Химиялық ұғымдарды оқыту
КІРІСПЕ
1 ХИМИЯЛЫҚ ҰҒЫМДАРДЫ ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫ ЖЕТІЛДІРУДІҢ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
1.1 Орта мектепте химиялық ұғымдарды оқытуда педагогиканы пайдаланудың қазіргі жайы
1.2 Химиялық ұғымдарды қалыптастыруды жетілдіруде пән аралық байланыс негізінде педагогиканы пайдалану
2 ОРТА МЕКТЕПТЕ ХИМИЯЛЫҚ ҰҒЫМДАРДЫ ОҚЫТУДА ПЕДАГОГИКАЛЫҚ НЕГІЗДЕРДІ ПАЙДАЛАНУ ӘДІСТЕМЕСІ
2.1 Педагогикалық эксперимент
2.2 Педагогикалық эксперимент жұмысының нәтижелері
2.3 9.10 сыныптарда химиялық ұғымдарды қалыптастыруды жетілдіруде педагогиканы пайдаланудың жолдары мен әдістері
2.4 Химиялық ұғымдарды қалыптастырудың әдістемесі
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1 ХИМИЯЛЫҚ ҰҒЫМДАРДЫ ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫ ЖЕТІЛДІРУДІҢ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
1.1 Орта мектепте химиялық ұғымдарды оқытуда педагогиканы пайдаланудың қазіргі жайы
1.2 Химиялық ұғымдарды қалыптастыруды жетілдіруде пән аралық байланыс негізінде педагогиканы пайдалану
2 ОРТА МЕКТЕПТЕ ХИМИЯЛЫҚ ҰҒЫМДАРДЫ ОҚЫТУДА ПЕДАГОГИКАЛЫҚ НЕГІЗДЕРДІ ПАЙДАЛАНУ ӘДІСТЕМЕСІ
2.1 Педагогикалық эксперимент
2.2 Педагогикалық эксперимент жұмысының нәтижелері
2.3 9.10 сыныптарда химиялық ұғымдарды қалыптастыруды жетілдіруде педагогиканы пайдаланудың жолдары мен әдістері
2.4 Химиялық ұғымдарды қалыптастырудың әдістемесі
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Зерттеудің өзектілігі: Қоғамның қазіргі даму кезеңінде болып жатқан әлеуметтік, экономикалық, саяси және жаңа технологиялық өзгерістерден,ұрпақ тәрбиесіндегі бетбұрыстардан білім мен тәрбие беру жүйелерінің ісін жаңа сатыға көтеру қажеттілігі туындап отырғаны мәлім [1].
Осыған орай бүгінгі таңда қоғамның ұлттық мәдени тұрғыдан кемелденуі, жас ұрпақты өз халқының рухани қазынасымен, ұлттық тәрбиенің озық, өнегелі дәстүрімен тереңірек таныстырып, соның негізінде жеке тұлғаны қалыптастыруға, жеке тұлғаның шығармашылық, рухани мүмкіндіктерін дамытуға байланысты тәрбие мен білім беруде мұғалімнің кәсәптік даярлығын қамтамасыз етуді міндеттейді [2]. Сонықтан да қоғамның білім беру жүйесін жаңарту мен жетілдіру міселесі мұғалімнің алдына зор міндеттер жүктеп отыр.
Осыған орай химиялық ұғымдарды оқытудың жаңа әдістемелік жүйесі мектептерда пәнді оқытып үйретудің тиімді жолдарының бірі оқушылардың іс-әрекеттерін белсендіру мен тиімділігін арттыру, педогкалық технологиялармен ұштастыра жүргізу жұмысын практикаға енгізу мәселесіне ерекше көңіл бөлу қажеттілігін көздейді. Қазіргі кезде оқытудың тиімді әдістерін зерттеп, оны іс жүзінде қолдануға ұсыну күрделі мәселелердің біріне айналды. Оқушыларды қоршаған орта заттарымен, құбылыстармен таныстырып, олар жайында ғылыми ұғымдарын жүйелеп, көзқарастырын қалыптастыруда орта мектепте оқытылатын химия пәнінің мәні өте зор. Сондықтан да химиялық ұғымдарды оқытудың әдіс-тәсілдерін сан-салалы бағытта, жан-жақты қарастыру көзделеді.
Химиялық ұғымдарды оқыту мәселесі белгілі педагогтар мен методисттердің назарынан тыс қалмай үнемі зерттеу нысанына айналып келеді: К.А.Аймағамбетова, А.Г.Сармұрзина, Н.Н.Нұрахметов, С.Жайлау, Т.Т.Омаров, Ж.Ә.Шоқыбаев. К.А.Сарманова, М.Р.Танашева т.б. көптеген зерттеулерде оқу үрдісіне жаңа технологияны енгізу жолдарын қарастыру тенденциясы оқушылардың белсенділігі мен танымдық іс-әрекеттерін, шығармашылығын дамытуға негіз салатындығы көрсетілген.
Ұстаз оқушылырға білім беру барысында оқу үрдісін ұйымдастыру кезінде тұлғаның дұрыс қалыптасу мүмкіндігін зерттеп, жеке бас ерекшелігін аңғарып, осыған сәйкес жұмыс істегенде ғана орынды педагогикалық шешім табады. Химия пәнінің көптеген мұғалімдері оқушыларды химия ғылымының заңдарымен, қоршаған ортада жүріп жатқан химиялық құбылыстармен таныстырып, оны көруге, сезінуге, түсінуге жағдай жасау арқылы дүниедегі химиялық айналалармен оқушыларды қаруландырудың жолдарын таңдай білуі, заттар және олардың көптүрлілігі туралы ұғымды меңгерте отырып, сабақта көркем әдебиетті, поэзияны, оқу ойындарын енгізу арқылы оқушылардың жеке шығармашылығын қалыптастыруға болатынын дәлелдеді.
Осыған орай бүгінгі таңда қоғамның ұлттық мәдени тұрғыдан кемелденуі, жас ұрпақты өз халқының рухани қазынасымен, ұлттық тәрбиенің озық, өнегелі дәстүрімен тереңірек таныстырып, соның негізінде жеке тұлғаны қалыптастыруға, жеке тұлғаның шығармашылық, рухани мүмкіндіктерін дамытуға байланысты тәрбие мен білім беруде мұғалімнің кәсәптік даярлығын қамтамасыз етуді міндеттейді [2]. Сонықтан да қоғамның білім беру жүйесін жаңарту мен жетілдіру міселесі мұғалімнің алдына зор міндеттер жүктеп отыр.
Осыған орай химиялық ұғымдарды оқытудың жаңа әдістемелік жүйесі мектептерда пәнді оқытып үйретудің тиімді жолдарының бірі оқушылардың іс-әрекеттерін белсендіру мен тиімділігін арттыру, педогкалық технологиялармен ұштастыра жүргізу жұмысын практикаға енгізу мәселесіне ерекше көңіл бөлу қажеттілігін көздейді. Қазіргі кезде оқытудың тиімді әдістерін зерттеп, оны іс жүзінде қолдануға ұсыну күрделі мәселелердің біріне айналды. Оқушыларды қоршаған орта заттарымен, құбылыстармен таныстырып, олар жайында ғылыми ұғымдарын жүйелеп, көзқарастырын қалыптастыруда орта мектепте оқытылатын химия пәнінің мәні өте зор. Сондықтан да химиялық ұғымдарды оқытудың әдіс-тәсілдерін сан-салалы бағытта, жан-жақты қарастыру көзделеді.
Химиялық ұғымдарды оқыту мәселесі белгілі педагогтар мен методисттердің назарынан тыс қалмай үнемі зерттеу нысанына айналып келеді: К.А.Аймағамбетова, А.Г.Сармұрзина, Н.Н.Нұрахметов, С.Жайлау, Т.Т.Омаров, Ж.Ә.Шоқыбаев. К.А.Сарманова, М.Р.Танашева т.б. көптеген зерттеулерде оқу үрдісіне жаңа технологияны енгізу жолдарын қарастыру тенденциясы оқушылардың белсенділігі мен танымдық іс-әрекеттерін, шығармашылығын дамытуға негіз салатындығы көрсетілген.
Ұстаз оқушылырға білім беру барысында оқу үрдісін ұйымдастыру кезінде тұлғаның дұрыс қалыптасу мүмкіндігін зерттеп, жеке бас ерекшелігін аңғарып, осыған сәйкес жұмыс істегенде ғана орынды педагогикалық шешім табады. Химия пәнінің көптеген мұғалімдері оқушыларды химия ғылымының заңдарымен, қоршаған ортада жүріп жатқан химиялық құбылыстармен таныстырып, оны көруге, сезінуге, түсінуге жағдай жасау арқылы дүниедегі химиялық айналалармен оқушыларды қаруландырудың жолдарын таңдай білуі, заттар және олардың көптүрлілігі туралы ұғымды меңгерте отырып, сабақта көркем әдебиетті, поэзияны, оқу ойындарын енгізу арқылы оқушылардың жеке шығармашылығын қалыптастыруға болатынын дәлелдеді.
1. Қазақстан Республикасының "Білім туралы заңы". Алматы.- Литера.-2000.-8-бап.
2. Назарбаев Н.Ә. Қазақстан-2030.// Барлық Қазақстандық- тандықтардың өсіп-өркендеуі және әлауатының артуы атты Қазақстан халқына жолдауы. Алматы, 1997.-1286.
3. Филимонова Г.Г. Методика формирования познавательной
самостоятельности школьников средством игрового обучения. (Автореф.диссерт. на соиск. уч. степени канд. пед. наук).-Алматы.-2002г.-21 с.
4. Нурахметова А.Д. Влияние игровых методов обучения на формирование научных знаний студентов по химии. (Автореф.диссерт. на соиск. уч. степени канд. пед. наук).-
Алматы.-2001г.-26 с.
5. Жұмаханов Ж. Химияда поэзия мен музыканы пайдалану.
1981.-N2.-60 б.
6. Мушрапилова З.Т. Использование активных методов обучения на уроках химии как средство формирования творческой личности учащихся (Автореф.диссерт. на соиск. уч. степени канд. пед наук).-Алматы.-2000г.-18 с.
7. Әбдіқадырова Ғ.С. Орта мектепте химия пәнін оқытуда педагогика элементтерін пайдалану әдістемесі.-Алматы, 2003.
8. Беркімбаева Ш. ұлттық тәрбие - ұмыт қалмасын.- Халық кеңесі, 1993.-10 сәуір.
9. Ушинский К.Д., Избранные педагогические сочинения.-Педагогика, 1974.-216-219 с.
10. Алтынсарин Ы. Таңдамалы шығармалар.-Алматы: ҚазССР ҒАБ, 1955.-414 б.
11. Ананьев Б.Г. Психология чувственного познания.-М., АПН РСФСР.-1960.-44 с.
12. Бондаревский В.Б. Воспитание интереса к знаниям и потребности к самообразованию.-М.:Просвещение.-1985.- 115с.
13. Божович Л.И. Психологические особенности развития личности подростка.-М.:Знание, 1979.-36 с.
14. Гордин Л.Ю. Развитие в процессе воспитания. //Сов.педагогика.-1989.- .-N9.-48-54 с.
15. Рубинштейн С.А. Основы общей психологии. М.:Педагогика, 1989.-206 с.
16. Әбілқасымова А.Е. Студенттердің танымдық ізденімпаздығын қалыптастыру.-Алматы.-Білім.-1994.-139-144 б.
17. Ұзақбаева С.А. Қазақ халық шығармашылығының балалар мен жастарға эстетикалық тәрбие берудегі мүмкіндіктері.-Алматы.-РНК.-1994.-69 б.
18. Ахметов Н.С. О построении школьного курса химии и фундаментальных понятиях науки//Химия в школе.-1995.- N5.-11-15 с.
19. Щукина Г.И. Активизация познавательной деятельности учащихся в учебном процессе.-М.:Просвещение, 1979.-166 с.
20. 20. Тряпицына А.Л. Педагогические основы творческой
учебно-познавательной деятельности школьников. Автореф.докт.пед.наук.-Л.,91с.
21. Шамова Т.И. Активизация учения школьников.-М.:Просвещение.-1982.-219 с.
22. Жұмабаев М. Педагогика.-Ана тілі, 1992.-126-165 б.
23. Байтұрсынов А. Ақ жол. Алматы:Жалын.-1991.-337-339 б
24. Құдайбергенов III. Шығармалары.-Алматы:Жазушы.- 1988.-560 б.
25. Әшімханов Д. Бес арыс.-Алматы:Жалын — 1992.-209-214 б
26. Жарықбаев Қ.Б., Бөлеев Қ Қазақстанда педагогикалық ой-пікірдің даму тарихы.-Алматы.-1992.-59-64 б.
27. Қалиев С. Халық педагогикасының ауыз әдебиетіндегі көрінісі. Алматы.:Мектеп.-1986.
28. Ұзақбаева С.А. Қазақтың педагогикасындағы эстетикалық тәрбие. Пед.ғыл.докт.. дисс.-Алматы.1993 ж.
29. Көбесов А. Абайтану дәрістері.-Алматы. РБК, 2000.-84 б.
30. Тәжібаев Т.Т. Педагогическая мысль в Казахстане во
второй половине XIX века.-Алма-Ата, 1965.
31. Сыздықов Ә.И. Алтынсариннің педагогикалық идеялары
мен ағартушылық қызметі. Алматы.:Мектеп.-1969.-139 б.
32. Оршыбеков Ы. Қазақ халқының педагогикалық мәдениеті. Алматы.:Білім.-1981.-66-69 б.
33. Қалиев С. Қазақ этнопедагогикасының тарихы. Алматы.-1973.-89-94 б.
34. Зорина Л.Я. Дидактические основы формирования
системности знаний старшекласников.-М.:Педагогика.-1978.- 69 6.
35. Усова А.В. Психолого-дидактические основы формирования у учащихся научных понятий.-Челябинск. ЧТПН.-1986.-39-41 с.
36. Лернер И.Я. Проблемное обучение. М.: 1974.-146 с.
37. Шапоринский С.А. Научные и учебные объяснения.//Советская педагогика.-1971.- №10.-111-114 с.
38. Паламарчук В.Ф. Школа учить мыслить.-2-е изд. доп. и перераб. М.Просвещение, 1987.-176 с.
39. Пидкасистый П.И. Самостоятельная познавательная деятельность школьника в обучении. Теоретико-экспериментальное исследование.-М.:Педагогика, 1980.-141с.
40. Теоретические основы содержания общего среднего
образования. Под ред. В.В. Краевского, И.Я. Лернера.- М.:Просвещение. 1983.-312-328 с.
41. Абылкасымова А.Е. Формирование познавательной самостоятельности студентов — математиков в системе методической подготовки в университетие. Автореф. На поиск.уч.степ.докт.пед.наук.-Алматы.-1995 г.
42. Иванова Р.Г. Урок химии в средней школе.-М.:Просвещение, 1974.-49 с.
43. Харламов И.Ф. Деятельностный подход к обучению: путь к прочным знаниям.//Советская педагогика.-1984.-N 4.-С.34-39.
44. Давыдов В.В. Проблемы развивающего обучения.- М.:1966.-86 с.
45. Скаткин М.Н. Проблемы современной дидактики.- М.:Просвещение.-1980.-96 с.
46. Талызина Н.Ф. Управление процессом усвоения знаний.-М.:Просвещение. 1984.-356 с.
47. Зорина Л.Я. Программа-учебник-учитель.-М.:Просвещение. -1989.-69 с.
48. Сохар А.М. Логическая структура учебного материала.- М.: Просвещение.-1974.-194 с.
49. Левитов Н.Д. Психология труда.-М.:уч.пед.изд.-1963.-340 с.
50. Рубенштейн С.А. О мышлении и путях исследований.- М.:Изд. АН СССР.-1958.-140с.
51. Леташ В.Д. Формирование профессиональных интересов у старшеклассников. // Школа и производство.-1983.- N3.- 55с.
52. Морозова Н.Г. Учителю о познавательном интересе.-М.:3нание, 1979.-49 с.
53. Гриншпун С.С. Интересы и склонности при выборе профессии. Школа и производство, 1985.-N6.-56-59 с.
54. Смирнова Г.В. Формирование научного мировоззрения учащихся при изучении химии.М.:Просвещение, 1984.-36 с.
55. Зуева М.В. Обучение учащихся применению знаний по химии.М.:Просвещение, 1987.-69 с.
56. Савич Т.З. Формирование понятия о химической реакции. М.: Просвещение, 1978.-88с.
57. Иванова Р.Г. Урок химии в средней школе.М.: Просвещение, 1974. -28с.
58. Черкасова А.М. Изучение химии в 7-8 классах. М.: Просвещение, 1976.
59. Махмутов М.И. Проблемное обучение.-М., 1975.-349 с.
60. Бабанский Ю.К. Методы обучения в современной образовтельной школе. М., -1985.-194 с.
61. Чернобельская Г.М. Основы методики обучения химии. М.: Просвещение, 1987.-89 с.
62. Танашева М.Р., Нұрахметов Н.Н., Москвичева Т.Г., Цыганкова И.И. Методическая разработка: "Активизация обучения путем создания проблемных ситуаций при прохождениии темы "Окислительно-восстановительные реакции".- Алматы, -1988.-3-5 б.
63. Мырзабаев А. Химиялық ұғымдарды ң қызығы.- Алматы.: Қазмембас-1963.-6-86.
64. Коменский Я.А. Педагогическое наследие.-М.:Педагогика, 1987.-398 с.
65. Ұзақбаева С. Тамыры терең тәрбие.-Алматы.Білім. -1996.-208б.
66. Солрвьев Ю.И., Кудрашев В.И. Химия на перекрестке
наук.М.: 1989.-5-7 с.
67. Синтез современного научного знания. М.: Просвещение, 1973.-128с.
68. Бельчанский Г. Проблемы устойчивого развития и интеграции научных дисциплин.//Мир науки. 1990.- N4.-10- 12 с.
69. Максимова В.Н. Межпредметные связи в процессе обучения. М.: 1988.-48-54.
70. Ильченко В.Р. Перекрестки физики, химии и биолоѓии.
М.:Просвещение, 1986.-173 с.
71. Макаренц А.А., Обухов В.А. Методология химии. М.: Просвещение, 1985.-159 б.
72. Чепиков М.Г. Интеграция науки. М.: 1975.-28-30 б.
73. Зверев И.Д., Максимова В.Н. Межпредметные связи в современной школе. М.:Просвещение, 1981.-105 с.
74. Межпредметные связи в курсе физики в средней школе.
Под ред. Дика Ю.М.:Просвещение, 1987.-190 с.
75. Максимова В.Н., Груздева Н.В. Межпредметные связи в обучении биологии. М.:Просвещение, 1987.-190 с.
76. Вернадский В.И. Химическое строение биосферы Земли
и ее окружения.М.:Наука, 1965.-373 с.
77. Гумилев Л.Н. Этногенез и бирсфера. М.:Инст.научн.информ., 1993.-228 с.
78. Назаренко В.М. Интегрированный курс "Экология и
цивилизация". Химия в школе.- №5-6.-1992.-С.43-47.
79. Поспелов Н.Н., Поспелов И.Я. Формирование мыслительной операции у старшекласников.-М., 1989.-136 с.
80. Минченко Е.Е. Межпредметные связи неорганической химии в физике. — Химия в школе №2.-1981.-С.22-26.
81. Лернер И.Я. Поиск доказательства и познавательная самостоятельность учащихся.-Советская педагогика,- №7- 1974.-С.28-37.
82. Материалы Всесоюзного съезда работников народного
образования. М.:Просвещение, 1989.-45 с.
83. Максимова В.Н. Межпредметные связи в учебно-воспитательном процессе современной школы. М.: 1987.-140 с.
84. Михайлина Н.И., Кузнецова В.Н. Межпредметный семинар по теме: "Белки"//Химия в школе.-1989,N3.-23-24 с.
85. Максимова В.Н. Межпредметный семинар "Биогенные элементы в периодической системе Д.И.Менделеева"// Химия в школе.-1989, N2.-42-43 с.
86. Ерыгин Д.П., Грабовой А.К. Задачи и примеры по химии с межпредметным содержанием. М.:Педагогика, 1980.- 128с.
87. Сарманова К.А. Методика использования пропедевтических знаний и умений в курсе химии.-Алма- Ата.-1987.-60с.
88. Назаренко В.М. Роль социальных естественнонаучных и технических понятий в формирований - экологических знаний//Химия в школе.- N1.-1993.-40-48 с.
89. Ерыгин Д.П., Дьякова М.Б. Возможные пути реализации межпредметных связей в 9 классе.//Химия в школе.- N4.- 1985.-23-24с.
90. Ерыгин Д.П. Использование межпредметных связей на курсах химии и биологии// Вечерняя средняя школа. - N5.- 1979.-63-67 с.
91. Киселев С.В. Демонстрация "Парникового эффекта" на основе межпредметных связей с физикой.//Химия в школе.- №І.-1989.-С.48-51.
92. Қоянбаев Д.Б. Егістік тәжірибелерімен лабораториялық жұмыстардың методикасы. Алматы.-Казмембас,-1963.
93. Мұсабеков С. Химиялық ұғымдарды ауыл шаруашылығымен байланыстыра оқыту.-Алматы,- Мектеп, 1965.
94. Гатаулин А.Г. Анорганикалық қосылыстардың негізгі кластарын оқыту. — Алматы, Мектеп, 1982.
95. Болатқұлова Р.Органикалық химиялық ұғымдарды қалыптастыруды жетілдіруде есептер мен жаттығуларды пайдалану. Алматы, Метеп, 1988.
96. Сарманова К.А. Реформа талаптарына сәйкес химиялық ұғымдарды оқыту тиімділігін арттыруға арналған методикалық нұсқаулар, Алматы, Мектеп, 1987.
97. Концепция общего среднего образования как базового в единой системе непрерывного образования (проект).- М.:1988.-61 с.
98. Кожахметова К.Ж. Казахская этнопедагогика: методология, теория, практика.-Алматы.:Ғылым.-1998.-11с.
99. Жұмабаев М. Педагогика. Алматы.:Рауан. 1992.-96-99 с.
100. Байтұрсынов А. Тіл тағлымы. Алматы.:Ана тілі.-1992.-39б.
101. Аймауытов Ж. Психология.-Алматы.:Рауан, 1995.-312 б.
102. Нұғманов И.Н., Нұрахметов Н.Н. Стандарт химического
образования. В кн. Г II "Государственные стандарты среднего
образов. в РК". (Математика Естественнонаучные дисципл).
Алматы, 1998.
103. Джуа М. История химии.-М.:Мир, 1975.-476 с. -
104. Бейсеев О. Жеңімпаз тас. Алматы.:Қазақстан, 1974.-23- 26 с.
105. Қазақстан мақал-мәтелдері, құрастырған Ү. Тұрманжанов. Алматы, 1980.-74 б.
106. Бірімжанов Б.А., Нұрахметов Н. Химия әлемінде. Алматы, 1973.-44-47 б.
107. Ж.Жұмаханов. Химия қақпасы. Алматы.:Мектеп, 1973.- 47 6.
108. Бірімжанов Б.А. Химиялық элементтер тарихынан.
Алматы.:Мектеп, 1969.-69-75 б.
109. Нұрымбетов К. Металдар химиясы.Алматы.:мектеп, 1970.-92 б.
110. Ұлттық бағытта оқыту.//Қазақстан мектебі., 1989.- N4.- 46 б.
111. Ғұзыхан А. Қазақтардың дүниетанымы. Алматы, Қазақ
университеті, 1993.-69 б.
112. Соловьев Ю.И. История химии.М.:Просвещение, 1983.- 284 с.
113. Тілеуқабылұлы Ө. Щипагерлік баян. (Араб қарпінен көшірген) К.Елемес.
114. Оразақов Е. Қазақ халық медицинасы. Алматы, Ғылым.- 1989.-39-41 б.
115. Нұрмұхамбетова Р. Қазақ халық медицинасының даму тарихы. Алматы, 1996.-101-108 б.
116. Алдашев А.А., Әлімханов А.Ж Қазақ халық медицинасының құпиясы. Алматы, 1992.-24 б.
117. Қазақтың халық емі. Құрастырған. М.Қанапияұлы. Алматы. Өнер. -1995.-189 б.
118. Кузенбаев К. Химиялық ұғымдарды тұрмыста пайдалану. Алматы, 1976.-206.
119. Баймұратова К. Қара сабынды қалай жасайды?// Қазақстан мектебі.-1987.- N6.-57 б.
120. Сұлтанбаев Т. Химия болашаққа шақырады.-Алматы.:
Қазақстан, 1964.-34 б.
121. Әбдуәлиева Ш. Халық қолөнері. Алматы.:Рауан.-1992.- 103-1066.
122. Қасиманов С. Қазақ халқының қолөнері. Алматы.: Қазақстан.-1995.-89-90 б.
123. Павлов М.В., Корчак Е.К. Тері өңдеу ісін жақсарту.
Алматы.:Қазмембас, 1961.-26-29 б.
124. Медеуов Ќ., Сарбасов Т. Жүн өндіру. Алматы.:Қайнар, 1970.-167б.
125. Адамбаев Б.Халық даналығы. Алматы, 1976.-102 б.
126. Использование художественной литературы на уроках и
во внеклассной работе по химии//Химия: Приложение к "Первоесентября".-1997.-КІ6.-7-10с.
127. Әбдіқадырова Ғ.С., Смағұлова Д.А. Химиялық жұмбақтар.//Химия мектепте. 2003.-Ш.
128. Курдюмова Т.Н. Использование этнокультурного компонента на уроках химии.//Химия в школе.- N4.-1994.-
46с.
129. ЕрғалиевХ. Өлендер мен поэмалар жинағы. Алматы.- 1982.-1766.
130. Орманов Ғ. Өлеңдер мен аудармалар жинағы. Алматы.- 1984.-156.
131. Көпішев Қ. Өлеңдер жинағы. Жалын. Алматы,1990. 946.
132. Ш.Мұхамеджанов Дәуір дауысы. Алматы.:Жазушы.-1978.- 596.
133. Химия дүниесіне саяхат Аударған Б.Беркенгейм, Бекмұратов, Б.Бірімжанов. Алматы.:Қазмембас.-1962.-4б б.
134. Жұмаханов Ж. Химия және поэзия. Қазақстан мектебі.-
1980.-N4.-61-64 б.
2. Назарбаев Н.Ә. Қазақстан-2030.// Барлық Қазақстандық- тандықтардың өсіп-өркендеуі және әлауатының артуы атты Қазақстан халқына жолдауы. Алматы, 1997.-1286.
3. Филимонова Г.Г. Методика формирования познавательной
самостоятельности школьников средством игрового обучения. (Автореф.диссерт. на соиск. уч. степени канд. пед. наук).-Алматы.-2002г.-21 с.
4. Нурахметова А.Д. Влияние игровых методов обучения на формирование научных знаний студентов по химии. (Автореф.диссерт. на соиск. уч. степени канд. пед. наук).-
Алматы.-2001г.-26 с.
5. Жұмаханов Ж. Химияда поэзия мен музыканы пайдалану.
1981.-N2.-60 б.
6. Мушрапилова З.Т. Использование активных методов обучения на уроках химии как средство формирования творческой личности учащихся (Автореф.диссерт. на соиск. уч. степени канд. пед наук).-Алматы.-2000г.-18 с.
7. Әбдіқадырова Ғ.С. Орта мектепте химия пәнін оқытуда педагогика элементтерін пайдалану әдістемесі.-Алматы, 2003.
8. Беркімбаева Ш. ұлттық тәрбие - ұмыт қалмасын.- Халық кеңесі, 1993.-10 сәуір.
9. Ушинский К.Д., Избранные педагогические сочинения.-Педагогика, 1974.-216-219 с.
10. Алтынсарин Ы. Таңдамалы шығармалар.-Алматы: ҚазССР ҒАБ, 1955.-414 б.
11. Ананьев Б.Г. Психология чувственного познания.-М., АПН РСФСР.-1960.-44 с.
12. Бондаревский В.Б. Воспитание интереса к знаниям и потребности к самообразованию.-М.:Просвещение.-1985.- 115с.
13. Божович Л.И. Психологические особенности развития личности подростка.-М.:Знание, 1979.-36 с.
14. Гордин Л.Ю. Развитие в процессе воспитания. //Сов.педагогика.-1989.- .-N9.-48-54 с.
15. Рубинштейн С.А. Основы общей психологии. М.:Педагогика, 1989.-206 с.
16. Әбілқасымова А.Е. Студенттердің танымдық ізденімпаздығын қалыптастыру.-Алматы.-Білім.-1994.-139-144 б.
17. Ұзақбаева С.А. Қазақ халық шығармашылығының балалар мен жастарға эстетикалық тәрбие берудегі мүмкіндіктері.-Алматы.-РНК.-1994.-69 б.
18. Ахметов Н.С. О построении школьного курса химии и фундаментальных понятиях науки//Химия в школе.-1995.- N5.-11-15 с.
19. Щукина Г.И. Активизация познавательной деятельности учащихся в учебном процессе.-М.:Просвещение, 1979.-166 с.
20. 20. Тряпицына А.Л. Педагогические основы творческой
учебно-познавательной деятельности школьников. Автореф.докт.пед.наук.-Л.,91с.
21. Шамова Т.И. Активизация учения школьников.-М.:Просвещение.-1982.-219 с.
22. Жұмабаев М. Педагогика.-Ана тілі, 1992.-126-165 б.
23. Байтұрсынов А. Ақ жол. Алматы:Жалын.-1991.-337-339 б
24. Құдайбергенов III. Шығармалары.-Алматы:Жазушы.- 1988.-560 б.
25. Әшімханов Д. Бес арыс.-Алматы:Жалын — 1992.-209-214 б
26. Жарықбаев Қ.Б., Бөлеев Қ Қазақстанда педагогикалық ой-пікірдің даму тарихы.-Алматы.-1992.-59-64 б.
27. Қалиев С. Халық педагогикасының ауыз әдебиетіндегі көрінісі. Алматы.:Мектеп.-1986.
28. Ұзақбаева С.А. Қазақтың педагогикасындағы эстетикалық тәрбие. Пед.ғыл.докт.. дисс.-Алматы.1993 ж.
29. Көбесов А. Абайтану дәрістері.-Алматы. РБК, 2000.-84 б.
30. Тәжібаев Т.Т. Педагогическая мысль в Казахстане во
второй половине XIX века.-Алма-Ата, 1965.
31. Сыздықов Ә.И. Алтынсариннің педагогикалық идеялары
мен ағартушылық қызметі. Алматы.:Мектеп.-1969.-139 б.
32. Оршыбеков Ы. Қазақ халқының педагогикалық мәдениеті. Алматы.:Білім.-1981.-66-69 б.
33. Қалиев С. Қазақ этнопедагогикасының тарихы. Алматы.-1973.-89-94 б.
34. Зорина Л.Я. Дидактические основы формирования
системности знаний старшекласников.-М.:Педагогика.-1978.- 69 6.
35. Усова А.В. Психолого-дидактические основы формирования у учащихся научных понятий.-Челябинск. ЧТПН.-1986.-39-41 с.
36. Лернер И.Я. Проблемное обучение. М.: 1974.-146 с.
37. Шапоринский С.А. Научные и учебные объяснения.//Советская педагогика.-1971.- №10.-111-114 с.
38. Паламарчук В.Ф. Школа учить мыслить.-2-е изд. доп. и перераб. М.Просвещение, 1987.-176 с.
39. Пидкасистый П.И. Самостоятельная познавательная деятельность школьника в обучении. Теоретико-экспериментальное исследование.-М.:Педагогика, 1980.-141с.
40. Теоретические основы содержания общего среднего
образования. Под ред. В.В. Краевского, И.Я. Лернера.- М.:Просвещение. 1983.-312-328 с.
41. Абылкасымова А.Е. Формирование познавательной самостоятельности студентов — математиков в системе методической подготовки в университетие. Автореф. На поиск.уч.степ.докт.пед.наук.-Алматы.-1995 г.
42. Иванова Р.Г. Урок химии в средней школе.-М.:Просвещение, 1974.-49 с.
43. Харламов И.Ф. Деятельностный подход к обучению: путь к прочным знаниям.//Советская педагогика.-1984.-N 4.-С.34-39.
44. Давыдов В.В. Проблемы развивающего обучения.- М.:1966.-86 с.
45. Скаткин М.Н. Проблемы современной дидактики.- М.:Просвещение.-1980.-96 с.
46. Талызина Н.Ф. Управление процессом усвоения знаний.-М.:Просвещение. 1984.-356 с.
47. Зорина Л.Я. Программа-учебник-учитель.-М.:Просвещение. -1989.-69 с.
48. Сохар А.М. Логическая структура учебного материала.- М.: Просвещение.-1974.-194 с.
49. Левитов Н.Д. Психология труда.-М.:уч.пед.изд.-1963.-340 с.
50. Рубенштейн С.А. О мышлении и путях исследований.- М.:Изд. АН СССР.-1958.-140с.
51. Леташ В.Д. Формирование профессиональных интересов у старшеклассников. // Школа и производство.-1983.- N3.- 55с.
52. Морозова Н.Г. Учителю о познавательном интересе.-М.:3нание, 1979.-49 с.
53. Гриншпун С.С. Интересы и склонности при выборе профессии. Школа и производство, 1985.-N6.-56-59 с.
54. Смирнова Г.В. Формирование научного мировоззрения учащихся при изучении химии.М.:Просвещение, 1984.-36 с.
55. Зуева М.В. Обучение учащихся применению знаний по химии.М.:Просвещение, 1987.-69 с.
56. Савич Т.З. Формирование понятия о химической реакции. М.: Просвещение, 1978.-88с.
57. Иванова Р.Г. Урок химии в средней школе.М.: Просвещение, 1974. -28с.
58. Черкасова А.М. Изучение химии в 7-8 классах. М.: Просвещение, 1976.
59. Махмутов М.И. Проблемное обучение.-М., 1975.-349 с.
60. Бабанский Ю.К. Методы обучения в современной образовтельной школе. М., -1985.-194 с.
61. Чернобельская Г.М. Основы методики обучения химии. М.: Просвещение, 1987.-89 с.
62. Танашева М.Р., Нұрахметов Н.Н., Москвичева Т.Г., Цыганкова И.И. Методическая разработка: "Активизация обучения путем создания проблемных ситуаций при прохождениии темы "Окислительно-восстановительные реакции".- Алматы, -1988.-3-5 б.
63. Мырзабаев А. Химиялық ұғымдарды ң қызығы.- Алматы.: Қазмембас-1963.-6-86.
64. Коменский Я.А. Педагогическое наследие.-М.:Педагогика, 1987.-398 с.
65. Ұзақбаева С. Тамыры терең тәрбие.-Алматы.Білім. -1996.-208б.
66. Солрвьев Ю.И., Кудрашев В.И. Химия на перекрестке
наук.М.: 1989.-5-7 с.
67. Синтез современного научного знания. М.: Просвещение, 1973.-128с.
68. Бельчанский Г. Проблемы устойчивого развития и интеграции научных дисциплин.//Мир науки. 1990.- N4.-10- 12 с.
69. Максимова В.Н. Межпредметные связи в процессе обучения. М.: 1988.-48-54.
70. Ильченко В.Р. Перекрестки физики, химии и биолоѓии.
М.:Просвещение, 1986.-173 с.
71. Макаренц А.А., Обухов В.А. Методология химии. М.: Просвещение, 1985.-159 б.
72. Чепиков М.Г. Интеграция науки. М.: 1975.-28-30 б.
73. Зверев И.Д., Максимова В.Н. Межпредметные связи в современной школе. М.:Просвещение, 1981.-105 с.
74. Межпредметные связи в курсе физики в средней школе.
Под ред. Дика Ю.М.:Просвещение, 1987.-190 с.
75. Максимова В.Н., Груздева Н.В. Межпредметные связи в обучении биологии. М.:Просвещение, 1987.-190 с.
76. Вернадский В.И. Химическое строение биосферы Земли
и ее окружения.М.:Наука, 1965.-373 с.
77. Гумилев Л.Н. Этногенез и бирсфера. М.:Инст.научн.информ., 1993.-228 с.
78. Назаренко В.М. Интегрированный курс "Экология и
цивилизация". Химия в школе.- №5-6.-1992.-С.43-47.
79. Поспелов Н.Н., Поспелов И.Я. Формирование мыслительной операции у старшекласников.-М., 1989.-136 с.
80. Минченко Е.Е. Межпредметные связи неорганической химии в физике. — Химия в школе №2.-1981.-С.22-26.
81. Лернер И.Я. Поиск доказательства и познавательная самостоятельность учащихся.-Советская педагогика,- №7- 1974.-С.28-37.
82. Материалы Всесоюзного съезда работников народного
образования. М.:Просвещение, 1989.-45 с.
83. Максимова В.Н. Межпредметные связи в учебно-воспитательном процессе современной школы. М.: 1987.-140 с.
84. Михайлина Н.И., Кузнецова В.Н. Межпредметный семинар по теме: "Белки"//Химия в школе.-1989,N3.-23-24 с.
85. Максимова В.Н. Межпредметный семинар "Биогенные элементы в периодической системе Д.И.Менделеева"// Химия в школе.-1989, N2.-42-43 с.
86. Ерыгин Д.П., Грабовой А.К. Задачи и примеры по химии с межпредметным содержанием. М.:Педагогика, 1980.- 128с.
87. Сарманова К.А. Методика использования пропедевтических знаний и умений в курсе химии.-Алма- Ата.-1987.-60с.
88. Назаренко В.М. Роль социальных естественнонаучных и технических понятий в формирований - экологических знаний//Химия в школе.- N1.-1993.-40-48 с.
89. Ерыгин Д.П., Дьякова М.Б. Возможные пути реализации межпредметных связей в 9 классе.//Химия в школе.- N4.- 1985.-23-24с.
90. Ерыгин Д.П. Использование межпредметных связей на курсах химии и биологии// Вечерняя средняя школа. - N5.- 1979.-63-67 с.
91. Киселев С.В. Демонстрация "Парникового эффекта" на основе межпредметных связей с физикой.//Химия в школе.- №І.-1989.-С.48-51.
92. Қоянбаев Д.Б. Егістік тәжірибелерімен лабораториялық жұмыстардың методикасы. Алматы.-Казмембас,-1963.
93. Мұсабеков С. Химиялық ұғымдарды ауыл шаруашылығымен байланыстыра оқыту.-Алматы,- Мектеп, 1965.
94. Гатаулин А.Г. Анорганикалық қосылыстардың негізгі кластарын оқыту. — Алматы, Мектеп, 1982.
95. Болатқұлова Р.Органикалық химиялық ұғымдарды қалыптастыруды жетілдіруде есептер мен жаттығуларды пайдалану. Алматы, Метеп, 1988.
96. Сарманова К.А. Реформа талаптарына сәйкес химиялық ұғымдарды оқыту тиімділігін арттыруға арналған методикалық нұсқаулар, Алматы, Мектеп, 1987.
97. Концепция общего среднего образования как базового в единой системе непрерывного образования (проект).- М.:1988.-61 с.
98. Кожахметова К.Ж. Казахская этнопедагогика: методология, теория, практика.-Алматы.:Ғылым.-1998.-11с.
99. Жұмабаев М. Педагогика. Алматы.:Рауан. 1992.-96-99 с.
100. Байтұрсынов А. Тіл тағлымы. Алматы.:Ана тілі.-1992.-39б.
101. Аймауытов Ж. Психология.-Алматы.:Рауан, 1995.-312 б.
102. Нұғманов И.Н., Нұрахметов Н.Н. Стандарт химического
образования. В кн. Г II "Государственные стандарты среднего
образов. в РК". (Математика Естественнонаучные дисципл).
Алматы, 1998.
103. Джуа М. История химии.-М.:Мир, 1975.-476 с. -
104. Бейсеев О. Жеңімпаз тас. Алматы.:Қазақстан, 1974.-23- 26 с.
105. Қазақстан мақал-мәтелдері, құрастырған Ү. Тұрманжанов. Алматы, 1980.-74 б.
106. Бірімжанов Б.А., Нұрахметов Н. Химия әлемінде. Алматы, 1973.-44-47 б.
107. Ж.Жұмаханов. Химия қақпасы. Алматы.:Мектеп, 1973.- 47 6.
108. Бірімжанов Б.А. Химиялық элементтер тарихынан.
Алматы.:Мектеп, 1969.-69-75 б.
109. Нұрымбетов К. Металдар химиясы.Алматы.:мектеп, 1970.-92 б.
110. Ұлттық бағытта оқыту.//Қазақстан мектебі., 1989.- N4.- 46 б.
111. Ғұзыхан А. Қазақтардың дүниетанымы. Алматы, Қазақ
университеті, 1993.-69 б.
112. Соловьев Ю.И. История химии.М.:Просвещение, 1983.- 284 с.
113. Тілеуқабылұлы Ө. Щипагерлік баян. (Араб қарпінен көшірген) К.Елемес.
114. Оразақов Е. Қазақ халық медицинасы. Алматы, Ғылым.- 1989.-39-41 б.
115. Нұрмұхамбетова Р. Қазақ халық медицинасының даму тарихы. Алматы, 1996.-101-108 б.
116. Алдашев А.А., Әлімханов А.Ж Қазақ халық медицинасының құпиясы. Алматы, 1992.-24 б.
117. Қазақтың халық емі. Құрастырған. М.Қанапияұлы. Алматы. Өнер. -1995.-189 б.
118. Кузенбаев К. Химиялық ұғымдарды тұрмыста пайдалану. Алматы, 1976.-206.
119. Баймұратова К. Қара сабынды қалай жасайды?// Қазақстан мектебі.-1987.- N6.-57 б.
120. Сұлтанбаев Т. Химия болашаққа шақырады.-Алматы.:
Қазақстан, 1964.-34 б.
121. Әбдуәлиева Ш. Халық қолөнері. Алматы.:Рауан.-1992.- 103-1066.
122. Қасиманов С. Қазақ халқының қолөнері. Алматы.: Қазақстан.-1995.-89-90 б.
123. Павлов М.В., Корчак Е.К. Тері өңдеу ісін жақсарту.
Алматы.:Қазмембас, 1961.-26-29 б.
124. Медеуов Ќ., Сарбасов Т. Жүн өндіру. Алматы.:Қайнар, 1970.-167б.
125. Адамбаев Б.Халық даналығы. Алматы, 1976.-102 б.
126. Использование художественной литературы на уроках и
во внеклассной работе по химии//Химия: Приложение к "Первоесентября".-1997.-КІ6.-7-10с.
127. Әбдіқадырова Ғ.С., Смағұлова Д.А. Химиялық жұмбақтар.//Химия мектепте. 2003.-Ш.
128. Курдюмова Т.Н. Использование этнокультурного компонента на уроках химии.//Химия в школе.- N4.-1994.-
46с.
129. ЕрғалиевХ. Өлендер мен поэмалар жинағы. Алматы.- 1982.-1766.
130. Орманов Ғ. Өлеңдер мен аудармалар жинағы. Алматы.- 1984.-156.
131. Көпішев Қ. Өлеңдер жинағы. Жалын. Алматы,1990. 946.
132. Ш.Мұхамеджанов Дәуір дауысы. Алматы.:Жазушы.-1978.- 596.
133. Химия дүниесіне саяхат Аударған Б.Беркенгейм, Бекмұратов, Б.Бірімжанов. Алматы.:Қазмембас.-1962.-4б б.
134. Жұмаханов Ж. Химия және поэзия. Қазақстан мектебі.-
1980.-N4.-61-64 б.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
1 ХИМИЯЛЫҚ ҰҒЫМДАРДЫ ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫ ЖЕТІЛДІРУДІҢ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
1.1 Орта мектепте химиялық ұғымдарды оқытуда педагогиканы пайдаланудың
қазіргі жайы
1.2 Химиялық ұғымдарды қалыптастыруды жетілдіруде пән аралық байланыс
негізінде педагогиканы пайдалану
2 ОРТА МЕКТЕПТЕ ХИМИЯЛЫҚ ҰҒЫМДАРДЫ ОҚЫТУДА ПЕДАГОГИКАЛЫҚ НЕГІЗДЕРДІ
ПАЙДАЛАНУ ӘДІСТЕМЕСІ
2.1 Педагогикалық эксперимент
2.2 Педагогикалық эксперимент жұмысының нәтижелері
2.3 9-10 сыныптарда химиялық ұғымдарды қалыптастыруды жетілдіруде
педагогиканы пайдаланудың жолдары мен әдістері
2.4 Химиялық ұғымдарды қалыптастырудың әдістемесі
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
Зерттеудің өзектілігі: Қоғамның қазіргі даму кезеңінде болып жатқан
әлеуметтік, экономикалық, саяси және жаңа технологиялық өзгерістерден,ұрпақ
тәрбиесіндегі бетбұрыстардан білім мен тәрбие беру жүйелерінің ісін жаңа
сатыға көтеру қажеттілігі туындап отырғаны мәлім [1].
Осыған орай бүгінгі таңда қоғамның ұлттық мәдени тұрғыдан кемелденуі,
жас ұрпақты өз халқының рухани қазынасымен, ұлттық тәрбиенің озық, өнегелі
дәстүрімен тереңірек таныстырып, соның негізінде жеке тұлғаны
қалыптастыруға, жеке тұлғаның шығармашылық, рухани мүмкіндіктерін дамытуға
байланысты тәрбие мен білім беруде мұғалімнің кәсәптік даярлығын қамтамасыз
етуді міндеттейді [2]. Сонықтан да қоғамның білім беру жүйесін жаңарту мен
жетілдіру міселесі мұғалімнің алдына зор міндеттер жүктеп отыр.
Осыған орай химиялық ұғымдарды оқытудың жаңа әдістемелік жүйесі
мектептерда пәнді оқытып үйретудің тиімді жолдарының бірі оқушылардың іс-
әрекеттерін белсендіру мен тиімділігін арттыру, педогкалық технологиялармен
ұштастыра жүргізу жұмысын практикаға енгізу мәселесіне ерекше көңіл бөлу
қажеттілігін көздейді. Қазіргі кезде оқытудың тиімді әдістерін зерттеп, оны
іс жүзінде қолдануға ұсыну күрделі мәселелердің біріне айналды. Оқушыларды
қоршаған орта заттарымен, құбылыстармен таныстырып, олар жайында ғылыми
ұғымдарын жүйелеп, көзқарастырын қалыптастыруда орта мектепте оқытылатын
химия пәнінің мәні өте зор. Сондықтан да химиялық ұғымдарды оқытудың әдіс-
тәсілдерін сан-салалы бағытта, жан-жақты қарастыру көзделеді.
Химиялық ұғымдарды оқыту мәселесі белгілі педагогтар мен
методисттердің назарынан тыс қалмай үнемі зерттеу нысанына айналып келеді:
К.А.Аймағамбетова, А.Г.Сармұрзина, Н.Н.Нұрахметов, С.Жайлау, Т.Т.Омаров,
Ж.Ә.Шоқыбаев. К.А.Сарманова, М.Р.Танашева т.б. көптеген зерттеулерде оқу
үрдісіне жаңа технологияны енгізу жолдарын қарастыру тенденциясы
оқушылардың белсенділігі мен танымдық іс-әрекеттерін, шығармашылығын
дамытуға негіз салатындығы көрсетілген.
Ұстаз оқушылырға білім беру барысында оқу үрдісін ұйымдастыру кезінде
тұлғаның дұрыс қалыптасу мүмкіндігін зерттеп, жеке бас ерекшелігін аңғарып,
осыған сәйкес жұмыс істегенде ғана орынды педагогикалық шешім табады.
Химия пәнінің көптеген мұғалімдері оқушыларды химия ғылымының заңдарымен,
қоршаған ортада жүріп жатқан химиялық құбылыстармен таныстырып, оны көруге,
сезінуге, түсінуге жағдай жасау арқылы дүниедегі химиялық айналалармен
оқушыларды қаруландырудың жолдарын таңдай білуі, заттар және олардың
көптүрлілігі туралы ұғымды меңгерте отырып, сабақта көркем әдебиетті,
поэзияны, оқу ойындарын енгізу арқылы оқушылардың жеке шығармашылығын
қалыптастыруға болатынын дәлелдеді.
Осы орайда химия пәнінде көркем әдебиетпен поэзияны, оқу ойындарын
пайдалану арқылы оқушының танымдық белсенділігі мен шығармашылығын дамыту
жолдарын Г.Г.Филимонова[3], А.Р.Нұрахметова [4], Ж..Ж.Жұмаханов [5],
З.Т.Мұшрапилованың [6], Ғ.С.Әбдіқадірованың [7] зерттеу жұмыстарында
қарастырылған. Ж.Жұмахановтың еңбектерінде химиялық ұғымдарды оқытуда
оқушының сабаққа деген қызығушылығын күшейтіп, әңгімелер, өлеңдер оқыту
олардың белсенділігін арттыру үшін, олардың мазмұнын мәтінге сәйкес
талдаудың тиімділігін дәлелдейді. Ал, З.Мұшрапилованың жұмысында химиялық
ұғымдарды көркем әдебиетпен, поэзиямен байланыстыра отырып оқытқда
оқушылардың шығармашылық қабілетін көтеруге болатындығын көрсетеді. Бірақ,
бұл еңбектерде орыс жазушыларының шығармаларын кеңінен пайдаланған.
Ал, Г.Филимонова мен А.Р.Нұрахметовалар зерттеулерінде ойын арқылы
оқытудың оқушылардың білім деңгейін көтерудегі тиімділігіне негіздеп,
оқушылардың танымдық дербестігін қалыптастыру жолдарын қарастырған.
Жоғарыда келтірілген деректер қазіргі таңда химиялық ұғымдарды
оқытудың тиімділігін көтеруде біраз зерттеу жұмыстарының жүргізілгені
аңғартылды.
Дегенмен, педагогикалық, психологиялық және оқу-әдістемелік
әдебиеттерді, арнайы зерттеулерді талдау нәтижесі бүгінгі күнге дейін
этнопедагогиканың жалпы теориялық негіздері мен тәрбиелік мәселелеріне баса
назар аулару пәнді оның ішінде химиялық ұғымдарды оқытуда педагогика
элементтерін пайдалану әдістемесінің назардан тыс қалғанын көрсетеді.
Қазақ халқының сан ғасырлар бойы жинақтаған мол тәжірбиесін,
танымдық мұрасын, салт-дәстүр, әдет-ғұрып, аңыз ертегілері, жұмбақ, мақал-
мәтел, өлең жырлары, ұлттық ойындары ерекше тәрбиелік мәні бар баға жетпес
асыл қазына.
Зерттеу жұмысының мақсаты: химиялық ұғымдарды қалыптастыруды
жетілдірудің педагогикалық негіздерін қарастыру, оны оқу үрдісінде тиімді
қолданудың мүмкіндіктерін анықтау.
Зерттеу нысаны - жалпы білім беретін мектептердегі химиялық ұғымдарды
оқыту үрдісі.
Зерттеу пәні - химиялық ұғымдарды оқыту үрдісінде педагогика
элементтерін қолданып оқушылардың білім сапасын дамытудың жолдары мен
әдістері.
Зерттеу міндеттері:
- орта мектепте химиялық ұғымдарды оқыту үрдісінде педагогиканы,
әдеби материалдарды және оқу ойындарын қолданып, білім мен
тәрбиелеудің тиімділігін арттыру;
- оқу үрдісінде және сыныптан тыс жұмыстарды педагогиканы пайдаланудың
әдістемесін жасау;
- химиялық ұғымдарды қалыптастыруды жетілдіруде қолданылатын
педагогика нұсқасының мазмұнын ұсыну.
Зерттеу жұмысының жаңашылдығы:
- орта мектептің химия курсының мазмұны, мақсаты, міндеттеріне орай
педагогика элементтерінің нұсқаулары сұрыпталды.
- химиялық ұғымдарды қалыптастыруды жетілдіруде педагогика
элементтерін пайдалана отырап оқытудың әдістемесі жасалды.
- химиялық ұғымдарды қалыптастыруды жетілдіруде педагогика
элементтерін пайдаланып, оқушылардың білімін тереңдетіп және
шығармашылыққа баулудың жолдары мен әдістемесінің тиімділігі
педагогикалық эксперимент жұмысы арқылы дәлелденді.
1 ХИМИЯЛЫҚ ҰҒЫМДАРДЫ ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫ ЖЕТІЛДІРУДІҢ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
1.1 Орта мектепте химиялық ұғымдарды оқытуда педагогиканы пайдаланудың
қазіргі жайы
Қазіргі кездегі хылым мен техниканың дамып өркенлеуіне байланысты
дарынды талантты жастар тәрбиелеп шығару ұстаздар қауымына үлкен сын болып
отыр.
Білім беру ісін батыл да табанды қайта құрудың талап етілуі еліміздің
барлық саласында болып жатқан өзгерістермен тығыз байланысты. Өркениетті
қоғам мен құқылы мемлекттің қалыптасу өскелең ұрпақтың рухани байлығы мен
мәдениеттілігін, еркін ойлау қабілеті мен шығармашылығын, білімділігін
талап етеді.
Парасатты да білімді, білікті мәденитті ұрпақ тәрбиелеу олардың
дүниетанымын жалпы адамзаттық деңгейге көтеруді, бойында ұлттық салт
дәстүрді, азваматтық намысты қалыптастыруды керек етеді [8]. Сондықтан да
білім беру мәселесіндегі барлық күш-жігерді мектептердегі оқу тәрбие
саласына жұмсалудың қажеттілігі туындайды.
Білім беру жүйесін қайта құру жағдайында басты міндеттердің бірі-
болашақ тұлға қалыптастыру, олардың ой-өрісін өнерге, білімге қызығушылығын
дамыту болып отыр.
Балалардың білімге қызығушылығын тудырудың тиімді жолдарын
К.Д.Ушинский [9]. Ы.Алтынсарин [10] және көптеген психологтар (Б.Г.Ананьев
[11],В.Б.Бондаревский [12], Л.И.Божович [13], Л.Ю.Гордин[14],
С.Л.Рубинштейн [15] ) өз еңбектерінде жан-жақты көрсеткен.
Бірқатар педагогикалық-психологиялық зерттеуленрде мектеп
оқушыларының қызығушылығын дамытудың жолдарын талдай келіп, оқу үрдісінде
түрлі оқу құрадарын пайдалану арқылы, оқушылардың сыныптан тыс кездегі
танымдық әрекеттерін жетілдіруді зерттеу жұмысының өзегі ретінде алған.
(Әбілқасымова А.Е. [16], Ұзақбаева С.А. [17], Ахметов Н.С. [18], Щукина
Г.И. [19], Тряпицына А.Л. [20], Шамова Т.И. [21] ).
Оқушылардың ойын дамыту туралы атақты ойшылдардың шығармаларындағы
педагогикалық пікірлер мен қағидалары біздің зерттеулеріміздің өзегі болып,
септігін тигізді. педагогиеа мәселесіне байланысты ой қозғағанда Қорқыттың
ұлттық педагогикаға байланысты қағидаларын; Абайдың дана сөздерін,
Ы.Алтынсаринмен А.Байтұрсыновтың педагогикалық идеяларына сүйенбей өте
алмаймыз.
М. Жұмабаевтың бүкіл педагогикалық, психологиялық еңбектерін дамыта
отырып оқыту оқушылардың қиялын, ойлау қабілетін жетілдіру мақсаттарын
жүзеге асыруда қазіргі таңда да құны жоғары. Атақты педагогтың оқушылардың
ой-қиялын дамыту жолдарын талдаған қағидалары осы заман талабымен астасып
жатыр.
Мағжан Жұмабаевтың Педагогика [22] оқулығында оқытудың білімдік
және тәрбиелік мақсатын ұлттық тәрбиеге негіздегенде ғана оның сапалы
білім беріп, жастардың санасын көтеруге жәрдемі тиетіндігін
айтады.М.Жұмабаев өзінің осы еңбегінің кіріспе бөліміндегі түсінік хатында
Шамам келгенше қазақ қанына қабыстыруға тырыстым- деп, әдет-ғұрпын
негізге ала отырып жазғандығын көрсетеді. Бұл пікірінің тағы бір дәлелі
Жанның түкпірінде жатқан ойларды жүректің жетпіс қабат астында жатқан
ыстық сырларды ашып шешіп беретін адам сезімінен қымбат дүниеде не нәрсе
бар деп, есіту сезімінің адамның көру сезіміне көмектесетінін, көз заттың
сыртын ғана көрсе, құлақпен есту заттың бүкіл қасиетін ашуға
жәрдемдесетінін айтады. Бала қоршаған дүниені сезім мүшелері арқылы
сезінсе, оны тұжырымдау, жүиелеу ой арқылы жүзеге асады дейді. Бұл пікір
химия заттары мен құбылыстарын оқытуда бізге ой салады. педагогиканың
тиімді тұстарын пайдалану оқушының ойын қозғауға, ой қорытуына тұжырым
жасауына көмектесетіндігін айқындай түсуге тырысамыз.
Дүниені танытудағы сыртқы әсердің маңызын талдап, әсер жеке болсын,
әсер жаңа болсын, ескі білім мен жаңа білімнің қатысы болсын, жағырапияның
оқыту туған ауылдан басталсын - дейді. М.Жұмабаевтың бұл пікірінің осы
кезге дейін қны жойылған жоқ.
Ахмет Байтұрсынов [23] зерттеулерінде де адам баласына жас шағынан-ақ
өзін қоршаған ортаның неден тұратынын білу шарт екенін айтады.1926 жылы
жарық көрген Әдебиет танытқыш атты еңббегінде біздің сезіп көріп
жүргеніміздің бәрі табиғат заттары, табиғат денелері және адам ісінен
шыққан жасанды нәрселер, жасанды нәрселерді істеуге жұмсалатын адам өнері,
білімі, күші, олай болса, сол заттарды істейтін де, пайдаланатын да болашақ
жастар екенін ұмытпау керек-дейді. Бұл пікірдің химия ғылымына да қатысы
бар деп қарастыруымыз керек.
А.Байтұрсынов бала қиялын дамытуда жұмбақ-жаңылпаштардың маңызы зор
екенін атап көрсетті. Ол жаңылтпаштардың бала тілін дамытудағы рөлін өте
жоғары бағалады. Жаңылпашты жаңылмай айту үшін алдымен сөздің мағынасын
түсіну, сонан әрі дұрыс айту үшін бала үлкен күш жұмсайды, ойланады, ой
қорытады. Осы арқылы оның санасында ұғым қалыптасады. Міне бұл пікір химия
ұғымдарды да жұмбақ-жаңылтпаштарды кеңінен қолдануға болатындығын
көрсетеді.
Кемеңгер, ойшыл ақын Ш.Құдайбергеновтың [24] табиғатты суреттейтін
шығармаларының оқушыларға табиғат заттары мен құбылыстарынан білім беруде
теңдесі жоқ дайын материал. Осы тұста академик Сухомлинскийдің: ...
балалардың сезіміне, түйсігіне, қиялына ықпал жасаңдар, шексіз әлемге деген
терезені біртіндеп қана ашыңдар, -деген қағидасы ойға оралады. Шәкәрімнің
әрбір өлеңі дүниеге қызығуы, еліктеуі мол, қиялы ұшқыр, бала жанына тербеу
салып, әдемілікке, сұлулыққа еліктетіп, сол сұлулықты өзін қоршаған ортадан
іздеуге итермелейді. Нақты табиғи өзгерісті көркем тілмен жеткізе отырып,
табиғатта болатын құбылысты, оның шаруашылыққа тигізетін әсерін паш ететін
өлеңдері оқушылардың дүниетанымын кеңейтеді, оларда табиғат туралы ғылыми
түсініктердің пайда болуына, дұрыс көзқарасының қалыптасуына негіз салады.
Шәкәрім шығармаларында халықтың бай дәстүрі жете сипатталады. Сонымен
қатар, ол балаларға жұмбақ шештіру арқылы олардың тапқырлық, сезімталдық
қасиеттерін дамытуға әсер етуге мүмкіндік туатынын сөз етеді.
Бесарыс еңбектеріне [25] шолу жасағанда кемеңгер ойшылдарымыздың қай-
қайсысы да, балаға тәрбие беруде, олардың білімін кеңейтіп көзқарасын
қалыптастыруда ұлттық тәлім-тәрбиенің, әдет-ғұрыптың алатын орынын баса
көрсеткен.
Бұл ғалымдар қазақ халқының болашағы-жастарды дамыту үшін нені
оқыту, қалай оқыту керектігін айта келіп, берілетін білімнің ұлттық
педагогикаға негіздеу арқылы олардың бойында халықтың рухани байлығын
сіңіруге болатындығын дәлелдейді.
Революциядан кейінгі кезеңдегі мектептердегі дүниетану
материалдарфының оқытылу жайын сөз еткенде, оның тарихына тоқталғанда ең
көрнекі орын алатын пікірлермен дайын қағидаларды жоғарыда аталған
азаматтарымыздың еңбектерінен кездестірдік. Бұл ғылыми, педагогиеалық,
психологиялық, әдеби және тарихи шығармаларды халқымыздың асыл мұрасы
ретінде зерттеулерімізге негіз етіп, оларды теориялық, әдістемелік құралдар
тұрғысында пайдалануға тырыстық. Бесарыс шығармаларының психологиялық,
педагогикалық тұстарын пәнді оқыту барысында кеңінен қолдануға
болатындығына көз жеткіздік.
Қазақ педагогикасының аса көрнекті өкілдері (Т.Т.Тәжібаев,
Ә.С.Сыдықов, Ә.І.Сембаев, Қ.Б.Бержанов т.б.) Қазақстан мектептері мен
ағарту ісіне баса назар аударып, ондағы педагогиканың алатын орнын да аша
көрсеткен. Республикадағы қазіргі таңдағы педагогиканыңнегізін қалаушылар
қатарында Қ.Жарықбаев [26], С.Қалиев [27], С.А.Ұзақбаева [28 ], А.Көбесов
[29], Т.Т.Тәжібаев
[30], Ә.И.Сыздықов [31], Ы.Оршыбековтерді [32] атай аламыз.Бұл ғалымдар
педагогиканың теориялық негізін ғана саралап қоймай, оның оқу тәрбие
жүйесіндегі алатын орынын айқындады.
Мәселен, С.Қалиевтің Қазақ этнопедагогикасының тарихы [33]
еңбегінде қазақ этнопедагогикасының туу кезеңі осы тұстағы ағартушы-
демократ, ойшыл, зиялылардың педагогикалық көзқарастары, халқымыздың
ғасырлар бойы өз ұрапағын ар-ожданы таза, адамгершілігі жетілген адамзат
тәрбиелеуде педагогиканың әдіс-тәсілдерін пайдалана білген мектебі болған,
ғұлама ғалымдардың еңбектеріне, мақал-мәтелдеріне, ертегі аңыздарына, ақын-
жырауларына, ерлік дастандарына сүйене отырып автор толымды тұжырымдар
жасайды.
Дидактикалық, әдістемелік зерттеулерде логикалық және
методологиялық білімдерді ғылыми білім негіздерін жүйелі меңгеру және
оқушыларды[ ]ң дүниетанымын қалыптастыруда (Л.Я.Зорина [34], А.В.Усова
[35], И.Я.Лернер [36], С.А.Шапоринский [37] т.б.), оқушыларды өз бетінше
білім алуға дағдыландыруда (Ф.В.Паламарчук [38], П.И.Пидкасистый [39]
және т.б.), ғылыми және саналық принциптерін жүзеге асыруда (В.В.Краевский
И.Я.Лернер [40] және т.б.), оқытудағы белсенділікті арттыруда
(А.Е.Әбілқасымова [41], Р.Г.Иванова [42 ], И.Ф.Харламов [43] т.б.) оқу
пәнінің құрамына енгізу арқылы оқытудың мақсатын жүзеге асырудың қажетті
құралы болып табылатындығы дәлелденген.
Білім мазмұнын іріктеудің теориялық негіздерін жасау мен пәндік
оқу бағдарламаларын құрудың жолдарын айқындауда В.В.Давыдов [44],
М.Н.Скаткин [45], Н.Ф.Талызина [46], сияқты ғалымдар еңбектерінің маңызы
ерекше.
Соңғы кезде жалпы орта білім мазмұнын негіздеуге бағытталған
бірқатар зерттеулер жарық көрді. Олардың қатарына Л.Я.Зорина [47 ],
В.В.Краевский, И.Я.Лернер [40 ], А.М.Сохор [48] және т.б. еңбектер енеді.
Бұл еңбектер білім мазмұнын жетілдіру мен дамытудың қажеттігі, оқыту мен
тәрбиенің біртұтастығын жүзеге асыру және оқушының өзбетінше ойлау
қабілетін дамыту(В.В.Краевский, И.Я.Лернер, Н.А.Менчинская), үздіксіз білім
мазмұнының теориясын жасау (В.С.Леднев), мазмұнды негіздеу (Л.Я.Зорина,
И.К.Журавлев және т.б.), педагогикадағы жалпы білім тұжырымдамасының
дамужәне мектептегі жалпы орта білім мазмұнын жетілдіру (М.Н.Скаткин,
В.В.Краевский) сияқты күрделі мәселелерді шешуге бағытталады.Бұл
мәселелердің педагогтар мен психологтардың еңбектерінде жалпылама шешілуі
жеке оқу курсының мазмұнын таңдау мен құрылымын түзуге арналған пәндік
әдістемелік зерттеулерге жол ашты.
Химиялық ұғымдарды оқытудың әдістемесіне байланысты соңғы
жылдарда әр түрлі тақырыптарда кандидаттық диссертациялар қорғалды.
С.Я.Садыкованың, О.С.Габриелянның, В.К.Силастенің, Ж.Асанованың,
Э.Н.Кирикилицаның, Ж.И.Шорованың, К.Е.Егоровалардың зерттеулері орта
мектепте химиялық ұғымдарды оқытудың теориясы мен әдістемелерін
қарастырады.
Бірқатар авторлар: С.Г.Шаповаленко, Л.М.Сморгонский,
Г.И.Шелинский, Е.Е.Минченков, Т.С.Назарова өз зерттеулерінде химиялық
ұғымдарды оқытуда оқу құралдарының алатын орнына ерекше көңіл бөлді.
Психолог Н.Г.Солмина оқыту үрдісіндегі білім көзінің нұры оқу құралы деп
қарастырады.
Білім берудің басты міндеті-баланы дара тұлға деңгейіне
жеткізу. Дара тұлғаны тәрбиелеу арқылы біз Қазақстанды дамыту үшін оның
интеллектуалды және шығармашылық әлеуетін даярлаймыз. Жеке тұлғаның белгілі
кәсіпке қызығуы, таңдап алған ісіне дұрыс көзбен қарауы, сол таңдаған іс-
әрекетін мейілінше түбегейлі терең білуге көмектеседі.
Зерттеуші Н.В.Левитов [49] дара тұлғаның бағдарлану қасиетін
былай түсіндіреді. Бағдарланц дегеніміз-адамды белгілі бір әрекетіне,
өзінің өміріне сәйкес қызметіне әсері бар өзі таңдап алған қатынасы.
Бағдарлану жеке адамның психологиялық қасиеттерінің бірі, ол басқа
қасиеттерге белгілі дәрежеде әсер етеді: білім ауқымының артуына,
биологиялық темпераментінің туындауына, талаптануына әкееді. Ал
C.А.Рубинштейн [50 ] бағдарлануға-қажеттілікті, қызығушылықты, идеалды
жатқызады.Қызығушылықтың адамның санасын оятатын зор күші бар, ол қызығуды
қанағаттандыру үшін сан түрлі амалдар мен заттарды іздестірудің нәтижелерін
арттыруға мәжбүр етеді. В.Д.Леташ [51] қызығу адамның дүниеге қажеттілік
қатынасы ретінде ішкі жан дүниесінде пайда болып, қоршаған нәрселер мен
құбылыстардың мәнін білуге бағытталған танымдық әрекет кезінде жүзеге
асатын дара тұлғаның бағдарлану формасы деген. Н.Г.Морозова [52] қызығу
адамның танымдық құштарлыққа бөлеп, білім алу мен дербес шығамашылыққа
жұмылдыратын ынта деп тұжырымдайды. С.С.Гриншпун [53] оқу үрдісінде
оқушының пәнге қызығушылығын қалыптастыруға болатынын айтады.
Қоғамдағы болып жатқан саяси-экономикалық, мәдени-әлеуметтік
және т.б. өзгерістер халыққа білім беру жүйесінің барлық буындарында білім
және тәрбие беру ісін жаңа сатыға көтеруді талап етіп отыр. Қазіргі заман
талабына қарайтын болсақ орта мектептегі оқыту оқушыларды белгілі бір білім
қорымен қаруландырумен шектелмеуі тиі. Олар алған білімдерін өз беттерімен
әрі қарай тереңдетіп, әр түрлі жаңа жағдайларда кеңінен қолдана алатындай
жоғары деңгейдегі ойлау қызметін дамытуға қол жеткізу керек.
Басқа ғылымдар саласы сияқты химиялық жалпы білім ұғымдардан,
ережелерден, заңдадан тұрады.Бұның барлығы мектепте оқыту процесінде
дамытылады, жетілдіріледі және меңгеріледі.
Т.В.Смирнованың [54 ], М.З.Зуеваның [55], Т.З.Савичтің [56],
Р.Г.Иванованың [57], А.М.Черкасованың [58] және т.б. еңбектерінде
оқушыларға химиялық ұғымдарды қалыптастырудың әдістері арнайы зерттелген.
М.И.Махмутов [59], Ю.К.Бабанский [60], Г.М.Чернобельскаяның [61],
М.Р.Танашева, Н.Н.Нұрахметов [62], А.Мырзабаев [63] т.б. еңбектерінде
балалардың химияға қызығушылығын арттыру мәселелері қарастырылған.
Соңғы уақытта химиялық білім мазмұнын жаңарту мәселесі бойынша
еңбек етіп жүрген бірқатар ғалымдарды атауға болады: С.К.Идрисова,
Л.З.Лойко, В.Д.Назарова, У.Маканова, И.Т.Түсіпбеков, Ш.К.Наурызбаева,
Г.Е.Жексенбиева, Б.Маканов, А.А.Абраманова, Г.М.Мадыбекова, Б.Ж.Жаңабаев
және т.б. Олар әртүрлі бағдарлы сыныптарға арналған химия пәнінің
бағдарламаларын жасады.
Оқытудың сапасын көтеру, оның заман талабына сай болуы білім
жүйесінің маңызды құраушыларының бірі болатын-ғылыми ұғымдарды оқушылардың
меңгеруін жетілдіруді талап етеді. Ұғым аппаратын оқушылардың қамтамасыз
ету-оқытудың басты міндеттерінің бірі. Оқушылардың ұғымдарды меңгеруі
олардың бағдарламадағы материалды тиянақты игеруіне, шығармашылықтарының
дамуына, ғылыми көзқарасының қалыптасуына және ойлау қабілеттерінің артуына
зор ықпал жасайды.
Ғылыми ұғымдардың қалыптасуы мен оларды дамытудың психологиялық
заңдылықтарын Л.С. Выгодский, С.Л. Рубинштейн, Н.А. Менчинская, Е.Н.
Кабанова-Меллер, Н.Ф. Талызина, Д.В. Эльконин, В.В. Давыдов, М.М. Мұқанов,
Қ.Жарықбаев және т.б. ғалымдар зерттеді.
Оқушылардың ғылыми ұғымлары меңгеруінің дидактикалық жайттарын
Н.М.Верзилин, М.Н.Скаткин, Н.Я.Лернер, А.В.Усова, Э.Мамбетакунов, және т.б.
зерттеулерінде орын алады. Әсіресе Т.Қ.Оспановтың пәнді оқыту процесін
дидактикасындағы зерттеу жұмыстарын нені оқытудың, қалай оқытудың, не үшін
оқу керектігін талдайды.
Адамның басқа тірі табиғаттан ерекшелігі оның ең басты тек
адамға ғана тән екі қасиеті арқылы дараланады. Олар: ойлай білу, өз ойын
басқаға жеткізу.
Бұл қасиеттер бүгінгі таңда кез-келген мамандық иесіне қажетті.
Ой мен тілді дамыту негізі әрине мектепте қолданады. Басқа пәндер сияқты
химиялық ұғымдарды ң да оқушыларда ойлау дағдыларын қалыптастыруға өз ойын
қорытып, оны басқаға дұрыс жеткізе білуге тәрбиелеуге мол мүмкіндіктер бар.
Оқушылардың сабақта берілетін ұғымды толық меңгеруі үшін оны жаттап алуға
емес өз бетінше ойлау қабілетін дамыту арқылы тақырыпты саналы, ұғымды
тиянақты ұғынуға жағдай жасалады.
Оқушы химиялық ұғымдарды дұрыс түсінуі үшін ол пәнді өз
бетінше танып білуге, үйренуге жетелеп, қызығушылығын арттыру міндеті
туындайды. Оқушылардың танымдық белсенділігін арттырып, шығармашылық пен
ойлау қабілеттерін қалыптастыруда халықтың шығармашылығын және
педагогиканы қолданудың алатын орны ерекше.
Оқыту жүйесі қазіргі таңда түбегейлі өзгеріп, оқушы білімін
бағалауда да жаңаша талаптар қойылып отыр.
а) оқушы тақырып мазмұнын қайталап айтып берумен шектелмей, оны
халық шығармашылығымен байланыстыра білуі керек;
б) тақырыпты меңгеруде оқушының педагогика көздерін
пайдаланып, өз ойын жеткізе білу дағдысы, түсіндіре білу іскерлігі,
жаттанды ұғымдарды пайдаланып қоймай, адамзат игілігімен ұштастыра білуі
қажет.
Мұндай нәтижеге жету тек үздіксіз қолданылған тиімді әдістер
нәтижесінде жүзеге аспақ. Халық шығармашылығы мен педагогиканы химиядан
сабақ беру барысында қолдану деңгейін байқау кезінде бұл мәселенің әлі
жүйелі түрде қолға алынбағаны көрініп отыр. Көптеген мектептерде бұл
мәселеге мүлде көңіл бөлінбейтіні белгілі болды. Еңбектердің бәрі де
педагогиканы пайдаланудың жолын көрсеткенмен, осы кезге дейін химия
ұғымдарды бұл мәселенің шешімі табылмай келді.
Оқушылардың химиялық ұғымдарды терең түсінуі үшін олардың
қызығушылығын арттыру мақсаты еөзделіп отыр. Олай болса, қызығушылық
деген ұғымның теориялық негізін қарастырайық. Ғылыми-теориялық еңбектерде
қызығушылыққа танымдық, эмоциялық, мақсаткерлік, жігерлік
т.б.психологиялық өзгерістердің кешенді бірлестігі ретінде қарайды.
Ұлы педагог, дидакт Я.А.Коменский [64 ] шығармашылығында
оқушылардың қызығушылығы басым болса, оқу еңбегі көңіл қуанышына айналады
деп көрсетеді. Сол сияқты, шетел педагогтары А.Дистервег, И.Г.Песталоцци,
Ж.Ж.Руссо, И.Ф.Гербарт та оқушының танымдық белсенділігін арттырудағы
қызығушылықтың негізгі рөлінің жоғарылығын дәлелдейді.
Қазақстан ғалымдары А.Е.Әбілқасымованың, С.А.Қойлыбаевтың
еңбектерінде оқушылардың танымдық белсенділігіне байланысты сабақтың
құндылығы көтерілетіндігі талданады. Оқушылардың химиялық ұғымдарды
меңгеру үрдісі педагогиканы пайдалану олардың қызығушылығын арттырып,
білімнің тиянақтылығын қамтамасыз етпек.
С.Ұзақбаева өзінің Тамыры терең тәрбие [65] еңбегінде
педагогика мен халықтың шығармашылығын оқу-тәрбие мәселесінде кеңінен
қолдануға болатынын көрсетеді. Сонымен қатар оны қолдану үшін
педагогиканың сан қырын бір-бірінен ажырата білу керектігін айтады. Бала
өзінің ұлттық негізін білуге тиіс,мұның өзі оған ұрпақтар сабақтастығының
байланыстыруына қоғамда өз орынын табуына көмектеседі.
Химия пәнінің бағдарламалары республикамызда жарыққа шыққан
жаңа оқулықтар мазмұны химиялық ұғымдарды оқыту жүйесін қайта қарап,
оқушылардың химиялық ұғымдарды тиянақты меңгеруін қамтамасыз ететін тиімді
әдістемелерді жасауды талап етеді. Осы кезге дейін пән мұғалімдері іс-
тәжірибесінде оқушылардың химиялық ұғымдарды саналы меңгеруіне ықпал
жасайтын педагогика мен халық шығармашылығын пайдалануды кең көлемде іске
асыра алмай отыр. Осының нәтижесінде абстрактілі химиялық ұғымдардың
мағынасы және олардың арасындағы байланыстарын ашуда кемшіліктер байқалады.
Бүгінгі таңда қоғамның мәдени тұрғыдан кемелденуі жас ұрпақты
өз халқының рухани қазынасымен, ұлттық тәрбиенің озық өнегелі дәстүрлерімен
тереңірек таныстырып, соның негізінде жеке тұлғаны қалыптастыру, оның
шығармашылық, рухани мүмкіндіктерін дамыту міндетін қойып отыр. Тәуелсіз
мемлекетімізге ішкі дүниесі солқылдақ, рухани мәдениеті таяз адам емес,
халық тәжірибесінен сусындаған, ұлттық дүниетанымы, мінез-құлқы қалыптасып,
жан-жақты жетілген, парасатты адамдардың қажет екендігін бүгінгі күні толық
мойындауда.
Осы орайда республикамызда дәстүрді жинақтап зерттеу, саралап
игеру, оларды жастар тәрбиесіне кеңінен ендіру, жаңғырту мәселелері қолға
алынуда. Уақыт талабымен өмірге қайта оралған педагогиканың озық
дәстүрлері бұл күнде отбасы, мектеп тәжірибесінен лайықты орын алуда.
Мұндай игі бастама қазірдің өзінде білім мазмұны мен тәрбие әдістеріне, оқу
жоспарларына, ғылыми зерттеулерге жаңа леп, өзгерістер әкелуде. Белгілі
педагогика классиктерінің өздері де халықтың тәлімгерлік тәжірибесінен
үйреніп, оны зерттеулеріне арқау еткен болса, бұл мәселелерге қазақ
ағартушылары Ш.Уәлиханов, Ы.Алтынсарин, А.Құнанбаевтардан бастап,
А.Байтұрсынов, Ж.Аймауытов, М.Жұмабаев, Ш.Құдайбердиев т.б. үлкен мән
бергенін жоғарыда көрсеттік.
Қазіргі таңда Қ.Жарықбаев, А.Көбесов, С.Ұзақбаева, С.Қалиев, А.
Мұқамбаева, Е.Сағындықов, К.Сейсенбаев, Қ.Бөлеев сияқты көптеген қазақ
зерттеушілері осы дәстүрді жалғастырып, педагогика тарихын, оның ауыз
әдебиеті мен ақын-жыраулар поэзиясындағы көріністерін орта ғасыр
ойшылдарының педагогикалық ой-пікірлерін жан-жақты қарастырып келеді.
Халық ауыз әдебиетінің педагогикалық мүмкіндіктері жайында әр уақытта
әр халықтың зиялы қауым өкілдері ой қозғаған. Осы киелі зерттеулер мен озық
ойлар қағидаларын және оқытудың тиімді әдістерін қолдана отырып, алға
қойған болжауымызды іске асыру жолын іздестіреміз.
1.2 Химиялық ұғымдарды қалыптастыруды жетілдіруде пән аралық байланыс
негізінде педагогиканы пайдалану
Айналамыздағы әлемде болып жатқан өзгерістер мен құбылыстардың мәнін
ашу үшін ғылыми тұрғыдан ойластырылған қоғамдық, жаратылыс және техникалық
салаларындағы білімдерді ұштастырып, өзара тығыз байланысты қарастыру
ғылыми ізденістерді қажет етеді.
Математика физиканың оң көзі, ал химия оң қолы,-деп В.М.Ломоносов,
жаратылыстану ғылымдарының біртұтастығын көрсетеді [66 ]. XX ғасырдағы
энциклопедист-ғалым В.И.Вернадский ... ғылыми білімнің қарқындап өсуі
ғылымның әрбір саласының арасындағы қырларын тегістейді. Қазіргі таңда
ғылымның жеке саласы бойынша мамандар дайындалып қоймай, белгілі бір мәселе
бойынша да маманданады-дейді. Осы тұрғыда алғанда химиялық ұғымдарды
экологиямен, географиямен, физикамен т.б. пәндердің бәрімен де байланыстыра
оқыту мүмкіндігі мол, байланыстыра оқыту біріншіден, зерттелген құбылысты
жан-жақты тереңірек қарастыруға, екіншіден, әртүрлі көзқарастарды қамту
ауқымын кеңейтеді.
Б.М.Кедровтың көзқарасы бойынша табиғатқа байланысты білім беретін
пәндердің арасындағы байланыс ғылымының құрылымын кеңейтеді. Жалпылама
идеялар ғылымның бір саласынан екінші саласына ауысып, жаңа білім жан-жақты
толықтырыла түседі. Әр сала ғылымдарының арасындағы байланыстар құрылымы
материалдық дүниенің біртұтастығын дәлелдейді.
Ю.Либих өзінің Өмір туралы хаттарында былай деген еді: Табиғат
өзі біртұтас дүние болғандықтан, жаратылыстану ғылымдары бір-бірінсіз дами
алмайтын байланысты қажет етеді.
Ғылымдардың өзара сабақтастық табу механизміне тереңірек үңілуге
арналған жұмыспен [68] танысу арқылы өзара сабақтастықта болатын ғылымдар
саласы мазмұн жағынан бірігіп кететіндігін көреміз. Мысалы, табиғаттың
қоғамға қатынасын сипаттайтын жаратылыстану ғылымы өндірістік күштердің
табиғатқа білдіретін инженерлік-техника ғылымымен қабысады.
Кез-келген мәселені шешуді бір-бірімен сабақтас табиғат, адам, қоғам
проблемалары біріктіріліп қаралады.
Бірқатар авторлардың [69-71] табиғат жөніндегі білімнің қалыптасуы
мен дамуы пәнаралық байланыссыз мүмкін еместігін көрсетеді. Байланыстар
нәтижесінде оқушылардың ғылыми білімдері, табиғат құбылыстары мен табиғат
өзгерістері жөніндегі түсініктері қалыптасып, білім деңгейі жоғарылайды.
Чепиков Н. [72] жұмысында ғылым мен практиканың жинақталу түрлерін
сипаттайтын көп саласы пәнаралық байланыстар ғылымның әр саласындағы,
әдістемелік жинақтамалар негізі көрсетіледі (1-сурет).
Ғылыми жинақтамалар [67] жүйесінде байланыстың барлық түрлері:
пәнаралық, салааралық, пәнішілік айқындайды. Биологиялық пәндер бойынша
оқылатын теориялық ұғымдар, материалдар, заңдар және оларды оқыту әдістері
бір-бірімен сабақтас ғылымның біріккен жаңа салалары туындап отыр:
биофизика, биохимия, физикалық химия және т.б. (1-сурет, 1-блок).
Танымның объектілерін: табиғат, қоғам, адам, техника, өнер
ғылымдарын түпкілікті зерттеу арқылы ғана ғылымның жинақтамасы шығады.
Әрбір объекті төңірегінде бұрыннан таныс және біртұтастық сипаттағы жаңа
пәндер біріктіріліп (адамтану, өнерге баулу, идеология, философия, мораль,
өнер, діннің ғылыммен байланысының әдістемелік мәселелерін туындатады (1-
сурет, 3-блок).
Ғылымдар ықпалдастығының ерекшелігін талдау оның қазіргі таңдағы
білім беру жүйесінде айқын әрі толық бейнесін жалпы тенденциялар арқылы
анықтайды. Олар білім беру жүйесінде өзара сабақтас ғылымдарды біріктіре
отырып, зерттеулердің топтастырылған бағытын белгілейді, іс-әрекет
жүйесінде ғылымдар арасындағы жинақтамалар тәсілдерін жетілдіріп, олардың
бір-біріне өту әдістерін жандандыру (1-сурет, 4-блок); қоғамдық сана мен
қоғамдық өндіріс түрлері арасындағы қатынаста болашағы зор ғылым
салаларының (физика-химия, физика-химиялық механика) техникалық маңызын
арттырады; ғылымның ұйымдастырылу жүйесінде – әр ғылым саласы мамандарының
бірлесіп, кешенді ұжымдық зерттеу жұмыстарын дамытуы қарастырылған (1-
сурет, 5-блок).
1.Кешенді ғылымдар жүйесі ғылымтану, семиотика,
аксиология, эвристика, экология, кибернетика, биофизика,
биохимия, физикалық химия және т.б.
4.Ғылымдар іс-әрекет
жүйесі. Методология,
жүйелік-құрылымдық
әдіс. Жалпы ғылымдық
әдіс. Жеке ғылымдарға
ауысу (перенос) әдісі
ғылымдар арасында
талдау түрі ғылым мен
практика аралығындағы
байланыс
3.Ғылымдар
қатынасы жүйесі
ғылым және
идеология, ғылым
және философия,
ғылым және
мораль, ғылым
және дінтану
және
өнер-өндіріс
2.Ғылым бірліктерін
тұжырымдау жүйесі
Философия-методологгиялы
қ саты, жалпы ғылымдық
ойлар, теориялар, жеке
ғылымдар заңы, басқа
фактілер
5.Ғылымның ұйымдастырылу жүйесі
Ғылымдар арасындағы сұрақтарды жеке зерттеу,
проблемаларды комплексті зерттеу:
саяси-әлеуметтік, қоғамдық-экономикалық,
ғылымдар және басқа қатынасы
1-сурет. Кіріктірілген ғылымдардың құрылымдық моделі
Батысы XX ғасырдағы химиялық ұғымдарды ң алдыңғы ғасыр химиясынан
ерекшеленуі – жаңа физика-химиялық тұжырымдамалар негізіндегі теориялық
химиялық ұғымдарды ң пайда болуы. Қазіргі таңдағы химия квантты-механикалық
идеялармен және зерттеудің физикалық әдістерімен қарулана отырып, ғылым
жүйесінде өз ұстанымын нығайтып, физикамен байланысын кеңейте түсті.
[69-70] әдебиеттерде химия мен биологияның өзара әрекеттестігі
қарастырылады.
XX ғасырдың 2-ші жартысында молекулалық тұрғыда экологияның химиямен
байланысына негізделген танымдық құрылым айрықша орын алады.
Әдістемелік тұрғыдан алғанда химиялық ұғымдарды ң басқа ғылымдармен
байланысы химиялық ұғымдарды оқыту мәселелерін жаңа деңгейге көтеруге
әкеледі. Танымның осындай деңгейін Д.И.Менделеев Әлі де сыры беймәлім
жақтарын ескере отырып, ғылым сарайының сырын біліп, түсініп, зерттеу –
әдемілік пен шындықтан алатын ләззатпен бірдей-дейді.
Біршама авторлардың пікірінше [69-71, 74, 75] жалпы білім беретін
мектептерде пәнаралық байланыс төмендегідей құрылымда болмақ: пәннің
танымдық құрылымын көрсететін пәнішілік; гуманитарлық және математикалық
пәндер байланысы; жаратылыстану пәндері циклы бойынша пәнаралық байланыс;
әлемді танып білуде жалпы мағлұмат беретін – циклдер арасындағы байланыс;
жеке тұлғалық қасиеттерді зерттеу нәтижесінде пайда болған білім жүйесін
құрайтын пәндер арасындағы байланыс арқылы жүзеге асырылады.
Әдебиеттерді талдаған кезде, кіріктірілген құбылыстар әртүрлі
көлемде және әртүрлі сатыда болады да олардың іске асырылу, қолданылу
нәтижелері де түрліше. Химиядан [68,72, 76-77] кіріктірілген сабақтарды
ұйымдастыру пәннің тиімділігін арттырып, сабақтың құрылымы мен мазмұнына
өзгерістер еніп, оқушылардың қызығушылығын тудырады. Оқушылардың табиғат
жайлы алғашқы түсініктері мүлде өзгеріп, теориялық білімікеңейеді, ұғымы
айқындала түседі.
В.И.Вернадский пікірінше табиғаттағы болатын құбылыстарды оны тікелей
зерттейтін жаратылыстану пәндерін физика, химия, астрономия, геология
пәндерімен байланыстыру арқылы білім жүйесін толықтыра түсуге мүмкіндік
туады.
Л.Н.Гумилев өзінің Этногенез және биосфера кітабында [77]
Л.Берталанфи мен В.И.Вернадскийдің биосферадағы тірі ағзаның биохимиялық
энергиялар жайындағы оқытулары этнос категорияға толық қанды анықтама
бере отырып, оның тарих, география және биология ғылымдары арасындағы
байланысын да айқындап берді.
Ол орта ғасырлардағы гуманитарлық және жаратылыстану пәндерінің
арасындағы айырмашылық қазіргі таңда (мардымсыз) негізсіз деген қорытындыға
келеді.
Ғылыми-техникалық жұмыстар төңірегіндегі педагогикалық ізденістерге
сүйеніп А.А.Ляпунов: Болашақ мамандар үшінбілім көлемі үлкейіп бара жатыр,
алайда оқыту мерзімін тым ұзарта беруге де болмайды.Мәселені шешудің бір
жолы – қысқа мерзімішінде жан-жақты нақты білім беру [78]. Сондықтан
көптеген білімдердің жиынтығына топтасуына бағытталған,оның тиімділігін
арттыратын, жаңалықтарға етене жақын кіріктірілген сабақтардың маңызын
дәлелдей келіп, әртүрлі ғылымдар арасындағы байланыс кіріктірілген
сабақтарда жүзеге аса бермейді. Ұқсас, негіздес ғылымдар арасындағы
байланыстардың дидактикалық бірлігін іздестіру керек [79-81, 83]. Бұл
ғалымдарды оқытудың механикалық көшірмесі емес, ғылыми білімінің тиімді
дидактикалық жүйесін, оқушылардың дүниетанымын және олардың іс жүзіндгі
дайындықтарын жандандыратын ізденістер.
Бірқатар әдіскер, дидактиктердің [73, 81, 83] пікірі бойынша, мектеп
бағдарламасындағы биологиялық екі немесе бірнешеуінің байланысын табуға
болады. Оларда ғылым негізінде байланысты ортақ желісін тауып біріктіру
арқылы оқушылардың тікелей танымын дамытуға жол ашылады деп қарайды.
Материалдық дүниедегі құбылыстар мен заттарды тек бір ғана пән төңірегінде
түсіндіруден гөрі бірнеше пәндер байланысы арқылы білімдер жиынтығы ретінде
оқытқанда ғана оқушының материалдық дүниетанымы жан-жақты және толық
болмақ.Табиғат пен қоғам арасында объективті байланыс болғандықтан, оны
басқа пәндермен де байланыстырып, оқушылардың білімдеріне жан-жақты сүйене
отырып, кіріктіре оқыту қазіргі таңдағы мұғалімдердің алдында тұрған басты
міндет.
Пәнаралық байланысты ПАБ жан-жақты [79, 84, 91] зерттеген
педагогтар баршылық. ПАБ жүзеге асыру оқытудың мазмұны, түрі, әдісі
төңірегінде ғана шектелмейді [73, 75, 79, 90] ол берілетін білімнің
сабақтастығымен, сол байланысты түсініп, игеру үшін істелетін жұмыс
түрлерімен, қолданылатын қосымша оқу құралдары және материалдарымен
айқындалады. Ғалымдар Ерыгин Д.П., Гробовой А.К., Сарманова К.А., Киселев
С.В. [86-87, 89-91] еңбектерінде химия ұғымдарды ПАБ жүзеге асырудың
түрлі әдістерін ұсынады. Бірақ осылардың қай-қайсысы да пәнаралық байланыс
кезінде педагогиканы қолдану туралы сөз қозғамайды.
ПАБ – білімнің кіріктірілген сабақтар арқылы меңгерілуінің жоғарғы
сатысы. Химиялық ұғымдарды басқа пәндермен байланыстыру кезінде
пайдаланылатын көркем әдебиеттер, шығармашылықтың ауызша түрлері, танымдық
ойындар тақырып мазмұнына қарай қолданылып, оқушылардың танымдық
қызығушылығының артуына жағдай жасайды.
Республикамызда химиялық ұғымдарды оқыту методикасы бойынша
жүргізілген зерттеу жұмыстарының негізгі бағыттары – орта мектеп
химиясыныңөзге пәндермен және өндіріспен байланысын ғылыми жағынан
негіздеу. Д.Қоянбаев [92] – Қазақстанның Оңтүстік аймағындағы оқушылардың
ауылшаруашылық тәжірибелік жұмысындағы химия, С.Мұсабеков [93] – химиялық
ұғымдарды оқытудың биология және ауылшаруашылық өндірісімен байланысы,
А.Г.Гатауллин [94] – ауыл мектептернде химиялық ұғымдарды оқытудың
топырақтану негіздерімен байланысы, Р.Болатқұлова [95] – органикалық
химиялық ұғымдарды оқытудың физикамен байланысы, К.А.Сарманова [96] –
химиялық ұғымдарды оқытуда оқушылардың 4-6 сыныптарда жаратылыстану,
математикадан алған білімін пайдалану мәселелерін зерттеді.
Педагогика мен мектеп сарамандығының дамуы қазіргі кезеңде пәнаралық
сабақтастықты тиімді ұйымдастырудың, оқушыларға терең білім беру мен
диалектикалық – материалисттік көзқарастарын қалыптастырудың пәрменді
құралы ретінде танып отыр.
Білім беру жүйесіндегі кіріктіру идеясы – жалпы орта білім беру
концепциясында [97] күрделі мәселелердің бірі болып көрсетілген. Осы
жөнінде XX ғасырдың басында қазақ ағртушылары мен оқытушылары да ойыларын
айтқан болатын [98]. М.Жұмабаев [99] еңбегінде педагогиканың психология мен
физиология арасындағы байланысын саралап көрсетті.
А.Байтұрсынов [100] кіріктірілген пәндер арқылы баланың танымдық іс-
әрекетінің дамуына, ойлау қабілеті мен сөйлеу мәнерінің тереңдеуіне үлкен
мән берді. Ж.Аймауытовтың [101] еңбегінде тарих пен мәдениетті, тарих,
география, әдебиетті қатыстыра отырып, кіріктірілген курстар енгізу
керектігі айтылады.
Біз қазақтың алдыңғы қатарлы қоғамдық-педагогикалық қызметкерлерінің
еңбектерін талдай келіп, орта мектептерде ...тек оқытып қана қоймай,
тәрбиелеу, ...өз елінде тұрғандықтан, әрбір оқушының бойында
ұлтжандылықты тәрбиелеу жүзеге асырылу керектілігін байқадық.
Жыл сайынғы жоғарғы оқу орнына қабылдау кезінде талапкерлердің
әлемніңбіртұтастығын ғылыми тұрғыдан дәлелдей алмайтындығы, әр ғылым
саласынан шашыраңқы білім көрсететіндігі анықталды. Бұл кемшіліктерді
болдырмау жүйелі түде пәнаралық байланысты жүзеге асыруды, ал ол үшін
кіріктірілген сабақтар жүйесін енгізу және осындай сабақтар барысында
педагогиканы пайдалануды қажет етеді.
Пәнаралық кіріктірілген сабақтар негізінен үш бөлімнен тұрады:
а) бағдарламасына сәйкес тақырыптың мазмұнын ашу;
ә) басқа пәндер бойынша алған білімдерін пайдалана отырып, тақырыптың
мазмұнын тереңдету;
б) сабақта педагогиканы пайдалану.
Жалпыға бірдей білім беру жүйесінде орта мектептер тұжырымдамасында
кіріктірілген сабақтар өткізу қарастырылған. Ресей мектептерінде Әлемдік
көркем әдебиет кіріктірілген курсы бар. Бұл курс әлемді танып білу және
жаратылыстану пәндері бойынша түсініктерін жүйелеп, өзін-өзі бағалау,
каммуникативті, әдеби-эстетикалық талғам іс-әрекетін қалыптастырады.
Осы бағыт-бағдарлар негізінде өз зерттеуіміздің келесі бір өзегі
ретінде кіріктірілген сабақтар ұйымдастыру, сол сабақтар барысында
педагогиканы кеңінен пайдалануды көздедік.
Мұндай сабақтар бойынша оқушылар дүниенің тұтастығын және осы дүниеде
ерекше орын алатын адамның шығармашылық әрекетін ұғыну арқылы олар болашақ
қоғамда өз орнын табуға тәрбиелейді.
Сонымен қатар, олар өз халқының мұрасын, ұлттық ерекшелігін,
дәстүрін, әдеби тілін, мәдени тағылымдарын бойына сіңіру еді.
Жаратылыстану пәндерін кіріктіру барысында тек жоғары сыныптардағы
ғылым салалары ғана кірігіп қоймай, оқушылардың бастауыш сыныпта алған
ұғымдар нәтижесі де кіріктіріледі.
Кіріктірілген сабақтар тек пәннің құрылымын, бағдарламасын, жоспарын
өзгертіп қана қоймай, оқыту түрлерін де қарастырады (білім беру түрлері,
оқыту мекемелерінің салалары, комплексті сабақта, кіріктірілген күй және
т.б.).
Эстетикалық адамгершілік, экологиялық мәселелерге қатысты мектептерде
80-90 жылдары жаратылыстану және гуманитарлық пәндерді біріктір не
топтастыру іске асырылды.
Жаратылыстану тарихында [71] ол ғылымның өзара бір-біріне әсері –
заңды құбылыс. Химия ұзақ жылдар бойы өзара [69, 75, 91] физика, биология,
минерология, кристаллография білімдерімен қаруланып келеді.
Мектеп бағдарламасында жаратылыстану пәндері сатылап енгізіледі. Әр
пән өзіне тиісті теория түсініктерін енгізе отырып, оқушылар алдында
әлемнің біртұтас материалдық бейнесін қалыптастырады. Бұл туралы көптеген
ғалымдар мен әдіскерлер өз еңбектерінде [69-71, 74, 79-80] талдаған.
Дүниетану, химия, физикалық география, биология, еңбекке баулу
пәндерінің байланысы арқылы оқушыларда ғылым салаларынан біртұтас ұғым
қалыптасады.
Химиялық ұғымдарды көптеген тақырыптарда педагогикаға негіздеп,
әдебиет, тарих, физика сабақтарымен кіріктіріп өту мүмкіндіктері бар.
9-сыныпта Тұздар тақырыбында қазақ халқының емдік мақсатта
пайдаланған ашудас, ас тұзы, тотияйын туралы мәлімет берілсе, 9-сыныпта
Метаолдардың жалпы қасиеттері және І-ІІІ-топтардың
металдары,Металлургия тарауларын өткен кезде сабақ мазмұнына сай аңыз-
әңгіме, мақал-мәтел, даналық сөздерді пайдаландық.
VIII- және X-сыныптарда Қышқылдар, Карбон қышқылдары тақырыбын
өткенде қымыз, айран ашыту, тері илеу, сабын алу туралы қазақ халқының
өзіндік технологиясымен таныстырамыз. X-сыныпта Талшықтар тақырыбын
өткенде киіз, сырмақ, киім тігуден теңдесі жоқ бай тәжірибесін, тәрбиелік
мұрасын насихаттаймыз.
Сабақ оқытудың мазмұны, құрылымы, әдісінің біртұтас кешенді түрде
іске асуын қамтамасыз ететін, негізгі оқу формасы. Яғни, білім беру сабақ
туралы анықтаманы ең алғаш берген чех ғалымы Я.А.Каменский [62] болатын. Ал
қазіргі таңда сабақ білім берудің негізгі формасы күйінде қалғанмен, оның
түрлері де, құрылымы да, қолданылатын оқу құралдарының мазмұны да сан
алуан. Сондықтан да сабақ өте күрделі, кешенді үрдіске айналды.
Тақырыпқа байланысты әр сабақтың өз мақсаты, міндеті айқындалатыны
белгілі. Дегенмен, кіріктірілген химия сабақтарының педагогиканы қолдануға
байланысты алдына қоятын мақсаты мен міндеттері және талаптарының өзіндік
ерекшелігі бар.
Әрбір сабақтың оқу процесінің құрылымдық элементтерінен тұратыны
белгілі. Сондықтан сабақтың білімділік, тәрбиелік, дамытушылық мақсаты
міндетті түрде оның құрылымында басты орын алады.
Сабақтың білімділік, тәрбиелік, дамытушылық маақсатын қамтамасыз
етуде педагогиканы пайдалану жүзеге асады. Оны 2-суреттен көруге болады.
Химия бағдарламасына сүйене отырып, ең алдымен, оқыту
үрдісіндемазмұнын ашуға қажет тақырыптарды, оның білімділік мақсаты мен
маңызын, түсіндіретін ұғымдарды, теория, заң, фактілерді, солармен
байланысты мазмұнын оларды оқытудағы жүйелілікті анықтап, оқыту әдісі
сараланады. Сонымен қатар сабақты кіріктірудің жолдары мен педагогиканы
қолдану арқылы берілетін білімнің, тәрбиенің мақсаты айқындалады.
Сабақтың дамытушылық мақсаты, ұғым беру барысында қолданылған
материалдардың мазмұны мен оқушылардың қызығушылығының өзін-өзі
басқаруының, белсенділігінің мүмкіндігіне қарай жүзеге асады. Тақырыпқа
байланысты сабақ жүйесін құрастыруда әрбір сабақтың тақырыбы оның мақсаты
және өзге сабақтармен байланысы, сондай-ақ оқытудың кешенді амал-әдістері
ескеріледі.
Химия пәнінің тақырыбы
Сабақтың түрі
Сарамандық
Қайталау
Аралас
сабақ
Жаңа
материалды
түсіндіру
Қорытынды
Сабақтың мақсаты
Білімдік
Тәрбиелік
Дамытушылық
педагогика
Қолданылатын әдістер
Көркем сөз
Заттық
көрнекілік
Табиғи
көрнекілік
Ауыз
әдебиеті
Пән аралық кіріктіру нәтижесі
Адамгершілік,
патриоттық
тәрбие
Ғылыми білім
Халық
шығармашылығы
Халықтың
әдет-ғұрпы,
танымдық
мұралары
2-сурет. Педагогиканы қолданып химия пәнін оқытуда кіріктірілген
сабақтардың сызбанұсқасы
Г.М.Чернобельскаяның ұсынысын ескерсек, сабақты жоспарлаудың мына түрін
де қолдануға болады [60].
1-кесте
Шамамен тақырыпты жоспарлау
2 3 4 5 6 7
1
СТақы Лаборатория Сабақ Пән аралық ТСО және Халық
арып лық тың және пән оқу тық
б тәжірибелер, негізгі ішіндегі көрнекі педагогика
а демонстрация, білім байланыс құралда
қ практикалық беретін тар ры
т және есептеу міндеттері
а есептері
р
Бұл кестеде сабақтың негізгі бөлімі мен кіріктіру бөлімі көрсетілген.
Сабақта оқушының білімі, іскерлігі, және дағдылары қалыптасатынын ұмытпауға
тиіспіз. М.И.Махмутов, Р.Г.Иванова, Л.И.Ерунова еңбектерінде сабақта
технологиялық процесті бейнелейтін еңбек операцияларының жиынтығын ретімен
қарастыруды міндеттеп, осыған орай сабаққа мынадай талаптар қояды:
1. Сабақ мақсатының айқындығы. Мұғалім сабақты жоспарлау барысында
оқушының бұрын алған біліміне сүйеніп, қандай қосымша ұғым беру
керектігін, оның өзіндік еңбегінің түрін және танымдық, іскерлік,
дағдыны меңгерту, ойлау, ой қорыту үрдісін дамыту үшін не
істелетінін, ұғымды есте сақтау дағдысын тиянақтауға байланысты нені
нақтылау қажеттігін анықтап алуға міндетті.
2. Жүйелілік пен бірізділікті және сабақтастықты сақтай отырып,
пәнаралық байланыс арқылы тақырып мазмұнын кіріктіру.
3. Сабақта оқушылардың меңгеретін ұғымының тиянақтылығын, өздігінен
атқаратын жұмыстар арқылы аралық және соңғы талдаулар мен
қорытындыларды орындату.
4. Оқыту үрдісінің жетістігі әрбір сабақ тақырыбының айқындығына, оның
жүйесіндегі орындалатын жұмыс түрлерінің дұрыс анықталуына, сабақ
мақсатының тұжырымды іріктелуіне байланысты.
Сабақтың жалпы педагогикалық, дидактикалық және методикалық
мақсаттары бар. Жалпы педагогикалық мақсат – әр уақытта қоғам талабына
байланысты ұсынылады.
Дидактикалық мақсат – оқыту үрдісінде сабақтың негізгі бөлімдерін
оның міндеттерін шешуге тиісті мүмкіндіктерін анықтайды.
Методикалық мақсат – аталған сабақта химия пәнінің фактілері мен
заңдылықтарының және теориясының тиімділігінарттыруды оқытудың берілнтін
ұғымдардың қалыптасу мүмкіндігін нақтылайды.
Сабақтың жалпы педагогикалық, дидактикалық, методикалық мақсаттары
бір-бірімен тығыз байланысты.
Жоғарыда келтірілген пікірлерге және қазіргі таңдағы химиядан білім
беру стандартының [102] талаптарына сүйеніп, химия пәні сабақтарында пән
аралық, тақырып аралық кіріктіруді қолдануға мол мүмкіндіктің бар екендігін
анықтадық.
Сондай-ақ, осы мүмкіндіктер негізінде химиялық ұғымдарды
қалыптастыруды жетілдіруде педагогиканы пайдаланудың жобасы жасалды.
2 ОРТА МЕКТЕПТЕ ХИМИЯЛЫҚ ҰҒЫМДАРДЫ ОҚЫТУДА ПЕДАГОГИКАЛЫҚ НЕГІЗДЕРДІ
ПАЙДАЛАНУ ӘДІСТЕМЕСІ
2.1 Педагогикалық эксперимент
Педагогикалық эксперимент 2010 жылы Алматы қаласы О.А.Жәутіков атындағы
мамандандырылған дарынды балаларға арналған физика-математиканы тереңдетіп
оқытатын мектеп интернатында және Алматы облысы, Райымбек ауданы Нарынқол
ауылы Т.Жанұзақов атындағы орта мектептерінде жүргізілді. Эксперимент
жүргізуге орта білім беретін мектептердің 9-10 сыныптары таңдап алынды. Осы
мектептерден эксперименттік сыныптармен қатар бақылау сыныптары іріктелді.
Жоғарыда көрсетілген мектпетердің әрқайсысынан бір сынып экспериментке
қатысты. Педагогикалық эксперимент үш кезеңнен тұрады:
I-Кезеңде экспериментке керекті материалдар іріктелді:
а) Химия пәнінің бағдарлама мазмұны сараланып, кіріктірілетін
тақырыптар айқындалды.
ә) Осы тақырыптар мазмұнын кіріктірумен қатар, оларды оқыту барысында
қолданылатын педагогика элементтері іріктеліп, олардың мазмұны жан-жақты
талданды.
б) Химия пәнінің оқулығындағы бағдарламалық талапқа сай мәтіндер
іріктеліп, оның білімдік, тәрбиелік дамытушылық мақсаттары жіктелді.
в) Сабақ барысында қолданылатын педагогикаға байланысты
материалдардың мазмұнымен мұғалімдер таныстырылды, олардың пікірі
ескерілді.
г) Сабақтың жоспары жасалып, талқыланды.
II-Кезең. Химия сабағынан басқа практикант-мұғалімдердің сабақтарына
қатысып, олардың педагогиканы қаншалықты қолданатындарын анықтадық. Содан
соң өзіміздің педагогикамен кіріктірілген сабақтарымызбен таныстырдық.
III-Кезең.
Эксперимент жұмысы бірнеше мақсатта көзделді:
1. Зерттейтін тақырыбымызға байланысты педагогиканы химия ұғымдарды
пайдаланудың тиімді жолдары мен әдістерін саралау.
2. педагогика элементтерінің түрлерін іріктеп тақырып мазмұнына және
оқушылардың жас ерекшелігіне сәйкестігін байқау.
3. Оқушылардың қызығушылығын және сабаққа ынтасын көтеруде педагогиканың
маңызын және оның кіріктіре оқытуда пайдалану мүмкіндігін анықтау.
4. Экспериментке қатысқан оқушылардың химия пәнінен білім деңгейін
анықтап, олардың шығармашылық әрекеттеріне педагогиканың әсерін
байқау.
5. педагогиканың оқушылар ойын дамытуға, тіл байлығының ұшталуына әсерін
байқау.
6. Кіріктіре оқыту арқылы оқушыларғы дүниенің біртұтастығы жайында ұғым
қалыптастыру.
7. Оқушылардың химия пәнінен алған білімдерін кез келген жағдайларда
қолдана білуге дайындап, шығармашылығын арттыру.
8. Осылардың негізінде оқушыларды дамыту принципін жүзеге асыру.
Экспериментке қойылатын материалдарды ірітегенде алдымен
педагогиканың элементтері іріктеліп жіктелді. Олар: а) халықтың қолөнеріне
енетін заттар, құралдар; ә) халық ауыз әдебиеті туындылары (ертегі, жұмбақ,
жаңылтпаш, мақал-мәтел); б) алдыңғықатарлы ақын-жазушылар поэзиясы.
Мұнда ескере кететін жәйт - ақын жазушылар поэзиясының білімдік,
тәрбиелік, дамытушылық маңызы жоғары болғандықтан және халықтың өнері мен
әдет-ғұрпының қайнар көзі екенін ескеріп, тақырыптар мазмұнына
сәйкестендіріп іріктедік.
Эксперимент барысында педагогиканың пайдаланудың әдіс-тәсілі де
сараланды. Әсіресе, сөз шеберлігі, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
1 ХИМИЯЛЫҚ ҰҒЫМДАРДЫ ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫ ЖЕТІЛДІРУДІҢ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
1.1 Орта мектепте химиялық ұғымдарды оқытуда педагогиканы пайдаланудың
қазіргі жайы
1.2 Химиялық ұғымдарды қалыптастыруды жетілдіруде пән аралық байланыс
негізінде педагогиканы пайдалану
2 ОРТА МЕКТЕПТЕ ХИМИЯЛЫҚ ҰҒЫМДАРДЫ ОҚЫТУДА ПЕДАГОГИКАЛЫҚ НЕГІЗДЕРДІ
ПАЙДАЛАНУ ӘДІСТЕМЕСІ
2.1 Педагогикалық эксперимент
2.2 Педагогикалық эксперимент жұмысының нәтижелері
2.3 9-10 сыныптарда химиялық ұғымдарды қалыптастыруды жетілдіруде
педагогиканы пайдаланудың жолдары мен әдістері
2.4 Химиялық ұғымдарды қалыптастырудың әдістемесі
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
Зерттеудің өзектілігі: Қоғамның қазіргі даму кезеңінде болып жатқан
әлеуметтік, экономикалық, саяси және жаңа технологиялық өзгерістерден,ұрпақ
тәрбиесіндегі бетбұрыстардан білім мен тәрбие беру жүйелерінің ісін жаңа
сатыға көтеру қажеттілігі туындап отырғаны мәлім [1].
Осыған орай бүгінгі таңда қоғамның ұлттық мәдени тұрғыдан кемелденуі,
жас ұрпақты өз халқының рухани қазынасымен, ұлттық тәрбиенің озық, өнегелі
дәстүрімен тереңірек таныстырып, соның негізінде жеке тұлғаны
қалыптастыруға, жеке тұлғаның шығармашылық, рухани мүмкіндіктерін дамытуға
байланысты тәрбие мен білім беруде мұғалімнің кәсәптік даярлығын қамтамасыз
етуді міндеттейді [2]. Сонықтан да қоғамның білім беру жүйесін жаңарту мен
жетілдіру міселесі мұғалімнің алдына зор міндеттер жүктеп отыр.
Осыған орай химиялық ұғымдарды оқытудың жаңа әдістемелік жүйесі
мектептерда пәнді оқытып үйретудің тиімді жолдарының бірі оқушылардың іс-
әрекеттерін белсендіру мен тиімділігін арттыру, педогкалық технологиялармен
ұштастыра жүргізу жұмысын практикаға енгізу мәселесіне ерекше көңіл бөлу
қажеттілігін көздейді. Қазіргі кезде оқытудың тиімді әдістерін зерттеп, оны
іс жүзінде қолдануға ұсыну күрделі мәселелердің біріне айналды. Оқушыларды
қоршаған орта заттарымен, құбылыстармен таныстырып, олар жайында ғылыми
ұғымдарын жүйелеп, көзқарастырын қалыптастыруда орта мектепте оқытылатын
химия пәнінің мәні өте зор. Сондықтан да химиялық ұғымдарды оқытудың әдіс-
тәсілдерін сан-салалы бағытта, жан-жақты қарастыру көзделеді.
Химиялық ұғымдарды оқыту мәселесі белгілі педагогтар мен
методисттердің назарынан тыс қалмай үнемі зерттеу нысанына айналып келеді:
К.А.Аймағамбетова, А.Г.Сармұрзина, Н.Н.Нұрахметов, С.Жайлау, Т.Т.Омаров,
Ж.Ә.Шоқыбаев. К.А.Сарманова, М.Р.Танашева т.б. көптеген зерттеулерде оқу
үрдісіне жаңа технологияны енгізу жолдарын қарастыру тенденциясы
оқушылардың белсенділігі мен танымдық іс-әрекеттерін, шығармашылығын
дамытуға негіз салатындығы көрсетілген.
Ұстаз оқушылырға білім беру барысында оқу үрдісін ұйымдастыру кезінде
тұлғаның дұрыс қалыптасу мүмкіндігін зерттеп, жеке бас ерекшелігін аңғарып,
осыған сәйкес жұмыс істегенде ғана орынды педагогикалық шешім табады.
Химия пәнінің көптеген мұғалімдері оқушыларды химия ғылымының заңдарымен,
қоршаған ортада жүріп жатқан химиялық құбылыстармен таныстырып, оны көруге,
сезінуге, түсінуге жағдай жасау арқылы дүниедегі химиялық айналалармен
оқушыларды қаруландырудың жолдарын таңдай білуі, заттар және олардың
көптүрлілігі туралы ұғымды меңгерте отырып, сабақта көркем әдебиетті,
поэзияны, оқу ойындарын енгізу арқылы оқушылардың жеке шығармашылығын
қалыптастыруға болатынын дәлелдеді.
Осы орайда химия пәнінде көркем әдебиетпен поэзияны, оқу ойындарын
пайдалану арқылы оқушының танымдық белсенділігі мен шығармашылығын дамыту
жолдарын Г.Г.Филимонова[3], А.Р.Нұрахметова [4], Ж..Ж.Жұмаханов [5],
З.Т.Мұшрапилованың [6], Ғ.С.Әбдіқадірованың [7] зерттеу жұмыстарында
қарастырылған. Ж.Жұмахановтың еңбектерінде химиялық ұғымдарды оқытуда
оқушының сабаққа деген қызығушылығын күшейтіп, әңгімелер, өлеңдер оқыту
олардың белсенділігін арттыру үшін, олардың мазмұнын мәтінге сәйкес
талдаудың тиімділігін дәлелдейді. Ал, З.Мұшрапилованың жұмысында химиялық
ұғымдарды көркем әдебиетпен, поэзиямен байланыстыра отырып оқытқда
оқушылардың шығармашылық қабілетін көтеруге болатындығын көрсетеді. Бірақ,
бұл еңбектерде орыс жазушыларының шығармаларын кеңінен пайдаланған.
Ал, Г.Филимонова мен А.Р.Нұрахметовалар зерттеулерінде ойын арқылы
оқытудың оқушылардың білім деңгейін көтерудегі тиімділігіне негіздеп,
оқушылардың танымдық дербестігін қалыптастыру жолдарын қарастырған.
Жоғарыда келтірілген деректер қазіргі таңда химиялық ұғымдарды
оқытудың тиімділігін көтеруде біраз зерттеу жұмыстарының жүргізілгені
аңғартылды.
Дегенмен, педагогикалық, психологиялық және оқу-әдістемелік
әдебиеттерді, арнайы зерттеулерді талдау нәтижесі бүгінгі күнге дейін
этнопедагогиканың жалпы теориялық негіздері мен тәрбиелік мәселелеріне баса
назар аулару пәнді оның ішінде химиялық ұғымдарды оқытуда педагогика
элементтерін пайдалану әдістемесінің назардан тыс қалғанын көрсетеді.
Қазақ халқының сан ғасырлар бойы жинақтаған мол тәжірбиесін,
танымдық мұрасын, салт-дәстүр, әдет-ғұрып, аңыз ертегілері, жұмбақ, мақал-
мәтел, өлең жырлары, ұлттық ойындары ерекше тәрбиелік мәні бар баға жетпес
асыл қазына.
Зерттеу жұмысының мақсаты: химиялық ұғымдарды қалыптастыруды
жетілдірудің педагогикалық негіздерін қарастыру, оны оқу үрдісінде тиімді
қолданудың мүмкіндіктерін анықтау.
Зерттеу нысаны - жалпы білім беретін мектептердегі химиялық ұғымдарды
оқыту үрдісі.
Зерттеу пәні - химиялық ұғымдарды оқыту үрдісінде педагогика
элементтерін қолданып оқушылардың білім сапасын дамытудың жолдары мен
әдістері.
Зерттеу міндеттері:
- орта мектепте химиялық ұғымдарды оқыту үрдісінде педагогиканы,
әдеби материалдарды және оқу ойындарын қолданып, білім мен
тәрбиелеудің тиімділігін арттыру;
- оқу үрдісінде және сыныптан тыс жұмыстарды педагогиканы пайдаланудың
әдістемесін жасау;
- химиялық ұғымдарды қалыптастыруды жетілдіруде қолданылатын
педагогика нұсқасының мазмұнын ұсыну.
Зерттеу жұмысының жаңашылдығы:
- орта мектептің химия курсының мазмұны, мақсаты, міндеттеріне орай
педагогика элементтерінің нұсқаулары сұрыпталды.
- химиялық ұғымдарды қалыптастыруды жетілдіруде педагогика
элементтерін пайдалана отырап оқытудың әдістемесі жасалды.
- химиялық ұғымдарды қалыптастыруды жетілдіруде педагогика
элементтерін пайдаланып, оқушылардың білімін тереңдетіп және
шығармашылыққа баулудың жолдары мен әдістемесінің тиімділігі
педагогикалық эксперимент жұмысы арқылы дәлелденді.
1 ХИМИЯЛЫҚ ҰҒЫМДАРДЫ ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫ ЖЕТІЛДІРУДІҢ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
1.1 Орта мектепте химиялық ұғымдарды оқытуда педагогиканы пайдаланудың
қазіргі жайы
Қазіргі кездегі хылым мен техниканың дамып өркенлеуіне байланысты
дарынды талантты жастар тәрбиелеп шығару ұстаздар қауымына үлкен сын болып
отыр.
Білім беру ісін батыл да табанды қайта құрудың талап етілуі еліміздің
барлық саласында болып жатқан өзгерістермен тығыз байланысты. Өркениетті
қоғам мен құқылы мемлекттің қалыптасу өскелең ұрпақтың рухани байлығы мен
мәдениеттілігін, еркін ойлау қабілеті мен шығармашылығын, білімділігін
талап етеді.
Парасатты да білімді, білікті мәденитті ұрпақ тәрбиелеу олардың
дүниетанымын жалпы адамзаттық деңгейге көтеруді, бойында ұлттық салт
дәстүрді, азваматтық намысты қалыптастыруды керек етеді [8]. Сондықтан да
білім беру мәселесіндегі барлық күш-жігерді мектептердегі оқу тәрбие
саласына жұмсалудың қажеттілігі туындайды.
Білім беру жүйесін қайта құру жағдайында басты міндеттердің бірі-
болашақ тұлға қалыптастыру, олардың ой-өрісін өнерге, білімге қызығушылығын
дамыту болып отыр.
Балалардың білімге қызығушылығын тудырудың тиімді жолдарын
К.Д.Ушинский [9]. Ы.Алтынсарин [10] және көптеген психологтар (Б.Г.Ананьев
[11],В.Б.Бондаревский [12], Л.И.Божович [13], Л.Ю.Гордин[14],
С.Л.Рубинштейн [15] ) өз еңбектерінде жан-жақты көрсеткен.
Бірқатар педагогикалық-психологиялық зерттеуленрде мектеп
оқушыларының қызығушылығын дамытудың жолдарын талдай келіп, оқу үрдісінде
түрлі оқу құрадарын пайдалану арқылы, оқушылардың сыныптан тыс кездегі
танымдық әрекеттерін жетілдіруді зерттеу жұмысының өзегі ретінде алған.
(Әбілқасымова А.Е. [16], Ұзақбаева С.А. [17], Ахметов Н.С. [18], Щукина
Г.И. [19], Тряпицына А.Л. [20], Шамова Т.И. [21] ).
Оқушылардың ойын дамыту туралы атақты ойшылдардың шығармаларындағы
педагогикалық пікірлер мен қағидалары біздің зерттеулеріміздің өзегі болып,
септігін тигізді. педагогиеа мәселесіне байланысты ой қозғағанда Қорқыттың
ұлттық педагогикаға байланысты қағидаларын; Абайдың дана сөздерін,
Ы.Алтынсаринмен А.Байтұрсыновтың педагогикалық идеяларына сүйенбей өте
алмаймыз.
М. Жұмабаевтың бүкіл педагогикалық, психологиялық еңбектерін дамыта
отырып оқыту оқушылардың қиялын, ойлау қабілетін жетілдіру мақсаттарын
жүзеге асыруда қазіргі таңда да құны жоғары. Атақты педагогтың оқушылардың
ой-қиялын дамыту жолдарын талдаған қағидалары осы заман талабымен астасып
жатыр.
Мағжан Жұмабаевтың Педагогика [22] оқулығында оқытудың білімдік
және тәрбиелік мақсатын ұлттық тәрбиеге негіздегенде ғана оның сапалы
білім беріп, жастардың санасын көтеруге жәрдемі тиетіндігін
айтады.М.Жұмабаев өзінің осы еңбегінің кіріспе бөліміндегі түсінік хатында
Шамам келгенше қазақ қанына қабыстыруға тырыстым- деп, әдет-ғұрпын
негізге ала отырып жазғандығын көрсетеді. Бұл пікірінің тағы бір дәлелі
Жанның түкпірінде жатқан ойларды жүректің жетпіс қабат астында жатқан
ыстық сырларды ашып шешіп беретін адам сезімінен қымбат дүниеде не нәрсе
бар деп, есіту сезімінің адамның көру сезіміне көмектесетінін, көз заттың
сыртын ғана көрсе, құлақпен есту заттың бүкіл қасиетін ашуға
жәрдемдесетінін айтады. Бала қоршаған дүниені сезім мүшелері арқылы
сезінсе, оны тұжырымдау, жүиелеу ой арқылы жүзеге асады дейді. Бұл пікір
химия заттары мен құбылыстарын оқытуда бізге ой салады. педагогиканың
тиімді тұстарын пайдалану оқушының ойын қозғауға, ой қорытуына тұжырым
жасауына көмектесетіндігін айқындай түсуге тырысамыз.
Дүниені танытудағы сыртқы әсердің маңызын талдап, әсер жеке болсын,
әсер жаңа болсын, ескі білім мен жаңа білімнің қатысы болсын, жағырапияның
оқыту туған ауылдан басталсын - дейді. М.Жұмабаевтың бұл пікірінің осы
кезге дейін қны жойылған жоқ.
Ахмет Байтұрсынов [23] зерттеулерінде де адам баласына жас шағынан-ақ
өзін қоршаған ортаның неден тұратынын білу шарт екенін айтады.1926 жылы
жарық көрген Әдебиет танытқыш атты еңббегінде біздің сезіп көріп
жүргеніміздің бәрі табиғат заттары, табиғат денелері және адам ісінен
шыққан жасанды нәрселер, жасанды нәрселерді істеуге жұмсалатын адам өнері,
білімі, күші, олай болса, сол заттарды істейтін де, пайдаланатын да болашақ
жастар екенін ұмытпау керек-дейді. Бұл пікірдің химия ғылымына да қатысы
бар деп қарастыруымыз керек.
А.Байтұрсынов бала қиялын дамытуда жұмбақ-жаңылпаштардың маңызы зор
екенін атап көрсетті. Ол жаңылтпаштардың бала тілін дамытудағы рөлін өте
жоғары бағалады. Жаңылпашты жаңылмай айту үшін алдымен сөздің мағынасын
түсіну, сонан әрі дұрыс айту үшін бала үлкен күш жұмсайды, ойланады, ой
қорытады. Осы арқылы оның санасында ұғым қалыптасады. Міне бұл пікір химия
ұғымдарды да жұмбақ-жаңылтпаштарды кеңінен қолдануға болатындығын
көрсетеді.
Кемеңгер, ойшыл ақын Ш.Құдайбергеновтың [24] табиғатты суреттейтін
шығармаларының оқушыларға табиғат заттары мен құбылыстарынан білім беруде
теңдесі жоқ дайын материал. Осы тұста академик Сухомлинскийдің: ...
балалардың сезіміне, түйсігіне, қиялына ықпал жасаңдар, шексіз әлемге деген
терезені біртіндеп қана ашыңдар, -деген қағидасы ойға оралады. Шәкәрімнің
әрбір өлеңі дүниеге қызығуы, еліктеуі мол, қиялы ұшқыр, бала жанына тербеу
салып, әдемілікке, сұлулыққа еліктетіп, сол сұлулықты өзін қоршаған ортадан
іздеуге итермелейді. Нақты табиғи өзгерісті көркем тілмен жеткізе отырып,
табиғатта болатын құбылысты, оның шаруашылыққа тигізетін әсерін паш ететін
өлеңдері оқушылардың дүниетанымын кеңейтеді, оларда табиғат туралы ғылыми
түсініктердің пайда болуына, дұрыс көзқарасының қалыптасуына негіз салады.
Шәкәрім шығармаларында халықтың бай дәстүрі жете сипатталады. Сонымен
қатар, ол балаларға жұмбақ шештіру арқылы олардың тапқырлық, сезімталдық
қасиеттерін дамытуға әсер етуге мүмкіндік туатынын сөз етеді.
Бесарыс еңбектеріне [25] шолу жасағанда кемеңгер ойшылдарымыздың қай-
қайсысы да, балаға тәрбие беруде, олардың білімін кеңейтіп көзқарасын
қалыптастыруда ұлттық тәлім-тәрбиенің, әдет-ғұрыптың алатын орынын баса
көрсеткен.
Бұл ғалымдар қазақ халқының болашағы-жастарды дамыту үшін нені
оқыту, қалай оқыту керектігін айта келіп, берілетін білімнің ұлттық
педагогикаға негіздеу арқылы олардың бойында халықтың рухани байлығын
сіңіруге болатындығын дәлелдейді.
Революциядан кейінгі кезеңдегі мектептердегі дүниетану
материалдарфының оқытылу жайын сөз еткенде, оның тарихына тоқталғанда ең
көрнекі орын алатын пікірлермен дайын қағидаларды жоғарыда аталған
азаматтарымыздың еңбектерінен кездестірдік. Бұл ғылыми, педагогиеалық,
психологиялық, әдеби және тарихи шығармаларды халқымыздың асыл мұрасы
ретінде зерттеулерімізге негіз етіп, оларды теориялық, әдістемелік құралдар
тұрғысында пайдалануға тырыстық. Бесарыс шығармаларының психологиялық,
педагогикалық тұстарын пәнді оқыту барысында кеңінен қолдануға
болатындығына көз жеткіздік.
Қазақ педагогикасының аса көрнекті өкілдері (Т.Т.Тәжібаев,
Ә.С.Сыдықов, Ә.І.Сембаев, Қ.Б.Бержанов т.б.) Қазақстан мектептері мен
ағарту ісіне баса назар аударып, ондағы педагогиканың алатын орнын да аша
көрсеткен. Республикадағы қазіргі таңдағы педагогиканыңнегізін қалаушылар
қатарында Қ.Жарықбаев [26], С.Қалиев [27], С.А.Ұзақбаева [28 ], А.Көбесов
[29], Т.Т.Тәжібаев
[30], Ә.И.Сыздықов [31], Ы.Оршыбековтерді [32] атай аламыз.Бұл ғалымдар
педагогиканың теориялық негізін ғана саралап қоймай, оның оқу тәрбие
жүйесіндегі алатын орынын айқындады.
Мәселен, С.Қалиевтің Қазақ этнопедагогикасының тарихы [33]
еңбегінде қазақ этнопедагогикасының туу кезеңі осы тұстағы ағартушы-
демократ, ойшыл, зиялылардың педагогикалық көзқарастары, халқымыздың
ғасырлар бойы өз ұрапағын ар-ожданы таза, адамгершілігі жетілген адамзат
тәрбиелеуде педагогиканың әдіс-тәсілдерін пайдалана білген мектебі болған,
ғұлама ғалымдардың еңбектеріне, мақал-мәтелдеріне, ертегі аңыздарына, ақын-
жырауларына, ерлік дастандарына сүйене отырып автор толымды тұжырымдар
жасайды.
Дидактикалық, әдістемелік зерттеулерде логикалық және
методологиялық білімдерді ғылыми білім негіздерін жүйелі меңгеру және
оқушыларды[ ]ң дүниетанымын қалыптастыруда (Л.Я.Зорина [34], А.В.Усова
[35], И.Я.Лернер [36], С.А.Шапоринский [37] т.б.), оқушыларды өз бетінше
білім алуға дағдыландыруда (Ф.В.Паламарчук [38], П.И.Пидкасистый [39]
және т.б.), ғылыми және саналық принциптерін жүзеге асыруда (В.В.Краевский
И.Я.Лернер [40] және т.б.), оқытудағы белсенділікті арттыруда
(А.Е.Әбілқасымова [41], Р.Г.Иванова [42 ], И.Ф.Харламов [43] т.б.) оқу
пәнінің құрамына енгізу арқылы оқытудың мақсатын жүзеге асырудың қажетті
құралы болып табылатындығы дәлелденген.
Білім мазмұнын іріктеудің теориялық негіздерін жасау мен пәндік
оқу бағдарламаларын құрудың жолдарын айқындауда В.В.Давыдов [44],
М.Н.Скаткин [45], Н.Ф.Талызина [46], сияқты ғалымдар еңбектерінің маңызы
ерекше.
Соңғы кезде жалпы орта білім мазмұнын негіздеуге бағытталған
бірқатар зерттеулер жарық көрді. Олардың қатарына Л.Я.Зорина [47 ],
В.В.Краевский, И.Я.Лернер [40 ], А.М.Сохор [48] және т.б. еңбектер енеді.
Бұл еңбектер білім мазмұнын жетілдіру мен дамытудың қажеттігі, оқыту мен
тәрбиенің біртұтастығын жүзеге асыру және оқушының өзбетінше ойлау
қабілетін дамыту(В.В.Краевский, И.Я.Лернер, Н.А.Менчинская), үздіксіз білім
мазмұнының теориясын жасау (В.С.Леднев), мазмұнды негіздеу (Л.Я.Зорина,
И.К.Журавлев және т.б.), педагогикадағы жалпы білім тұжырымдамасының
дамужәне мектептегі жалпы орта білім мазмұнын жетілдіру (М.Н.Скаткин,
В.В.Краевский) сияқты күрделі мәселелерді шешуге бағытталады.Бұл
мәселелердің педагогтар мен психологтардың еңбектерінде жалпылама шешілуі
жеке оқу курсының мазмұнын таңдау мен құрылымын түзуге арналған пәндік
әдістемелік зерттеулерге жол ашты.
Химиялық ұғымдарды оқытудың әдістемесіне байланысты соңғы
жылдарда әр түрлі тақырыптарда кандидаттық диссертациялар қорғалды.
С.Я.Садыкованың, О.С.Габриелянның, В.К.Силастенің, Ж.Асанованың,
Э.Н.Кирикилицаның, Ж.И.Шорованың, К.Е.Егоровалардың зерттеулері орта
мектепте химиялық ұғымдарды оқытудың теориясы мен әдістемелерін
қарастырады.
Бірқатар авторлар: С.Г.Шаповаленко, Л.М.Сморгонский,
Г.И.Шелинский, Е.Е.Минченков, Т.С.Назарова өз зерттеулерінде химиялық
ұғымдарды оқытуда оқу құралдарының алатын орнына ерекше көңіл бөлді.
Психолог Н.Г.Солмина оқыту үрдісіндегі білім көзінің нұры оқу құралы деп
қарастырады.
Білім берудің басты міндеті-баланы дара тұлға деңгейіне
жеткізу. Дара тұлғаны тәрбиелеу арқылы біз Қазақстанды дамыту үшін оның
интеллектуалды және шығармашылық әлеуетін даярлаймыз. Жеке тұлғаның белгілі
кәсіпке қызығуы, таңдап алған ісіне дұрыс көзбен қарауы, сол таңдаған іс-
әрекетін мейілінше түбегейлі терең білуге көмектеседі.
Зерттеуші Н.В.Левитов [49] дара тұлғаның бағдарлану қасиетін
былай түсіндіреді. Бағдарланц дегеніміз-адамды белгілі бір әрекетіне,
өзінің өміріне сәйкес қызметіне әсері бар өзі таңдап алған қатынасы.
Бағдарлану жеке адамның психологиялық қасиеттерінің бірі, ол басқа
қасиеттерге белгілі дәрежеде әсер етеді: білім ауқымының артуына,
биологиялық темпераментінің туындауына, талаптануына әкееді. Ал
C.А.Рубинштейн [50 ] бағдарлануға-қажеттілікті, қызығушылықты, идеалды
жатқызады.Қызығушылықтың адамның санасын оятатын зор күші бар, ол қызығуды
қанағаттандыру үшін сан түрлі амалдар мен заттарды іздестірудің нәтижелерін
арттыруға мәжбүр етеді. В.Д.Леташ [51] қызығу адамның дүниеге қажеттілік
қатынасы ретінде ішкі жан дүниесінде пайда болып, қоршаған нәрселер мен
құбылыстардың мәнін білуге бағытталған танымдық әрекет кезінде жүзеге
асатын дара тұлғаның бағдарлану формасы деген. Н.Г.Морозова [52] қызығу
адамның танымдық құштарлыққа бөлеп, білім алу мен дербес шығамашылыққа
жұмылдыратын ынта деп тұжырымдайды. С.С.Гриншпун [53] оқу үрдісінде
оқушының пәнге қызығушылығын қалыптастыруға болатынын айтады.
Қоғамдағы болып жатқан саяси-экономикалық, мәдени-әлеуметтік
және т.б. өзгерістер халыққа білім беру жүйесінің барлық буындарында білім
және тәрбие беру ісін жаңа сатыға көтеруді талап етіп отыр. Қазіргі заман
талабына қарайтын болсақ орта мектептегі оқыту оқушыларды белгілі бір білім
қорымен қаруландырумен шектелмеуі тиі. Олар алған білімдерін өз беттерімен
әрі қарай тереңдетіп, әр түрлі жаңа жағдайларда кеңінен қолдана алатындай
жоғары деңгейдегі ойлау қызметін дамытуға қол жеткізу керек.
Басқа ғылымдар саласы сияқты химиялық жалпы білім ұғымдардан,
ережелерден, заңдадан тұрады.Бұның барлығы мектепте оқыту процесінде
дамытылады, жетілдіріледі және меңгеріледі.
Т.В.Смирнованың [54 ], М.З.Зуеваның [55], Т.З.Савичтің [56],
Р.Г.Иванованың [57], А.М.Черкасованың [58] және т.б. еңбектерінде
оқушыларға химиялық ұғымдарды қалыптастырудың әдістері арнайы зерттелген.
М.И.Махмутов [59], Ю.К.Бабанский [60], Г.М.Чернобельскаяның [61],
М.Р.Танашева, Н.Н.Нұрахметов [62], А.Мырзабаев [63] т.б. еңбектерінде
балалардың химияға қызығушылығын арттыру мәселелері қарастырылған.
Соңғы уақытта химиялық білім мазмұнын жаңарту мәселесі бойынша
еңбек етіп жүрген бірқатар ғалымдарды атауға болады: С.К.Идрисова,
Л.З.Лойко, В.Д.Назарова, У.Маканова, И.Т.Түсіпбеков, Ш.К.Наурызбаева,
Г.Е.Жексенбиева, Б.Маканов, А.А.Абраманова, Г.М.Мадыбекова, Б.Ж.Жаңабаев
және т.б. Олар әртүрлі бағдарлы сыныптарға арналған химия пәнінің
бағдарламаларын жасады.
Оқытудың сапасын көтеру, оның заман талабына сай болуы білім
жүйесінің маңызды құраушыларының бірі болатын-ғылыми ұғымдарды оқушылардың
меңгеруін жетілдіруді талап етеді. Ұғым аппаратын оқушылардың қамтамасыз
ету-оқытудың басты міндеттерінің бірі. Оқушылардың ұғымдарды меңгеруі
олардың бағдарламадағы материалды тиянақты игеруіне, шығармашылықтарының
дамуына, ғылыми көзқарасының қалыптасуына және ойлау қабілеттерінің артуына
зор ықпал жасайды.
Ғылыми ұғымдардың қалыптасуы мен оларды дамытудың психологиялық
заңдылықтарын Л.С. Выгодский, С.Л. Рубинштейн, Н.А. Менчинская, Е.Н.
Кабанова-Меллер, Н.Ф. Талызина, Д.В. Эльконин, В.В. Давыдов, М.М. Мұқанов,
Қ.Жарықбаев және т.б. ғалымдар зерттеді.
Оқушылардың ғылыми ұғымлары меңгеруінің дидактикалық жайттарын
Н.М.Верзилин, М.Н.Скаткин, Н.Я.Лернер, А.В.Усова, Э.Мамбетакунов, және т.б.
зерттеулерінде орын алады. Әсіресе Т.Қ.Оспановтың пәнді оқыту процесін
дидактикасындағы зерттеу жұмыстарын нені оқытудың, қалай оқытудың, не үшін
оқу керектігін талдайды.
Адамның басқа тірі табиғаттан ерекшелігі оның ең басты тек
адамға ғана тән екі қасиеті арқылы дараланады. Олар: ойлай білу, өз ойын
басқаға жеткізу.
Бұл қасиеттер бүгінгі таңда кез-келген мамандық иесіне қажетті.
Ой мен тілді дамыту негізі әрине мектепте қолданады. Басқа пәндер сияқты
химиялық ұғымдарды ң да оқушыларда ойлау дағдыларын қалыптастыруға өз ойын
қорытып, оны басқаға дұрыс жеткізе білуге тәрбиелеуге мол мүмкіндіктер бар.
Оқушылардың сабақта берілетін ұғымды толық меңгеруі үшін оны жаттап алуға
емес өз бетінше ойлау қабілетін дамыту арқылы тақырыпты саналы, ұғымды
тиянақты ұғынуға жағдай жасалады.
Оқушы химиялық ұғымдарды дұрыс түсінуі үшін ол пәнді өз
бетінше танып білуге, үйренуге жетелеп, қызығушылығын арттыру міндеті
туындайды. Оқушылардың танымдық белсенділігін арттырып, шығармашылық пен
ойлау қабілеттерін қалыптастыруда халықтың шығармашылығын және
педагогиканы қолданудың алатын орны ерекше.
Оқыту жүйесі қазіргі таңда түбегейлі өзгеріп, оқушы білімін
бағалауда да жаңаша талаптар қойылып отыр.
а) оқушы тақырып мазмұнын қайталап айтып берумен шектелмей, оны
халық шығармашылығымен байланыстыра білуі керек;
б) тақырыпты меңгеруде оқушының педагогика көздерін
пайдаланып, өз ойын жеткізе білу дағдысы, түсіндіре білу іскерлігі,
жаттанды ұғымдарды пайдаланып қоймай, адамзат игілігімен ұштастыра білуі
қажет.
Мұндай нәтижеге жету тек үздіксіз қолданылған тиімді әдістер
нәтижесінде жүзеге аспақ. Халық шығармашылығы мен педагогиканы химиядан
сабақ беру барысында қолдану деңгейін байқау кезінде бұл мәселенің әлі
жүйелі түрде қолға алынбағаны көрініп отыр. Көптеген мектептерде бұл
мәселеге мүлде көңіл бөлінбейтіні белгілі болды. Еңбектердің бәрі де
педагогиканы пайдаланудың жолын көрсеткенмен, осы кезге дейін химия
ұғымдарды бұл мәселенің шешімі табылмай келді.
Оқушылардың химиялық ұғымдарды терең түсінуі үшін олардың
қызығушылығын арттыру мақсаты еөзделіп отыр. Олай болса, қызығушылық
деген ұғымның теориялық негізін қарастырайық. Ғылыми-теориялық еңбектерде
қызығушылыққа танымдық, эмоциялық, мақсаткерлік, жігерлік
т.б.психологиялық өзгерістердің кешенді бірлестігі ретінде қарайды.
Ұлы педагог, дидакт Я.А.Коменский [64 ] шығармашылығында
оқушылардың қызығушылығы басым болса, оқу еңбегі көңіл қуанышына айналады
деп көрсетеді. Сол сияқты, шетел педагогтары А.Дистервег, И.Г.Песталоцци,
Ж.Ж.Руссо, И.Ф.Гербарт та оқушының танымдық белсенділігін арттырудағы
қызығушылықтың негізгі рөлінің жоғарылығын дәлелдейді.
Қазақстан ғалымдары А.Е.Әбілқасымованың, С.А.Қойлыбаевтың
еңбектерінде оқушылардың танымдық белсенділігіне байланысты сабақтың
құндылығы көтерілетіндігі талданады. Оқушылардың химиялық ұғымдарды
меңгеру үрдісі педагогиканы пайдалану олардың қызығушылығын арттырып,
білімнің тиянақтылығын қамтамасыз етпек.
С.Ұзақбаева өзінің Тамыры терең тәрбие [65] еңбегінде
педагогика мен халықтың шығармашылығын оқу-тәрбие мәселесінде кеңінен
қолдануға болатынын көрсетеді. Сонымен қатар оны қолдану үшін
педагогиканың сан қырын бір-бірінен ажырата білу керектігін айтады. Бала
өзінің ұлттық негізін білуге тиіс,мұның өзі оған ұрпақтар сабақтастығының
байланыстыруына қоғамда өз орынын табуына көмектеседі.
Химия пәнінің бағдарламалары республикамызда жарыққа шыққан
жаңа оқулықтар мазмұны химиялық ұғымдарды оқыту жүйесін қайта қарап,
оқушылардың химиялық ұғымдарды тиянақты меңгеруін қамтамасыз ететін тиімді
әдістемелерді жасауды талап етеді. Осы кезге дейін пән мұғалімдері іс-
тәжірибесінде оқушылардың химиялық ұғымдарды саналы меңгеруіне ықпал
жасайтын педагогика мен халық шығармашылығын пайдалануды кең көлемде іске
асыра алмай отыр. Осының нәтижесінде абстрактілі химиялық ұғымдардың
мағынасы және олардың арасындағы байланыстарын ашуда кемшіліктер байқалады.
Бүгінгі таңда қоғамның мәдени тұрғыдан кемелденуі жас ұрпақты
өз халқының рухани қазынасымен, ұлттық тәрбиенің озық өнегелі дәстүрлерімен
тереңірек таныстырып, соның негізінде жеке тұлғаны қалыптастыру, оның
шығармашылық, рухани мүмкіндіктерін дамыту міндетін қойып отыр. Тәуелсіз
мемлекетімізге ішкі дүниесі солқылдақ, рухани мәдениеті таяз адам емес,
халық тәжірибесінен сусындаған, ұлттық дүниетанымы, мінез-құлқы қалыптасып,
жан-жақты жетілген, парасатты адамдардың қажет екендігін бүгінгі күні толық
мойындауда.
Осы орайда республикамызда дәстүрді жинақтап зерттеу, саралап
игеру, оларды жастар тәрбиесіне кеңінен ендіру, жаңғырту мәселелері қолға
алынуда. Уақыт талабымен өмірге қайта оралған педагогиканың озық
дәстүрлері бұл күнде отбасы, мектеп тәжірибесінен лайықты орын алуда.
Мұндай игі бастама қазірдің өзінде білім мазмұны мен тәрбие әдістеріне, оқу
жоспарларына, ғылыми зерттеулерге жаңа леп, өзгерістер әкелуде. Белгілі
педагогика классиктерінің өздері де халықтың тәлімгерлік тәжірибесінен
үйреніп, оны зерттеулеріне арқау еткен болса, бұл мәселелерге қазақ
ағартушылары Ш.Уәлиханов, Ы.Алтынсарин, А.Құнанбаевтардан бастап,
А.Байтұрсынов, Ж.Аймауытов, М.Жұмабаев, Ш.Құдайбердиев т.б. үлкен мән
бергенін жоғарыда көрсеттік.
Қазіргі таңда Қ.Жарықбаев, А.Көбесов, С.Ұзақбаева, С.Қалиев, А.
Мұқамбаева, Е.Сағындықов, К.Сейсенбаев, Қ.Бөлеев сияқты көптеген қазақ
зерттеушілері осы дәстүрді жалғастырып, педагогика тарихын, оның ауыз
әдебиеті мен ақын-жыраулар поэзиясындағы көріністерін орта ғасыр
ойшылдарының педагогикалық ой-пікірлерін жан-жақты қарастырып келеді.
Халық ауыз әдебиетінің педагогикалық мүмкіндіктері жайында әр уақытта
әр халықтың зиялы қауым өкілдері ой қозғаған. Осы киелі зерттеулер мен озық
ойлар қағидаларын және оқытудың тиімді әдістерін қолдана отырып, алға
қойған болжауымызды іске асыру жолын іздестіреміз.
1.2 Химиялық ұғымдарды қалыптастыруды жетілдіруде пән аралық байланыс
негізінде педагогиканы пайдалану
Айналамыздағы әлемде болып жатқан өзгерістер мен құбылыстардың мәнін
ашу үшін ғылыми тұрғыдан ойластырылған қоғамдық, жаратылыс және техникалық
салаларындағы білімдерді ұштастырып, өзара тығыз байланысты қарастыру
ғылыми ізденістерді қажет етеді.
Математика физиканың оң көзі, ал химия оң қолы,-деп В.М.Ломоносов,
жаратылыстану ғылымдарының біртұтастығын көрсетеді [66 ]. XX ғасырдағы
энциклопедист-ғалым В.И.Вернадский ... ғылыми білімнің қарқындап өсуі
ғылымның әрбір саласының арасындағы қырларын тегістейді. Қазіргі таңда
ғылымның жеке саласы бойынша мамандар дайындалып қоймай, белгілі бір мәселе
бойынша да маманданады-дейді. Осы тұрғыда алғанда химиялық ұғымдарды
экологиямен, географиямен, физикамен т.б. пәндердің бәрімен де байланыстыра
оқыту мүмкіндігі мол, байланыстыра оқыту біріншіден, зерттелген құбылысты
жан-жақты тереңірек қарастыруға, екіншіден, әртүрлі көзқарастарды қамту
ауқымын кеңейтеді.
Б.М.Кедровтың көзқарасы бойынша табиғатқа байланысты білім беретін
пәндердің арасындағы байланыс ғылымының құрылымын кеңейтеді. Жалпылама
идеялар ғылымның бір саласынан екінші саласына ауысып, жаңа білім жан-жақты
толықтырыла түседі. Әр сала ғылымдарының арасындағы байланыстар құрылымы
материалдық дүниенің біртұтастығын дәлелдейді.
Ю.Либих өзінің Өмір туралы хаттарында былай деген еді: Табиғат
өзі біртұтас дүние болғандықтан, жаратылыстану ғылымдары бір-бірінсіз дами
алмайтын байланысты қажет етеді.
Ғылымдардың өзара сабақтастық табу механизміне тереңірек үңілуге
арналған жұмыспен [68] танысу арқылы өзара сабақтастықта болатын ғылымдар
саласы мазмұн жағынан бірігіп кететіндігін көреміз. Мысалы, табиғаттың
қоғамға қатынасын сипаттайтын жаратылыстану ғылымы өндірістік күштердің
табиғатқа білдіретін инженерлік-техника ғылымымен қабысады.
Кез-келген мәселені шешуді бір-бірімен сабақтас табиғат, адам, қоғам
проблемалары біріктіріліп қаралады.
Бірқатар авторлардың [69-71] табиғат жөніндегі білімнің қалыптасуы
мен дамуы пәнаралық байланыссыз мүмкін еместігін көрсетеді. Байланыстар
нәтижесінде оқушылардың ғылыми білімдері, табиғат құбылыстары мен табиғат
өзгерістері жөніндегі түсініктері қалыптасып, білім деңгейі жоғарылайды.
Чепиков Н. [72] жұмысында ғылым мен практиканың жинақталу түрлерін
сипаттайтын көп саласы пәнаралық байланыстар ғылымның әр саласындағы,
әдістемелік жинақтамалар негізі көрсетіледі (1-сурет).
Ғылыми жинақтамалар [67] жүйесінде байланыстың барлық түрлері:
пәнаралық, салааралық, пәнішілік айқындайды. Биологиялық пәндер бойынша
оқылатын теориялық ұғымдар, материалдар, заңдар және оларды оқыту әдістері
бір-бірімен сабақтас ғылымның біріккен жаңа салалары туындап отыр:
биофизика, биохимия, физикалық химия және т.б. (1-сурет, 1-блок).
Танымның объектілерін: табиғат, қоғам, адам, техника, өнер
ғылымдарын түпкілікті зерттеу арқылы ғана ғылымның жинақтамасы шығады.
Әрбір объекті төңірегінде бұрыннан таныс және біртұтастық сипаттағы жаңа
пәндер біріктіріліп (адамтану, өнерге баулу, идеология, философия, мораль,
өнер, діннің ғылыммен байланысының әдістемелік мәселелерін туындатады (1-
сурет, 3-блок).
Ғылымдар ықпалдастығының ерекшелігін талдау оның қазіргі таңдағы
білім беру жүйесінде айқын әрі толық бейнесін жалпы тенденциялар арқылы
анықтайды. Олар білім беру жүйесінде өзара сабақтас ғылымдарды біріктіре
отырып, зерттеулердің топтастырылған бағытын белгілейді, іс-әрекет
жүйесінде ғылымдар арасындағы жинақтамалар тәсілдерін жетілдіріп, олардың
бір-біріне өту әдістерін жандандыру (1-сурет, 4-блок); қоғамдық сана мен
қоғамдық өндіріс түрлері арасындағы қатынаста болашағы зор ғылым
салаларының (физика-химия, физика-химиялық механика) техникалық маңызын
арттырады; ғылымның ұйымдастырылу жүйесінде – әр ғылым саласы мамандарының
бірлесіп, кешенді ұжымдық зерттеу жұмыстарын дамытуы қарастырылған (1-
сурет, 5-блок).
1.Кешенді ғылымдар жүйесі ғылымтану, семиотика,
аксиология, эвристика, экология, кибернетика, биофизика,
биохимия, физикалық химия және т.б.
4.Ғылымдар іс-әрекет
жүйесі. Методология,
жүйелік-құрылымдық
әдіс. Жалпы ғылымдық
әдіс. Жеке ғылымдарға
ауысу (перенос) әдісі
ғылымдар арасында
талдау түрі ғылым мен
практика аралығындағы
байланыс
3.Ғылымдар
қатынасы жүйесі
ғылым және
идеология, ғылым
және философия,
ғылым және
мораль, ғылым
және дінтану
және
өнер-өндіріс
2.Ғылым бірліктерін
тұжырымдау жүйесі
Философия-методологгиялы
қ саты, жалпы ғылымдық
ойлар, теориялар, жеке
ғылымдар заңы, басқа
фактілер
5.Ғылымның ұйымдастырылу жүйесі
Ғылымдар арасындағы сұрақтарды жеке зерттеу,
проблемаларды комплексті зерттеу:
саяси-әлеуметтік, қоғамдық-экономикалық,
ғылымдар және басқа қатынасы
1-сурет. Кіріктірілген ғылымдардың құрылымдық моделі
Батысы XX ғасырдағы химиялық ұғымдарды ң алдыңғы ғасыр химиясынан
ерекшеленуі – жаңа физика-химиялық тұжырымдамалар негізіндегі теориялық
химиялық ұғымдарды ң пайда болуы. Қазіргі таңдағы химия квантты-механикалық
идеялармен және зерттеудің физикалық әдістерімен қарулана отырып, ғылым
жүйесінде өз ұстанымын нығайтып, физикамен байланысын кеңейте түсті.
[69-70] әдебиеттерде химия мен биологияның өзара әрекеттестігі
қарастырылады.
XX ғасырдың 2-ші жартысында молекулалық тұрғыда экологияның химиямен
байланысына негізделген танымдық құрылым айрықша орын алады.
Әдістемелік тұрғыдан алғанда химиялық ұғымдарды ң басқа ғылымдармен
байланысы химиялық ұғымдарды оқыту мәселелерін жаңа деңгейге көтеруге
әкеледі. Танымның осындай деңгейін Д.И.Менделеев Әлі де сыры беймәлім
жақтарын ескере отырып, ғылым сарайының сырын біліп, түсініп, зерттеу –
әдемілік пен шындықтан алатын ләззатпен бірдей-дейді.
Біршама авторлардың пікірінше [69-71, 74, 75] жалпы білім беретін
мектептерде пәнаралық байланыс төмендегідей құрылымда болмақ: пәннің
танымдық құрылымын көрсететін пәнішілік; гуманитарлық және математикалық
пәндер байланысы; жаратылыстану пәндері циклы бойынша пәнаралық байланыс;
әлемді танып білуде жалпы мағлұмат беретін – циклдер арасындағы байланыс;
жеке тұлғалық қасиеттерді зерттеу нәтижесінде пайда болған білім жүйесін
құрайтын пәндер арасындағы байланыс арқылы жүзеге асырылады.
Әдебиеттерді талдаған кезде, кіріктірілген құбылыстар әртүрлі
көлемде және әртүрлі сатыда болады да олардың іске асырылу, қолданылу
нәтижелері де түрліше. Химиядан [68,72, 76-77] кіріктірілген сабақтарды
ұйымдастыру пәннің тиімділігін арттырып, сабақтың құрылымы мен мазмұнына
өзгерістер еніп, оқушылардың қызығушылығын тудырады. Оқушылардың табиғат
жайлы алғашқы түсініктері мүлде өзгеріп, теориялық білімікеңейеді, ұғымы
айқындала түседі.
В.И.Вернадский пікірінше табиғаттағы болатын құбылыстарды оны тікелей
зерттейтін жаратылыстану пәндерін физика, химия, астрономия, геология
пәндерімен байланыстыру арқылы білім жүйесін толықтыра түсуге мүмкіндік
туады.
Л.Н.Гумилев өзінің Этногенез және биосфера кітабында [77]
Л.Берталанфи мен В.И.Вернадскийдің биосферадағы тірі ағзаның биохимиялық
энергиялар жайындағы оқытулары этнос категорияға толық қанды анықтама
бере отырып, оның тарих, география және биология ғылымдары арасындағы
байланысын да айқындап берді.
Ол орта ғасырлардағы гуманитарлық және жаратылыстану пәндерінің
арасындағы айырмашылық қазіргі таңда (мардымсыз) негізсіз деген қорытындыға
келеді.
Ғылыми-техникалық жұмыстар төңірегіндегі педагогикалық ізденістерге
сүйеніп А.А.Ляпунов: Болашақ мамандар үшінбілім көлемі үлкейіп бара жатыр,
алайда оқыту мерзімін тым ұзарта беруге де болмайды.Мәселені шешудің бір
жолы – қысқа мерзімішінде жан-жақты нақты білім беру [78]. Сондықтан
көптеген білімдердің жиынтығына топтасуына бағытталған,оның тиімділігін
арттыратын, жаңалықтарға етене жақын кіріктірілген сабақтардың маңызын
дәлелдей келіп, әртүрлі ғылымдар арасындағы байланыс кіріктірілген
сабақтарда жүзеге аса бермейді. Ұқсас, негіздес ғылымдар арасындағы
байланыстардың дидактикалық бірлігін іздестіру керек [79-81, 83]. Бұл
ғалымдарды оқытудың механикалық көшірмесі емес, ғылыми білімінің тиімді
дидактикалық жүйесін, оқушылардың дүниетанымын және олардың іс жүзіндгі
дайындықтарын жандандыратын ізденістер.
Бірқатар әдіскер, дидактиктердің [73, 81, 83] пікірі бойынша, мектеп
бағдарламасындағы биологиялық екі немесе бірнешеуінің байланысын табуға
болады. Оларда ғылым негізінде байланысты ортақ желісін тауып біріктіру
арқылы оқушылардың тікелей танымын дамытуға жол ашылады деп қарайды.
Материалдық дүниедегі құбылыстар мен заттарды тек бір ғана пән төңірегінде
түсіндіруден гөрі бірнеше пәндер байланысы арқылы білімдер жиынтығы ретінде
оқытқанда ғана оқушының материалдық дүниетанымы жан-жақты және толық
болмақ.Табиғат пен қоғам арасында объективті байланыс болғандықтан, оны
басқа пәндермен де байланыстырып, оқушылардың білімдеріне жан-жақты сүйене
отырып, кіріктіре оқыту қазіргі таңдағы мұғалімдердің алдында тұрған басты
міндет.
Пәнаралық байланысты ПАБ жан-жақты [79, 84, 91] зерттеген
педагогтар баршылық. ПАБ жүзеге асыру оқытудың мазмұны, түрі, әдісі
төңірегінде ғана шектелмейді [73, 75, 79, 90] ол берілетін білімнің
сабақтастығымен, сол байланысты түсініп, игеру үшін істелетін жұмыс
түрлерімен, қолданылатын қосымша оқу құралдары және материалдарымен
айқындалады. Ғалымдар Ерыгин Д.П., Гробовой А.К., Сарманова К.А., Киселев
С.В. [86-87, 89-91] еңбектерінде химия ұғымдарды ПАБ жүзеге асырудың
түрлі әдістерін ұсынады. Бірақ осылардың қай-қайсысы да пәнаралық байланыс
кезінде педагогиканы қолдану туралы сөз қозғамайды.
ПАБ – білімнің кіріктірілген сабақтар арқылы меңгерілуінің жоғарғы
сатысы. Химиялық ұғымдарды басқа пәндермен байланыстыру кезінде
пайдаланылатын көркем әдебиеттер, шығармашылықтың ауызша түрлері, танымдық
ойындар тақырып мазмұнына қарай қолданылып, оқушылардың танымдық
қызығушылығының артуына жағдай жасайды.
Республикамызда химиялық ұғымдарды оқыту методикасы бойынша
жүргізілген зерттеу жұмыстарының негізгі бағыттары – орта мектеп
химиясыныңөзге пәндермен және өндіріспен байланысын ғылыми жағынан
негіздеу. Д.Қоянбаев [92] – Қазақстанның Оңтүстік аймағындағы оқушылардың
ауылшаруашылық тәжірибелік жұмысындағы химия, С.Мұсабеков [93] – химиялық
ұғымдарды оқытудың биология және ауылшаруашылық өндірісімен байланысы,
А.Г.Гатауллин [94] – ауыл мектептернде химиялық ұғымдарды оқытудың
топырақтану негіздерімен байланысы, Р.Болатқұлова [95] – органикалық
химиялық ұғымдарды оқытудың физикамен байланысы, К.А.Сарманова [96] –
химиялық ұғымдарды оқытуда оқушылардың 4-6 сыныптарда жаратылыстану,
математикадан алған білімін пайдалану мәселелерін зерттеді.
Педагогика мен мектеп сарамандығының дамуы қазіргі кезеңде пәнаралық
сабақтастықты тиімді ұйымдастырудың, оқушыларға терең білім беру мен
диалектикалық – материалисттік көзқарастарын қалыптастырудың пәрменді
құралы ретінде танып отыр.
Білім беру жүйесіндегі кіріктіру идеясы – жалпы орта білім беру
концепциясында [97] күрделі мәселелердің бірі болып көрсетілген. Осы
жөнінде XX ғасырдың басында қазақ ағртушылары мен оқытушылары да ойыларын
айтқан болатын [98]. М.Жұмабаев [99] еңбегінде педагогиканың психология мен
физиология арасындағы байланысын саралап көрсетті.
А.Байтұрсынов [100] кіріктірілген пәндер арқылы баланың танымдық іс-
әрекетінің дамуына, ойлау қабілеті мен сөйлеу мәнерінің тереңдеуіне үлкен
мән берді. Ж.Аймауытовтың [101] еңбегінде тарих пен мәдениетті, тарих,
география, әдебиетті қатыстыра отырып, кіріктірілген курстар енгізу
керектігі айтылады.
Біз қазақтың алдыңғы қатарлы қоғамдық-педагогикалық қызметкерлерінің
еңбектерін талдай келіп, орта мектептерде ...тек оқытып қана қоймай,
тәрбиелеу, ...өз елінде тұрғандықтан, әрбір оқушының бойында
ұлтжандылықты тәрбиелеу жүзеге асырылу керектілігін байқадық.
Жыл сайынғы жоғарғы оқу орнына қабылдау кезінде талапкерлердің
әлемніңбіртұтастығын ғылыми тұрғыдан дәлелдей алмайтындығы, әр ғылым
саласынан шашыраңқы білім көрсететіндігі анықталды. Бұл кемшіліктерді
болдырмау жүйелі түде пәнаралық байланысты жүзеге асыруды, ал ол үшін
кіріктірілген сабақтар жүйесін енгізу және осындай сабақтар барысында
педагогиканы пайдалануды қажет етеді.
Пәнаралық кіріктірілген сабақтар негізінен үш бөлімнен тұрады:
а) бағдарламасына сәйкес тақырыптың мазмұнын ашу;
ә) басқа пәндер бойынша алған білімдерін пайдалана отырып, тақырыптың
мазмұнын тереңдету;
б) сабақта педагогиканы пайдалану.
Жалпыға бірдей білім беру жүйесінде орта мектептер тұжырымдамасында
кіріктірілген сабақтар өткізу қарастырылған. Ресей мектептерінде Әлемдік
көркем әдебиет кіріктірілген курсы бар. Бұл курс әлемді танып білу және
жаратылыстану пәндері бойынша түсініктерін жүйелеп, өзін-өзі бағалау,
каммуникативті, әдеби-эстетикалық талғам іс-әрекетін қалыптастырады.
Осы бағыт-бағдарлар негізінде өз зерттеуіміздің келесі бір өзегі
ретінде кіріктірілген сабақтар ұйымдастыру, сол сабақтар барысында
педагогиканы кеңінен пайдалануды көздедік.
Мұндай сабақтар бойынша оқушылар дүниенің тұтастығын және осы дүниеде
ерекше орын алатын адамның шығармашылық әрекетін ұғыну арқылы олар болашақ
қоғамда өз орнын табуға тәрбиелейді.
Сонымен қатар, олар өз халқының мұрасын, ұлттық ерекшелігін,
дәстүрін, әдеби тілін, мәдени тағылымдарын бойына сіңіру еді.
Жаратылыстану пәндерін кіріктіру барысында тек жоғары сыныптардағы
ғылым салалары ғана кірігіп қоймай, оқушылардың бастауыш сыныпта алған
ұғымдар нәтижесі де кіріктіріледі.
Кіріктірілген сабақтар тек пәннің құрылымын, бағдарламасын, жоспарын
өзгертіп қана қоймай, оқыту түрлерін де қарастырады (білім беру түрлері,
оқыту мекемелерінің салалары, комплексті сабақта, кіріктірілген күй және
т.б.).
Эстетикалық адамгершілік, экологиялық мәселелерге қатысты мектептерде
80-90 жылдары жаратылыстану және гуманитарлық пәндерді біріктір не
топтастыру іске асырылды.
Жаратылыстану тарихында [71] ол ғылымның өзара бір-біріне әсері –
заңды құбылыс. Химия ұзақ жылдар бойы өзара [69, 75, 91] физика, биология,
минерология, кристаллография білімдерімен қаруланып келеді.
Мектеп бағдарламасында жаратылыстану пәндері сатылап енгізіледі. Әр
пән өзіне тиісті теория түсініктерін енгізе отырып, оқушылар алдында
әлемнің біртұтас материалдық бейнесін қалыптастырады. Бұл туралы көптеген
ғалымдар мен әдіскерлер өз еңбектерінде [69-71, 74, 79-80] талдаған.
Дүниетану, химия, физикалық география, биология, еңбекке баулу
пәндерінің байланысы арқылы оқушыларда ғылым салаларынан біртұтас ұғым
қалыптасады.
Химиялық ұғымдарды көптеген тақырыптарда педагогикаға негіздеп,
әдебиет, тарих, физика сабақтарымен кіріктіріп өту мүмкіндіктері бар.
9-сыныпта Тұздар тақырыбында қазақ халқының емдік мақсатта
пайдаланған ашудас, ас тұзы, тотияйын туралы мәлімет берілсе, 9-сыныпта
Метаолдардың жалпы қасиеттері және І-ІІІ-топтардың
металдары,Металлургия тарауларын өткен кезде сабақ мазмұнына сай аңыз-
әңгіме, мақал-мәтел, даналық сөздерді пайдаландық.
VIII- және X-сыныптарда Қышқылдар, Карбон қышқылдары тақырыбын
өткенде қымыз, айран ашыту, тері илеу, сабын алу туралы қазақ халқының
өзіндік технологиясымен таныстырамыз. X-сыныпта Талшықтар тақырыбын
өткенде киіз, сырмақ, киім тігуден теңдесі жоқ бай тәжірибесін, тәрбиелік
мұрасын насихаттаймыз.
Сабақ оқытудың мазмұны, құрылымы, әдісінің біртұтас кешенді түрде
іске асуын қамтамасыз ететін, негізгі оқу формасы. Яғни, білім беру сабақ
туралы анықтаманы ең алғаш берген чех ғалымы Я.А.Каменский [62] болатын. Ал
қазіргі таңда сабақ білім берудің негізгі формасы күйінде қалғанмен, оның
түрлері де, құрылымы да, қолданылатын оқу құралдарының мазмұны да сан
алуан. Сондықтан да сабақ өте күрделі, кешенді үрдіске айналды.
Тақырыпқа байланысты әр сабақтың өз мақсаты, міндеті айқындалатыны
белгілі. Дегенмен, кіріктірілген химия сабақтарының педагогиканы қолдануға
байланысты алдына қоятын мақсаты мен міндеттері және талаптарының өзіндік
ерекшелігі бар.
Әрбір сабақтың оқу процесінің құрылымдық элементтерінен тұратыны
белгілі. Сондықтан сабақтың білімділік, тәрбиелік, дамытушылық мақсаты
міндетті түрде оның құрылымында басты орын алады.
Сабақтың білімділік, тәрбиелік, дамытушылық маақсатын қамтамасыз
етуде педагогиканы пайдалану жүзеге асады. Оны 2-суреттен көруге болады.
Химия бағдарламасына сүйене отырып, ең алдымен, оқыту
үрдісіндемазмұнын ашуға қажет тақырыптарды, оның білімділік мақсаты мен
маңызын, түсіндіретін ұғымдарды, теория, заң, фактілерді, солармен
байланысты мазмұнын оларды оқытудағы жүйелілікті анықтап, оқыту әдісі
сараланады. Сонымен қатар сабақты кіріктірудің жолдары мен педагогиканы
қолдану арқылы берілетін білімнің, тәрбиенің мақсаты айқындалады.
Сабақтың дамытушылық мақсаты, ұғым беру барысында қолданылған
материалдардың мазмұны мен оқушылардың қызығушылығының өзін-өзі
басқаруының, белсенділігінің мүмкіндігіне қарай жүзеге асады. Тақырыпқа
байланысты сабақ жүйесін құрастыруда әрбір сабақтың тақырыбы оның мақсаты
және өзге сабақтармен байланысы, сондай-ақ оқытудың кешенді амал-әдістері
ескеріледі.
Химия пәнінің тақырыбы
Сабақтың түрі
Сарамандық
Қайталау
Аралас
сабақ
Жаңа
материалды
түсіндіру
Қорытынды
Сабақтың мақсаты
Білімдік
Тәрбиелік
Дамытушылық
педагогика
Қолданылатын әдістер
Көркем сөз
Заттық
көрнекілік
Табиғи
көрнекілік
Ауыз
әдебиеті
Пән аралық кіріктіру нәтижесі
Адамгершілік,
патриоттық
тәрбие
Ғылыми білім
Халық
шығармашылығы
Халықтың
әдет-ғұрпы,
танымдық
мұралары
2-сурет. Педагогиканы қолданып химия пәнін оқытуда кіріктірілген
сабақтардың сызбанұсқасы
Г.М.Чернобельскаяның ұсынысын ескерсек, сабақты жоспарлаудың мына түрін
де қолдануға болады [60].
1-кесте
Шамамен тақырыпты жоспарлау
2 3 4 5 6 7
1
СТақы Лаборатория Сабақ Пән аралық ТСО және Халық
арып лық тың және пән оқу тық
б тәжірибелер, негізгі ішіндегі көрнекі педагогика
а демонстрация, білім байланыс құралда
қ практикалық беретін тар ры
т және есептеу міндеттері
а есептері
р
Бұл кестеде сабақтың негізгі бөлімі мен кіріктіру бөлімі көрсетілген.
Сабақта оқушының білімі, іскерлігі, және дағдылары қалыптасатынын ұмытпауға
тиіспіз. М.И.Махмутов, Р.Г.Иванова, Л.И.Ерунова еңбектерінде сабақта
технологиялық процесті бейнелейтін еңбек операцияларының жиынтығын ретімен
қарастыруды міндеттеп, осыған орай сабаққа мынадай талаптар қояды:
1. Сабақ мақсатының айқындығы. Мұғалім сабақты жоспарлау барысында
оқушының бұрын алған біліміне сүйеніп, қандай қосымша ұғым беру
керектігін, оның өзіндік еңбегінің түрін және танымдық, іскерлік,
дағдыны меңгерту, ойлау, ой қорыту үрдісін дамыту үшін не
істелетінін, ұғымды есте сақтау дағдысын тиянақтауға байланысты нені
нақтылау қажеттігін анықтап алуға міндетті.
2. Жүйелілік пен бірізділікті және сабақтастықты сақтай отырып,
пәнаралық байланыс арқылы тақырып мазмұнын кіріктіру.
3. Сабақта оқушылардың меңгеретін ұғымының тиянақтылығын, өздігінен
атқаратын жұмыстар арқылы аралық және соңғы талдаулар мен
қорытындыларды орындату.
4. Оқыту үрдісінің жетістігі әрбір сабақ тақырыбының айқындығына, оның
жүйесіндегі орындалатын жұмыс түрлерінің дұрыс анықталуына, сабақ
мақсатының тұжырымды іріктелуіне байланысты.
Сабақтың жалпы педагогикалық, дидактикалық және методикалық
мақсаттары бар. Жалпы педагогикалық мақсат – әр уақытта қоғам талабына
байланысты ұсынылады.
Дидактикалық мақсат – оқыту үрдісінде сабақтың негізгі бөлімдерін
оның міндеттерін шешуге тиісті мүмкіндіктерін анықтайды.
Методикалық мақсат – аталған сабақта химия пәнінің фактілері мен
заңдылықтарының және теориясының тиімділігінарттыруды оқытудың берілнтін
ұғымдардың қалыптасу мүмкіндігін нақтылайды.
Сабақтың жалпы педагогикалық, дидактикалық, методикалық мақсаттары
бір-бірімен тығыз байланысты.
Жоғарыда келтірілген пікірлерге және қазіргі таңдағы химиядан білім
беру стандартының [102] талаптарына сүйеніп, химия пәні сабақтарында пән
аралық, тақырып аралық кіріктіруді қолдануға мол мүмкіндіктің бар екендігін
анықтадық.
Сондай-ақ, осы мүмкіндіктер негізінде химиялық ұғымдарды
қалыптастыруды жетілдіруде педагогиканы пайдаланудың жобасы жасалды.
2 ОРТА МЕКТЕПТЕ ХИМИЯЛЫҚ ҰҒЫМДАРДЫ ОҚЫТУДА ПЕДАГОГИКАЛЫҚ НЕГІЗДЕРДІ
ПАЙДАЛАНУ ӘДІСТЕМЕСІ
2.1 Педагогикалық эксперимент
Педагогикалық эксперимент 2010 жылы Алматы қаласы О.А.Жәутіков атындағы
мамандандырылған дарынды балаларға арналған физика-математиканы тереңдетіп
оқытатын мектеп интернатында және Алматы облысы, Райымбек ауданы Нарынқол
ауылы Т.Жанұзақов атындағы орта мектептерінде жүргізілді. Эксперимент
жүргізуге орта білім беретін мектептердің 9-10 сыныптары таңдап алынды. Осы
мектептерден эксперименттік сыныптармен қатар бақылау сыныптары іріктелді.
Жоғарыда көрсетілген мектпетердің әрқайсысынан бір сынып экспериментке
қатысты. Педагогикалық эксперимент үш кезеңнен тұрады:
I-Кезеңде экспериментке керекті материалдар іріктелді:
а) Химия пәнінің бағдарлама мазмұны сараланып, кіріктірілетін
тақырыптар айқындалды.
ә) Осы тақырыптар мазмұнын кіріктірумен қатар, оларды оқыту барысында
қолданылатын педагогика элементтері іріктеліп, олардың мазмұны жан-жақты
талданды.
б) Химия пәнінің оқулығындағы бағдарламалық талапқа сай мәтіндер
іріктеліп, оның білімдік, тәрбиелік дамытушылық мақсаттары жіктелді.
в) Сабақ барысында қолданылатын педагогикаға байланысты
материалдардың мазмұнымен мұғалімдер таныстырылды, олардың пікірі
ескерілді.
г) Сабақтың жоспары жасалып, талқыланды.
II-Кезең. Химия сабағынан басқа практикант-мұғалімдердің сабақтарына
қатысып, олардың педагогиканы қаншалықты қолданатындарын анықтадық. Содан
соң өзіміздің педагогикамен кіріктірілген сабақтарымызбен таныстырдық.
III-Кезең.
Эксперимент жұмысы бірнеше мақсатта көзделді:
1. Зерттейтін тақырыбымызға байланысты педагогиканы химия ұғымдарды
пайдаланудың тиімді жолдары мен әдістерін саралау.
2. педагогика элементтерінің түрлерін іріктеп тақырып мазмұнына және
оқушылардың жас ерекшелігіне сәйкестігін байқау.
3. Оқушылардың қызығушылығын және сабаққа ынтасын көтеруде педагогиканың
маңызын және оның кіріктіре оқытуда пайдалану мүмкіндігін анықтау.
4. Экспериментке қатысқан оқушылардың химия пәнінен білім деңгейін
анықтап, олардың шығармашылық әрекеттеріне педагогиканың әсерін
байқау.
5. педагогиканың оқушылар ойын дамытуға, тіл байлығының ұшталуына әсерін
байқау.
6. Кіріктіре оқыту арқылы оқушыларғы дүниенің біртұтастығы жайында ұғым
қалыптастыру.
7. Оқушылардың химия пәнінен алған білімдерін кез келген жағдайларда
қолдана білуге дайындап, шығармашылығын арттыру.
8. Осылардың негізінде оқушыларды дамыту принципін жүзеге асыру.
Экспериментке қойылатын материалдарды ірітегенде алдымен
педагогиканың элементтері іріктеліп жіктелді. Олар: а) халықтың қолөнеріне
енетін заттар, құралдар; ә) халық ауыз әдебиеті туындылары (ертегі, жұмбақ,
жаңылтпаш, мақал-мәтел); б) алдыңғықатарлы ақын-жазушылар поэзиясы.
Мұнда ескере кететін жәйт - ақын жазушылар поэзиясының білімдік,
тәрбиелік, дамытушылық маңызы жоғары болғандықтан және халықтың өнері мен
әдет-ғұрпының қайнар көзі екенін ескеріп, тақырыптар мазмұнына
сәйкестендіріп іріктедік.
Эксперимент барысында педагогиканың пайдаланудың әдіс-тәсілі де
сараланды. Әсіресе, сөз шеберлігі, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz