Жорға аттарын шықтыру және салыстыру

Қазақта жорғаны: екі аяқты жорға, шалдыр жорға, үш аяқты жорға, төрт аяғы тең жорға, қой жорға, жол жорға, кекірек жорға (жортақы), шапқын жорға, түйе жорға, көташар жорға, бес құлаштық жорға, он құлаштық жорға, су жорға, су төгілмес жорға, табақ тартар жорға, төкпе жорға, айдама жорға, шайқалған жорға, тайпалған жорға деп бөледі.
Жорға аттары негізінен бүкіш бел, бота тірсектеу болып келеді. Жорға – туа біткен қасиет. Жорға тудыру үшін екі аяқты, не үш аяқты жорғасы бар айғырдан қою керек, не енесінің мықты жорға болғанынан қояды, көбінесе жорға енесіне тартады. Сазды, былқылдап тұратын жердің аттары жорға келеді. Іле өлкесінде (ҚХР) Жұлдыз деген жердің жылқыларының жорға болып келуі, жері саз. Алтайда Қарашәр деген жердің барлық жылқысы жорға, себебі қыста ат тізеден көміліп жүретін қар, жазда жері көлкілдеп тұратын саз болады. Қарашәрдің жорғасы шапқан атқа жеткізбеген [CLX.] Екі-үш аяқты жорғаларды жетілдіріп төрт аяқты жорғаға жеткізу үшін ай он беске толып, түн жап-жарық болып толғанда 2-3 күнде бір рет 4-5 км өңшең майда, жазық, тегіс жерге жорғалатып отырады, себебі жорғаның алдыңғы аяғы қысқа болады деген сөз бар, сондықтан ойлы-қырлы, шұңқырлы жерлерде жығылып қалады. (LХХХХVІ)
Жорға аттың үзеңгісі қысқа болу керек, үзеңгі ұзын болса, кәрі жілік пен жауырынның басына тиіп зақым келіп, қанталап, жорға әлсірейді. Жорғаға үш айыл дұрыс: төс айыл, орта айыл, шап айыл тізгінді тең ұстайды, бір қолмен ұстап тік отырады. Адам бір жағына ауып, екі жағына қисайып отырса, ат жорғалап бара жатқанда жорғасынан жаңылып қалады. Cондықтан қисаймай, шалқаймай, еңкеймей, екі аяғы, екі қолы тең денесін тік ұстап отыруы керек. [CLX]
Жорғалап келе жатқан аттың үстінде отырған шабандоз қапелімде бір аяғын көтеріп қалса, ат та аяғын көтеріп, жорға үш аяққа түсіп қалады. Екі аяқты тең ұстап, алдыға қарай көлбеулетеді, себебі шын жорға артқы аяғымен адамның өкшесін қаға жаздайды. Айдың жарығымен салғанда адамның қолы аттың басына шамасы келмесе, аттың басын жоғары жібермей өмілдіріктен тартып байлап тастайды. [CXХ.]
Туа біткен төрт аяғы теңселген жорғаларды ешқандай мұзға да, сазға да салмай жорғалата береді. Үш аяқ жорғаны 4-ші аяғының жорғасын шығару үшін бүршік тағамен тағалап, қыс кезінде мұзға салады. Айдың сәулесімен аттың көлеңкесі мұзға түсіп, тізгінін тақымға салып ұстап отырады, түн ортасында, қақаған суықта түніне 2-3 сағат жорғалату үшін нағыз шабандоз болу керек. Қазақтардың жорға үйретудегі жанқиярлық еңбегін XIX ғасыр зерттеушісі былай жазады: «Жорғаны үйрететін атақты шеберлердің айтуынша көп білім мен шыдамдылық керек. Шеберлердің пайымдауынша жорғаны ай сүттей жарық түн ортасында үйретсе «ат өзінің көлеңкесінен қалыспаймын» деп жанталаса жорғалайды. Бірінші жорғаның бір жағы үйретіледі, сол жағының үзеңгісін ұзартып, үйретуші аяғын тіреп бүйірімен отырады. 2-ші жағын үйреткенде керісінше дәл солай істейді.