Мекемелер кірісі мен табысы
КІРІСПЕ
І БӨЛІМ МЕКЕМЕЛЕР КІРІСІ МЕН ТАБЫСЫНЫҢ МАЗМҰНЫ, ТҮСІНІГІ, ФУНКЦИЯЛАРЫ
1.1. Мекеме табысы мен кірістерінің экономикалық мәні
1.2. Кіріс пен табыстың мекеме қызметіндегі
рөлі және функциялары
1.3. Мекеме кірісі мен табысының қалыптасуы
және орналастырылуы
ІІ БӨЛІМ МЕКЕМЕЛЕРДІҢ КІРІСІ МЕН ТАБЫСЫН ТАЛДАУ, АҚ «ҚАЗПОЧТА» МЕКЕМЕ МЫСАЛЫНДА
2.1.Мекеменің қаржылық нәтижелерін талдау
2.2.Мекеменің табыстылығының көрсеткіштері
2.3.Мекеме табысы мен кірісін жоспарлау әдістемесі
2.4.Қаржылық тәуекелдердің мекеме табысы мен кірісіне әсері
2.5 Мекеменің қаржылық жағдайының сипаттамасы («Қазпочта» акционерлік
қоғамының мысалында»)
2.6 «Қазпочта» акционерлік қоғам кірістер мен табыстарын басқару механизмін талдау
2.8 Табыстылықтың абсолютті көрсеткіштерін талдау
ІІІ БӨЛІМ МЕКЕМЕ ТАБЫСТЫЛЫҒЫН АРТТЫРУДЫҢ НЕГІЗГІ МӘСЕЛЕЛЕРІ
3.1. Кіріс пен табыстылықтың салыстырмалы көрсеткіштерін талдау
3.2. Мекемелердің табысы мен кірістерін арттыру жолдары
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
І БӨЛІМ МЕКЕМЕЛЕР КІРІСІ МЕН ТАБЫСЫНЫҢ МАЗМҰНЫ, ТҮСІНІГІ, ФУНКЦИЯЛАРЫ
1.1. Мекеме табысы мен кірістерінің экономикалық мәні
1.2. Кіріс пен табыстың мекеме қызметіндегі
рөлі және функциялары
1.3. Мекеме кірісі мен табысының қалыптасуы
және орналастырылуы
ІІ БӨЛІМ МЕКЕМЕЛЕРДІҢ КІРІСІ МЕН ТАБЫСЫН ТАЛДАУ, АҚ «ҚАЗПОЧТА» МЕКЕМЕ МЫСАЛЫНДА
2.1.Мекеменің қаржылық нәтижелерін талдау
2.2.Мекеменің табыстылығының көрсеткіштері
2.3.Мекеме табысы мен кірісін жоспарлау әдістемесі
2.4.Қаржылық тәуекелдердің мекеме табысы мен кірісіне әсері
2.5 Мекеменің қаржылық жағдайының сипаттамасы («Қазпочта» акционерлік
қоғамының мысалында»)
2.6 «Қазпочта» акционерлік қоғам кірістер мен табыстарын басқару механизмін талдау
2.8 Табыстылықтың абсолютті көрсеткіштерін талдау
ІІІ БӨЛІМ МЕКЕМЕ ТАБЫСТЫЛЫҒЫН АРТТЫРУДЫҢ НЕГІЗГІ МӘСЕЛЕЛЕРІ
3.1. Кіріс пен табыстылықтың салыстырмалы көрсеткіштерін талдау
3.2. Мекемелердің табысы мен кірістерін арттыру жолдары
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Нарықтық қатынастар жағдайларында мекеменің қоршаған ортадағы өзгерістер, сондай-ақ, осы өзгерістерден туындайтын қосымша мүмкіндіктер мен тәуекелдер де тұрақты өсіп отырады. Сондықтан мекемелерді басқару стратегиясы осы өзгерістерден мүмкіндіктерді алу мүмкіндіктерін, шаруашылықты жүргізу үшін барлық қосымша мүмкіндіктерді және тәуекелдерді қамтитындай болуы керек.
Бәсекелестік ортада мекеменің қаржы менеджменті оның нарықтық және өндірістік стратегиясын анықтайтын басқару қызметінің басты буыны болып табылады. Осы жағдайға байланысты қаржы менеджменті мекеменің өндірістік барысы қаржы ресурстарымен қажетті көлемде қамтамасыз етілуін, тартылған қаржы ресурстарын өндіріске тиімді орналастырылуын, өндірілген өнімнің шығындарын барынша азайтуды, нәтижесінде кәсіпкерлік қызметтен табыс алуды қамтамасыз етуге байланысты міндеттерді атқарады.
Табыс пен кірістің мекеме қызметіндегі атқаратын рөлі үлкен, ол мекеменің мүлкінің ұлғаюының, қарыз қаражаттар тартудың, жалпы әлеуметтік-экономикалық дамуының алғы шарты болып табылады. Табыс таппай мекеме кредиторлар мен инвесторлар тарапынан қосымша қаражаттар тарту мүмкіндігіне үміт арта алмайды. Сонымен қатар, табыс пен кіріс мекеменің ішкі қаржылық мұқтаждықтарының негізгі көзі болып қоюмен шектеліп қана қоймайды, ол қоғам өмірінде, мемлекеттік бюджет ресурстарының, бюджеттен тыс қорлардың және қайырымдылық қорларының қаражаттарының қалыптасуында да үлкен роль атқарады.
Мекеменің өндіріске салынған активтерінің табыстылық деңгейі инвестициялық шешімдер қабылдау барысында, қаржылық жоспарлау жұмыстарында, жоспарлық көрсеткіштерді нақты көрсеткіштермен салыстыру және үйлестіру, сондай-ақ шаруашылық қызметі мен оның нәтижесін бақылау мен бағалауда маңызды роль атқарады. Үлгілі басқарылатын мекемелер табыс пен кіріс қалыптасуын, оның әрбір орталықтары бойынша қатаң түрде бақыланып отырады және сәйкесінше, осы нәтижелер негізінде құрылымдық басшыларға сыйақылар беріледі, бұл өз кезегінде олардың өз қызметіне деген ынтасын арттыруға септігін тигізеді. өндірістік активтерге немесе инвестициялық жобаларға жаңа қаржы салымдарын салу қажеттілігін бағалаған кезде, олардан алынатын табыс есептеледі және бұл есептер қаржылық сипаттағы шешімдер қабылдауда негіз болып табылады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты нарықтық экономика жағдайларында мекеме кірісі мен табыс қызметіндегі рөлі мен оны арттырудың жолдарын іздестіру болып табылады. Осы мақсатқа қол жеткізу үшін жұмыс өзінің алдына келесідей сұрақтарға жауап беруді көздейді:
- мекеме табысы мен кірісінің экономикалық негіздерін қарастыру;
Бәсекелестік ортада мекеменің қаржы менеджменті оның нарықтық және өндірістік стратегиясын анықтайтын басқару қызметінің басты буыны болып табылады. Осы жағдайға байланысты қаржы менеджменті мекеменің өндірістік барысы қаржы ресурстарымен қажетті көлемде қамтамасыз етілуін, тартылған қаржы ресурстарын өндіріске тиімді орналастырылуын, өндірілген өнімнің шығындарын барынша азайтуды, нәтижесінде кәсіпкерлік қызметтен табыс алуды қамтамасыз етуге байланысты міндеттерді атқарады.
Табыс пен кірістің мекеме қызметіндегі атқаратын рөлі үлкен, ол мекеменің мүлкінің ұлғаюының, қарыз қаражаттар тартудың, жалпы әлеуметтік-экономикалық дамуының алғы шарты болып табылады. Табыс таппай мекеме кредиторлар мен инвесторлар тарапынан қосымша қаражаттар тарту мүмкіндігіне үміт арта алмайды. Сонымен қатар, табыс пен кіріс мекеменің ішкі қаржылық мұқтаждықтарының негізгі көзі болып қоюмен шектеліп қана қоймайды, ол қоғам өмірінде, мемлекеттік бюджет ресурстарының, бюджеттен тыс қорлардың және қайырымдылық қорларының қаражаттарының қалыптасуында да үлкен роль атқарады.
Мекеменің өндіріске салынған активтерінің табыстылық деңгейі инвестициялық шешімдер қабылдау барысында, қаржылық жоспарлау жұмыстарында, жоспарлық көрсеткіштерді нақты көрсеткіштермен салыстыру және үйлестіру, сондай-ақ шаруашылық қызметі мен оның нәтижесін бақылау мен бағалауда маңызды роль атқарады. Үлгілі басқарылатын мекемелер табыс пен кіріс қалыптасуын, оның әрбір орталықтары бойынша қатаң түрде бақыланып отырады және сәйкесінше, осы нәтижелер негізінде құрылымдық басшыларға сыйақылар беріледі, бұл өз кезегінде олардың өз қызметіне деген ынтасын арттыруға септігін тигізеді. өндірістік активтерге немесе инвестициялық жобаларға жаңа қаржы салымдарын салу қажеттілігін бағалаған кезде, олардан алынатын табыс есептеледі және бұл есептер қаржылық сипаттағы шешімдер қабылдауда негіз болып табылады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты нарықтық экономика жағдайларында мекеме кірісі мен табыс қызметіндегі рөлі мен оны арттырудың жолдарын іздестіру болып табылады. Осы мақсатқа қол жеткізу үшін жұмыс өзінің алдына келесідей сұрақтарға жауап беруді көздейді:
- мекеме табысы мен кірісінің экономикалық негіздерін қарастыру;
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
І БӨЛІМ МЕКЕМЕЛЕР КІРІСІ МЕН ТАБЫСЫНЫҢ МАЗМҰНЫ, ТҮСІНІГІ, ФУНКЦИЯЛАРЫ
1.1.Мекеме табысы мен кірістерінің экономикалық мәні
1.2.Кіріс пен табыстың мекеме қызметіндегі
рөлі және функциялары
1.3.Мекеме кірісі мен табысының қалыптасуы
және орналастырылуы
ІІ БӨЛІМ МЕКЕМЕЛЕРДІҢ КІРІСІ МЕН ТАБЫСЫН ТАЛДАУ, АҚ ҚАЗПОЧТА МЕКЕМЕ
МЫСАЛЫНДА
2.1.Мекеменің қаржылық нәтижелерін талдау
2.2.Мекеменің табыстылығының көрсеткіштері
2.3.Мекеме табысы мен кірісін жоспарлау әдістемесі
2.4.Қаржылық тәуекелдердің мекеме табысы мен кірісіне әсері
2.5 Мекеменің қаржылық жағдайының сипаттамасы (Қазпочта акционерлік
қоғамының мысалында)
2.6 Қазпочта акционерлік қоғам кірістер мен табыстарын басқару
механизмін талдау
2.8 Табыстылықтың абсолютті көрсеткіштерін талдау
ІІІ БӨЛІМ Мекеме табыстылығын арттырудың негізгі мәселелері
3.1. Кіріс пен табыстылықтың салыстырмалы көрсеткіштерін талдау
3.2.Мекемелердің табысы мен кірістерін арттыру жолдары
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
Нарықтық қатынастар жағдайларында мекеменің қоршаған ортадағы
өзгерістер, сондай-ақ, осы өзгерістерден туындайтын қосымша мүмкіндіктер
мен тәуекелдер де тұрақты өсіп отырады. Сондықтан мекемелерді басқару
стратегиясы осы өзгерістерден мүмкіндіктерді алу мүмкіндіктерін,
шаруашылықты жүргізу үшін барлық қосымша мүмкіндіктерді және тәуекелдерді
қамтитындай болуы керек.
Бәсекелестік ортада мекеменің қаржы менеджменті оның нарықтық және
өндірістік стратегиясын анықтайтын басқару қызметінің басты буыны болып
табылады. Осы жағдайға байланысты қаржы менеджменті мекеменің өндірістік
барысы қаржы ресурстарымен қажетті көлемде қамтамасыз етілуін, тартылған
қаржы ресурстарын өндіріске тиімді орналастырылуын, өндірілген өнімнің
шығындарын барынша азайтуды, нәтижесінде кәсіпкерлік қызметтен табыс алуды
қамтамасыз етуге байланысты міндеттерді атқарады.
Табыс пен кірістің мекеме қызметіндегі атқаратын рөлі үлкен, ол
мекеменің мүлкінің ұлғаюының, қарыз қаражаттар тартудың, жалпы әлеуметтік-
экономикалық дамуының алғы шарты болып табылады. Табыс таппай мекеме
кредиторлар мен инвесторлар тарапынан қосымша қаражаттар тарту мүмкіндігіне
үміт арта алмайды. Сонымен қатар, табыс пен кіріс мекеменің ішкі қаржылық
мұқтаждықтарының негізгі көзі болып қоюмен шектеліп қана қоймайды, ол қоғам
өмірінде, мемлекеттік бюджет ресурстарының, бюджеттен тыс қорлардың және
қайырымдылық қорларының қаражаттарының қалыптасуында да үлкен роль
атқарады.
Мекеменің өндіріске салынған активтерінің табыстылық деңгейі
инвестициялық шешімдер қабылдау барысында, қаржылық жоспарлау жұмыстарында,
жоспарлық көрсеткіштерді нақты көрсеткіштермен салыстыру және үйлестіру,
сондай-ақ шаруашылық қызметі мен оның нәтижесін бақылау мен бағалауда
маңызды роль атқарады. Үлгілі басқарылатын мекемелер табыс пен кіріс
қалыптасуын, оның әрбір орталықтары бойынша қатаң түрде бақыланып отырады
және сәйкесінше, осы нәтижелер негізінде құрылымдық басшыларға сыйақылар
беріледі, бұл өз кезегінде олардың өз қызметіне деген ынтасын арттыруға
септігін тигізеді. өндірістік активтерге немесе инвестициялық жобаларға
жаңа қаржы салымдарын салу қажеттілігін бағалаған кезде, олардан алынатын
табыс есептеледі және бұл есептер қаржылық сипаттағы шешімдер қабылдауда
негіз болып табылады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты нарықтық экономика жағдайларында мекеме
кірісі мен табыс қызметіндегі рөлі мен оны арттырудың жолдарын іздестіру
болып табылады. Осы мақсатқа қол жеткізу үшін жұмыс өзінің алдына келесідей
сұрақтарға жауап беруді көздейді:
мекеме табысы мен кірісінің экономикалық негіздерін қарастыру;
мекеме табысы мен кірісіне талдау және жоспарлау әдістемелерін қарастыру;
мекемелердегі табыс пен кірістің артуын түрлі факторлардың және қаржылық
тәуекелдердің әсерін анықтау.
Зерттеу объектісі ретінде мекеменің өндірістік, инвестициялық, қаржылық
және басқа да қызмет түрлерінің қаржылық нәтижелері қарастырылады.
Жұмыс үш тараудан тұрады. Бірінші тарауда мекеменің табысы мен
кірістеріне жалпы ұғымына және оның мекеме қызметіндегі рөлі мен
функцияларына, сондай-ақ табыстың қалыптасу және орналастыру тәртіптері
қарастырылады.
Екінші тарау барысында мекемелердің кіріс пен табыстылық деңгейін
талдаудың әдістемесі және рентабельділіктің негізгі көрсеткіштері зерттеуге
алынады, АҚ „Қазпочта” мысалында. Сонымен қатар, мекеме табысын жоспарлау
әдістемесі де қарастырылады, мекеме мысалында кіріс пен табыс нәтижелері
зерттеледі.
Үшінші тарауда қазіргі таңдағы мекемелердің кірістері мен табыстылығын
арттырудың негізгі жолдары мен табыстың көлеміне әсер етуші қаржылық
тәуекелдерді және олардың алдын алу шаралары қарастырылады.
Дипломдық жұмыс барысында отандық және шет елдік танымал ғалымдардың
еңбектері, оқулықтары, сондай-ақ еліміздегі мерзімді баспасөз беттерінде
жарияланған ғылыми мақалалардың мәліметтері қолданылды.
І БӨЛІМ МЕКЕМЕЛЕР КІРІСІ МЕН ТАБЫСЫНЫҢ МАЗМҰНЫ, ТҮСІНІГІ, ФУНКЦИЯЛАРЫ
1.1.Мекеме табысы мен кірістерінің экономикалық мәні
Мекеме кірісі мен табыстың экономикалық мәні бүгінгі экономикалық
теорияның ең бір күрделі және әрқилы ұғымдарының бірі болып табылады.
Экономикалық көзқарас бойынша табыс дегеніміз – бұл ақша шығыстары мен
кірісерінің айырмасы болып табылады. Шаруашылық тұрғыдан қарастыратын
болсақ, табыс – бұл мекеменің есепті кезеңнің басындағы және соңындағы
мүліктік жағдайының айырмасы болып табылады. Бұл жерде табыс ұғымы
мекеменің өзінің қаржылық-шаруашылық қызметінен алатын алуан түрлі
табыстарының шығындар көлемінен басым болатын жағдайын білдіреді.
Біз білетіндей, мекеме табыстары оларды алудың және қолданудың
сипаттамасы мен шарттарына байланысты негізгі екі түрге бөлінеді:
негізгі қызметтен алынған табыс;
өзге де табыстар.
Негізі қызметтен алынған табыс өнімді өткізумен, қызметтер көрсетумен
және жұмыстар орындаумен байланысты қаражат кірістерін қамтиды.
Өзге табыстарға өткізілімнен тыс операциялардан, мүлікті сатудан түскен
қаражаттар, сондай-ақ, төтенше жағдайлардан алынған табыс жатады.
Бухгалтерлік есеп теорияшылары табыс ұғымымен байланысты келесідей
мәселелерді атап көрсетеді.
Тауарлар жөнелтілді, өнімдер сатылды, қызметтер көрсетілді, жұмыстар
орындалды, алайда олар әлі төленген жоқ, демек мекеме әлі табыс алған жоқ.
Бұл мәселе мекеменің өндіріс барысына салынған, алайда әлі бітпеген капитал
айналымының экономикалық мәні мен меншіктік құқықтың сәйкес келмеуінен
туындайды.
Тауарлар жөнелтілді, өнімдер сатылды, қызметтер көрсетілді, жұмыстар
орындалды, алайда олар әлі төленген жоқ, алайда мекеменің балансында табыс
көрсетіледі. Бұл жағдайда құндылықтар толық құны бойынша дебиторлық борыш
құрамында тіркеледі. Қаржылық тұрғыдан қарастырғанда мекеменің өзінің алған
табысын пайдалануға нақты мүмкіндіктері жоқ.
Мекеме өзінің табыс сомасына үлкен сомаға ірі көлемдегі құндылықтар сатып
алды. Бухгалтерлік есеп бойынша табыс бар, алайда кассада немесе есеп-
шоттарда нақты ақша қаражаттары жоқ. Бұл жағдайда мекеме ақша
қаражаттарымен қамтамасыз етілмеген салықтық, пайыздық, дивидендтік
төлемдерді жүзеге асыруына тура келеді.
Жоғарыда аталған жағдайдың шегіне жеткен нұсқасы – бухгалтерлік есепте
табыс көрсетілген мекеме банкрот деп жарияланады. Мұндай жағдай мекеме
өзінің шаруашылық қызметі нәтижесінде алынған табысты өтімсіз активке
салумен сипатталады. Нәтижесінде мекеменің өтімділігі жойылады да,
банкроттық жағдайға ұшырайды.
Мекеменің мүлкі есепті кезеңде ұлғайғанмен, табыс жоқ. Құндылықты
қайтарымсыз және өтелімсіз берген жағдайларда мекеменің табысы емес,
қосымша капиталы ұлғаяды. Мұндай жағдай мүлікті қайта бағалау немесе
инвентаризация барысында артық құндылықтарды анықтау нәтижесінде де
кездеседі.
Мекеме нақты түрде шығын көруде, бірақ бухгалтерлік есепте номиналды
есептік табысты көрсетеді. Мысалға, мекеме қандай да бір өндірістік активке
ірі көлемдегі қаражаттар салды, ал бұл актив бірнеше жылдан кейін ғана
толық өтеледі. Нәтижесінде, активтік бүкіл өтелім кезеңі бойында мекеме
зиян көруде болады, ал бухгалтерлік есеп тұрғысынан осы кезеңдер ішінде ай
сайын табыс көрсетіледі.
Мекеменің біртұтас тұлға ретіндегі құны мен оның активтерінің құнының
жиынтығының арасында айырмашылықтар болады. Бұл көрсеткіштердің айырмасы
гудвилл немесе фирманың құны деген ұғыммен белгілі. Әдетте бұл
көрсеткіш оң нәтижені көрсетеді, яғни мекемелерді бөлшектеп сатқан жағдайда
оны толық сатқандағы жағдаймен салыстырғанда көп қаражат өндіріп алуға
болады.
Кіріс және табыспен байланысты барлық көзқарастарды зерттеудің
нәтижесінде ғалымдар мынадай қорытындыға келді: бухгалтерлік есепте
көрсетілген табыс қаржылық-шаруашылық қызметтің нақты нәтижелерін
көрсетпейді. Бұл, өз кезегінде, бухгалтерлік және экономикалық табыс деген
түсініктерді бөліп қарастыру керек деген тұжырымға алып келді. Біріншісі –
тауарлар мен қызметтерді өткізудің нәтижесі деп қарастырылса, екіншісі –
капиталдың жұмыс істеуінің нәтижесі деп қарастырылады.
Табыстың осындай екі түрлі тұжырымдамасы батыс елдерінде кеңінен даму
алды. Батыстық негіздерге сүйенсек, табыс концепциясы үш түрлі мақсат үшін
маңызды:
салықтарды есептеу үшін;
кредиторлар мен акционерлердің мүдделерін қорғау үшін;
тиімді инвестициялық саясатты жүзеге асыру үшін.
Табыстың бухгалтерлік тұжырымдамасы тек бірінші мақсатқа қол жеткізу
үшін ғана қолайлы және үшінші мақсатты қамтамасыз ету үшін мүлдем қолайсыз
болып табылады.
Табыстың түрлі ғылыми тұжырымдамаларын талдай отырып, табыс ұғымына
келесідей анықтама беруге болады. Табыс деп тауарды өткізу, қызметтер
көрсету және жұмыстар атқару нәтижесінде қалыптасқан қосылған құнды айтады.
Өзге мүліктерді сату, өткізілімнен тыс операциялардан түскен қаражаттар
және басқа да қаражат кірістері мекеменің пайдасын арттырады.
Бүкіләлемдік банктің бухгалтерлік есеп, қаржылық есеп беру және аудит
бойынша әдістемелік нұсқаулығында табыс ұғымы келесідей түрде анықталады.
Табыс дегеніміз – қаржының келуі немесе активтердің құнының өсуі, не
болмаса пассивтердің азаюы түріндегі есепті кезеңдегі экономикалық пайданың
ұлғаюы болып табылады; бұл акционерлер салымдарының есебінен өсуден басқа
жағдайдағы капиталдың өсуіне алып келеді.
Ықшамдалған түрде бұл ұғым 1995-жылдың 26-желтоқсанында Қазақстан
Республикасы Президентінің заңдық күші бар Бухгалтерлік есеп және қаржылық
есеп беру туралы №2732 Жарлығында анықталған. Жарлықтың 13-бабы былай
дейді:Табыстар – бұл есепті кезеңдегі активтердің ұлғаюы немесе
міндеттемелердің азаюы болып табылады.
Белгілі бір шығындар шығармай әдетте қажетті табыс алу әсте мүмкін
емес. Өз кезегінде, табыс алмай мекеменің дамуын жүзеге асыру және
әлеуметтік мәселелерді шешу мүмкін емес. Осы орайда табыстың мекеме
қызметіндегі, сонымен қатар қоғам өміріндегі рөлі маңызды болып табылады.
Шаруашылық субъектісінің кірісі мен табысы- деп Қазақстан Республикасы
бухгалтерлік есебінің №5 Кіріс пен табыс - деп аталатын стандартына
сәйкес есепті кезеңдегі активтердің көбеюін (ақша қаражаттарының, басқа да
мүліктердің келіп түсуін, кіріске алынуын) және міндеттемелердің азаюы
(өтелінуі) негізінде капиталдың көбеюін (үлес қосушылардың қосқан
жарналарынан басқа) яғни экономикалық пайда табуды айтамыз.
Мекеме табыстары мен кірістеріне:
- дайын бұйымдар мен тауарларды сатудан алынатын табыстар;
- қызмет көрсетуден алынатын табыстар;
- дивиденттер, ролятилер және пайыз (процент) түрінде алынатын және
тағы да басқа табыстар жатады.
Бұл жоғарыда аталған табыстар қатарына шаруашылық субъектісіне келіп
түскен, кіріс етілген және субъектінің төлеген сомалары мына жағдайларда
жатқызылмайды:
- алдын ала аванс ретінде алынған табыстар;
- алынған несиелердің және қарыздардың қайтарылуы.
Сондай-ақ, қызметтер көрсету жөніндегі мәміленің (келісімнің)
нәтижесін барынша дұрыс бағалау мүмкін болмаған уақытта табыс жұмсалған
шығындар мөлшерінде ғана танылады.
Алынған табыстар шаруашылық субъектісі қызметінің түріне және бағытына
байланысты мынадай түрлерге бөлінеді:
- негізгі қызметтен алынған табыстар;
- негізгі емес қызметтен (жанама қызметтен) алынған табыстар.
Субъектінің негізгі қызметтен алынған кірісі мен табысы мен негізгі емес
қызметтен (жанама қызметтен) алынған кірісі мен табысының қосындысы оның
жиынтық табысын құрайды.Ал бұл табыс сатылған өнімнен, көрсетілген
қызметтен алынған немесе алынуға тиісті өткізу құны бойынша
бағаланады.Өткізу құны шаруашылық субъектісімен активті сатып алушының
немесе пайдаланушының арасындағы келісім-шарт бойынша анықталады.
Шаруашылық субъектісінің кірісі мен табысы мынадай шарттар
қанағаттандырылған кезде танылады:
- табыс сомасы дұрыс бағаланған жағдайда;
- субъектінің экономикалық пайдаларды алу ықтималдығы болған
жағдайда;
- субъекті сатып алынған меншік құқығын берген жағдайда;
- мәміле бойынша нақтылы жұмсалған немесе күтіліп отырған шығындар
дұрыс бағаланған жағдайда.
Шаруашылық субъектісінің негізгі қызметтен алатын кірісі мен табысы –
деп мекемедер мен ұйымдардың негізгі өндірісі шығарған тауарларды сатудан,
көрсеткен қызметтерден, сондай-ақ орындалған жұмыстардың барысында тапқан
кірісі мен табысы саналады.Субъектінің негізгі қызметтен алынатын кірісі
мен табысының есебі 6010 Негізгі қызметтен түскен табыс - деп аталатын
жұмыс жоспарының бөлімше шоттарында жүргізіледі
Мекемедер мен ұйымдардың негізгі емес қызметінен түскен кірісі мен
табысы – деп субъектінің нақтылы негізгі қызметтерінен басқа жұмыстарды
(қызметтерді) орындауы (атқаруы) барысында тапқан кірісі мен табысын
айтады.Шаруашылық субъектісінің бұндай қызметтерді атқаруы,жұмыстарды
орындауы барысында алған кірісі мен табысы 6210 Негізгі емес қызметінен
түскен табыс - деп аталатын бас шоттың бөлімше шоттарында есептелінеді.
Нарықтық экономика шарты бойынша мекеменің экономикалық мақсаты табыс
табумен анықталады. Мекеменің табыстылығы нақты және салыстырмалы
көрсеткіштер арқылы сипатталады. Нақты табыс көрсеткіші- бұл табыспен
пайданың жиынтығы. Шет елдерде "табыс" ұғымы келесі мағынада анықталады:
Табыс-бұл экономикалық пайданың өсуі есеп беру мерзіміндегі активтердің
ұлғаюы немесе акционерлердің жарналарын қоспағанда пассивтердің азаюынан
капиталдың өсуі.
Табыс көрсеткіштер жүйесі ең алдымен қаржы нәтижелерінің нақты
көрсеткіштерінен тұрады. Оған мыналар жатады:
- Өнімдерді сату мен қызметтер көрсетуден түскен кіріс;
- Жалпы табыс;
- Қаржыландырудан түскен кірістер;
- өзге кірістер;
- негізгі емес қызметтен алынатын табыс;
- салық салынғанға дейінгі табыс;
- салық салынғаннан кейінгі жай қызметтен түскен табыс;
- төтенше жағдайлардан болатын табыстар;
- мекеме қызметінің соңғы қаржылық нәтижесі болып танылатын таза
табыс.
Табыс жалпы алғанда тірі және затқа айналған еңбек шығындарының
өнімділігін, шаруашылықтың нәтижелерін көрсетеді. Кейбір экономистер оны
экономикалық тиімділік көрсеткішіне басқа экономистер мекеме жұмысы
тиімділігіне жатқызады. Біздің көзқарасымыз бойынша бірінші айтылған сөздер
дұрыс.
Қазіргі нарықтық заманға сай табыстың маңызы өте зор. Табыс: не
өндіреміз, кімге және қалай өндіреміз деген үш түбірлі бір бірімен тығыз
байланысты мәселелерді шешуді анықтайды.
Табыс, нарықтық экономикада өндірістік және әлеуметтік дамуының негізгі
көзі болғандықтан, кез келген мекеме қызметінің мақсаты табыс табу болып
табылады. Табыстың көлемі мекеменің шаруашылық қызметінің сәтті болуына, өз
өзін қаржыландыруына әсерін тигізеді. Әр мекеме ағымдағы және қаржылық
шығындарын өздерінің меншікті көздері арқылы жабады. Уақытша жетіспеушілік
кезінде қысқа мерзімдік банк қарызы және коммерциялық несие бойынша
қамтамасыз етеді.
Өнімнің бағасы еңбек шығындарына сәйкес болуын, сонымен бірге еңбек
өнімділігін жоғарылауын және өзіндік құнынның төмендеуін ескеру қажет.
Бұйымдардың есептелген жүйесі және өнімнің өзіндік құнын анықтау ғылыми
негізделген болуы керек. Табысты бөлу механизмі белсенді орныды алуы тиіс
және өндірістің дамуын, тиімділігінің жоғарылауына ынталандырушы фактор
қызметін атқарады.
1.2.Кіріс пен табыстың мекеме қызметіндегі рөлі және функциялары
Нарықтық жағдайларды кіріс пен табыстың рөлі айтарлықтай өсті. Өзіміз
білетіндей, жоспарлы-директивті экономика жағдайларында оның рөлі
төмендетілген болатын. Табыс табу кез-келген мекеменің мақсатты функциясы
ретінде төмендетілді. Нарықтық экономикаға көшумен табыс мекеменің қозғаушы
күшіне айналды. Тек табыс қана өзара байланысқан үш мәселенің шешімін
анықтайды: нені, қалай және кім үшін өндіру керек? Табыс табу кез-келген
мекеменің қызмет етуінің мақсаты болып қалыптасты, ал нарықтық экономика
мекеменің негізгі өндірістік және әлеуметтік дамуының көзі болып табылады.
Бұл принцип өнімді өндірудегі шығындардың толық ақталуын және мекеменің
өндірістік-техникалық базасының кеңеюіне негізделеді. Бұл әр мекеме өзінің
ағымды және күрделі шығындарын өзінің меншікті қаражат көздерінен
жабатындығын білдіреді. Уақытша қаржы тапшылығы кезінде оларға деген
қажеттілік, егер бұл ағымды шығындар болса, олар банктердің қысқа мерзімді
несиелерімен және коммерциялық несиелермен, сонымен қатар, капитал
салымдары бнктердің ұзақ мерзімді несиелерімен жабылуы мүмкін.
Нарықтық экономикада мекеме табысының рөлі оның атқаратын
функцияларымен анықталады. Экономикалық нарықтық қатынастардың маңызды
категориясы ретінде кіріс пен табыс бірқатар маңызды функцияларды атқарады.
Біріншіден, кіріс пен табыс мекеме қызметінің тиімділігін білдіретін
көрсеткіш болып табылады. басқаша айтар болсақ, мекеменің табыстылығы деген
деректің өзі оның қызметінің тиімділігінің айғағы болып табылады. Алайда,
бұл көрсеткіш мекеме иелері мен кредиторлары үшін нақты бір қолайлы
жағдайдың дәлелі бола ала ма? Әрине, жоқ, себебі мекемеге кез-келген бір
табыс қажет емес, оның барлық мүдделі тұлғалардың (мекеме иелерінің,
қызметкерлердің, кредиторлардың) қажеттіліктерін қанағаттандырарлық мөлшері
қажет. Табыс мөлшері көптеген факторлармен анықталады, олардың кейбіреулері
мекеменің өзіне байланысты болса, кейбіреулері мекеменің қолынан келмейтін
шаралар болып табылады.
Екіншіден, табыс ынталандырушы функция қызмет атқарады. Мекемелердің
қорытынды қаржылық-экономикалық нәтижесі бола отырып, табыс нарықтық
шаруашылық өмірде шешуші роль атқарады. Табыс мекемелердің басты мақсаты
деген дәрежеге ие екенін білеміз. Бұл шаруашылық субъектілерінің
экономикалық әрекеттерінің алғы шарты болып табылады, ал бұл әрекеттердің
игіліктерге ұласуы табыстың мөлшеріне, сонымен қатар ұлттық экономикада
қалыптасқан оны үлестіру тәртіптеріне (соның ішінде салық салу жүйесіне де)
байланысты.
Кіріс пен табыс – меншікті капитал өсімінің бірден-бір көзі. Нарықтық
қатынастар жағдайларында акционерлер мен қаржы менеджерлері, мекеме
қарамағында қалатын табыс мөлшеріне икемделе отырып, мекеменің даму
перспективаларына сәйкес дивидендтік және инвестициялық саясаттар бойынша
шешімдер қабылдайды.
