледі де,
әрқайсысына жеке-жеке жанрлық сипаттама береді. Айталық комедия – деп
түсіндіреді әл-Фараби, арнаулы өлшемі бар поэтикалық жанр. Комедияда
әр алуан әрсіз әрекеттер баяндалады, келеңсіз кісілер, олардың кесірлі
қылықтары мен міндеттері сықақ етіледі. (16;68) Бұл кәдімгідей
қалыптасқан, көп ретте дәл және тұрлаулы теориялық тұжырым.
Біздің зерттейтініміз поэтика, оның ішінде жеке поэтика болып
табылады. Жеке поэтиканың негізгі жеке шығарманы талдап түсіндіреді
дедік. Демек біздің талдайтынымыз бір автордың шығармаларының поэтикасы.
Жекелеп алып отырған автор – проза бағытында, оның ішінде эпикалық
жанрдың шағын көлемді түрінде өз шығармаларын жазатын М.Байғұт.
Эпикалық шығарма поэтикасы тақырыбына, идеясына, проблеманың
қойылысы мен оның шеберлікпен шешілуіне, образдардың орналасуы мен
олардың арасындағы тартыстың дамуына қарай, жазушының образ
жасауындағы шеберлігі мен роман симметриясының сәйкес келуіне қарай
зерттелінеді..., - дейді М. Атымов өзінің Қазақ роамндарының поэтикасы
дейтін еңбегінде. (2;10)
Шығарма бар да тақырып бар. Не нәрсенің болса да тақырыбы немесе
аты болады. Бірақ біз көркем шығарманың тақырыбын айтудамыз. Шығарманың
аты ондағы тақырыпты толық қамти ала ма ? Мәселен, М.Байғұттың
Машаттағы махаббат повесті. Шығарма махаббат тақырыбына жазылған дейік.
Шығарма кейіпкерлері бірін-бірі тек Машатта ғана көрді. Махаббат содан
басталады. Ал бұған дейін Санжардың қазақ тілі мұғалімі бола тұра облыс
орталығында екі-ақ қазақ тілінде мектеп болғандықтан неміс тілінен
сабақ беруі ше? Саядай қазақ қызының кәсіптік техника білімімен шектелуі
ше ? Бұлар әлеуметтік тақырыптар. Демек, шығарма аты тақырыппен пара-
пар келе бермейді екен. Тақырып – шығармадағы көтерілген мәселелер.
З.Қабдоловша айтқанда Жазушының шындық болмыстан таңдап, талғап
алып, өзінің көркем шығармасына негіз, арқау еткен өмір құбылыстарының
тобын тақырып дер едік. (17;159)
Тақырыпты шығармадағы көтерілген мәселелер десек, ол құр баяндалып
қана қоймай өзінің көркемдік шешімін табу керек. Шешімді кім шығарады
? Бұл ретте көбіне жазушы екені аян. Мәселен, Машаттағы махаббатта
Санжар мен Саяның қосыла алмауы. Әрине бір қарағанда үйлі-жайлы
Санжарға Саяның тұрмысқа шығуы қисынсыз секілді көрінеді. Қосылмаудың
себебі осы деуге де болады. Бірақ мұнда басқа идея жатқан секілді.
Махаббат қашан да ынтықтықтан, сағыныштан туған. Махаббатқа ынтықтығымен,
сағынышымен, белгілі дәрежеде көлденең кедергісімен махаббат. Сонысымен
аяулы, сонысымен қадірлі. Марал кешкен Машаттағы махаббат қосылмауымен,
сағынышымен махаббат. Осынысымен һәм қадірлі.
Кей шығармалардың шешімін автор оқырманға қалдырады. Бұдан
шешімі жоқ шығармада авторлық идея да болмайды деген біржақты пікір
орнамауы керек. Мәселен, Қозапая әңгімесін алалық. Саудамен жүріп
хабар-ошарсыз кеткен жетпей, ақыр соңында жалғыз тіршілік көзі
арбакештігінен айырылған Ерсәлім жалғыз қалған баласы Есқараны асырай
алмай күйіктен өртеніп өледі. Оқиға шарықтау шегінде қалып қояды.
Тағдыр сынауынан жол таба алмай, әлсіздік танытқан Есқараның ісінің
дұрыс-бұрыстығына көз жеткізіп, үкім шығаруды оқырманға қалдырады.
Бұл шығармада идея жоқ деп айтуға болады ма? Мұндағы идея-қоғамдағы
әділетсіздік. Адамгершілікті белінен басып, жеке бастың мүддесі үшін
мансап бабын пайдалану қазіргі кезеңдегі белең алған қоғамдық ауру.
Жазушы осыны тап басып, тани білген.
Демек, идея-жазушының айтпақ болған ойы. Идея – жазушының сол өзі
суреттеп отырған өмір құбылысы туралы айтқысы келген ойы, сол өмір
құбылысына берген бағасы дер едік. (17;160)
Тақырып дегеннің өзі, былай қарағанда шарттылау жағдаятқа
жатады ғой. Жазушы анау мәселені жазып тастайтын, мына маңайды қояйын
деп қаншама тыраштанғанымен, әлгі тақыпыбыңыздың тулап-тулап, аударып
тастап кетпегі де мүмкін, - дейді М.Байғұт. (6;3)
Десін-демесін Мархабаттың шығармашылық жолына қарар болсақ, өз
заманындағы суықтан шыққан сыздауықтың өзегіне жиналған ауырлықтай
өзекті мәселелерді қозғап, заман талабына сай бірде ақырын, бірде
айқын үн қосып отырғанын көреміз.
Әдебиетші – таптың көзі, құлағы және үні - деп көрсеткен
М.Горький. (16;85)
Демек Мархабаттан біз бұл қызметтің бәрін көре аламыз. Жазушы
тек көзбен көріп, құлағымен естігенін ғана емес, жүрегімен
ұғынғандарын көркем дүние етіп шығарған. Онсыз оның шығармаларының
эстетикалық мәні болмас та еді. Ол балалық шағынан ІІ дүниежүзілік
соғыста жеңіп шығып, әлемге өз ұстанымын мойындата бастаған КСРО-ның
коммунизмге жету жолында түрлі реформаларды жүзеге асыру
мақсатындағы асыра сілтеушіліктерді көрумен есейді.
Мәселен, интернаттың баласындағы Ноқтабайдың әкесін алайық.
Артықбасты жылқының бәрін етке айдап кеткенде жылқыжанды әкесі
күйікке шыдай алмай өзін де, атын да аямай тасыған өзенге салып
қаза табады. Уақытысында Никита Хрушев КСРО тізгінінде тұрғанда қазақ
ауылдарында құр аттың тізгінін ұстап қалғандар болды. Бұл шындық.
Қазақ ауылын жер жүзінен жойғысы келгендер көп болған, - дейді
Мархабат. Біздің пістелі ауылының сүлік қара сәйгүліктерін, торы
төбелі, қызыл қасқа, боз күрең биелерін етке айдап әкеткен. Жүген
ұстап қалған ауыл ақсақалдарының жер бауырлап жылағанын көргенбіз.
(6;3)
Немесе, Алпыс үшінші жылғы махаббатты алайық. Коммунизмге жету
үшін елдегі жаппай реформалаудың белең алып тұрған тұсы. Экономикалық
өрлеп аста-төк заманда өмір сүру мақсатында адами құндылықтардың
ескерілмей қалған тұсы. Тіпті мектеп қабырғасындағы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz