Жорға аттарын шықтыру және салыстыру



Қазақта жорғаны: екі аяқты жорға, шалдыр жорға, үш аяқты жорға, төрт аяғы тең жорға, қой жорға, жол жорға, кекірек жорға (жортақы), шапқын жорға, түйе жорға, көташар жорға, бес құлаштық жорға, он құлаштық жорға, су жорға, су төгілмес жорға, табақ тартар жорға, төкпе жорға, айдама жорға, шайқалған жорға, тайпалған жорға деп бөледі.
Жорға аттары негізінен бүкіш бел, бота тірсектеу болып келеді. Жорға – туа біткен қасиет. Жорға тудыру үшін екі аяқты, не үш аяқты жорғасы бар айғырдан қою керек, не енесінің мықты жорға болғанынан қояды, көбінесе жорға енесіне тартады. Сазды, былқылдап тұратын жердің аттары жорға келеді. Іле өлкесінде (ҚХР) Жұлдыз деген жердің жылқыларының жорға болып келуі, жері саз. Алтайда Қарашәр деген жердің барлық жылқысы жорға, себебі қыста ат тізеден көміліп жүретін қар, жазда жері көлкілдеп тұратын саз болады. Қарашәрдің жорғасы шапқан атқа жеткізбеген [CLX.] Екі-үш аяқты жорғаларды жетілдіріп төрт аяқты жорғаға жеткізу үшін ай он беске толып, түн жап-жарық болып толғанда 2-3 күнде бір рет 4-5 км өңшең майда, жазық, тегіс жерге жорғалатып отырады, себебі жорғаның алдыңғы аяғы қысқа болады деген сөз бар, сондықтан ойлы-қырлы, шұңқырлы жерлерде жығылып қалады. (LХХХХVІ)
Жорға аттың үзеңгісі қысқа болу керек, үзеңгі ұзын болса, кәрі жілік пен жауырынның басына тиіп зақым келіп, қанталап, жорға әлсірейді. Жорғаға үш айыл дұрыс: төс айыл, орта айыл, шап айыл тізгінді тең ұстайды, бір қолмен ұстап тік отырады. Адам бір жағына ауып, екі жағына қисайып отырса, ат жорғалап бара жатқанда жорғасынан жаңылып қалады. Cондықтан қисаймай, шалқаймай, еңкеймей, екі аяғы, екі қолы тең денесін тік ұстап отыруы керек. [CLX]
Жорғалап келе жатқан аттың үстінде отырған шабандоз қапелімде бір аяғын көтеріп қалса, ат та аяғын көтеріп, жорға үш аяққа түсіп қалады. Екі аяқты тең ұстап, алдыға қарай көлбеулетеді, себебі шын жорға артқы аяғымен адамның өкшесін қаға жаздайды. Айдың жарығымен салғанда адамның қолы аттың басына шамасы келмесе, аттың басын жоғары жібермей өмілдіріктен тартып байлап тастайды. [CXХ.]
Туа біткен төрт аяғы теңселген жорғаларды ешқандай мұзға да, сазға да салмай жорғалата береді. Үш аяқ жорғаны 4-ші аяғының жорғасын шығару үшін бүршік тағамен тағалап, қыс кезінде мұзға салады. Айдың сәулесімен аттың көлеңкесі мұзға түсіп, тізгінін тақымға салып ұстап отырады, түн ортасында, қақаған суықта түніне 2-3 сағат жорғалату үшін нағыз шабандоз болу керек. Қазақтардың жорға үйретудегі жанқиярлық еңбегін XIX ғасыр зерттеушісі былай жазады: «Жорғаны үйрететін атақты шеберлердің айтуынша көп білім мен шыдамдылық керек. Шеберлердің пайымдауынша жорғаны ай сүттей жарық түн ортасында үйретсе «ат өзінің көлеңкесінен қалыспаймын» деп жанталаса жорғалайды. Бірінші жорғаның бір жағы үйретіледі, сол жағының үзеңгісін ұзартып, үйретуші аяғын тіреп бүйірімен отырады. 2-ші жағын үйреткенде керісінше дәл солай істейді.

Пән: Ветеринария
Жұмыс түрі:  Материал
Тегін:  Антиплагиат
Көлемі: 5 бет
Таңдаулыға:   
Жорға шықтыру және салыстыру

Қазақта жорғаны: екі аяқты жорға, шалдыр жорға, үш аяқты жорға, төрт
аяғы тең жорға, қой жорға, жол жорға, кекірек жорға (жортақы), шапқын
жорға, түйе жорға, көташар жорға, бес құлаштық жорға, он құлаштық жорға, су
жорға, су төгілмес жорға, табақ тартар жорға, төкпе жорға, айдама жорға,
шайқалған жорға, тайпалған жорға деп бөледі.
Жорға аттары негізінен бүкіш бел, бота тірсектеу болып келеді. Жорға –
туа біткен қасиет. Жорға тудыру үшін екі аяқты, не үш аяқты жорғасы бар
айғырдан қою керек, не енесінің мықты жорға болғанынан қояды, көбінесе
жорға енесіне тартады. Сазды, былқылдап тұратын жердің аттары жорға келеді.
Іле өлкесінде (ҚХР) Жұлдыз деген жердің жылқыларының жорға болып келуі,
жері саз. Алтайда Қарашәр деген жердің барлық жылқысы жорға, себебі қыста
ат тізеден көміліп жүретін қар, жазда жері көлкілдеп тұратын саз болады.
Қарашәрдің жорғасы шапқан атқа жеткізбеген [CLX.] Екі-үш аяқты жорғаларды
жетілдіріп төрт аяқты жорғаға жеткізу үшін ай он беске толып, түн жап-жарық
болып толғанда 2-3 күнде бір рет 4-5 км өңшең майда, жазық, тегіс жерге
жорғалатып отырады, себебі жорғаның алдыңғы аяғы қысқа болады деген сөз
бар, сондықтан ойлы-қырлы, шұңқырлы жерлерде жығылып қалады. (LХХХХVІ)
Жорға аттың үзеңгісі қысқа болу керек, үзеңгі ұзын болса, кәрі жілік
пен жауырынның басына тиіп зақым келіп, қанталап, жорға әлсірейді. Жорғаға
үш айыл дұрыс: төс айыл, орта айыл, шап айыл тізгінді тең ұстайды, бір
қолмен ұстап тік отырады. Адам бір жағына ауып, екі жағына қисайып отырса,
ат жорғалап бара жатқанда жорғасынан жаңылып қалады. Cондықтан қисаймай,
шалқаймай, еңкеймей, екі аяғы, екі қолы тең денесін тік ұстап отыруы керек.
[CLX]
Жорғалап келе жатқан аттың үстінде отырған шабандоз қапелімде бір
аяғын көтеріп қалса, ат та аяғын көтеріп, жорға үш аяққа түсіп қалады. Екі
аяқты тең ұстап, алдыға қарай көлбеулетеді, себебі шын жорға артқы аяғымен
адамның өкшесін қаға жаздайды. Айдың жарығымен салғанда адамның қолы аттың
басына шамасы келмесе, аттың басын жоғары жібермей өмілдіріктен тартып
байлап тастайды. [CXХ.]
Туа біткен төрт аяғы теңселген жорғаларды ешқандай мұзға да, сазға да
салмай жорғалата береді. Үш аяқ жорғаны 4-ші аяғының жорғасын шығару үшін
бүршік тағамен тағалап, қыс кезінде мұзға салады. Айдың сәулесімен аттың
көлеңкесі мұзға түсіп, тізгінін тақымға салып ұстап отырады, түн ортасында,
қақаған суықта түніне 2-3 сағат жорғалату үшін нағыз шабандоз болу керек.
Қазақтардың жорға үйретудегі жанқиярлық еңбегін XIX ғасыр зерттеушісі былай
жазады: Жорғаны үйрететін атақты шеберлердің айтуынша көп білім мен
шыдамдылық керек. Шеберлердің пайымдауынша жорғаны ай сүттей жарық түн
ортасында үйретсе ат өзінің көлеңкесінен қалыспаймын деп жанталаса
жорғалайды. Бірінші жорғаның бір жағы үйретіледі, сол жағының үзеңгісін
ұзартып, үйретуші аяғын тіреп бүйірімен отырады. 2-ші жағын үйреткенде
керісінше дәл солай істейді. Күнде түн ортасында бірде ердің оң жағына,
бірде сол жағына отырып 2-3 сағаттай атты жорғаға үйрету, әрине нағыз
атбегінің қолынан ғана келеді.[66.139б.]
Жорға атын жемдеуді сұлылау деп те атайды, жорғалауға кететін күш-
қуат сұлымен ғана толады, – дейді атпаздар.
Сұлылау. Күніне 2 рет суарып, шөп береді. Сұлы беру үшін, сұлыны
тегенеге салып екшеп отырып тасын тереді, шаңын ұшырады, екі-үш рет шайып,
кір cуын төгіп тастайды, сонан соң 3 сағаттай суға бөрттіріп қояды,
сүзгімен сүзіп жемдорбаға салып береді. Қосып жүрген кезде 1 литр сиырдың
сүтін де береді. Жорғалап келген кезде жорғаны бірден тоқтатуға болмайды,
аяғына қан түсіп қалады, сондықтан жетекке алып, айналдырып жүргізеді. Ұзақ
жерге жорғалаған жорғаларды 30-минуттан 1-сағатқа дейін атпен жетектейді.
Сонан соң бір шөміш (1кг) мөлшерінде сұлыны жемдорбамен басына іліп қояды.
[CXІІ]
Жоғарыдағы фактілерге қарап отырсаң: алғашында шабандоз ат үстінде
қозғалмай нық отырса, екіншіде шабандоз аттың екі бүйіріне кезек-кезек
отырғанын көреміз. Екі жаттығу бірін-бірі жоққа шығаратын сияқты. Негізінде
біріншісінде Алтай қазақтарының 3 аяқ жорғаның 4-ші аяғына жорға салып
үйретуі болса, екіншісінде батыс қазақтарының (Орал, Ақтөбе обл.) болар-
болмас жол жорғасы бір аяғында, немесе екі аяғында жорғасы бар – шалдыр
аттың төрт аяғына бірдей жорға салып үйрену тәсілін көреміз.
Аттың 4-ші аяғына жорға салудың тағы бір тәсілі бар. Ол 4-ші аяқтың
құлашына жететіндей өре салады. [LXXV]
Ағашы көп Алтай жерінде бөренелерді жығып, дөп-дөңгелек шеңбер
жасайды. Шеңбердің ортасы ашық, онда аттың шылбырынан ұстап тұрған шабандоз
күннің шапағы сияқты қатар-қатар орналасқан бөренелерден аттатып жүргізеді,
сонда атқа жорға түседі. [СLVІ.]
Жорғаның сапасын, сынын білу үшін шабандоз беліне 5 м лента байлайды,
белге байланған лента аттың құйрығының үстінен түсіп тұрады. Атты
жорғалатқанда лента жыланша ирелеңдеп тербеліп тұрады, сонда шүберектің ұшы
жерге тимесе, онда жорға деп атауға болады. Бұрынырақта жорғаны сынағанда
белге арқан байлаған екен. Арқанның жерге тимеуіне байланысты: бес құлаштық
жорға, он құлаштық жорға, 12 құлаштық жорға деп атаған. 15-16 құлаштық
жорғалар да болған дейді дерек берушілер, бірақ бұл өте сирек кездеседі
[СXXVІІ]
Дерек берушілердің айтуынша жорғаның ең биік шыңы: су жорға (су
төгілмес жорға) және табақ тартар жорға. Су төгілмес жорғаға мінген
шабандоз бір қолына астауға су құйып жорғалатқанда су шайқалмайды дейді.
Тостағанға құйылған суды аттың жаясының үстіне қойғанда су төгілмеуші еді
деп айтады кейбіреулер. Бұл әрине әсірелеп айтқандық болу керек. Үлкен
астарда епті жігіттер еттің тұздығы шайқалмас үшін су төгілмес жорғалармен
табақ тасыған, мұны табақ тартар жорға дейді [XXІІ] Біздің ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Іскерлік ойындардың түрлері
Қазақстан жылқының жаратылған жері-отаны екенін полеозологиялық, археологиялық, тарихи-этнографиялық материалдар негізінде дәлелдеу
Мектепке дейінгі білім беруде балалардың дидактикалық ойындар арқылы танымдық белсенділігін қалыптастыру
Қазақ жылқысының көне замандардағы тарихы
Ұлттық ат ойындары
Музыка тыңдау
Баскетбол ойынының ережесі
Спорт жылқысын таңдау және дұрыс пайдалану
Мұрат Мөңкеұлы шығармаларындағы ономастикалық атаулар
ҚАЗАҚСТАННЫҢ ХVIII-ХІХ ҒАСЫРЛАРДАҒЫ МӘДЕНИЕТІ
Пәндер