Нарықтық экономикада табыс - өндірістік активтердің және өндірілетін
өнімнің қозғаушы күші болып табылады.
Тағы да айта кететін жағдай – табыс мекеме жұмысшыларының әлеуметтік
игіліктерінің көзі болып табылады.Салықтарды, дивидендтерді және басқа да
бірінші кезектегі төлемдерді өтегеннен кейін мекеме қарамағында қалатын
табыс жұмысшыларға материалдық жәрдемақы төлеуге, оларға әлеуметтік
жеңілдіктер жасауға, әлеуметтік сала объектілерін қаржыландыруға жұмсалады.
Үшіншіден, мекеме кірістері мен табысы мемлекеттік бюджет
қаражаттарының қалыптасу көзі болып табылады. Табыс мемлекеттік бюджет
қазынасына салықтар түрінде, сондай-ақ экономикалық санкциялар түрінде
түседі. Бұл қаражаттар, өз кезегінде, бюджеттің шығыстық баптарымен
қарастырылған және заңды түрде бекітілген мақсаттарына бағытталады.
Сонымен, мекеменің табысы – оның экономикалық және әлеуметтік дамуының
негізгі факторы болып табылады. Бұл қорытынды кәсіпкерлік қызметтің түпкі
мақсатынан келіп туындайды. Қазіргі замандағы батыстық экономика ғалымдары
мекемелердің мақсаттарын келесідей тәртіппен тұжырымдайды:
акционерлік меншікті арттыру;
табысты арттыру;
басқарушылық сыйақыларды арттыру;
әлеуметтік жауапкершілікті арттыру.
Қаржыны басқарудың бүгінгі теориясы бизнестің ең бірінші кезектегі
мақсаты – мекеме акционерлерінің материалдық мүдделерін арттыру болып
табылады деген тұжымға негізделген. Яғни мекемелер өздерінің қарапайым
акцияларының биржалық құнын арттыру тиіс. Мекеменің басқа мақсаттары да
оның экономикалық саясатына өз әсерін тигізетіні сөзсіз, алайда олар
алғашқымен салыстырғанда маңыздылығы төмен болып саналады.
Мекеме мақсаттарын бұлайша саралау батыстық экономика үшін әбден ақылға
қонымды. Табысты арттыру аз ғана уақытты қамтитын қысқа мерзімді міндет
болып табылады, ал акционерлік меншікті арттыру – ұзақ мерзімді мақсат
болып табылады. Себебі мекеме иелері бүгінгі табысқа да, келешектегі
табысқа да мүдделі.
Табысты тиімді пайдалану тек қалған барлық қаржылық жүйесінде ғана
(амортизациялық аударымдар жарнасы, қаржылық жазалау шаралары, салық салу
акциздер, жол ақысы, дивиденттер, өсім ақы, салымдар, пай жарнасы, қаржы
салымдары, несие түрлері, валюта және бағалы қағаздардың құндылығы, тағы
басқа).
Нақты табыс көлемі мекеменің қаржы-шаруашылық қызметінің (кіріс және
шығыс туралы есеп беру) тиімділігі емес, экономикалық тиімділік
көрсеткішіне жатады.
Бес жүз мың теңгелік табыс қызмет масштабының және мекеменің салған
қаржы мөлшерінің табысы болуы мүмкін. Осыған орай салыстырмалы сомасы
бірдей болмайды. Сол себептен, алынатын табысты нақты бағалау үшін
салыстырмалы табыс көрсеткішін қолданады, оған әр түрлі пайдалылық
көрсеткіштер қатысты. Табыс деңгейін және кісіпорын қызметінің тиімділігін
сипаттайтын мекеменің табыс көрсеткіштерінің дамуына шаруашылық субъектісі
сияқты мемлекетте көңіл бөледі. Сондықтан әр мекемеде нақты және
салыстырмалы табыс көрсеткіштеріне жүйелік талдау жүргізу өте қажет.
Тауарларды сатудан түскен пайда, талдау жасалатын ұйымдар есеп беру
мерзіміндегі пайданың бастапқы мерзімі мен немесе басқа шаруашылық ұйымдар
сол мерзіміндегі өзгерістерін салыстыру арқылы жеке факторлардың қызметін
анықтау осы талдаудың маңызы болып табылады.
Мекемелердің қаржы нәтижелері сипаттамасы пайда жиынтығының
көрсеткіштерімен шектеліп қана қоюға болмайды, себебі нақты пайда көлемін
– қандай шаруашылықта, қай салада қорлар тиімді қолданылатындығын түсіну
қиынға соғады. Пайда көлемінің өсуі, ақшаның құнсыздануына әкеліп соғатын
өнімнің өзіндік құнының өсуі себебінен болуы мүмкін. Мұндай жағдайда ең
сенімді өндірістік тиімділік көрсеткіші – пайдалылылық рентабельділік
болып табылады, ол, баланстық пайданың өткізілген өнімнің толық өзіндік
құнына қатынасын білдіреді.
Пайда көрсеткіштері:
1. баланстық пайда ол қаржылық нәтижелерде, жұмыс пен қызмет, басқада
өткізулер, өткізуден тыс операциялар бойынша табыстар мен шығындардан
тұрады.
Жұмыс, қызметтің қаржы нәтижелері:
- өнімді сатудын көлемі, дайын өнімнің ауыспалы қалдықтарынан,
дайын өнімді шығару, төленбей тиелген өнімнің өзгерістерінен
тұрады;
- тауар өнімдерінің құрылымы;
- тауар өнімінің сапасымен, өнімдерді өткізу нарығы, сату нарығы
мен құнсыздану процесіндегі бағаның өзгеруінен құралатын сату
бағасы;
- өнімнің өзіндік құны;
Басқа өткізуден түскен пайда үш факторға бөлінеді:
- Қорларды сатудан пайда;
- Қосалқы шаруашылық өнімін сатудан түскен пайда;
- Негізгі қорларды және материалдық емес активтерді өткізуден
пайда.
Өткізуден тыс қаржы нәтижелері біріккен мекемедерда, үлестік қатыстар
пайдасынан құралады:
- негізгі құралдарды және жерді жалға беруден пайда;
- алынған және төленетін өсім айыбы мен жазалар;
- дебиторлық берешектерді есептен шығарғандағы шығындар;
- табиғи апаттан шығындар;
- акция, облигация, депозиттерден табыстар;
- валюталық операциялар бойынша табыстар мен шығындар.
Салық салынатын пайда баланстық пайда мен мүлікке салынатын салық
сомасы пайда. Табыс салығы ұсталатын (құнды қағаз және бірлескен мекеменің
үштік қатысы бойынша) пайдалар, тек пайдалылық дәрежесінен жоғары алынған,
бюджетке толық шығын, есептегенде пайдаға салынатын салыққа жеңілдікті
есептеуде қаралатын.
Таза пайда- бұл барлық салықтардан, экономикалық жазалау шараларынан
және қайырымдылық қорларына аударымдардан кейін мекеме басшылығында қалатын
пайда.
Талдау процесінде таза табыс көлемінің өзгеру динамикасы, пайдалылық
(рентабельділік) деңгейі және оған әсер ететін факторлар зерттеледі. Таза
табысқа әсер ететін негізгі факторлар болып, өнімді өткізуден түсім көлемі,
өзіндік құнының деңгейі, пайдалылық деңгейі, өткізуден тыс операциялар
табысы, олар бойынша шығындар табыс салығы мен басқа да салықтар көлемі
жиынтық табыстан төленетін мекеме табыстылығын талдау өткен кезеңмен
жоспарды салыстырумен жүргізіледі.
Пайда және кірістің молдығы өндірістің маңызды тиімділік көрсеткіші
болып табылады. Пайда- бұл, біріншіден, мекеме қорының негізгі көзі,
екіншіден мемлекеттік және жергілікті бюджет кірісі мен табысының көзі
Табыс деңгейі мен мекеме рентабельділігі өндірісті қарқындардыру және
маркетингтік қызметтің көрсеткіштері болады. Табыстылықты тереңірек талдау
үшін әсер етуші факторларды мақсатқа сай топтастыру керек.
Сыртқы факторлар тобына:
- табиғи жағдайлар көліктік және басқа да факторлар, яғни, бір
мекемеде қосымша шығындар шығаратын, екіншіден қосымша пайда
әкелетін;
- өзгерістер, мекеме жоспарында қаралмаған өнімнің көтерме бағасы,
қолданылатын шикізат, материал, жанармай, жартылай фабрикаттар,
қызметтер мен тасымалдарға белгіленген бағалар, сауда жеңілдігі,
амортизациялық аударым жарнасының мөлшері, еңбек ақы мөлшері
және оған қосымша төлем;
- тағы басқа жинақтардың мөлшері мекеме төлейтін салық;
- мекемеге әсер ететін шаруашылық сұрақтары бойынша
жабдықтаушылармен, жабдықтау- өткізу, жоғарғы шаруашылық,
қаржылық, банктік және басқа мемлекеттік тәртіп органдар мен
бұзушылық.
Ішкі факторлар:
- негізгі факторлар:
а) еңбек нәтижелерін анықтайтын және мемлекеттік тәртіпті бұзумен
байланысты факторлар.
Мекеменің әр түрлі өндірістік, тұрмыстық және қаржылық қызметтері соңғы
ақшалай бағасын қаржы нәтижелер көрсеткіші жүйесінде алады. Оған кіретіндер
өнімді өткізуден табыс (зиян); басқа да өткізулерден (жұмыс, қызмет) пайда
(зиян); өткізуден тыс операциялардан табыс, шығын; баланстық пайда салық
салынатын табыс, таза табыс және тағы басқалары.
Қаржы нәтижелері көрсеткіші мекеме шаруашылығының нақты тиімділігін
сипаттайды. Табыс бойынша авансталған қаржыны қайтарым даңгейі мекемеге
салынған активтердің табыстылығы анықталады.
Табыс көрсеткіштерін есептеудің бастапқы кезеңі, өнімді өткізу айналымы
болып табылады. Өнімді сатудан түскен қаржы мекеменің өндірістік ісінің
аяқталғанын авансталған қаржының қайтарылуын сипаттайды. Сату көлеміндегі
өзгеріс қаржы нәтижелеріне маңызды әсер тигізеді.
1.3.Мекеме кірісі мен табысының қалыптасуы және орналастырылуы
Мекеме кірісі мен табысының қалыптасуы және оның орналастырылуы
(үлестірілуі, пайдаланылуы) оның кәсіпкерлік қызметінің ерекшеліктерімен
және стратегиялық мақсаттарымен анықталады.
Мекеменің жалпы кірістері мен табысы оның ағымды кезеңдегі негізгі,
қаржылық, инвестициялық қызметтерден, төтенше жағдайлардан алған
табыстарының жиынтығынан қалыптасады. 1.1-суретте мекеменің жалпы табысының
қалыптасу үлгісі берілген.
Жалпы табыстың құрамында мекеменің барлық қызмет түрлерінен алынған
табыстары кіреді. Бірінші кезекте жалпы табыс өнімді өткізуден, яғни
негізгі қызметтен алынған табысты қамтиды. Бұл табыс жалпы өнімді өткізуден
түскен сомадан қосылған құн салығы мен акциздерді және өнімді өндіруге,
өткзуге кеткен шығындарды шегеріп тастау арқылы анықталады.
Екіншіден, жалпы табыстың құрамына тауарлық емес өнімдерді сатудан
алынған табыс, яғни мекеменің балансында есептелетін қосалқы өндірістердің
(ауыл шаруашылық өндірісінің, көлік шаруашылығының және басқа да
шаруашылықтардың) табыстары кіреді.
Үшіншіден, жалпы табыстың құрамына негізгі қорларды және өзге де
мүліктерді сатудан түскен табыс кіреді.
Сондай-ақ, жалпы табыс өткізілімнен тыс алынған табыстар мен
шығындарды, яғни тауарды немесе қандай-да бір активті сатудан тыс
операциялардың нәтижесін, қамтиды.
Мекеменің қарамағында қалатын жалпы табысы әрі қарай үлестіру объектісі
ретінде қарастырылады. Оны үлестіруді табыстың бір бөлігін мемлекеттік
бюджетке және басқа да міндеттемелерді өтеуге, ал қалған бөлігін мекеменің
стратегиялық мақсаттарына сәйкес мүдделеріне бағыттау деп түсінуге болады.
Табысты үлестіру заңдылығы – салықтар мен басқа да міндетті төлем шарттары
түрінде түрлі деңгейдегі бюджетке түсетін бөлігі. Содан кейін қалатын
табысты үлестірудің бағытын анықтау мекеменің құзіретіне жатады.
Табысты үлестірудің негізгі принциптері келесілер:
мекеменің өндірістік-шаруашылық, қаржылық және инвестициялық қызметтерден
алынған табысы шаруашылық субъектісі ретінде мемлекет пен мекеме арасында
бөлінеді;
мемлекет қазынасына түсетін табыстың бөлігі салықтар және алымдар ретінде
мемлекеттік бюджетке түседі. Салықтардың құрамы, мөлшерлемелері және сәйкес
деңгейдегі бюджеттердің есебіне түсу тәртібі заңды түрде белгіленеді;
салықтардан кейін шаруашылық субъектінің қарамағында қалатын табыс мөлшері
өндіріс көлемінің арттыруға және өндірістік-шаруашылық, қаржылық,
инвестициялық қызметінің жақсаруына, сонымен қатар, мекеменің қаржы
қызметінің жақсаруына мүдделілігін арттыруға жетерліктей болуы керек;
шаруашылық субъектінің қарамағында қалатын табыс әуелі мекеменің әрі қарай
дамуын қамтамасыз ететін қорларға, ал қалған бөлігі тек тұтыну қорларына
кетеді.
Мекеме қарамағында қалатын табыс (таза табыс) екі бөлікке бөлінеді.
Бірінші бөлігі тұтыну қорларына, екінші бөлігі жинақтау қорларына
бағытталады.
Тұтыну қорларына бағытында қолданылатын табыс мекеменің мүлкін арттыру
мақсатында өндірістік активтерді, жаңа технологияларды енгізуге, сондай-ақ,
қосымша еңбек ресурстарын тартуға жұмсалады. Мекеменің капиталын ұлғайтуға
орналастырылған табыс өндірілген өнімнің көлемін арттыруға, өнімнің өзіндік
құнын төмендетуге, түптеп келгенде шаруашылық субъектінің келешектегі
әлуетті (потенциалды) табыстылығын арттырудың алғы шарты болып табылады.
Сондай-ақ, табыс тек өндіріс процессіне орналастырылып қана қоймай,
сонымен қатар, жұмысшылар мен қызметкерлердің әлеуметтік мұқтаждықтарын
қамтамасыз етуге, олардың біліктілігі мен жауапкершілігін арттыруға, оларға
қосымша сыйақылар төлеуге, басқа да әлеуметтік сала объектілерін
қаржыландыруға жұмсалады. Бұл, өз кезегінде, қызметкерлер тарапынан еңбекке
деген ынтасын арттыруға септігін тигізеді.
Жинақталу қорларына бағытталатын табыс алуан түрлі қосымша қорларды
қалыптастыруға жұмсалады: әлеуметтік сақтандыру қоры, резервтік қорлар,
экологиялық қор және тағы да басқа қорлар. Бұл мекемелердің келешекте болуы
ықтимал күтпеген шығындар мен зияндардың орнын толтыруға, қоғам өміріне
өндіріс барысынан келетін зияндарды өтеуге, сондай-ақ, қолайлы жағдайлары
туындаған кездерде резервтік қорлардағы қаражаттар есебінен қосымша
күтпеген табыстарды алу мүмкіндіктерін жүзеге асыруына көмегін тигізеді.
Мекеме экономиканың негізгі буыны ретінде меншік нысандары мен
шаруашылық жургізудің әр алуандығы, тауар-ақша қатынастары мен рыноктің
дамуы кезінде жұмыс істейді.
Мекемелерді ұйымдық-құқыктық нысандары бойынша межелеу олардың қаржысын
ұйымдастырудағы айырмашылықтарға: капиталдың қалыптасуына, өндірістік-
шаруашылык қызметін қаржыландыруға, шаруашылық жүргізудің нәтижелеріне әкеп
соғады.
Меншік нысандарына қарай шаруашылық жүргізуші субъектілердің қорларын
қалыптастырудың ерекшеліктері болады. Мысалы, өндірістік мекемелердің қаржы
қорлары мына көздер есебінен құрылады: меншікті көздер (амортизациялық
аударымдар, таза табыс); банк кредиттері; бағалы кағаздар шығарудан түсетін
қаражаттар; мемлекеттік мекемелерда қаражаттардың бұл көздері қажет
жағдайларда бюджеттен және бюджеттен тыс қорлардан қаржы бөлумен
толықтырылады; кооперативтрде — кооператив мүшелерінің үлестік жарналарыньщ
қаражаттары. Практикада көбінесе меншіктің аралас нысандарымен шарттасылған
қорлардың көздері бойынша оларды қүрудың аралас нысандары кездеседі.
Мысалы, негізгі құралдар мен айналымдағы активтердің үлкен бөлігі
мемлекетке жататын мемлекеттік кооператвтерде қызметкерлердің үлестік
жарналары болымсыз рөл атқарады. Мемлекеттік акционерлік коғамдарда да
осылай.
Мекемелер мен ұйымдардың мүлкін жалға бергенде айрықшалықты төлем жалға
берілген мүлік құнының амортизациялык аударымдарын, жалға беру мерзімінің
өтуіне қарай объектілерді жөндеу үшін жалдаушының жалға берушіге беретін
каражаттарын, жалға алынған мүлікті қоғамдык қажетті пайдаланудан түсетін
пайданың (табыстың) бір бөлігін (жалгерлік пайызды) кіріктіретін жалгерлік
ақы қолданылады.
Өндірістің бастапқы қорларының қалыптасуына сәйкес шаруашылык
қызметінің мынадай каржылық нәтижелері бөлінеді және пайдаланылады: таза
табыс, пайыздық табыс, дивидендтер, үлестік табыстар, бюджеттің (бюджеттік
кредиттердің) және бюджеттен тыс қорлардың шығыстарын өтеу.
Үлестік жарна негізінде жүмыс істейтін мекемелердің —
шаруашылық серіктестіктерінің, кооперативтердің, бірлескен
мекемелердің қаржысын ұйымдастыру мұндай мекемелер қаржысының қалыптасу
және алынған табыстарды әрбір қатысушының мүліктегі үлесіне сәйкес кейінгі
бөлудің ерекшеліктерімен анықталады. Мұндай мекемелердің құрылтайшылары мен
қатысушылары өздерінің жарналарын ақша қаражаттары, мүліктің әр түрлі
түрлері (үймереттің, ғимараттың, жабдықтың және басқаларының), мүлікті
қүқықтар (жерді, табиғи ресурстарды, мүлікті, зияткерлік (интеллектуалдық)
меншікті пайдалану құқықтары) түрінде жүзеге асырады.
Қазақстан Республикасы Президентінің; "Шаруашылық серіктестіктері
туралы" заң күші бар жарлығына сәйкес шаруашылык, серіктестігі — жарғылық
капиталы құрылтайшылардың (қатысушылардың) салымдарына (үлесіне) бөлінген,
өз кызметінің негізгі мақсаты пайда түсіру деп есептелетін және заңды тұлға
болып табылатын коммерциялық ұйым. Шаруашылық серіктестігінің мынандай
нысандары белгіленген:
1)толық серіктестік;
2)сенім серіктестігі;
3)жауапкершілігі шектеулі серіктестік;
4)қосымша жауапкершілігі бар серіктестік;
5)акционерлік қоғам.
Толық серіктестіктің пайдасы мен залалдары қатысушылар арасында, егер
құрылтайшылардың шартында немесе қатысушылардың келісімінде өзгеше
белгіленбесе, олардың серіктестіктің жарғылық капиталындағы үлесінің
мөлшеріне бара-бар бөлінеді; сенім серіктестігі мсн жауапкершілігі шектеулі
серіктестікте де осылай бөлінеді.
Акционерлік қоғамдар туралы Қазақстан Республикасының заңына сәйкес
өзінің қызметін жүзеге асыру үшін қаражаттарды Сенім серіктестігі өзінің
бүкіл мүлкімен серіктестіктің міндеттемелері бойынша қосымша
жауапкершілікті ниеттестікпен алып жүретін катысушыларды және
серіктестіктің кәсіпкерлік қызметіне қатыспайтын
жауапкершілігі шектелінген қатысушыларды кіріктіреді.
Қаржы катынастарының акционерлік қоғамға сәйкес белгілі бір
ерекшеліктері акцияларды өндірістік және коммерциялық қажеттіліктерді
қаржыландыру ретінде қолданғанда көрінеді. Бұған акционерлік қоғамдар
қызметінің ұйымдық нысандарының әр алуандығы мүмкіндік туғызады: олар ашық
немесе жабық үлгіде (яғни иелердің шектеулі тобының ішінде акцияларды
таратумен), толық немесе жауапкершілігі шектеулі қоғам болуы мүмкін.
Қаржыны ұйымдастыруға акциялар категорияларыныд (мекеменің акциялары, еңбек
ұжымының акциялары, акционерлік қоғамдардың акциялары), олардың түрлерінің
(артықшылықты, атаулы, ұсьшушыға арналған акциялар) әр алуандығы әсер
етеді.
Акционерлік қоғамның баланстық таза табысы заңнамамен қарастырылған
тәртіппен анықталады. Таза табыс (салықтарды төлегеннен кейін) қоғамның
қарамағында қалады және акционерлердің арасында дивидендтер түрінде
бөлінеді, резервтерге, өндірісті дамытуға немесе қоғам жиналысының
шешімімен қарастырылған өзге мақсаттарға аударылады. Ашық акционерлік коғам
жарғылық капиталдың 15 пайызынан кем емес мөлшерде резервтік капитал құруға
міндетті.
Акционерлік қоғамның мынадай жағдайда жай акциялар бойыыша дивидендтер
төлеуге қүқығы жоқ:
1 )қоғамның жағымсыз меншікті капиталы кезінде;
2)егер қоғам төлеу қабілетсіздігі немесе дерменсіздігі нышан-дарына
жауап берсе.
Қоғам жарғыға сәйкес салықтарды төлегеннен кейін қызметтілер ішінде
бөлу үшін табыстың белгілі бір пайызын, соның ішінде ақшалай сыйақы немесе
акциялар түрінде бөле алады. Дивидендтер акциялар түрінде (табыстың
капиталға айналуы), облигациялармен, тауарлармен, егер бұл жарғыда қаралса,
төлене береді.
Меншіктің акционерлік нысаны экономикалық жағынан дамыған елдерде
тиімді жұмыс істеуде және дүниежүзілік практикада кепшілікке танылған нысан
болыи табылады. Ол ұсақ меншік иелерінің көпшілігін — акция ұстаушыларды
қазіргі кезеңде неғұрлын тиімді мекемелерді немесе салалардың қаражаттарын
калыптастыруға қатысуға араластырады (тартады), қаржы ресурстарының
қызметтің аса басымырақ сфераларына қайта кұйылымына мүмкіндік жасайды.
Акциоиерлік нысанның қүндылығына қаражаттардың жеке иелері үшін, тіпті жеке
қаржы институттары үшін қиын болатын жеткілікті ірі кәсіпорьшдарды құру
мүмкіндігі жатады. Акционерлік мекеменің көлемі тек оның нарықтык
сұранымның ауқымымен, басқарушылықпен, рыноктің даму перспективаларымен
ғана сәйкестенеді. Акционерлік нысанның аса маңызды артықшьшығы — шидай-ақ
бір мекеменің басқа мекемеың қызметіне оның акцияларын сатып алу аркылы
қатысу мүмкіндігі. Нарық жағдайында акционерлік қоғамдардардың басқа
ұйымдық-құқықтық нысаңдарға қарағанда айтарлықтай тұрақтылығы болады. Бұған
табысты (пайданы) қоғамныц қалыптасу мүшесіне бөлуден уақытша бас тарту,
рынокті жеңіп алу, неғұрлым тұрақты табыстылықты қамтамасыз етуге және
келешекте табыстың айтарлықтай өсуіне жетуге бағытталған қосымша күрделі
жұмсалымды жүзеғе асыру есебінен қол жетеді. "Шектеулі жауапкершілік"
қағидатының, яғни тек акцияларға салынған қаражаттар бойынша материалдық
жауапкершіліктің іс-әрекеті жеке қаражаттардың негізінде пайда бола
алмайтын жеткілікті тәуекелдік мекемелерді (тез қайтарым мен жоғары
табыстылық алу тұргысынан) құрудың алғы шарты болып табылады.
Экономикада едәуір орынды мемлтекеттік сектор алады. Бүл секторда
мекемелердің мынадай түрлері жұмыс істсйді:
1)шаруашылық, жүргізу құқығына негізделген мекемелер; бұл құқық мүлікті
мемлекеттен меншік иесі ретінде алған және осы мүлікті иелену, пайдалану
және оған билік ету қүқықтарын заңнамада белгіленген шекте жүзеге асыратын
мемлекеттік мекеменің заттық құқығы болып табылады;
2)жедел басқару құқығына негізделген (қазыналык мекеме) мекемелер. Бүл
құқық қазыналық мекеменің меншік иесінен алған және өз қызметінің
мақсатына, меншік иесінің тапсырмалары мен мүліктің мақсатына сәйкес
заңнамалық актілерде белгіленген шекте сол мүлікті иелену, пайдалану және
оған билік ету қүқығын жүзеге асыратын заттық қүқық болып табылады.
Мемлекеттік меншіктің түріне қарай мекемелер:
1) республика меншігіндегі мекемелер—респу бликалық
мемлекеттік кэсіпорындар;
2) коммуналдық меншіктегі мекемелер—-коммуналдық
мемлекеттік мекемелер болып бөлінеді;
Басқа мемлекеттік мекеме құрған мемлекеттік кәсінорынмен еншілес
мемлекеттік мекеме болып табылады.
Мемлекеттік мекеме үшін мемлекеттің тапсырмасын орындау міндеті болып
табылады. Мемлекеттік мекемелер қызметінің неғізгі міндет-мақсаты
(арналымы) қоғам мен мемлекеттің қажетіне қарай айқындалатын мынадай
әлуеметтік-экономикалық міндеттерді шешу болып табылады, олар:
1) мемлекеттің қорғаныс қабілетін материалдық
жағынан қамтамасыз ету және қоғам мүддесін корғау;
экономиканың жеке меншік секторы қамтыған немесе жеткіліксіз қамтылған
коғамдық өндірістің сфералары мен салаларында бірінші қажеттіктегі
тауарларды өндіру (жұмыстар атқару, қызметтер көрсету);
мемлекеттік монополияға жатқызылған немесе мемлекеттің функциясы болып
табылатын сфералардағы қызметті жүзеге асыру.
Мекемеге қатысты уәкілді орган меншік иесінің және мемлекеттік басқару
органдарының басқару функцяларын орындайды.
Меншік иесі кәсіпорыңды құру, оның қызметінің предметі мен мақсаттары,
қайта ұйымдастыру және тарату, мүліктің сақталуын бақылау мәселелерін
шешеді. Меншік иесінің мекеме мүлкін пайдаланудан түскен пайданың бір
бөлігін алуға құқығы бар.
Меншік иесіне аударуға жататын пайданың үлесі уәкілді органның Қаржы
министрлігімен келісілгсн пайданы бөлудің жыл сайын анықталатын пайданы
бөлу нормативіндс белгіленеді.
Мемлекеттік мекемелердің мүлкін негізгі құрал-жабдықтар мен айналым
қаражаттары, сондай-ақ мекеменің дербес балансында көрсетілген кұндылықтар
құрайды. Мемлекеттік мекемелердің мүлкі оған меншік иесі берген мүліктің,
өз қызметі нәтижесінде сатып алған мүлікті (ақшалай табыстарды қоса),
заңдармен тыйым салынбаған өзге де көздер есебінен қалыптасады.
Шаруашшық жүргізу құқығындағы мемлекеттік мекеме қызметтің сан алуан
сферасында құрылып, іс-әрекет етуі мүмкін.
Мекеменің жарғылық капиталының мөлшері мекемеге берілетін мүліктің
жалпы құнынан аспауы және ең төменгі айлық есептік көрсеткіштің 1000
мөлшерінен кем болмауы керек.
Мекеме оның жарғысында көрсетілген мөлшерде резервтік капиталды
қалыптастыруға міндетті және ол жарғылық капиталдың 10 пайызынан кем
болмауы керек, оның қарамағында қалған пайданың кем дегенде 5 найызы осы
мақсатқа жұмсалуы тиіс. Резервтік капиталдың қаражаты тек қана залалдарды
жабуға, бюджет алдындағы міндеттемелерді орындауға, мемлекеттік
кредиттерді өтеуге және басқадай қаражаттары жеткіліксіз болған жағдайда
пайыздық өтем төлеуге жұмсалады.
Мекеме өңдіретін тауарлардың (атқарылатын жұмыстардың, көрсетілетін
қызметтердің) бағалары мекеменің оларды өндіруге кеткен шығындарды толық
өтеуге, оның қызметін шығынсыз етуге және өз кіріс есебінен қаржыландыруды
қамтамасыз етуге тиіс.
Мемлекеттік тапсырысты орындау есебіне мекеме өндіретін және өткізетін
тауарлардың (жұмыстардың, қызметтердің) бағаларын уәкілді органның келісуі
бойынша жоғарыда айтылған талаптарды ескере отырып белгілейді.
Мекеме мемлекеттік тапсырыстан тыс өндіретін және өткізетін тауарлардың
(жұмыстардың, қызметгердің) бағасын өзі дербес белгілейді.
Мекеме өз қызметінен алған мсншікті табыстар есебінен ұсталады.
Мемлекеттік мекемеге қаражат заңнамада көзделген тәртіппен беріледі.
Мекеме иесіне аударылуға тиіс пайданың үлесі жыл сайын уәкілді орган
Қаржы министрлігінің (тиісінше — оның жергілікті органдарымен) келісімі
бойынша белгіленетін пайданы бөлудің нормативінде көрсетіледі және тиісті
бюджетгердің кірісіне аударылады.
Жедел басқару құқығындағы мемлекеттік мүлікке ие мекеме қазыналық болып
табылады.
Қазыналық мекемелер заңнамада белгіленген тәртіппен:
1)төтенше және авариялық жағдайларда кен-құтқару
және
2)өзге де арнаулы жұмыстарды орындау, еріген, су тасқынынан және басқа
сұрапыл апаттардан қорғау;
3)заңнамада қаржыландырудың арнаулы тәртібі белгілснген мемлекеттік
автомобиль жолдарының және басқа инфрақүрылым объектілерінің жүйесін ұстау
мен дамыту;
4)пошта байланысы мен телекоммуникация, жалпыреспубликалық және
халықаралык байланыс желісін пайдалану саласындағы қызмет;
5)топографиялық-геодезиялық және картографиялык жүмыстар жүргізу;
6)денсаулық сактау, табиғатты қорғау, білім беру, әлеуметтік қорғау,
ғылым және мәдениет сферасынша өндірістік-шаруашылық қызметті жүзеге асыру
үшін қүрыла алады.
Қазыналық мекеме өндіретін және өткізетін тауарлардың (атқаратын
жұмыстардың, көрсететін қызметтердің) бағаларын уәкілді орган белгілейді.
Қазыналық кәсіпорьндардың қызметі уәкідді орган бекітетін смета бойынша өз
табысының есебінен қаржыландырылады. Мекеменің меншікті табыстары оның
шығындарын жабуға жеткіліксіз болған жағдайда кажетті жетпеген қаражатгар
тиісті бюджеттен бөлінеді.
Қазыналық мекеменің сметадан тыс алған табыстары тиісті бюджетке
аударылуға жатады.
Еншілес мекеме — өз мүлкінің есебінен баска мсмлекеттік мекеме құрған
заңды тұлға. Еншілес мекемелер құру құқығын шаруашылық жүргізу кұқығындағы
мекемелер ғана пайдалана алады.
Еншілес мекемелер негізгі мекемені, соның ішінде монополияға қарсы заң
талабы күшіндегі мекемені ықшамдау, негізгі мекеменің филиалдарын дербес
занды тұлға етіп қайта қүру, негізгі өндірістің тиімділігін арттыру үшін
қосымша және мамандандырылған өндіріс құру, негізгі өндірісті оған тән емес
қызмет пен функция түрлерінен босату мақсатында құрылады.
Кәсіпкерлік қызметті жүргізудің тиімді ұйымдық-құқықтық нысандарының
бірі шетелдік фирмалар қатысқан бірлескен мекемелер болып табылады.
Қызметтің түрлі сипатындағы — өндірістік, сауда-саттык, сервистік
бірлескен мекемелер ұйымдастырылады. Бірлескен кэсіпорындар қолданыстағы
заңдарды сақтау, меншікті жоспарлар, коммерциялық есеп, өзін-өзі өтеу және
қаржыландыру негізіндс жұмыс істеуі, ортақ жарғылық капиталы, дербес
балансы болуы тиіс. Бірлескен кәсіпорьпадардың мүлкі шартта анықталған
мөлшерде қатысушылардың салымдары (жарналары) есебінен құрылады. Бірлескен
мекемелер заңнамамен белгіленген салықтарды төлейді, бірлескен мекеме
жойылғанда оның резервтік капиталының пайдаланылмаған сомасына қолданыстағы
мөлшерлемелер бойынша салық салынады. Республикада шетелдік фирмалар
қатысқан бірлескен мекемелерді құрудың және олардың іс-әрекет етуінің
тәртібі заңнамамен белтіленген. Мекеме капиталыңцағы үлес уағдаластык
бойынша анықталады. Әріптестерге қажетті кепілдіктер, соның ішіңде олардың
салықтарды төлегеннен кейін қалған табысының (пайдасыньщ) бір бөлігін
валюта түрінде шет жакқа аударуға, ұлғаймалы өндіріске жұмсалымға салу
мүмкіндігіне, басқаруға қатысуға, республика аумағында олардың меншігін
құқықтық қорғауға кепілдіктер беріледі.
ІІ БӨЛІМ МЕКЕМЕЛЕРДІҢ КІРІСІ МЕН ТАБЫСЫН ТАЛДАУ, ЖШС
АВК КАПЛАНБЕК МЕКЕМЕ МЫСАЛЫНДА
2.1.Мекеменің қаржылық нәтижелерін талдау
.Нарықтық экономика жағдайында мекеменің қаржылық-шаруашылық қызметінің
негізгі және түпкі мақсаты табыс алу болғандықтан, барлық назарды осы
көрсеткішке аудару керек.
Табыстылықтың бірінші абсолютті көрсеткіші - өнімді (қызметтерді,
жұмыстарды) өткізуден алған табыс. Ол қаржылық шаруашылық қызметтің
нәтижелері туралы есепте қосымша құн салығы, акциздер және т.с.с. салықтар
мен міндетті төлемдерді, сондай-ақ қайтарылған тауарлардың құнын, сату және
баға шегерімдерін алып тасталып көрсетіледі.
Табыс құрылымында ең үлкен үлесті өнімдер мен тауарларды өткізуден
түсетін табыс алады, оның мөлшері өнім өндіру деңгейімен, оның сапасымен
және басқа да факторлармен анықталады.
Мекемеде өнімді өткізуден түскен табыс жоспарланған тауар өндірісінен
және бұйымдардың (дайын өнімдер, сатып алушының жауапты сақталуындағы
тауарлар) өтпеген бөлігінің қалдықтарының өзгерісінен шығуы керек. Бірақ
өнімді өткізуден түсетін табыс көлемі жоспарының төмендеуі, ауыспалы
тауарлық-материалдық қорлардың тым артуы есебінен болатын жағдайлар да
кездеседі.
1.1-кестеде өнімді өткізуден түскен табысты алу жоспанының негізделуін
тексеру жөнінде мәліметтер келтірілген.
1.1-кесте
Өнімді өткізуден түскен табыс жоспарының
негізделуін бағалау
мың теңге
№ Көрсеткіштер Есептік бағасы
1 Өткізілмей қалған дайын өнімнің нақты қалдығы 8 360
2 Тауарлы өнім шығару 29 000
3 Өткізілген өнімнің жыл соңындағы қалдығы 15 940
4 Өнімді өткізуден алынуы мүмкін табыс (1 + 2 – 3) 21 420
5 Жоспар бойынша өнімді өткізуден алынатын табыс 20 850
6 Ауытқуы (4 – 5) 570
Кестеден мекеменің өнімді өткізуден түсетін табыс көлемін 570 мың
теңгеге төмендеткені көрінеді. Жоспар жасаған кезде жыл соңындағы өтпеген
өнімнің шамадан тыс қалдықтарын ескерген болуы керек. Өнімді өткізуден
түсетін табыс 20850 мың теңгені емес, 570 мың теңгеге көп, яғни 21420 мың
теңгені құрауы керек еді. Басқаша айтқанда, жоспарды артық орындау болмас
еді.
Өтпеген өнімнің қалдықтары келесі себептерге байланысты құралады. Дайын
өнімнің бір бөлігі оларды буып-түю, орау, тиеуге дайындау, есеп айырысу
құжаттарын жазу үшін заңды түрде қоймада жиналып қалады. Осы жерде дайын
өнімнің қалдықтарының мөлшерден тыс өсуіне мекеменің қаржы қызметі көңіл
аударуы қажет. Өнім шаруашылық байланыстарының үзілуіне байланысты
өткізілмей қалуы немесе, басқа себептерге байланысты сұарнысқа ие болмауы
мүмкін. Бұндай жағдай заттық нысандағы өнім өндіруші мекемедерды орын
алады. Қызмет көрсетуші және жұмыстар атқарушы мекемедерда қоймадағы өнім
қалдықтары бола алмайды.
Табыстылықтың екінші абсолюттік көрсеткіші – жалпы табыс. Ол өнімді
өткізудің қаржылық нәтижесін білдіреді және негізгі қызмет нәтижесінде
өнімді өткізуден түскен табыс пен өткізілген өнімнің өндірістік өзіндік
құны арасындағы айырма ретінде анықталады.
Жалпы табысқа әсер ететін маңызды фактор ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
І БӨЛІМ МЕКЕМЕЛЕР КІРІСІ МЕН ТАБЫСЫНЫҢ МАЗМҰНЫ, ТҮСІНІГІ, ФУНКЦИЯЛАРЫ
1.1.Мекеме табысы мен кірістерінің экономикалық мәні
1.2.Кіріс пен табыстың мекеме қызметіндегі
рөлі және функциялары
1.3.Мекеме кірісі мен табысының қалыптасуы
және орналастырылуы
ІІ БӨЛІМ МЕКЕМЕЛЕРДІҢ КІРІСІ МЕН ТАБЫСЫН ТАЛДАУ, АҚ ҚАЗПОЧТА МЕКЕМЕ
МЫСАЛЫНДА
2.1.Мекеменің қаржылық нәтижелерін талдау
2.2.Мекеменің табыстылығының көрсеткіштері
2.3.Мекеме табысы мен кірісін жоспарлау әдістемесі
2.4.Қаржылық тәуекелдердің мекеме табысы мен кірісіне әсері
2.5 Мекеменің қаржылық жағдайының сипаттамасы (Қазпочта акционерлік
қоғамының мысалында)
2.6 Қазпочта акционерлік қоғам кірістер мен табыстарын басқару
механизмін талдау
2.8 Табыстылықтың абсолютті көрсеткіштерін талдау
ІІІ БӨЛІМ Мекеме табыстылығын арттырудың негізгі мәселелері
3.1. Кіріс пен табыстылықтың салыстырмалы көрсеткіштерін талдау
3.2.Мекемелердің табысы мен кірістерін арттыру жолдары
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
Нарықтық қатынастар жағдайларында мекеменің қоршаған ортадағы
өзгерістер, сондай-ақ, осы өзгерістерден туындайтын қосымша мүмкіндіктер
мен тәуекелдер де тұрақты өсіп отырады. Сондықтан мекемелерді басқару
стратегиясы осы өзгерістерден мүмкіндіктерді алу мүмкіндіктерін,
шаруашылықты жүргізу үшін барлық қосымша мүмкіндіктерді және тәуекелдерді
қамтитындай болуы керек.
Бәсекелестік ортада мекеменің қаржы менеджменті оның нарықтық және
өндірістік стратегиясын анықтайтын басқару қызметінің басты буыны болып
табылады. Осы жағдайға байланысты қаржы менеджменті мекеменің өндірістік
барысы қаржы ресурстарымен қажетті көлемде қамтамасыз етілуін, тартылған
қаржы ресурстарын өндіріске тиімді орналастырылуын, өндірілген өнімнің
шығындарын барынша азайтуды, нәтижесінде кәсіпкерлік қызметтен табыс алуды
қамтамасыз етуге байланысты міндеттерді атқарады.
Табыс пен кірістің мекеме қызметіндегі атқаратын рөлі үлкен, ол
мекеменің мүлкінің ұлғаюының, қарыз қаражаттар тартудың, жалпы әлеуметтік-
экономикалық дамуының алғы шарты болып табылады. Табыс таппай мекеме
кредиторлар мен инвесторлар тарапынан қосымша қаражаттар тарту мүмкіндігіне
үміт арта алмайды. Сонымен қатар, табыс пен кіріс мекеменің ішкі қаржылық
мұқтаждықтарының негізгі көзі болып қоюмен шектеліп қана қоймайды, ол қоғам
өмірінде, мемлекеттік бюджет ресурстарының, бюджеттен тыс қорлардың және
қайырымдылық қорларының қаражаттарының қалыптасуында да үлкен роль
атқарады.
Мекеменің өндіріске салынған активтерінің табыстылық деңгейі
инвестициялық шешімдер қабылдау барысында, қаржылық жоспарлау жұмыстарында,
жоспарлық көрсеткіштерді нақты көрсеткіштермен салыстыру және үйлестіру,
сондай-ақ шаруашылық қызметі мен оның нәтижесін бақылау мен бағалауда
маңызды роль атқарады. Үлгілі басқарылатын мекемелер табыс пен кіріс
қалыптасуын, оның әрбір орталықтары бойынша қатаң түрде бақыланып отырады
және сәйкесінше, осы нәтижелер негізінде құрылымдық басшыларға сыйақылар
беріледі, бұл өз кезегінде олардың өз қызметіне деген ынтасын арттыруға
септігін тигізеді. өндірістік активтерге немесе инвестициялық жобаларға
жаңа қаржы салымдарын салу қажеттілігін бағалаған кезде, олардан алынатын
табыс есептеледі және бұл есептер қаржылық сипаттағы шешімдер қабылдауда
негіз болып табылады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты нарықтық экономика жағдайларында мекеме
кірісі мен табыс қызметіндегі рөлі мен оны арттырудың жолдарын іздестіру
болып табылады. Осы мақсатқа қол жеткізу үшін жұмыс өзінің алдына келесідей
сұрақтарға жауап беруді көздейді:
мекеме табысы мен кірісінің экономикалық негіздерін қарастыру;
мекеме табысы мен кірісіне талдау және жоспарлау әдістемелерін қарастыру;
мекемелердегі табыс пен кірістің артуын түрлі факторлардың және қаржылық
тәуекелдердің әсерін анықтау.
Зерттеу объектісі ретінде мекеменің өндірістік, инвестициялық, қаржылық
және басқа да қызмет түрлерінің қаржылық нәтижелері қарастырылады.
Жұмыс үш тараудан тұрады. Бірінші тарауда мекеменің табысы мен
кірістеріне жалпы ұғымына және оның мекеме қызметіндегі рөлі мен
функцияларына, сондай-ақ табыстың қалыптасу және орналастыру тәртіптері
қарастырылады.
Екінші тарау барысында мекемелердің кіріс пен табыстылық деңгейін
талдаудың әдістемесі және рентабельділіктің негізгі көрсеткіштері зерттеуге
алынады, АҚ „Қазпочта” мысалында. Сонымен қатар, мекеме табысын жоспарлау
әдістемесі де қарастырылады, мекеме мысалында кіріс пен табыс нәтижелері
зерттеледі.
Үшінші тарауда қазіргі таңдағы мекемелердің кірістері мен табыстылығын
арттырудың негізгі жолдары мен табыстың көлеміне әсер етуші қаржылық
тәуекелдерді және олардың алдын алу шаралары қарастырылады.
Дипломдық жұмыс барысында отандық және шет елдік танымал ғалымдардың
еңбектері, оқулықтары, сондай-ақ еліміздегі мерзімді баспасөз беттерінде
жарияланған ғылыми мақалалардың мәліметтері қолданылды.
І БӨЛІМ МЕКЕМЕЛЕР КІРІСІ МЕН ТАБЫСЫНЫҢ МАЗМҰНЫ, ТҮСІНІГІ, ФУНКЦИЯЛАРЫ
1.1.Мекеме табысы мен кірістерінің экономикалық мәні
Мекеме кірісі мен табыстың экономикалық мәні бүгінгі экономикалық
теорияның ең бір күрделі және әрқилы ұғымдарының бірі болып табылады.
Экономикалық көзқарас бойынша табыс дегеніміз – бұл ақша шығыстары мен
кірісерінің айырмасы болып табылады. Шаруашылық тұрғыдан қарастыратын
болсақ, табыс – бұл мекеменің есепті кезеңнің басындағы және соңындағы
мүліктік жағдайының айырмасы болып табылады. Бұл жерде табыс ұғымы
мекеменің өзінің қаржылық-шаруашылық қызметінен алатын алуан түрлі
табыстарының шығындар көлемінен басым болатын жағдайын білдіреді.
Біз білетіндей, мекеме табыстары оларды алудың және қолданудың
сипаттамасы мен шарттарына байланысты негізгі екі түрге бөлінеді:
негізгі қызметтен алынған табыс;
өзге де табыстар.
Негізі қызметтен алынған табыс өнімді өткізумен, қызметтер көрсетумен
және жұмыстар орындаумен байланысты қаражат кірістерін қамтиды.
Өзге табыстарға өткізілімнен тыс операциялардан, мүлікті сатудан түскен
қаражаттар, сондай-ақ, төтенше жағдайлардан алынған табыс жатады.
Бухгалтерлік есеп теорияшылары табыс ұғымымен байланысты келесідей
мәселелерді атап көрсетеді.
Тауарлар жөнелтілді, өнімдер сатылды, қызметтер көрсетілді, жұмыстар
орындалды, алайда олар әлі төленген жоқ, демек мекеме әлі табыс алған жоқ.
Бұл мәселе мекеменің өндіріс барысына салынған, алайда әлі бітпеген капитал
айналымының экономикалық мәні мен меншіктік құқықтың сәйкес келмеуінен
туындайды.
Тауарлар жөнелтілді, өнімдер сатылды, қызметтер көрсетілді, жұмыстар
орындалды, алайда олар әлі төленген жоқ, алайда мекеменің балансында табыс
көрсетіледі. Бұл жағдайда құндылықтар толық құны бойынша дебиторлық борыш
құрамында тіркеледі. Қаржылық тұрғыдан қарастырғанда мекеменің өзінің алған
табысын пайдалануға нақты мүмкіндіктері жоқ.
Мекеме өзінің табыс сомасына үлкен сомаға ірі көлемдегі құндылықтар сатып
алды. Бухгалтерлік есеп бойынша табыс бар, алайда кассада немесе есеп-
шоттарда нақты ақша қаражаттары жоқ. Бұл жағдайда мекеме ақша
қаражаттарымен қамтамасыз етілмеген салықтық, пайыздық, дивидендтік
төлемдерді жүзеге асыруына тура келеді.
Жоғарыда аталған жағдайдың шегіне жеткен нұсқасы – бухгалтерлік есепте
табыс көрсетілген мекеме банкрот деп жарияланады. Мұндай жағдай мекеме
өзінің шаруашылық қызметі нәтижесінде алынған табысты өтімсіз активке
салумен сипатталады. Нәтижесінде мекеменің өтімділігі жойылады да,
банкроттық жағдайға ұшырайды.
Мекеменің мүлкі есепті кезеңде ұлғайғанмен, табыс жоқ. Құндылықты
қайтарымсыз және өтелімсіз берген жағдайларда мекеменің табысы емес,
қосымша капиталы ұлғаяды. Мұндай жағдай мүлікті қайта бағалау немесе
инвентаризация барысында артық құндылықтарды анықтау нәтижесінде де
кездеседі.
Мекеме нақты түрде шығын көруде, бірақ бухгалтерлік есепте номиналды
есептік табысты көрсетеді. Мысалға, мекеме қандай да бір өндірістік активке
ірі көлемдегі қаражаттар салды, ал бұл актив бірнеше жылдан кейін ғана
толық өтеледі. Нәтижесінде, активтік бүкіл өтелім кезеңі бойында мекеме
зиян көруде болады, ал бухгалтерлік есеп тұрғысынан осы кезеңдер ішінде ай
сайын табыс көрсетіледі.
Мекеменің біртұтас тұлға ретіндегі құны мен оның активтерінің құнының
жиынтығының арасында айырмашылықтар болады. Бұл көрсеткіштердің айырмасы
гудвилл немесе фирманың құны деген ұғыммен белгілі. Әдетте бұл
көрсеткіш оң нәтижені көрсетеді, яғни мекемелерді бөлшектеп сатқан жағдайда
оны толық сатқандағы жағдаймен салыстырғанда көп қаражат өндіріп алуға
болады.
Кіріс және табыспен байланысты барлық көзқарастарды зерттеудің
нәтижесінде ғалымдар мынадай қорытындыға келді: бухгалтерлік есепте
көрсетілген табыс қаржылық-шаруашылық қызметтің нақты нәтижелерін
көрсетпейді. Бұл, өз кезегінде, бухгалтерлік және экономикалық табыс деген
түсініктерді бөліп қарастыру керек деген тұжырымға алып келді. Біріншісі –
тауарлар мен қызметтерді өткізудің нәтижесі деп қарастырылса, екіншісі –
капиталдың жұмыс істеуінің нәтижесі деп қарастырылады.
Табыстың осындай екі түрлі тұжырымдамасы батыс елдерінде кеңінен даму
алды. Батыстық негіздерге сүйенсек, табыс концепциясы үш түрлі мақсат үшін
маңызды:
салықтарды есептеу үшін;
кредиторлар мен акционерлердің мүдделерін қорғау үшін;
тиімді инвестициялық саясатты жүзеге асыру үшін.
Табыстың бухгалтерлік тұжырымдамасы тек бірінші мақсатқа қол жеткізу
үшін ғана қолайлы және үшінші мақсатты қамтамасыз ету үшін мүлдем қолайсыз
болып табылады.
Табыстың түрлі ғылыми тұжырымдамаларын талдай отырып, табыс ұғымына
келесідей анықтама беруге болады. Табыс деп тауарды өткізу, қызметтер
көрсету және жұмыстар атқару нәтижесінде қалыптасқан қосылған құнды айтады.
Өзге мүліктерді сату, өткізілімнен тыс операциялардан түскен қаражаттар
және басқа да қаражат кірістері мекеменің пайдасын арттырады.
Бүкіләлемдік банктің бухгалтерлік есеп, қаржылық есеп беру және аудит
бойынша әдістемелік нұсқаулығында табыс ұғымы келесідей түрде анықталады.
Табыс дегеніміз – қаржының келуі немесе активтердің құнының өсуі, не
болмаса пассивтердің азаюы түріндегі есепті кезеңдегі экономикалық пайданың
ұлғаюы болып табылады; бұл акционерлер салымдарының есебінен өсуден басқа
жағдайдағы капиталдың өсуіне алып келеді.
Ықшамдалған түрде бұл ұғым 1995-жылдың 26-желтоқсанында Қазақстан
Республикасы Президентінің заңдық күші бар Бухгалтерлік есеп және қаржылық
есеп беру туралы №2732 Жарлығында анықталған. Жарлықтың 13-бабы былай
дейді:Табыстар – бұл есепті кезеңдегі активтердің ұлғаюы немесе
міндеттемелердің азаюы болып табылады.
Белгілі бір шығындар шығармай әдетте қажетті табыс алу әсте мүмкін
емес. Өз кезегінде, табыс алмай мекеменің дамуын жүзеге асыру және
әлеуметтік мәселелерді шешу мүмкін емес. Осы орайда табыстың мекеме
қызметіндегі, сонымен қатар қоғам өміріндегі рөлі маңызды болып табылады.
Шаруашылық субъектісінің кірісі мен табысы- деп Қазақстан Республикасы
бухгалтерлік есебінің №5 Кіріс пен табыс - деп аталатын стандартына
сәйкес есепті кезеңдегі активтердің көбеюін (ақша қаражаттарының, басқа да
мүліктердің келіп түсуін, кіріске алынуын) және міндеттемелердің азаюы
(өтелінуі) негізінде капиталдың көбеюін (үлес қосушылардың қосқан
жарналарынан басқа) яғни экономикалық пайда табуды айтамыз.
Мекеме табыстары мен кірістеріне:
- дайын бұйымдар мен тауарларды сатудан алынатын табыстар;
- қызмет көрсетуден алынатын табыстар;
- дивиденттер, ролятилер және пайыз (процент) түрінде алынатын және
тағы да басқа табыстар жатады.
Бұл жоғарыда аталған табыстар қатарына шаруашылық субъектісіне келіп
түскен, кіріс етілген және субъектінің төлеген сомалары мына жағдайларда
жатқызылмайды:
- алдын ала аванс ретінде алынған табыстар;
- алынған несиелердің және қарыздардың қайтарылуы.
Сондай-ақ, қызметтер көрсету жөніндегі мәміленің (келісімнің)
нәтижесін барынша дұрыс бағалау мүмкін болмаған уақытта табыс жұмсалған
шығындар мөлшерінде ғана танылады.
Алынған табыстар шаруашылық субъектісі қызметінің түріне және бағытына
байланысты мынадай түрлерге бөлінеді:
- негізгі қызметтен алынған табыстар;
- негізгі емес қызметтен (жанама қызметтен) алынған табыстар.
Субъектінің негізгі қызметтен алынған кірісі мен табысы мен негізгі емес
қызметтен (жанама қызметтен) алынған кірісі мен табысының қосындысы оның
жиынтық табысын құрайды.Ал бұл табыс сатылған өнімнен, көрсетілген
қызметтен алынған немесе алынуға тиісті өткізу құны бойынша
бағаланады.Өткізу құны шаруашылық субъектісімен активті сатып алушының
немесе пайдаланушының арасындағы келісім-шарт бойынша анықталады.
Шаруашылық субъектісінің кірісі мен табысы мынадай шарттар
қанағаттандырылған кезде танылады:
- табыс сомасы дұрыс бағаланған жағдайда;
- субъектінің экономикалық пайдаларды алу ықтималдығы болған
жағдайда;
- субъекті сатып алынған меншік құқығын берген жағдайда;
- мәміле бойынша нақтылы жұмсалған немесе күтіліп отырған шығындар
дұрыс бағаланған жағдайда.
Шаруашылық субъектісінің негізгі қызметтен алатын кірісі мен табысы –
деп мекемедер мен ұйымдардың негізгі өндірісі шығарған тауарларды сатудан,
көрсеткен қызметтерден, сондай-ақ орындалған жұмыстардың барысында тапқан
кірісі мен табысы саналады.Субъектінің негізгі қызметтен алынатын кірісі
мен табысының есебі 6010 Негізгі қызметтен түскен табыс - деп аталатын
жұмыс жоспарының бөлімше шоттарында жүргізіледі
Мекемедер мен ұйымдардың негізгі емес қызметінен түскен кірісі мен
табысы – деп субъектінің нақтылы негізгі қызметтерінен басқа жұмыстарды
(қызметтерді) орындауы (атқаруы) барысында тапқан кірісі мен табысын
айтады.Шаруашылық субъектісінің бұндай қызметтерді атқаруы,жұмыстарды
орындауы барысында алған кірісі мен табысы 6210 Негізгі емес қызметінен
түскен табыс - деп аталатын бас шоттың бөлімше шоттарында есептелінеді.
Нарықтық экономика шарты бойынша мекеменің экономикалық мақсаты табыс
табумен анықталады. Мекеменің табыстылығы нақты және салыстырмалы
көрсеткіштер арқылы сипатталады. Нақты табыс көрсеткіші- бұл табыспен
пайданың жиынтығы. Шет елдерде "табыс" ұғымы келесі мағынада анықталады:
Табыс-бұл экономикалық пайданың өсуі есеп беру мерзіміндегі активтердің
ұлғаюы немесе акционерлердің жарналарын қоспағанда пассивтердің азаюынан
капиталдың өсуі.
Табыс көрсеткіштер жүйесі ең алдымен қаржы нәтижелерінің нақты
көрсеткіштерінен тұрады. Оған мыналар жатады:
- Өнімдерді сату мен қызметтер көрсетуден түскен кіріс;
- Жалпы табыс;
- Қаржыландырудан түскен кірістер;
- өзге кірістер;
- негізгі емес қызметтен алынатын табыс;
- салық салынғанға дейінгі табыс;
- салық салынғаннан кейінгі жай қызметтен түскен табыс;
- төтенше жағдайлардан болатын табыстар;
- мекеме қызметінің соңғы қаржылық нәтижесі болып танылатын таза
табыс.
Табыс жалпы алғанда тірі және затқа айналған еңбек шығындарының
өнімділігін, шаруашылықтың нәтижелерін көрсетеді. Кейбір экономистер оны
экономикалық тиімділік көрсеткішіне басқа экономистер мекеме жұмысы
тиімділігіне жатқызады. Біздің көзқарасымыз бойынша бірінші айтылған сөздер
дұрыс.
Қазіргі нарықтық заманға сай табыстың маңызы өте зор. Табыс: не
өндіреміз, кімге және қалай өндіреміз деген үш түбірлі бір бірімен тығыз
байланысты мәселелерді шешуді анықтайды.
Табыс, нарықтық экономикада өндірістік және әлеуметтік дамуының негізгі
көзі болғандықтан, кез келген мекеме қызметінің мақсаты табыс табу болып
табылады. Табыстың көлемі мекеменің шаруашылық қызметінің сәтті болуына, өз
өзін қаржыландыруына әсерін тигізеді. Әр мекеме ағымдағы және қаржылық
шығындарын өздерінің меншікті көздері арқылы жабады. Уақытша жетіспеушілік
кезінде қысқа мерзімдік банк қарызы және коммерциялық несие бойынша
қамтамасыз етеді.
Өнімнің бағасы еңбек шығындарына сәйкес болуын, сонымен бірге еңбек
өнімділігін жоғарылауын және өзіндік құнынның төмендеуін ескеру қажет.
Бұйымдардың есептелген жүйесі және өнімнің өзіндік құнын анықтау ғылыми
негізделген болуы керек. Табысты бөлу механизмі белсенді орныды алуы тиіс
және өндірістің дамуын, тиімділігінің жоғарылауына ынталандырушы фактор
қызметін атқарады.
1.2.Кіріс пен табыстың мекеме қызметіндегі рөлі және функциялары
Нарықтық жағдайларды кіріс пен табыстың рөлі айтарлықтай өсті. Өзіміз
білетіндей, жоспарлы-директивті экономика жағдайларында оның рөлі
төмендетілген болатын. Табыс табу кез-келген мекеменің мақсатты функциясы
ретінде төмендетілді. Нарықтық экономикаға көшумен табыс мекеменің қозғаушы
күшіне айналды. Тек табыс қана өзара байланысқан үш мәселенің шешімін
анықтайды: нені, қалай және кім үшін өндіру керек? Табыс табу кез-келген
мекеменің қызмет етуінің мақсаты болып қалыптасты, ал нарықтық экономика
мекеменің негізгі өндірістік және әлеуметтік дамуының көзі болып табылады.
Бұл принцип өнімді өндірудегі шығындардың толық ақталуын және мекеменің
өндірістік-техникалық базасының кеңеюіне негізделеді. Бұл әр мекеме өзінің
ағымды және күрделі шығындарын өзінің меншікті қаражат көздерінен
жабатындығын білдіреді. Уақытша қаржы тапшылығы кезінде оларға деген
қажеттілік, егер бұл ағымды шығындар болса, олар банктердің қысқа мерзімді
несиелерімен және коммерциялық несиелермен, сонымен қатар, капитал
салымдары бнктердің ұзақ мерзімді несиелерімен жабылуы мүмкін.
Нарықтық экономикада мекеме табысының рөлі оның атқаратын
функцияларымен анықталады. Экономикалық нарықтық қатынастардың маңызды
категориясы ретінде кіріс пен табыс бірқатар маңызды функцияларды атқарады.
Біріншіден, кіріс пен табыс мекеме қызметінің тиімділігін білдіретін
көрсеткіш болып табылады. басқаша айтар болсақ, мекеменің табыстылығы деген
деректің өзі оның қызметінің тиімділігінің айғағы болып табылады. Алайда,
бұл көрсеткіш мекеме иелері мен кредиторлары үшін нақты бір қолайлы
жағдайдың дәлелі бола ала ма? Әрине, жоқ, себебі мекемеге кез-келген бір
табыс қажет емес, оның барлық мүдделі тұлғалардың (мекеме иелерінің,
қызметкерлердің, кредиторлардың) қажеттіліктерін қанағаттандырарлық мөлшері
қажет. Табыс мөлшері көптеген факторлармен анықталады, олардың кейбіреулері
мекеменің өзіне байланысты болса, кейбіреулері мекеменің қолынан келмейтін
шаралар болып табылады.
Екіншіден, табыс ынталандырушы функция қызмет атқарады. Мекемелердің
қорытынды қаржылық-экономикалық нәтижесі бола отырып, табыс нарықтық
шаруашылық өмірде шешуші роль атқарады. Табыс мекемелердің басты мақсаты
деген дәрежеге ие екенін білеміз. Бұл шаруашылық субъектілерінің
экономикалық әрекеттерінің алғы шарты болып табылады, ал бұл әрекеттердің
игіліктерге ұласуы табыстың мөлшеріне, сонымен қатар ұлттық экономикада
қалыптасқан оны үлестіру тәртіптеріне (соның ішінде салық салу жүйесіне де)
байланысты.
Кіріс пен табыс – меншікті капитал өсімінің бірден-бір көзі. Нарықтық
қатынастар жағдайларында акционерлер мен қаржы менеджерлері, мекеме
қарамағында қалатын табыс мөлшеріне икемделе отырып, мекеменің даму
перспективаларына сәйкес дивидендтік және инвестициялық саясаттар бойынша
шешімдер қабылдайды.
Нарықтық экономикада табыс - өндірістік активтердің және өндірілетін
өнімнің қозғаушы күші болып табылады.
Тағы да айта кететін жағдай – табыс мекеме жұмысшыларының әлеуметтік
игіліктерінің көзі болып табылады.Салықтарды, дивидендтерді және басқа да
бірінші кезектегі төлемдерді өтегеннен кейін мекеме қарамағында қалатын
табыс жұмысшыларға материалдық жәрдемақы төлеуге, оларға әлеуметтік
жеңілдіктер жасауға, әлеуметтік сала объектілерін қаржыландыруға жұмсалады.
Үшіншіден, мекеме кірістері мен табысы мемлекеттік бюджет
қаражаттарының қалыптасу көзі болып табылады. Табыс мемлекеттік бюджет
қазынасына салықтар түрінде, сондай-ақ экономикалық санкциялар түрінде
түседі. Бұл қаражаттар, өз кезегінде, бюджеттің шығыстық баптарымен
қарастырылған және заңды түрде бекітілген мақсаттарына бағытталады.
Сонымен, мекеменің табысы – оның экономикалық және әлеуметтік дамуының
негізгі факторы болып табылады. Бұл қорытынды кәсіпкерлік қызметтің түпкі
мақсатынан келіп туындайды. Қазіргі замандағы батыстық экономика ғалымдары
мекемелердің мақсаттарын келесідей тәртіппен тұжырымдайды:
акционерлік меншікті арттыру;
табысты арттыру;
басқарушылық сыйақыларды арттыру;
әлеуметтік жауапкершілікті арттыру.
Қаржыны басқарудың бүгінгі теориясы бизнестің ең бірінші кезектегі
мақсаты – мекеме акционерлерінің материалдық мүдделерін арттыру болып
табылады деген тұжымға негізделген. Яғни мекемелер өздерінің қарапайым
акцияларының биржалық құнын арттыру тиіс. Мекеменің басқа мақсаттары да
оның экономикалық саясатына өз әсерін тигізетіні сөзсіз, алайда олар
алғашқымен салыстырғанда маңыздылығы төмен болып саналады.
Мекеме мақсаттарын бұлайша саралау батыстық экономика үшін әбден ақылға
қонымды. Табысты арттыру аз ғана уақытты қамтитын қысқа мерзімді міндет
болып табылады, ал акционерлік меншікті арттыру – ұзақ мерзімді мақсат
болып табылады. Себебі мекеме иелері бүгінгі табысқа да, келешектегі
табысқа да мүдделі.
Табысты тиімді пайдалану тек қалған барлық қаржылық жүйесінде ғана
(амортизациялық аударымдар жарнасы, қаржылық жазалау шаралары, салық салу
акциздер, жол ақысы, дивиденттер, өсім ақы, салымдар, пай жарнасы, қаржы
салымдары, несие түрлері, валюта және бағалы қағаздардың құндылығы, тағы
басқа).
Нақты табыс көлемі мекеменің қаржы-шаруашылық қызметінің (кіріс және
шығыс туралы есеп беру) тиімділігі емес, экономикалық тиімділік
көрсеткішіне жатады.
Бес жүз мың теңгелік табыс қызмет масштабының және мекеменің салған
қаржы мөлшерінің табысы болуы мүмкін. Осыған орай салыстырмалы сомасы
бірдей болмайды. Сол себептен, алынатын табысты нақты бағалау үшін
салыстырмалы табыс көрсеткішін қолданады, оған әр түрлі пайдалылық
көрсеткіштер қатысты. Табыс деңгейін және кісіпорын қызметінің тиімділігін
сипаттайтын мекеменің табыс көрсеткіштерінің дамуына шаруашылық субъектісі
сияқты мемлекетте көңіл бөледі. Сондықтан әр мекемеде нақты және
салыстырмалы табыс көрсеткіштеріне жүйелік талдау жүргізу өте қажет.
Тауарларды сатудан түскен пайда, талдау жасалатын ұйымдар есеп беру
мерзіміндегі пайданың бастапқы мерзімі мен немесе басқа шаруашылық ұйымдар
сол мерзіміндегі өзгерістерін салыстыру арқылы жеке факторлардың қызметін
анықтау осы талдаудың маңызы болып табылады.
Мекемелердің қаржы нәтижелері сипаттамасы пайда жиынтығының
көрсеткіштерімен шектеліп қана қоюға болмайды, себебі нақты пайда көлемін
– қандай шаруашылықта, қай салада қорлар тиімді қолданылатындығын түсіну
қиынға соғады. Пайда көлемінің өсуі, ақшаның құнсыздануына әкеліп соғатын
өнімнің өзіндік құнының өсуі себебінен болуы мүмкін. Мұндай жағдайда ең
сенімді өндірістік тиімділік көрсеткіші – пайдалылылық рентабельділік
болып табылады, ол, баланстық пайданың өткізілген өнімнің толық өзіндік
құнына қатынасын білдіреді.
Пайда көрсеткіштері:
1. баланстық пайда ол қаржылық нәтижелерде, жұмыс пен қызмет, басқада
өткізулер, өткізуден тыс операциялар бойынша табыстар мен шығындардан
тұрады.
Жұмыс, қызметтің қаржы нәтижелері:
- өнімді сатудын көлемі, дайын өнімнің ауыспалы қалдықтарынан,
дайын өнімді шығару, төленбей тиелген өнімнің өзгерістерінен
тұрады;
- тауар өнімдерінің құрылымы;
- тауар өнімінің сапасымен, өнімдерді өткізу нарығы, сату нарығы
мен құнсыздану процесіндегі бағаның өзгеруінен құралатын сату
бағасы;
- өнімнің өзіндік құны;
Басқа өткізуден түскен пайда үш факторға бөлінеді:
- Қорларды сатудан пайда;
- Қосалқы шаруашылық өнімін сатудан түскен пайда;
- Негізгі қорларды және материалдық емес активтерді өткізуден
пайда.
Өткізуден тыс қаржы нәтижелері біріккен мекемедерда, үлестік қатыстар
пайдасынан құралады:
- негізгі құралдарды және жерді жалға беруден пайда;
- алынған және төленетін өсім айыбы мен жазалар;
- дебиторлық берешектерді есептен шығарғандағы шығындар;
- табиғи апаттан шығындар;
- акция, облигация, депозиттерден табыстар;
- валюталық операциялар бойынша табыстар мен шығындар.
Салық салынатын пайда баланстық пайда мен мүлікке салынатын салық
сомасы пайда. Табыс салығы ұсталатын (құнды қағаз және бірлескен мекеменің
үштік қатысы бойынша) пайдалар, тек пайдалылық дәрежесінен жоғары алынған,
бюджетке толық шығын, есептегенде пайдаға салынатын салыққа жеңілдікті
есептеуде қаралатын.
Таза пайда- бұл барлық салықтардан, экономикалық жазалау шараларынан
және қайырымдылық қорларына аударымдардан кейін мекеме басшылығында қалатын
пайда.
Талдау процесінде таза табыс көлемінің өзгеру динамикасы, пайдалылық
(рентабельділік) деңгейі және оған әсер ететін факторлар зерттеледі. Таза
табысқа әсер ететін негізгі факторлар болып, өнімді өткізуден түсім көлемі,
өзіндік құнының деңгейі, пайдалылық деңгейі, өткізуден тыс операциялар
табысы, олар бойынша шығындар табыс салығы мен басқа да салықтар көлемі
жиынтық табыстан төленетін мекеме табыстылығын талдау өткен кезеңмен
жоспарды салыстырумен жүргізіледі.
Пайда және кірістің молдығы өндірістің маңызды тиімділік көрсеткіші
болып табылады. Пайда- бұл, біріншіден, мекеме қорының негізгі көзі,
екіншіден мемлекеттік және жергілікті бюджет кірісі мен табысының көзі
Табыс деңгейі мен мекеме рентабельділігі өндірісті қарқындардыру және
маркетингтік қызметтің көрсеткіштері болады. Табыстылықты тереңірек талдау
үшін әсер етуші факторларды мақсатқа сай топтастыру керек.
Сыртқы факторлар тобына:
- табиғи жағдайлар көліктік және басқа да факторлар, яғни, бір
мекемеде қосымша шығындар шығаратын, екіншіден қосымша пайда
әкелетін;
- өзгерістер, мекеме жоспарында қаралмаған өнімнің көтерме бағасы,
қолданылатын шикізат, материал, жанармай, жартылай фабрикаттар,
қызметтер мен тасымалдарға белгіленген бағалар, сауда жеңілдігі,
амортизациялық аударым жарнасының мөлшері, еңбек ақы мөлшері
және оған қосымша төлем;
- тағы басқа жинақтардың мөлшері мекеме төлейтін салық;
- мекемеге әсер ететін шаруашылық сұрақтары бойынша
жабдықтаушылармен, жабдықтау- өткізу, жоғарғы шаруашылық,
қаржылық, банктік және басқа мемлекеттік тәртіп органдар мен
бұзушылық.
Ішкі факторлар:
- негізгі факторлар:
а) еңбек нәтижелерін анықтайтын және мемлекеттік тәртіпті бұзумен
байланысты факторлар.
Мекеменің әр түрлі өндірістік, тұрмыстық және қаржылық қызметтері соңғы
ақшалай бағасын қаржы нәтижелер көрсеткіші жүйесінде алады. Оған кіретіндер
өнімді өткізуден табыс (зиян); басқа да өткізулерден (жұмыс, қызмет) пайда
(зиян); өткізуден тыс операциялардан табыс, шығын; баланстық пайда салық
салынатын табыс, таза табыс және тағы басқалары.
Қаржы нәтижелері көрсеткіші мекеме шаруашылығының нақты тиімділігін
сипаттайды. Табыс бойынша авансталған қаржыны қайтарым даңгейі мекемеге
салынған активтердің табыстылығы анықталады.
Табыс көрсеткіштерін есептеудің бастапқы кезеңі, өнімді өткізу айналымы
болып табылады. Өнімді сатудан түскен қаржы мекеменің өндірістік ісінің
аяқталғанын авансталған қаржының қайтарылуын сипаттайды. Сату көлеміндегі
өзгеріс қаржы нәтижелеріне маңызды әсер тигізеді.
1.3.Мекеме кірісі мен табысының қалыптасуы және орналастырылуы
Мекеме кірісі мен табысының қалыптасуы және оның орналастырылуы
(үлестірілуі, пайдаланылуы) оның кәсіпкерлік қызметінің ерекшеліктерімен
және стратегиялық мақсаттарымен анықталады.
Мекеменің жалпы кірістері мен табысы оның ағымды кезеңдегі негізгі,
қаржылық, инвестициялық қызметтерден, төтенше жағдайлардан алған
табыстарының жиынтығынан қалыптасады. 1.1-суретте мекеменің жалпы табысының
қалыптасу үлгісі берілген.
Жалпы табыстың құрамында мекеменің барлық қызмет түрлерінен алынған
табыстары кіреді. Бірінші кезекте жалпы табыс өнімді өткізуден, яғни
негізгі қызметтен алынған табысты қамтиды. Бұл табыс жалпы өнімді өткізуден
түскен сомадан қосылған құн салығы мен акциздерді және өнімді өндіруге,
өткзуге кеткен шығындарды шегеріп тастау арқылы анықталады.
Екіншіден, жалпы табыстың құрамына тауарлық емес өнімдерді сатудан
алынған табыс, яғни мекеменің балансында есептелетін қосалқы өндірістердің
(ауыл шаруашылық өндірісінің, көлік шаруашылығының және басқа да
шаруашылықтардың) табыстары кіреді.
Үшіншіден, жалпы табыстың құрамына негізгі қорларды және өзге де
мүліктерді сатудан түскен табыс кіреді.
Сондай-ақ, жалпы табыс өткізілімнен тыс алынған табыстар мен
шығындарды, яғни тауарды немесе қандай-да бір активті сатудан тыс
операциялардың нәтижесін, қамтиды.
Мекеменің қарамағында қалатын жалпы табысы әрі қарай үлестіру объектісі
ретінде қарастырылады. Оны үлестіруді табыстың бір бөлігін мемлекеттік
бюджетке және басқа да міндеттемелерді өтеуге, ал қалған бөлігін мекеменің
стратегиялық мақсаттарына сәйкес мүдделеріне бағыттау деп түсінуге болады.
Табысты үлестіру заңдылығы – салықтар мен басқа да міндетті төлем шарттары
түрінде түрлі деңгейдегі бюджетке түсетін бөлігі. Содан кейін қалатын
табысты үлестірудің бағытын анықтау мекеменің құзіретіне жатады.
Табысты үлестірудің негізгі принциптері келесілер:
мекеменің өндірістік-шаруашылық, қаржылық және инвестициялық қызметтерден
алынған табысы шаруашылық субъектісі ретінде мемлекет пен мекеме арасында
бөлінеді;
мемлекет қазынасына түсетін табыстың бөлігі салықтар және алымдар ретінде
мемлекеттік бюджетке түседі. Салықтардың құрамы, мөлшерлемелері және сәйкес
деңгейдегі бюджеттердің есебіне түсу тәртібі заңды түрде белгіленеді;
салықтардан кейін шаруашылық субъектінің қарамағында қалатын табыс мөлшері
өндіріс көлемінің арттыруға және өндірістік-шаруашылық, қаржылық,
инвестициялық қызметінің жақсаруына, сонымен қатар, мекеменің қаржы
қызметінің жақсаруына мүдделілігін арттыруға жетерліктей болуы керек;
шаруашылық субъектінің қарамағында қалатын табыс әуелі мекеменің әрі қарай
дамуын қамтамасыз ететін қорларға, ал қалған бөлігі тек тұтыну қорларына
кетеді.
Мекеме қарамағында қалатын табыс (таза табыс) екі бөлікке бөлінеді.
Бірінші бөлігі тұтыну қорларына, екінші бөлігі жинақтау қорларына
бағытталады.
Тұтыну қорларына бағытында қолданылатын табыс мекеменің мүлкін арттыру
мақсатында өндірістік активтерді, жаңа технологияларды енгізуге, сондай-ақ,
қосымша еңбек ресурстарын тартуға жұмсалады. Мекеменің капиталын ұлғайтуға
орналастырылған табыс өндірілген өнімнің көлемін арттыруға, өнімнің өзіндік
құнын төмендетуге, түптеп келгенде шаруашылық субъектінің келешектегі
әлуетті (потенциалды) табыстылығын арттырудың алғы шарты болып табылады.
Сондай-ақ, табыс тек өндіріс процессіне орналастырылып қана қоймай,
сонымен қатар, жұмысшылар мен қызметкерлердің әлеуметтік мұқтаждықтарын
қамтамасыз етуге, олардың біліктілігі мен жауапкершілігін арттыруға, оларға
қосымша сыйақылар төлеуге, басқа да әлеуметтік сала объектілерін
қаржыландыруға жұмсалады. Бұл, өз кезегінде, қызметкерлер тарапынан еңбекке
деген ынтасын арттыруға септігін тигізеді.
Жинақталу қорларына бағытталатын табыс алуан түрлі қосымша қорларды
қалыптастыруға жұмсалады: әлеуметтік сақтандыру қоры, резервтік қорлар,
экологиялық қор және тағы да басқа қорлар. Бұл мекемелердің келешекте болуы
ықтимал күтпеген шығындар мен зияндардың орнын толтыруға, қоғам өміріне
өндіріс барысынан келетін зияндарды өтеуге, сондай-ақ, қолайлы жағдайлары
туындаған кездерде резервтік қорлардағы қаражаттар есебінен қосымша
күтпеген табыстарды алу мүмкіндіктерін жүзеге асыруына көмегін тигізеді.
Мекеме экономиканың негізгі буыны ретінде меншік нысандары мен
шаруашылық жургізудің әр алуандығы, тауар-ақша қатынастары мен рыноктің
дамуы кезінде жұмыс істейді.
Мекемелерді ұйымдық-құқыктық нысандары бойынша межелеу олардың қаржысын
ұйымдастырудағы айырмашылықтарға: капиталдың қалыптасуына, өндірістік-
шаруашылык қызметін қаржыландыруға, шаруашылық жүргізудің нәтижелеріне әкеп
соғады.
Меншік нысандарына қарай шаруашылық жүргізуші субъектілердің қорларын
қалыптастырудың ерекшеліктері болады. Мысалы, өндірістік мекемелердің қаржы
қорлары мына көздер есебінен құрылады: меншікті көздер (амортизациялық
аударымдар, таза табыс); банк кредиттері; бағалы кағаздар шығарудан түсетін
қаражаттар; мемлекеттік мекемелерда қаражаттардың бұл көздері қажет
жағдайларда бюджеттен және бюджеттен тыс қорлардан қаржы бөлумен
толықтырылады; кооперативтрде — кооператив мүшелерінің үлестік жарналарыньщ
қаражаттары. Практикада көбінесе меншіктің аралас нысандарымен шарттасылған
қорлардың көздері бойынша оларды қүрудың аралас нысандары кездеседі.
Мысалы, негізгі құралдар мен айналымдағы активтердің үлкен бөлігі
мемлекетке жататын мемлекеттік кооператвтерде қызметкерлердің үлестік
жарналары болымсыз рөл атқарады. Мемлекеттік акционерлік коғамдарда да
осылай.
Мекемелер мен ұйымдардың мүлкін жалға бергенде айрықшалықты төлем жалға
берілген мүлік құнының амортизациялык аударымдарын, жалға беру мерзімінің
өтуіне қарай объектілерді жөндеу үшін жалдаушының жалға берушіге беретін
каражаттарын, жалға алынған мүлікті қоғамдык қажетті пайдаланудан түсетін
пайданың (табыстың) бір бөлігін (жалгерлік пайызды) кіріктіретін жалгерлік
ақы қолданылады.
Өндірістің бастапқы қорларының қалыптасуына сәйкес шаруашылык
қызметінің мынадай каржылық нәтижелері бөлінеді және пайдаланылады: таза
табыс, пайыздық табыс, дивидендтер, үлестік табыстар, бюджеттің (бюджеттік
кредиттердің) және бюджеттен тыс қорлардың шығыстарын өтеу.
Үлестік жарна негізінде жүмыс істейтін мекемелердің —
шаруашылық серіктестіктерінің, кооперативтердің, бірлескен
мекемелердің қаржысын ұйымдастыру мұндай мекемелер қаржысының қалыптасу
және алынған табыстарды әрбір қатысушының мүліктегі үлесіне сәйкес кейінгі
бөлудің ерекшеліктерімен анықталады. Мұндай мекемелердің құрылтайшылары мен
қатысушылары өздерінің жарналарын ақша қаражаттары, мүліктің әр түрлі
түрлері (үймереттің, ғимараттың, жабдықтың және басқаларының), мүлікті
қүқықтар (жерді, табиғи ресурстарды, мүлікті, зияткерлік (интеллектуалдық)
меншікті пайдалану құқықтары) түрінде жүзеге асырады.
Қазақстан Республикасы Президентінің; "Шаруашылық серіктестіктері
туралы" заң күші бар жарлығына сәйкес шаруашылык, серіктестігі — жарғылық
капиталы құрылтайшылардың (қатысушылардың) салымдарына (үлесіне) бөлінген,
өз кызметінің негізгі мақсаты пайда түсіру деп есептелетін және заңды тұлға
болып табылатын коммерциялық ұйым. Шаруашылық серіктестігінің мынандай
нысандары белгіленген:
1)толық серіктестік;
2)сенім серіктестігі;
3)жауапкершілігі шектеулі серіктестік;
4)қосымша жауапкершілігі бар серіктестік;
5)акционерлік қоғам.
Толық серіктестіктің пайдасы мен залалдары қатысушылар арасында, егер
құрылтайшылардың шартында немесе қатысушылардың келісімінде өзгеше
белгіленбесе, олардың серіктестіктің жарғылық капиталындағы үлесінің
мөлшеріне бара-бар бөлінеді; сенім серіктестігі мсн жауапкершілігі шектеулі
серіктестікте де осылай бөлінеді.
Акционерлік қоғамдар туралы Қазақстан Республикасының заңына сәйкес
өзінің қызметін жүзеге асыру үшін қаражаттарды Сенім серіктестігі өзінің
бүкіл мүлкімен серіктестіктің міндеттемелері бойынша қосымша
жауапкершілікті ниеттестікпен алып жүретін катысушыларды және
серіктестіктің кәсіпкерлік қызметіне қатыспайтын
жауапкершілігі шектелінген қатысушыларды кіріктіреді.
Қаржы катынастарының акционерлік қоғамға сәйкес белгілі бір
ерекшеліктері акцияларды өндірістік және коммерциялық қажеттіліктерді
қаржыландыру ретінде қолданғанда көрінеді. Бұған акционерлік қоғамдар
қызметінің ұйымдық нысандарының әр алуандығы мүмкіндік туғызады: олар ашық
немесе жабық үлгіде (яғни иелердің шектеулі тобының ішінде акцияларды
таратумен), толық немесе жауапкершілігі шектеулі қоғам болуы мүмкін.
Қаржыны ұйымдастыруға акциялар категорияларыныд (мекеменің акциялары, еңбек
ұжымының акциялары, акционерлік қоғамдардың акциялары), олардың түрлерінің
(артықшылықты, атаулы, ұсьшушыға арналған акциялар) әр алуандығы әсер
етеді.
Акционерлік қоғамның баланстық таза табысы заңнамамен қарастырылған
тәртіппен анықталады. Таза табыс (салықтарды төлегеннен кейін) қоғамның
қарамағында қалады және акционерлердің арасында дивидендтер түрінде
бөлінеді, резервтерге, өндірісті дамытуға немесе қоғам жиналысының
шешімімен қарастырылған өзге мақсаттарға аударылады. Ашық акционерлік коғам
жарғылық капиталдың 15 пайызынан кем емес мөлшерде резервтік капитал құруға
міндетті.
Акционерлік қоғамның мынадай жағдайда жай акциялар бойыыша дивидендтер
төлеуге қүқығы жоқ:
1 )қоғамның жағымсыз меншікті капиталы кезінде;
2)егер қоғам төлеу қабілетсіздігі немесе дерменсіздігі нышан-дарына
жауап берсе.
Қоғам жарғыға сәйкес салықтарды төлегеннен кейін қызметтілер ішінде
бөлу үшін табыстың белгілі бір пайызын, соның ішінде ақшалай сыйақы немесе
акциялар түрінде бөле алады. Дивидендтер акциялар түрінде (табыстың
капиталға айналуы), облигациялармен, тауарлармен, егер бұл жарғыда қаралса,
төлене береді.
Меншіктің акционерлік нысаны экономикалық жағынан дамыған елдерде
тиімді жұмыс істеуде және дүниежүзілік практикада кепшілікке танылған нысан
болыи табылады. Ол ұсақ меншік иелерінің көпшілігін — акция ұстаушыларды
қазіргі кезеңде неғұрлын тиімді мекемелерді немесе салалардың қаражаттарын
калыптастыруға қатысуға араластырады (тартады), қаржы ресурстарының
қызметтің аса басымырақ сфераларына қайта кұйылымына мүмкіндік жасайды.
Акциоиерлік нысанның қүндылығына қаражаттардың жеке иелері үшін, тіпті жеке
қаржы институттары үшін қиын болатын жеткілікті ірі кәсіпорьшдарды құру
мүмкіндігі жатады. Акционерлік мекеменің көлемі тек оның нарықтык
сұранымның ауқымымен, басқарушылықпен, рыноктің даму перспективаларымен
ғана сәйкестенеді. Акционерлік нысанның аса маңызды артықшьшығы — шидай-ақ
бір мекеменің басқа мекемеың қызметіне оның акцияларын сатып алу аркылы
қатысу мүмкіндігі. Нарық жағдайында акционерлік қоғамдардардың басқа
ұйымдық-құқықтық нысаңдарға қарағанда айтарлықтай тұрақтылығы болады. Бұған
табысты (пайданы) қоғамныц қалыптасу мүшесіне бөлуден уақытша бас тарту,
рынокті жеңіп алу, неғұрлым тұрақты табыстылықты қамтамасыз етуге және
келешекте табыстың айтарлықтай өсуіне жетуге бағытталған қосымша күрделі
жұмсалымды жүзеғе асыру есебінен қол жетеді. "Шектеулі жауапкершілік"
қағидатының, яғни тек акцияларға салынған қаражаттар бойынша материалдық
жауапкершіліктің іс-әрекеті жеке қаражаттардың негізінде пайда бола
алмайтын жеткілікті тәуекелдік мекемелерді (тез қайтарым мен жоғары
табыстылық алу тұргысынан) құрудың алғы шарты болып табылады.
Экономикада едәуір орынды мемлтекеттік сектор алады. Бүл секторда
мекемелердің мынадай түрлері жұмыс істсйді:
1)шаруашылық, жүргізу құқығына негізделген мекемелер; бұл құқық мүлікті
мемлекеттен меншік иесі ретінде алған және осы мүлікті иелену, пайдалану
және оған билік ету қүқықтарын заңнамада белгіленген шекте жүзеге асыратын
мемлекеттік мекеменің заттық құқығы болып табылады;
2)жедел басқару құқығына негізделген (қазыналык мекеме) мекемелер. Бүл
құқық қазыналық мекеменің меншік иесінен алған және өз қызметінің
мақсатына, меншік иесінің тапсырмалары мен мүліктің мақсатына сәйкес
заңнамалық актілерде белгіленген шекте сол мүлікті иелену, пайдалану және
оған билік ету қүқығын жүзеге асыратын заттық қүқық болып табылады.
Мемлекеттік меншіктің түріне қарай мекемелер:
1) республика меншігіндегі мекемелер—респу бликалық
мемлекеттік кэсіпорындар;
2) коммуналдық меншіктегі мекемелер—-коммуналдық
мемлекеттік мекемелер болып бөлінеді;
Басқа мемлекеттік мекеме құрған мемлекеттік кәсінорынмен еншілес
мемлекеттік мекеме болып табылады.
Мемлекеттік мекеме үшін мемлекеттің тапсырмасын орындау міндеті болып
табылады. Мемлекеттік мекемелер қызметінің неғізгі міндет-мақсаты
(арналымы) қоғам мен мемлекеттің қажетіне қарай айқындалатын мынадай
әлуеметтік-экономикалық міндеттерді шешу болып табылады, олар:
1) мемлекеттің қорғаныс қабілетін материалдық
жағынан қамтамасыз ету және қоғам мүддесін корғау;
экономиканың жеке меншік секторы қамтыған немесе жеткіліксіз қамтылған
коғамдық өндірістің сфералары мен салаларында бірінші қажеттіктегі
тауарларды өндіру (жұмыстар атқару, қызметтер көрсету);
мемлекеттік монополияға жатқызылған немесе мемлекеттің функциясы болып
табылатын сфералардағы қызметті жүзеге асыру.
Мекемеге қатысты уәкілді орган меншік иесінің және мемлекеттік басқару
органдарының басқару функцяларын орындайды.
Меншік иесі кәсіпорыңды құру, оның қызметінің предметі мен мақсаттары,
қайта ұйымдастыру және тарату, мүліктің сақталуын бақылау мәселелерін
шешеді. Меншік иесінің мекеме мүлкін пайдаланудан түскен пайданың бір
бөлігін алуға құқығы бар.
Меншік иесіне аударуға жататын пайданың үлесі уәкілді органның Қаржы
министрлігімен келісілгсн пайданы бөлудің жыл сайын анықталатын пайданы
бөлу нормативіндс белгіленеді.
Мемлекеттік мекемелердің мүлкін негізгі құрал-жабдықтар мен айналым
қаражаттары, сондай-ақ мекеменің дербес балансында көрсетілген кұндылықтар
құрайды. Мемлекеттік мекемелердің мүлкі оған меншік иесі берген мүліктің,
өз қызметі нәтижесінде сатып алған мүлікті (ақшалай табыстарды қоса),
заңдармен тыйым салынбаған өзге де көздер есебінен қалыптасады.
Шаруашшық жүргізу құқығындағы мемлекеттік мекеме қызметтің сан алуан
сферасында құрылып, іс-әрекет етуі мүмкін.
Мекеменің жарғылық капиталының мөлшері мекемеге берілетін мүліктің
жалпы құнынан аспауы және ең төменгі айлық есептік көрсеткіштің 1000
мөлшерінен кем болмауы керек.
Мекеме оның жарғысында көрсетілген мөлшерде резервтік капиталды
қалыптастыруға міндетті және ол жарғылық капиталдың 10 пайызынан кем
болмауы керек, оның қарамағында қалған пайданың кем дегенде 5 найызы осы
мақсатқа жұмсалуы тиіс. Резервтік капиталдың қаражаты тек қана залалдарды
жабуға, бюджет алдындағы міндеттемелерді орындауға, мемлекеттік
кредиттерді өтеуге және басқадай қаражаттары жеткіліксіз болған жағдайда
пайыздық өтем төлеуге жұмсалады.
Мекеме өңдіретін тауарлардың (атқарылатын жұмыстардың, көрсетілетін
қызметтердің) бағалары мекеменің оларды өндіруге кеткен шығындарды толық
өтеуге, оның қызметін шығынсыз етуге және өз кіріс есебінен қаржыландыруды
қамтамасыз етуге тиіс.
Мемлекеттік тапсырысты орындау есебіне мекеме өндіретін және өткізетін
тауарлардың (жұмыстардың, қызметтердің) бағаларын уәкілді органның келісуі
бойынша жоғарыда айтылған талаптарды ескере отырып белгілейді.
Мекеме мемлекеттік тапсырыстан тыс өндіретін және өткізетін тауарлардың
(жұмыстардың, қызметгердің) бағасын өзі дербес белгілейді.
Мекеме өз қызметінен алған мсншікті табыстар есебінен ұсталады.
Мемлекеттік мекемеге қаражат заңнамада көзделген тәртіппен беріледі.
Мекеме иесіне аударылуға тиіс пайданың үлесі жыл сайын уәкілді орган
Қаржы министрлігінің (тиісінше — оның жергілікті органдарымен) келісімі
бойынша белгіленетін пайданы бөлудің нормативінде көрсетіледі және тиісті
бюджетгердің кірісіне аударылады.
Жедел басқару құқығындағы мемлекеттік мүлікке ие мекеме қазыналық болып
табылады.
Қазыналық мекемелер заңнамада белгіленген тәртіппен:
1)төтенше және авариялық жағдайларда кен-құтқару
және
2)өзге де арнаулы жұмыстарды орындау, еріген, су тасқынынан және басқа
сұрапыл апаттардан қорғау;
3)заңнамада қаржыландырудың арнаулы тәртібі белгілснген мемлекеттік
автомобиль жолдарының және басқа инфрақүрылым объектілерінің жүйесін ұстау
мен дамыту;
4)пошта байланысы мен телекоммуникация, жалпыреспубликалық және
халықаралык байланыс желісін пайдалану саласындағы қызмет;
5)топографиялық-геодезиялық және картографиялык жүмыстар жүргізу;
6)денсаулық сактау, табиғатты қорғау, білім беру, әлеуметтік қорғау,
ғылым және мәдениет сферасынша өндірістік-шаруашылық қызметті жүзеге асыру
үшін қүрыла алады.
Қазыналық мекеме өндіретін және өткізетін тауарлардың (атқаратын
жұмыстардың, көрсететін қызметтердің) бағаларын уәкілді орган белгілейді.
Қазыналық кәсіпорьндардың қызметі уәкідді орган бекітетін смета бойынша өз
табысының есебінен қаржыландырылады. Мекеменің меншікті табыстары оның
шығындарын жабуға жеткіліксіз болған жағдайда кажетті жетпеген қаражатгар
тиісті бюджеттен бөлінеді.
Қазыналық мекеменің сметадан тыс алған табыстары тиісті бюджетке
аударылуға жатады.
Еншілес мекеме — өз мүлкінің есебінен баска мсмлекеттік мекеме құрған
заңды тұлға. Еншілес мекемелер құру құқығын шаруашылық жүргізу кұқығындағы
мекемелер ғана пайдалана алады.
Еншілес мекемелер негізгі мекемені, соның ішінде монополияға қарсы заң
талабы күшіндегі мекемені ықшамдау, негізгі мекеменің филиалдарын дербес
занды тұлға етіп қайта қүру, негізгі өндірістің тиімділігін арттыру үшін
қосымша және мамандандырылған өндіріс құру, негізгі өндірісті оған тән емес
қызмет пен функция түрлерінен босату мақсатында құрылады.
Кәсіпкерлік қызметті жүргізудің тиімді ұйымдық-құқықтық нысандарының
бірі шетелдік фирмалар қатысқан бірлескен мекемелер болып табылады.
Қызметтің түрлі сипатындағы — өндірістік, сауда-саттык, сервистік
бірлескен мекемелер ұйымдастырылады. Бірлескен кэсіпорындар қолданыстағы
заңдарды сақтау, меншікті жоспарлар, коммерциялық есеп, өзін-өзі өтеу және
қаржыландыру негізіндс жұмыс істеуі, ортақ жарғылық капиталы, дербес
балансы болуы тиіс. Бірлескен кәсіпорьпадардың мүлкі шартта анықталған
мөлшерде қатысушылардың салымдары (жарналары) есебінен құрылады. Бірлескен
мекемелер заңнамамен белгіленген салықтарды төлейді, бірлескен мекеме
жойылғанда оның резервтік капиталының пайдаланылмаған сомасына қолданыстағы
мөлшерлемелер бойынша салық салынады. Республикада шетелдік фирмалар
қатысқан бірлескен мекемелерді құрудың және олардың іс-әрекет етуінің
тәртібі заңнамамен белтіленген. Мекеме капиталыңцағы үлес уағдаластык
бойынша анықталады. Әріптестерге қажетті кепілдіктер, соның ішіңде олардың
салықтарды төлегеннен кейін қалған табысының (пайдасыньщ) бір бөлігін
валюта түрінде шет жакқа аударуға, ұлғаймалы өндіріске жұмсалымға салу
мүмкіндігіне, басқаруға қатысуға, республика аумағында олардың меншігін
құқықтық қорғауға кепілдіктер беріледі.
ІІ БӨЛІМ МЕКЕМЕЛЕРДІҢ КІРІСІ МЕН ТАБЫСЫН ТАЛДАУ, ЖШС
АВК КАПЛАНБЕК МЕКЕМЕ МЫСАЛЫНДА
2.1.Мекеменің қаржылық нәтижелерін талдау
.Нарықтық экономика жағдайында мекеменің қаржылық-шаруашылық қызметінің
негізгі және түпкі мақсаты табыс алу болғандықтан, барлық назарды осы
көрсеткішке аудару керек.
Табыстылықтың бірінші абсолютті көрсеткіші - өнімді (қызметтерді,
жұмыстарды) өткізуден алған табыс. Ол қаржылық шаруашылық қызметтің
нәтижелері туралы есепте қосымша құн салығы, акциздер және т.с.с. салықтар
мен міндетті төлемдерді, сондай-ақ қайтарылған тауарлардың құнын, сату және
баға шегерімдерін алып тасталып көрсетіледі.
Табыс құрылымында ең үлкен үлесті өнімдер мен тауарларды өткізуден
түсетін табыс алады, оның мөлшері өнім өндіру деңгейімен, оның сапасымен
және басқа да факторлармен анықталады.
Мекемеде өнімді өткізуден түскен табыс жоспарланған тауар өндірісінен
және бұйымдардың (дайын өнімдер, сатып алушының жауапты сақталуындағы
тауарлар) өтпеген бөлігінің қалдықтарының өзгерісінен шығуы керек. Бірақ
өнімді өткізуден түсетін табыс көлемі жоспарының төмендеуі, ауыспалы
тауарлық-материалдық қорлардың тым артуы есебінен болатын жағдайлар да
кездеседі.
1.1-кестеде өнімді өткізуден түскен табысты алу жоспанының негізделуін
тексеру жөнінде мәліметтер келтірілген.
1.1-кесте
Өнімді өткізуден түскен табыс жоспарының
негізделуін бағалау
мың теңге
№ Көрсеткіштер Есептік бағасы
1 Өткізілмей қалған дайын өнімнің нақты қалдығы 8 360
2 Тауарлы өнім шығару 29 000
3 Өткізілген өнімнің жыл соңындағы қалдығы 15 940
4 Өнімді өткізуден алынуы мүмкін табыс (1 + 2 – 3) 21 420
5 Жоспар бойынша өнімді өткізуден алынатын табыс 20 850
6 Ауытқуы (4 – 5) 570
Кестеден мекеменің өнімді өткізуден түсетін табыс көлемін 570 мың
теңгеге төмендеткені көрінеді. Жоспар жасаған кезде жыл соңындағы өтпеген
өнімнің шамадан тыс қалдықтарын ескерген болуы керек. Өнімді өткізуден
түсетін табыс 20850 мың теңгені емес, 570 мың теңгеге көп, яғни 21420 мың
теңгені құрауы керек еді. Басқаша айтқанда, жоспарды артық орындау болмас
еді.
Өтпеген өнімнің қалдықтары келесі себептерге байланысты құралады. Дайын
өнімнің бір бөлігі оларды буып-түю, орау, тиеуге дайындау, есеп айырысу
құжаттарын жазу үшін заңды түрде қоймада жиналып қалады. Осы жерде дайын
өнімнің қалдықтарының мөлшерден тыс өсуіне мекеменің қаржы қызметі көңіл
аударуы қажет. Өнім шаруашылық байланыстарының үзілуіне байланысты
өткізілмей қалуы немесе, басқа себептерге байланысты сұарнысқа ие болмауы
мүмкін. Бұндай жағдай заттық нысандағы өнім өндіруші мекемедерды орын
алады. Қызмет көрсетуші және жұмыстар атқарушы мекемедерда қоймадағы өнім
қалдықтары бола алмайды.
Табыстылықтың екінші абсолюттік көрсеткіші – жалпы табыс. Ол өнімді
өткізудің қаржылық нәтижесін білдіреді және негізгі қызмет нәтижесінде
өнімді өткізуден түскен табыс пен өткізілген өнімнің өндірістік өзіндік
құны арасындағы айырма ретінде анықталады.
Жалпы табысқа әсер ететін маңызды фактор ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz