Валюта – дербес экономикалық категория ретінде
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
І Валюта . дербес экономикалық категория ретінде ... ... ... ... ...5
1.1 Валюта туралы жалпы түсінік. Валюта бағамы ... ... ... ... ... 5
1.2 Еркін және тағайындалатын валюта бағамдары
кезіндегі ақша саясаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 13
1.3 Атаулы және нақты бағам ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 15
1.4 Тағайындалатын және еркін айналымдағы бағам
режиміндегі салыстырмалы тиімділік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..17
ІІ Қазақстан Республикасының Валюта бағамы. Төлем балансы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 19
2.1 Қазақстандағы төлем балансы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 19
2.2 Қазақстан Республикасының валюта жүйесі ... ... ... ... ... ... ... .26
2.3 Қазақстан Республикасының валюта нарығы ... ... ... ... ... ... ... 28
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .34
Графиктер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 36
Қолданылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..40
І Валюта . дербес экономикалық категория ретінде ... ... ... ... ...5
1.1 Валюта туралы жалпы түсінік. Валюта бағамы ... ... ... ... ... 5
1.2 Еркін және тағайындалатын валюта бағамдары
кезіндегі ақша саясаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 13
1.3 Атаулы және нақты бағам ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 15
1.4 Тағайындалатын және еркін айналымдағы бағам
режиміндегі салыстырмалы тиімділік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..17
ІІ Қазақстан Республикасының Валюта бағамы. Төлем балансы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 19
2.1 Қазақстандағы төлем балансы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 19
2.2 Қазақстан Республикасының валюта жүйесі ... ... ... ... ... ... ... .26
2.3 Қазақстан Республикасының валюта нарығы ... ... ... ... ... ... ... 28
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .34
Графиктер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 36
Қолданылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..40
Мен бұл тақырыпты таңдауымның себебі - Қазақстан Республикасының нарыққа өтуіне байланысты, Қазақстан егеменді ел ретінде өзінің тәуелсіз дамуы кезеңінде валюталық саясат жүргізуі керек. Қазақстанның алдында шетелдермен дербес валюта қатынастарын құрумен қатар халық шаруашылығын қайта құру, оны нарық рельстеріне түсіру мәселелерін бірге шешу міндеттері тұрды.
Қазақстан Республикасы 1992 жылдың шілдесінде ХВҚ-ға мүше болып кіргеннен бастап өзінің валюта қатынастарын Ямайка валюта жүйесінің құрылымдық қағидалары мен қордың Жарғысына сәйкес қалыптастыруда. Валюта қатынастарын ұйымдастыру үшін 1993 жылдың 14 сәуірінде «Валюталық реттеу туралы» алғашқы заң қабылданды.
Халықаралық экономикалық операцияларды жүргізу үшін ұлттық валютаны халықаралық төлем өлшеміне айырбастау қажет. Айырбастау процесі белгілі бір арақатынаспен жүргізіледі. Әр түрлі мемлекеттердің ақша өлшемдерінің арақатынасы, яғни, басқа елдің (немесе халықаралық ақша өлшемінде) ақша өлшемімен көрсетілген бір елдің ақша өлшемінің бағасы валюта бағамы деп аталады.
Мақсаты: Валюта бағамы халықаралық валюталық, есеп айырысу, несие-қаржылық операцияларды жүргізу үшін қажет. Мысалы, экспортшы шетел валютасымен түскен түсімді ұлттық валютаға айырбастайды, себебі басқа елдің валютасы бұл мемлекеттің жерінде күнбе-күнгі жағдайда ақша қаражаты ретінде айналысқа түсетін құқы жоқ. Ал импортшы шетелден сатып алған тауарларға төлеу үшін шетел валютасын сатып алады.
Валюта бағамы қайта есептеу кооэфициенті емес, ол шетел валютасымен немесе халықаралық валюталық өлшемдермен көрсетілген осы мемлекеттің ақша өлшемінің «бағасы». Валюта бағамы валюта нарығындағы сұраныс пен ұсыныс механизмі арқылы күнбе-күнгі айналым процесінде валюталарды салыстыру барысында қалыптасады. Валюта бағамын қалыптастырудың негізі не? Тауардың бағасы оның құны негізінде құралатыны сияқты, ақша өлшемінің бағасы оның сатып алу мүмкіндігінің негізінде қалыптасады.
Валюта бағамының қалыптасуы – көп факторлы процесс. Валютаға сұраныс пен ұсынысқа әсер ететін факторлар мысалы,
- инфляция
- процент мөлшерінің деңгейі
- бағалы қағаздардың табыстылық деңгейі
- төлем балансының жағдайы
Шетел ақша өлшемдерімен салыстырғандағы ұлттық валютаның бағамының өсуі, негізінде, халықаралық экономикалық қатынастарға кері әсерін тигізеді. Валюта бағамының ауытқу салдары елдің валюта-экономикалық және экспорттық потенциалына, оның әлемдік шаруашылықтағы орнына байланысты болады.
Қазақстан Республикасы 1992 жылдың шілдесінде ХВҚ-ға мүше болып кіргеннен бастап өзінің валюта қатынастарын Ямайка валюта жүйесінің құрылымдық қағидалары мен қордың Жарғысына сәйкес қалыптастыруда. Валюта қатынастарын ұйымдастыру үшін 1993 жылдың 14 сәуірінде «Валюталық реттеу туралы» алғашқы заң қабылданды.
Халықаралық экономикалық операцияларды жүргізу үшін ұлттық валютаны халықаралық төлем өлшеміне айырбастау қажет. Айырбастау процесі белгілі бір арақатынаспен жүргізіледі. Әр түрлі мемлекеттердің ақша өлшемдерінің арақатынасы, яғни, басқа елдің (немесе халықаралық ақша өлшемінде) ақша өлшемімен көрсетілген бір елдің ақша өлшемінің бағасы валюта бағамы деп аталады.
Мақсаты: Валюта бағамы халықаралық валюталық, есеп айырысу, несие-қаржылық операцияларды жүргізу үшін қажет. Мысалы, экспортшы шетел валютасымен түскен түсімді ұлттық валютаға айырбастайды, себебі басқа елдің валютасы бұл мемлекеттің жерінде күнбе-күнгі жағдайда ақша қаражаты ретінде айналысқа түсетін құқы жоқ. Ал импортшы шетелден сатып алған тауарларға төлеу үшін шетел валютасын сатып алады.
Валюта бағамы қайта есептеу кооэфициенті емес, ол шетел валютасымен немесе халықаралық валюталық өлшемдермен көрсетілген осы мемлекеттің ақша өлшемінің «бағасы». Валюта бағамы валюта нарығындағы сұраныс пен ұсыныс механизмі арқылы күнбе-күнгі айналым процесінде валюталарды салыстыру барысында қалыптасады. Валюта бағамын қалыптастырудың негізі не? Тауардың бағасы оның құны негізінде құралатыны сияқты, ақша өлшемінің бағасы оның сатып алу мүмкіндігінің негізінде қалыптасады.
Валюта бағамының қалыптасуы – көп факторлы процесс. Валютаға сұраныс пен ұсынысқа әсер ететін факторлар мысалы,
- инфляция
- процент мөлшерінің деңгейі
- бағалы қағаздардың табыстылық деңгейі
- төлем балансының жағдайы
Шетел ақша өлшемдерімен салыстырғандағы ұлттық валютаның бағамының өсуі, негізінде, халықаралық экономикалық қатынастарға кері әсерін тигізеді. Валюта бағамының ауытқу салдары елдің валюта-экономикалық және экспорттық потенциалына, оның әлемдік шаруашылықтағы орнына байланысты болады.
1. Макроэкономика Мамыров, Тілеужанова 318-330 беттер
2. Статистический ежегодник 2006год. 303-305 беттер
3. Қ.Р. және оның өңірлернің әлеуметтік экономикалық дамуының статистикалық көрсеткіштері. Астана 2008жыл. 47-51 беттер
4. Қ.Р. әлеуметтік-экономикалық дамуы. 20-21 беттер
5. Ғ.С. Сейітқасымов «Ақша, несие, банкттер» Алматы Экономика 2006 422-440 беттер
6. Б.А. көшенова «Ақша, несие, банктер және валюталық қатынастар» Алматы 2000ж. 300-303 беттер
7. С.Әкімбеков, А.С.Баймұмамбетов, У.А. Жанайдаров 381-391 беттер
8. «Қаржы» 480-488 беттер
9. «Хабаршы» 2007ж. 10-12 беттер
10. «Қаржы менеджменті» 2007 ж. 8-9 беттер
2. Статистический ежегодник 2006год. 303-305 беттер
3. Қ.Р. және оның өңірлернің әлеуметтік экономикалық дамуының статистикалық көрсеткіштері. Астана 2008жыл. 47-51 беттер
4. Қ.Р. әлеуметтік-экономикалық дамуы. 20-21 беттер
5. Ғ.С. Сейітқасымов «Ақша, несие, банкттер» Алматы Экономика 2006 422-440 беттер
6. Б.А. көшенова «Ақша, несие, банктер және валюталық қатынастар» Алматы 2000ж. 300-303 беттер
7. С.Әкімбеков, А.С.Баймұмамбетов, У.А. Жанайдаров 381-391 беттер
8. «Қаржы» 480-488 беттер
9. «Хабаршы» 2007ж. 10-12 беттер
10. «Қаржы менеджменті» 2007 ж. 8-9 беттер
Жоспары:
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .3
І Валюта – дербес экономикалық категория ретінде ... ... ... ... ...5
1. Валюта туралы жалпы түсінік. Валюта бағамы ... ... ... ... ... 5
2. Еркін және тағайындалатын валюта бағамдары
кезіндегі ақша
саясаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...13
3. Атаулы және нақты
бағам ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ..15
4. Тағайындалатын және еркін айналымдағы бағам
режиміндегі салыстырмалы
тиімділік ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... 17
ІІ Қазақстан Республикасының Валюта бағамы. Төлем
балансы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 19
2.1 Қазақстандағы төлем
балансы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 19
2.2 Қазақстан Республикасының валюта жүйесі ... ... ... ... ... ... ... . 26
2.3 Қазақстан Республикасының валюта нарығы ... ... ... ... ... ... ... 2 8
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .34
Графиктер ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .36
Қолданылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
40
Кіріспе
Мен бұл тақырыпты таңдауымның себебі - Қазақстан Республикасының
нарыққа өтуіне байланысты, Қазақстан егеменді ел ретінде өзінің тәуелсіз
дамуы кезеңінде валюталық саясат жүргізуі керек. Қазақстанның алдында
шетелдермен дербес валюта қатынастарын құрумен қатар халық шаруашылығын
қайта құру, оны нарық рельстеріне түсіру мәселелерін бірге шешу міндеттері
тұрды.
Қазақстан Республикасы 1992 жылдың шілдесінде ХВҚ-ға мүше болып
кіргеннен бастап өзінің валюта қатынастарын Ямайка валюта жүйесінің
құрылымдық қағидалары мен қордың Жарғысына сәйкес қалыптастыруда. Валюта
қатынастарын ұйымдастыру үшін 1993 жылдың 14 сәуірінде Валюталық реттеу
туралы алғашқы заң қабылданды.
Халықаралық экономикалық операцияларды жүргізу үшін ұлттық валютаны
халықаралық төлем өлшеміне айырбастау қажет. Айырбастау процесі белгілі
бір арақатынаспен жүргізіледі. Әр түрлі мемлекеттердің ақша өлшемдерінің
арақатынасы, яғни, басқа елдің (немесе халықаралық ақша өлшемінде) ақша
өлшемімен көрсетілген бір елдің ақша өлшемінің бағасы валюта бағамы деп
аталады.
Мақсаты: Валюта бағамы халықаралық валюталық, есеп айырысу, несие-
қаржылық операцияларды жүргізу үшін қажет. Мысалы, экспортшы шетел
валютасымен түскен түсімді ұлттық валютаға айырбастайды, себебі басқа елдің
валютасы бұл мемлекеттің жерінде күнбе-күнгі жағдайда ақша қаражаты ретінде
айналысқа түсетін құқы жоқ. Ал импортшы шетелден сатып алған тауарларға
төлеу үшін шетел валютасын сатып алады.
Валюта бағамы қайта есептеу кооэфициенті емес, ол шетел валютасымен
немесе халықаралық валюталық өлшемдермен көрсетілген осы мемлекеттің ақша
өлшемінің бағасы. Валюта бағамы валюта нарығындағы сұраныс пен ұсыныс
механизмі арқылы күнбе-күнгі айналым процесінде валюталарды салыстыру
барысында қалыптасады. Валюта бағамын қалыптастырудың негізі не? Тауардың
бағасы оның құны негізінде құралатыны сияқты, ақша өлшемінің бағасы оның
сатып алу мүмкіндігінің негізінде қалыптасады.
Валюта бағамының қалыптасуы – көп факторлы процесс. Валютаға сұраныс
пен ұсынысқа әсер ететін факторлар мысалы,
- инфляция
- процент мөлшерінің деңгейі
- бағалы қағаздардың табыстылық деңгейі
- төлем балансының жағдайы
Шетел ақша өлшемдерімен салыстырғандағы ұлттық валютаның бағамының
өсуі, негізінде, халықаралық экономикалық қатынастарға кері әсерін
тигізеді. Валюта бағамының ауытқу салдары елдің валюта-экономикалық және
экспорттық потенциалына, оның әлемдік шаруашылықтағы орнына байланысты
болады.
Бірінші тарауда, қамтылатын мәселелердің бірі бұл – валюта туралы
түсінік, яғни, Қазақстан Республикасындағы валюта нарығы, Қазақстан
Республикасындағы валюта жүйесі және валюта бағамына жалпы түсініктеме.
Қазақстан Республикасындағы Валюта бағамы туралы тоқталардың алдында,
Валюта туралы тоқталғанды жөн көрдім. Валюта туралы егжей-тегжей түсініп,
валюта бағамына тоқталамыз.
Екінші тарауда, қамтылатын мәселелердің бірі – Қазақстан
Республикасындағы валюта бағамы, еркін және тағайындалатын валюта
бағамдары, атаулы және нақты бағам, тағайындалатын және еркін айналымдағы
бағам режиміндегі салыстырмалы тиімділік.
Бұл тарауда Қазақстан Республикасының валюта бағамының сауда
жағдайы,бағаның салыстырмалы өзгеруі, салыстырмалы нақты пайыздық
мөлшерлемелерінің өзгеруі, алыпсатарлығы қарастырылған.
І Валюта – дербес экономикалық категория ретінде
1.1 Валюта туралы жалпы түсінік. Валюта Бағамы.
Валюта деген терминді екі мағынада қолдануға болады.
Біріншіден, елдің ақша бірлігі – оның ақша жүйесінің элементтерінің біреуі
деп. Екіншіден, шетел мемлекеттерінің ақша белгісі ретінде мұнда олардың
несие және төлем құралдары көрінісін алады. Ал жалпы түсінікке келсек,
валюта халықаралық төлем-есеп айыру айналымындағы ұлттық ақшаны
пайдаланудың ерекше әдісі болып табылады. Валюта қатынастары деп ұлттық
ақша бірлігін халықаралық есептесуде қолданғанда пайда болатын экономикалық
қатынастардың жиынтықтары аталады.
Қандай ел болмасын, ол басқа елдермен есептескенде, шетел
валютасын қолданыды. Сондықтан шетел тауарлары мен қызметтерін өтеу қажетті
валюта айырбасы мәселесін тудырады. Валюталар сыртқы валюта нарықтарында
сатылады. Осы сатылымдар әлемдік қаржы нарығынында сатылады. Осы сатылымдар
әлемдік қаржы нарығның елеулі бөлігін құрайды. Мемлекет валюта қатынастарын
Орталық (Ұлттық) банк арқылы реттеп отырады. Бірақ валюта нарығы –
децентрацияланған (бір орталыққа бағынбайтын) нарық болып табылады. Бұнда
Орталық банктен басқа көптеген мекемелер мен делдалдар әрекет етеді. Қаржы
нарығының аса ірі орталықтары Лондон, Нью-Йорк, Майндағы Франкфурт, Токио,
Мәскеу қалалыры. Валюта нарығында сұраныс пен ұсыныс орналасады, тауар
нарығында әрекет ететін заңдылықтар осы нарыққа да тән болады.
Сыртқы валюта нарығының институттарына Орталық банк, ірі
коммерциялық банкттер, банктік емес дилер мен брокерлер жатады.
Коммерциялық банктер валютамен жасалатын сатып алу-сату операцияларының ірі
мүшесі болып табылады. Дилер ретінде бұлар валютаның деңгейін қолдайды,
яғни, олардың қарамағында корреспонденттенген банктардағы ұлттық ақша
салымы болады. Бұл банктерге пайда болатын (сатушы бағасымен) сатудың
арқасында түсетін пайда мүмкіндік береді.
Коммерциялық банктер жеке фирмалардың шетел валютасын сатып
алу-сату туралы тапсырмасын орындап, брокерлер рөлін атқаруы мүмкін.
Валюта нарығы өте үлкен нарық, сондықтан осы нарықта банктік емес дилерлік
және брокерлік фирмаларда әрекеттерін жүргізе алады. Экономикасының жағдайы
төмен және демократиялық жүйлер дамымаған елдерде қара валюталық нарықта
әрекет ететін, тіркеуден өтпеген келісімдердің делдалдары мен мүшелерінің
саны өте көп болады. 5
Валюта нарығында есеп айырысу қолма-қол ақша арқылы және қолма-
қол ақшасыз жүргізіледі. Біріншіден валюта немесе жол шегі қолданылады.
Қолма-қол ақша айналымы қаржы операцияларыныңөте аз шамасын құрады. Жол
шегі валюталық аккредитивтернің бір түрі болып табылады. Демек, (Американ
Экспресс компаниясының кең тараған жол шегін, белгілі бір дисконт бойынша,
шетелде коммерциялық банкте қолма-қол валютаға айырбастап алуға болады,
немесе, ірі қонақ үйлерде, ресторанда, әмбебап дүкенде, сауда ортағында
есеп айырсуға болады.
Қолма-қол ақшасыз төлемдерді коммерциялық банктер телеграф
арқылы немесе аударылатын вексель арқылы орындайды. Осы вексельдер кейін,
белгіленген мерзімде төленуі мүмкін жіне ел ішіндегі айналымда жүретін
қарапайым вексель түрінде айналуы мүмкін.
Экспортерлер мен импортерлердің шығындары ұлттық валютада
белгіленгенеді, бірақ сатушыға өз елінің ұлттық валютасы қажет. Бұны алу
үшін ол шетел валютасын өз елінің валютасына сатады. 3
Валюта бағамы.
Экономикадағы төлем балансында көрінетін өзгерістер тұбінде
келіп валютағ курсына ықпал жасайды. Валюта нарығы өз жағынан писсивтік
білдірмей, белсенді түрде экономикадағы процестерге әсер етеді. Мемлекеттің
валюта нарығын реттеу саясатын оның экономика процестеріне қатысуының әр
түрлі дәрежесімен сипатталады. Осыған байланысты валюта нарығын және курсын
ұйымдастырудың қарама-қарсы екі жүйесі болады:
- валютаның айырбастау курсы сұраныс және ұсыныспен белгіленген
жағдайдағы валюта курсының жұмсақ немесе еркін жүзу жүйесі.
Шұғыл өзгерістер болып қал,анда, мемлекет курсты жанама реттеу
арқылы қолдап отырады;
- қатал белгіленген валюта курстарының жүйесі. Осы жағдайда
сұраныс және ұсыныс өзгерістерінің нәтижесінде курстың ауытқуы
болмайды. Бұл жағдай валюталық және басқа нарықтардың
қызметтеріне мемлекеттік кірісудің күшті болуымен қамтамасыз
етіледі.
Валюта бағамы қайта есептеу коофициенті емес, ол шетел валютасымен
немесе халықаралық валюталық өлшемдермен көрсетілген осы мемлекеттің ақша
өлшемінің бағасы. Валюта бағамы валюта нарығындағы сұраныс пен ұсыныс
механизмі арқылы күнбе-күнгі айналым процесінде валюталарды салыстыру
барысында қалыптасады. Валюта бағамын қалыптастырудың негізі не? Тауардың
бағасы оның құны негізінде құралатыны сияқты, ақша өлшемінің бағасы оның
сатып алу мүмкіндігінің негізінде қалыптасады.
Валюта курсымен осы екі қарама қарсы жүйелерінен басқа көптеген
аралық жүйелерде болады. Демек, экономистердің көбінің тұжырымдалуы
бойынша, бүгінгі АҚШ-та еркін жүзетін, қатал белгіленген курстар жоқ онда
басқарылған жүзу жүйесі қолданылады. Осы жүйе доллардың маңайына басқа
валюталардың жүзуіне, егер осы жүзу АҚШ экономикасына жағымды болса, жол
береді.
Валюта курсы ұзақ мерзімде паритетпен белгіленуге тиісті.
Паритет, өз кезегімен, елдегі еңбек өнімділігінің дәрежесіне, экономикалық
өсудің қарқыны және сапасына, экономиканың құрылымына және халықаралық
еңбек бөлінісіне тартылуына тәуелді болады.
Валюта курсы қысқа және орта мерзімде валюта нарығндағы сұраныс
және ұсыныспен бнлгіленеді. Осы процестер төлем балансына көрсетіледі.
Сондықтан, төлем балансын белгілейтін факторлар, сонымен қатар, айырбас
курсына әсер етеді. Валюта нарығындағы тепе-теңдік экспорт және импорт
көлемімен, капиталдың кіріс және шығысымен байланысты болады. Валюта курсын
белгілейтін факторлармен танысайық.
1. Тұтынушылардың талғамының өзгеруі тауарлар мен қызметтердің
экспортын немесе импортын өсіреді. Шетел тауарларының ұнамдылығын
жарнама және т.б. арқылы өсіруге болады. Импорттық тауарлардың
ұнамдылығының өсуі олардың тұтынуын өсіреді. Экспорт көлемі
өзгермесе, ұлттық валютаның ұсынысы, шетелдікімен салыстырғанда
өседі.
2. белсенді сауда саясаты да экспортерлер мен импортерлер жасап
отырған экспорттың және импорттың және ұсыныс көлемін өзгертеді.
Баж салығы және импорт квотасы енгізілгенде, тауардың сапасына
және қоршаған ортаны сақтаудың қатал стандартына (күтпеген)
жаңалықтар, енгізілгенде, импорт төмендейді. Бұндай шаралар
әкімшілік болғандықтан халықаралық сауданың көлемін төмендетеді,
жеке елдерге дискритиминация тудырады. Сондықтан валюта нарығын
тұрақтандыру мақсатымен осындай саясатты қолдану негативтік
нәтижелер тудырады.
3. импорттық тауарларға сұраныстың икемділігі. Импорттық тауарларға
икемді сұраныс, валютаға нарығындағы доллардың санын көбейтеді.
Импорттық тауарларға икемді емес сұраныс, сатылған тауарлар
айырбасынан нарыққы түсетін доллардың санын азайтады.
4. табыстағы салыстырмалы өзгерістер. Бұрыннан мәлім, тұтынушылық
шығындадың көлемі ұлттық табыстың дәрежесіне тікелей туелді.
5. инфляция. Егер бір елдегі бағаның өсу қарқыны басқа елдегі осы
көрсеткіштердн артық болса, онда импорттық тауарлар арзандау
болады. Бұл осы тауарларға сұранысты өсіреді, бұның нәтижесінде
шетел валютасына сұраныс өсіп, ұлттық акция құнсызданады. Шетел
валютасын қымбаттатытын тағы бір жағдай – ол инфляция өскен сайын
адамдардың өздерінің нақты табыстарын сақтап қалуға тырысады.
6. нақты проценттік ставканың жанама көлемі. Біз осыған дейін
ағымдағы есепшот арқылы қалыптасатын, айырбас курсына әсер ететін
факторларды қарастыраған болатынбыз. Ағымдағы есеп шоттың
дисбалансы нәтижесінде пайда болатын валютаның сұранысы мен
ұсынысының сәйкес келмеуін капиталдың клуі мен кетуі ғана жояды.
7. белгілі айырбас курсын күту. Шаруашылық агенттерінде болашақтағы
экономикалық өсу қарқыны, инфляция темпі, нақта проценттік ставка
көлемі, макроэкономикалық саясаттың бағыттары туралы болжамдайды.
8. экономиканы мемлкеттік макрореттеу. Осчыған жататындар: ресми
валюта резервтерін пайдалану, сауда саясаты валюта нарығында
валюталық бақылау және валюта нарығын рационалдау, қаржылық және
ақша-несиелік саясат. Валюта резервтерін шебер қолдана отырып,
шетел валютасының ұсынысын өсіру үшін валюта нарығында белгілі
валюта курсын ұстап тұруға болады. 7
Валюта бағамы немесе басқа елдің валютасының ақша бірлігінде
тұлғаланатын ұлттық ақша бірлігінің бағасы барлық ішкі бағаларды басқа
елдің бағаларымен байланыстырады. Валюта бағамының ауытқуы отандық
тұтынушылар үшін басқа елдің тауарларының бағасын өзгертеді және,
керісінше, отандық тауарлардың бағасы басқа елдің тұтынушылары үшін
өзгереді. Сөйтіп, бұл өзгерістер экспорт пен импорттың тартымдылығына әсер
етеді; ұлттық валюта бағамының басқа елдің салыстырмалы валютасынан азаюы
жағдайында экспорт дами бастайды, кері жағдайда импорт дамиды, өйткені
бірінші жағдайда отандық тауарлар шетелдіктер үшін арзандайды және бұл
тауарларға оларға сұраным азая түседі; екінші жағдайда импорттық тауарлар
арзандайды және өздерінің елінде бұл тауарларға сұраным ұлғая түседі;
екінші жағдайда импорттық тауарлар арзандайды және өздеренің елінде бұл
тауарларға сұраным артады.
Мемлекеттік валюта бағамдарының жүйесі икемді (құбылмалы) немесе
тіркелген валюта бағамдары түрінде ұйымдастырылуы мүмкін.
Икемді бағамдар жүйесі кезінде айырбас валюталардың сұранымы мен
ұсынымы негізінде жүзеге асырылады, тіркелген бағамдар жүйесі кезінде
ұлттық валютаның алтынға немесе басқа тұрлаулы валютаға белгілі бір
қатанасы белгіленеді; екінші жағдайда мемлкетбұл ара қатынасты реттеп
отырады,сөйтіп елдің төлем балансының теңгерімділігіне жету мақсатында
валюта рыногының қызметіне араласады. Бұл орайда шетелдік валюта бағамының
кемуі экспорт кезінде құнның импорт кезінде өтелінетін шығасын тудырады
және керісінше, бұл бағамның көтерілуі кезінде ысыраптар импорт кезінде
пайда болады, бұл қосымша экспортпен жабылуы тиіс. 5
Валюта бағамдары өзгерісінің экспорт пен импорттың көлеміне әсер
(шетелдік ақша өлшемдерінде – шетелдік ақша өлш. және ұлттық ақша өлшемінде
– ұлт. ақша өлш.)
КӨРСЕТКІШТЕР Бағамдар нұсқалары
1-қалыпты 2-төмендетілге3-көтеріңк
н і
1 2 3 4
Бағамдардың арақатынасы (шет. ақша
өлш. ұлт. ақша өлш.) 1:150 1:140 1:180
Ақшаның бастапқы сомасы (мың ұлт. 10000
өлш.)
А.Тіркелген бағамдар
Экспорт
Алынған экспорттық түсім-ақша (мың 100 100 100
шет. ақша өлш.)
Белгіленген бағам бойынша қайта 1500 1400 1600
саналған экспорттық түсім-ақша (мың
ұлт. ақша өлш.) - -100 100
Валюталардың қалырты бағамының
шарттарынан ауытқу (мың ұлт. өлш.)
Импорт
Отандық импортшы үшін:
Шетелдік валютаға қайта саналған 66,7 71,4 62,5
ақшаның сомасы (импорт құны, мың шет.
ақша өлш.) 10000 10710 93,75
Ішкі рыноктағы сатудың көлемі
(рыноктық шарттар бйоынша мың ұлт. - 710 -625
өлш. 1:150)
Валюталардың қалыпты бағамының 100 100 100
шарттарынан ауытқу (мың. ұлт. өлш.) 1500 1500 15000
Шетелдік импортшы үшін:
Жеткізілім көлемі (мың. шет. өлш.) 100 107,1 93,7
Өткізуден алынған табыс (мың ұлт.
өлш.) - 7,1 -6,3
Шетелдік валютаға қайта саналған
өткізуден алынған табыс (мың ұлт.
өлш.)
Шетелдік импортшы үшін ауытқу (мың 10000 10000 10000
ұлт. өлш.) 66,7 71,4 62,5
Б. Икемді бағамдар 10000 10000 1000
Экспорт
Жеткізілім көлемі (мың ұлт. өлш.)
Шетел рыноктарында сату (мың ұлт.
өлш.) 66,7 71,4 62,5
Еркін бағам бойынша ұлт. өлш. қайта
саналған өткізуден алынған табыс (мың10000 10000 1000
ұлт. өлш.)
Импорт
1.Отандақ импортшы үшін: 100 100 100
Валютаға қайта саналған қаражаттардың1500 1400 1600
сомасы және сатып алу көлемі (мың
ұлт. өлш.) 100 100 100
Ішкі рыноктағы сатудың көлемі (мың
ұлт. өлш.)
2.Шетелдік импортшы үшін:
Шетелдік өлшемдегі жеткізілім көлемі
(мың ұлт. өлш.)
өткізуден алынған табыс (мың ұлт.
өлш.)
Валютаға қайта саналған өткізуден
алынатын түсім-ақша (мың ұлт. өлш.)
Импорт кезінде (шетелдік импортшы үшін) шетел валютасы бағамының
жергілікті валютаға салыстырмалы төмендеуі жергілікті рынокта
мүмкіндіктердің кеңейгендігін білдіреді және керісінше, бұл бағамның артуы
импортталатын тауарларға бағамының өсуіне байланысты рыноктың тұқыруына
ұрындырады.
Отандық импортшылар үшін бағамдардың ауытқулары шетел тауарларын
сатып алу жөніндегі мүмкіндіктерінің өзгеруін білдіреді.
Сөйтіп, валюта бағамы экспорт пен импорттың көлеміне әсер етеді,
ол, өз кезегінде, қаржы құралдары – экспорт пен импеортқа салынатын
салықтар, кеден баждары арқылы алынатын және бөлінген қаржы ресурстарының
мөлшеріне және мемлекеттің де, сондай-ақ экспорттық өнімді, тауарды,
қызметтерді өндірушілердің де немесе оларды тұтынушылардың да қаржы
жағдайына ықпал жайсайды.9
Дағдарысты ахуалдар кезінде: өндірістің едәір құлдырауы мен
қанағаттанғысыз сұраным тудырған инфляция кезінде сыртқы экономикалық тепе-
теңдікті айқындайтын микроэкономикалық үйлесімдер мен қағидаттар бұзылады
әрі бұрмаланады. Бұл тұтынушыларды импортқа жалпыға бірдей бағдарлаумен,
өскелең импортты жабу үшін экспорттық валюталық түсім-ақшаның
жетіспеушілігімен, ұлттық валютаның тұрлаулы валютаға қарағанда бірден
құнсыздануымен қосарлана жүреді. Орталық банк валюта резервтерінен айырыла
отырып немесе халықаралық қаржы ұйымдарына қолдауды өтіне отырып, өзінің
ақша бірлігінің бағамын қолдап отыру үшінвалюталық басқыншылықтар жүргізуге
мүдделі болады. Дағдарыстың одан әрі дамуы мемлекетті елдің өмірлік
тіршілігіне сондай қажет болып отырған табиғи ресурстардың сарқылуына,
экономикалық, тіпті саяси тәуелсіздікті болуы мүмкін жоғалтуға жеткізеді.
Салықтар сыртқы экономикалық қатынастардың маңызды реттегіші болып
табылады; бұл жерде әңгіме жалпы мемлекеттік салықтар, сондай-ақ арнаулы –
бірлескен кәсіпорындардың пайдасына салынатын салықтар, кеден баждары
(экспорт пен импортқа салынатын салықтар)
Көптеген мемлекеттерде экспорт пен импортты кедендік-тарифтік
реттеу жүргізіледі.
Кеден кодексі кеден аумағының, кеден баждарыны және кеден
алымдарының бірлігі негізінде кеден ісінің қағидаттарының (яғни тауарлар
мен өзге де заттардый кеден шекарасы арқылы өту тәртібін, кеден салығын
салуды, ресімдеуді, бақылауды және кеден саясатын жүзеге асырудың басқа
құралдарын) белгілейді.
Кеден тарифі ішкі рыноктағы шетелдік бәсекені реттейді. Кеден
тарифі кеден баждары мөлшерлемелерінің жүйеленілген жиынтығы болып
табылады, олар республиканың кеден аумағына әкелінетін және бұл аумақ
шегінен әкелінетін тауарлар мен өзге де заттарға салынады.
Кеден ісін жүзеге асыру кезінде кеден органдары алатын, заңнамада
белгіленген және мөлшерлемелерін Үкімет белгілейтін кеден төлемдерінің
басты түрлерінің тірі кеден баждары – ұлттық шекара арқылы тасылатын
тауардан кеден тарифінде қарастарылған мөлшерлемелер бойынша мемлкет алатын
салықтар. Отандық практикада баж салығының адвалорлық, айрықшалықты және
құрамдастырылған мөлшерлемелері кең тараған: адворлық – салық салынатын
тауарлардың құнына пайызбен, айрықшалықты - бөлгіленгенмөлшерде салық сал
ынатын тауарлардың немесе заттардың өлшеміне, ал құрамдастырылған
мөлшерлемелер – салық салудың екі түрініңұштасуы жолымен есептелінетін
мөлшерлемелер. Әкелім, әкетілім, транзиттік, маусымдық, арнаулы, демпингке
қарсы, өтімдік, протекционистік (қолдампаздық), пұрсаттылықты
(преференцаилдық) кеден баждары болып ажыратылады. Қазақстанда импорттық
(әкелімдік), маусымдық, арнаулы, демпингке қарсы, өтемдік баждар
қолданылады.
1996 жылға дейін Қазақстанда экспорттық баждар жұмыс істеді.
Экспорттық кеден баждары үкімет анықтайтын тізбе бойынша тауардың жеке
түрлеріне салынды. Экспорттық баждар меншік нысанына және тіркеу орнына
қарамастан заңды тұлғалардан, сондай-ақ тауарларды экспортқа шығаратын жеке
тұлғалардан, сондай-ақ тауарларды экспортқа шығаратын жеке тұлғалардан
өндіріп алынды. Экспорттық баждарды шетелдік валютада өндіріп алынды.
Экспорттық баждарды шетелдік валюталарда экспортерлер төлейді және тауарлар
мен қызметтер көосетудің кеден құнына есептеледі. Бартерлік (тауар
айырбасы) операциялары бойынша тауарлардың әкетілімі кезінде баждың
мөлшерлемесі сақталады. Экспорттық кеден баждары көптеген мемлекеттерде
қолданылады және сыртқы сауда айналымының, дүниежүзілік рыноктардағы
тауарлар бағасының, олардың бәсекеге жарамдылығының шынайы реттеуіші болып
қалуда және жалпы бұл рыноктардың конъюнктурасына әсер етеді.
Экспорттық кеден баждарының экономикалық мәні – абсолюттік рента.
Оны шетелдік сатып алушы төлейді.
Кеден баждарының түрлері
Алу әдісі бойынша Айрықшалықты Адвалорлық Құрамдастырылған
Салық салу объектісі Импорттық Экспорттық Транзиттік
бойынша Маусымдық Демпингке қарсыөтемдік
Сипаты бойынша Конвенциялық
Дербес Пұрсаттылықты
Шығу тегі бойынша Ауыспалы
Мөлшерлемелердің Тұрақты Тиімді -
типтері бойынша Атаулы -
Есептеп шығару әдісі (номиналдық)
бойынша
Сыртқы сауданы мемлекеттік реттеу жүйесін жетілдіру, елдің импорттық
саясатын тиімді жүзеге асыру, сыртқы экономикалық қызметтен мемлекеттік
бюджеттің кірістерін енгізілді. Импорттық кеден тарифі қарастырған кеден
баждары құнына пайызбен белгіленген және теңгемен (Ұлттық банк белгілейтін
теңгенің бағамы бойынша кедендік құнды қайта есептей отырып) немесе
импортшының таңдауы бойынша еркін айырбасталымды валютамен төленеді.
Тауардың кедендік құны – кеден шекарасын кесіп өткен мезеттегі нақты
төленген баға. Оған фактура-шотқа сәйкес тауардың бағасы, сондай-ақ фактура
шотқа кірмеген нақты шығыстар қосылады.
Импорттық кеден баждарының жүйесі ұлттық өндірісті шетелдік өнім
экспансиясынан қорғайды: отандық тауарлармен бәсекелесетін тауарларға
жоғары импорттық баждар, жоқ немесе ел ішінде жеткіліксіз көлемде
өндірілген тауарларға төмен баждар салынады. Бұл қағидат бір мезгілде
мемлекеттік бюджеттің кіріс бөлігін толтыру жөніндегі мемлекеттің
фискальдық мүдделерін қамтамасыз етеді.10
Түйін. Қандай ел болмасын, ол басқа елдермен есептескенде, шетел
валютасын қолданыды. Сондықтан шетел тауарлары мен қызметтерін өтеу қажетті
валюта айырбасы мәселесін тудырады. Валюталар сыртқы валюта нарықтарында
сатылады. Осы сатылымдар әлемдік қаржы нарығынында сатылады. Ұлттық ақща
түрінде түскен түсімнің көлемі, осы екі валютаға сұраныс пен ұсынстың
арақатынасымен белгіленген валюта курсына тәуелді болды. әдетте, валюта
курсы – бұл басқа елдің ақша бірлігі түрінде белгіленген, ұлттық ақша
бірлігінің бағасы болып табылады. Бұның екі жақты көрінісі болады: шетел
валютасының бірлігін сатып алу үшін қажет теңгенің саны немесе бір теңгені
сатып алу үшін қажет валютасы бірлігінің саны. Біртұтас халықаралық валюта
нарығының әр орталығында бір валютаның өзінің курсы әр түрлі болып
қалыптасады. Валюта дилері бір жерде валютаны сатып алып, оны екінші жерде
сатып, біртұтас халықаралық валюта нарығының шеңберінде валюта курсының бір
дәрежеде қалыптасуына ықпал етеді. Сұраныс пен ұсынысқа әсер етудің басқа
жолы –валюталық бақылау немесе рационалдау. Валютаның ұсынысын өсіру
мақсатымен мемлекет экспортерлерге түскен барлық валютаның 100 пайызын
міндетті түрде сатуға мәжбүр етеді. Сұранысты азайту үшін, әкімшілік шешім
арқылы валюта тұтынуына шек қоюға болады.
1.2 Еркін және тағайындалатын валюта бағамдары кезіндегі ақша саясаты.
1987 жылғы Үлкен жеттілік интервенциясы (басқыншылыгы). 1987 ж. АҚШ,
Германия, Жапония, Ұлыбритания, Франция, Италия, Канада елдері долларды
тұрақтандыруға келісім жасасады. Америкада байқалған
кепжылдық теріс сальдоның салдарынан доллардың құны төмеңдеп, дамыған
елдердің экономикасына кері
есер етеді деп танылып, дамыған елдер оны сатып алуға яғни қосымша сұраныс
тудыруға келісті.
1994 жылғы интервенция. 1994 жылы доллардың құны көп жылғы теріс сальдо
әсерінен төмендеді. Бағалы қағаздарды инвестициялауға басқа елдердегі
доллардың сатылуы да әсер етгі. Оны шешу үшін АҚШ-тың
қарамағындағы 16 Орталық банктердің долларды сатып алуы көзделіп, іске
асырылды. Бұндай әрекеттің нәтижесінде доллардың арзандау қарқыны
төмендеді.
Шындығында бұл жүйе жоғарыдағы мысаддардан да күрделі әдістермен
жүргізіледі. Оның жақтаушылары да, қарсыластары да бар.
Жақтаушыларының келтіретін дәлелі:
* сауда көлемінің өсуі. Бұл жүйе кезінде сауда нақты көлемінің өсуі
байқалды;
* келеңсіз жағдайлардың басқарылуы. Экономикалық қиыншылықтарды өткізу
жеңілденді.
Қарсыластары бұл жүйенің келесідей кемшіліктерін айтуда:
* ауыспалылықпен бейімделу. Валюта бағамы экономикалық көрсеткіштер
бірқалыпты болған жағдайдың өзінде де өзгеріп отырды;
* жүйелі еместігі. Белгіленген нормалардың болмауынан әр ел бағамды
өзгерту туралы шешім қабылдайды.
Сонымен бұл жүйе қазіргі кездегі қолданылып келе жатқан бірден-бір жүйе.
Жоғарьда айтылған бағам қалыптастыру түрлеріне байланысты мемлекеттің
саясаты мен әрекеттері де әр түрлі болады. Төмендегідей негізгі
түсініктерді білу қажет.
Экономикадағы бұл түсініктердің қолданылуын қарастырайық.
1. Ақша мен валюта бағамының тепе-теңдік формуласы.
Ол үшін келесі формулалар мен түсініктерді анықтайық.
Ақша нарығындағы тепе-тендік формуласы:
M°=(PQ)(V(i)=M
Мұнда М° — ақшаға деген сұраныс; Р - баға; Q — көлем. V(і) — ақша
айналымының жылдамдығы; пайызмөлшерлемесі (і)-ге төуелді. М — ақша
ұсынысы.
Сатып алу мүмкіңцігінің паритеті теңдеуі:
P=EP*
Мұнда: Р — ішкі баға; Е — бағам; Р* — сыртқы нарықтағы шетел валютасымен
көрсетілген баға.
Пайыздық төрелік жүргізушінің (арбитраждың) қарапайым формуласы:
1+i=(E+1E)*(1+i*)
Мұнда: і(і*) — елдегі (шетелдегі) пайыздық мөлшерлеме;
Е+1— келесі кезендегі бағам.
Мына формуланы табамыз:
MV(i)=EP*Q
Бұл формуланың графигі 2-суретте берілген. Көріп отырғанымыздай Е-нің
өсуі М-нің өсуіне әкеледі, ал керісінше төмендеуі М-нің де төмендеуіне
соқтырады. Бұл формуланы валюта бағам жүйесіне байланысты түрлендіруге
болады. Мысалы, тағайындалатын валюта бағам жүйесінде бізге Е-ге байланысты
М-нің мәнін табу керек. Яғни:
M=((EP*Q)V(i))
Ал бағам еркін тағайындалатын болса, бізге М-ге байланысты Е-нің мәнін
табу керек. Яғни:
E=((MV(i))(P*Q))
Басқаша айтқанда, бағамды Орталық банк белгілеген жағдайда Е экзогенді
айнымалы шама болып Орталық банктің тағайындауымен анықталады, ал М болса
экономикадағы жағдайдан құралып, эндогендік шама болады. Баға еркін
тағайындалатын жағдайда керісінше екеуі орындарын ауыстырады.
2. Тағайындалатын және еркін айналымдагы бағам кезіндегі ақша саясаты.
а) Тағайындалатын бағам кезінде Е-ні Орталық банк тағайындап, оның
арзандауына кедергі жасауға тырысады. Сол мақсатта ол өзінің валюта қорын
сата бастайды. Ол бұл әрекетті М-нің бастапқы қалпына келгенге дейін жасауы
керек. Ең соңында Орталық банк алғашқы М-нан ауытқу көлеміне тең мөлшерде
валюта сатуға мәжбүр болады.
E(B*c-B*c-1)= - (Dgc-Dgc-1)
Мұнда: В* — валюта қорының мөлшері;
Dgc — Орталық банктегі мемлекеттік облигациялар мөлшері.
ә) Уақыт өткеннен соң Орталық банк өзінің валюта қорының азайғандығын,
ал ішкі облигациялардың керісінше кебейгендігін байқайды. Бұған қоса ақша
базасының (Мһ) өзгермелігі анықталады:
Mh-Mh_1=(Dgc-Dgc-1)+E(B*c-B*c-1)=0
Сонымен жоғарыдағыдан анықтағанымыз Орталық банк ақша мөлшеріне әсер ете
алмаңцы, яғни М эндогенді.
Бұл жерде алмастыру коэффициенті (ОС) түсінігін аша кету керек. Ол
Орталық банктің облигациялар мөлшеріне кетірген валюта мөлшерінің қатынасын
анықтайды. Оның қысқаша формуласы:
OC=-(E(B*c-B*c-1)(Dgc-Dgc-1))
Біз қарастырған формулада оның мәні 1-ге тең. Ал әдетте оның мәні —1 мен
0 аралығында жатады. Себебі капиталдың әлемдік қозғалысына шынында көптеген
кедергілер бар.
Түйін. 1987 жылғы Үлкен жеттілік интервенциясы (басқыншылыгы).
1987 ж. АҚШ, Германия, Жапония, Ұлыбритания, Франция, Италия, Канада
елдері долларды тұрақтандыруға келісім жасасады.
1994 жылғы интервенция. 1994 жылы доллардың құны көп жылғы теріс сальдо
әсерінен төмендеді. Бағалы қағаздарды инвестициялауға басқа елдердегі
доллардың сатылуы да әсер етгі.
1.3 Атаулы және нақты бағам
Экономистер валютаның бағамын екіге: атаулы және нақты бағамға бөледі.
Оларды жеке-жеке қарастырайық.
Атаулы багам. Ол екі елдің валюталарының айырбас бағасы. Яғни жоғарыда
қарастырылған бағам түрі. Мысалы, 1 доллар — 150 теңге атаулы бағамы
бойынша халықаралық нарықта 1 долларды 150 теңгеге айырбастаймыз, ал доллар
алғымыз келсе, онда әр долларға 150 теңге төлейміз.
Нақты бағам. Ол екі елдегі тауар бағасының қатысы. Басқаша айтқанда, ол
бізге елдің ішінде шығарылған тауардың бағасын басқа елдегі шығарылған
тауар бағасына салыстыра көрсетеді.
Бұл екеуін келесі мысал арқылы қарастырайық. Америкалық машиналардың
құны 1000 доллар. Ал жапондық сондай машина 2,4 млн. иена тұрады. Атаулы
бағам 1 доллар - 120 иена болсын. Одан көріп отырғанымыздай америкалық
машина жапондық машинаның жарты бағасын құрайды. Осыдан нақты бағамның
келесідей формуласы шығады.
Нақты бағам = атаулы бағам* ((өз елінде өндірілген тауар құны) (шетелде
өндірілген өнім құны)).
Оны мына формуламен нақтылап көрсетуге болады.
Ен=ЕАх(PР*)
Формуладан көріп отырғанымыздай атаулы бағам елдің тауарларының басқа
елдің бағасымен салыстырғандағы құнын білдіреді. Егерде атаулы бағам арзан
болса елдің тауарларын алу тиімді болады және таза экспорт көлемі өседі,
оның формуласы:
МХ = NХ • (Ен)
Мұнда: NХ - таза экспорт.
Таза экспорт пен нақты бағамның қатынасын біз келесі графиктен кере
аламыз (3-сурет).
Суреттен көріп отырғанымыздай нақты бағам келемі таза экспорт көлеміне
кері пропорционалды қатынаста. Суреттегі вертикал сызықтың деңгейі таза
экспорттың көлемі теріс санға ауысуын, яғни импорттың экспорттан артық
болуын көрсетеді.
Бағамның экспортқа әсерін графикпен көрсетейік (4-сурет).
Мұнда тік қисық қор мен инвестицияның айырмашылығын көрсетеді.
Мемлекетгің нақты бағамға әсерін қарастырайық.
Елдің ішіндегі бюджет-салық саясаты. Егерде мемлекет ұлттық қордың
көлемін мемлекеттік сатып алу арқылы қысқартатын болса, нақты бағам қалай
өзгереді? Жоғарыда айтып кеткендей ұлттық қордың кемуі S-I көлемін
қысқартады, ал ол NХ көлеміне әсер етеді. 5-суретте ол жағдай
қарастырылған. Суреттен көріп отырғанымыздай, қордың азаюы ұлттық валютаның
ұсынысын төмендетеді. Ол өз барысында нақты бағамды жоғарылатады. Соның
нәтижесінен елдің тауарлары қымбаттап, таза экспорт көлемі төмендей береді.
Немесе басқаша айтқанда S-I қисығы солға жылжып, оған тең нақты валюталық
бағам мөлшері көтеріледі. Соның нәтижесінде NХ мөлшері төмендейді.
Шетелдегі бюджет-салық саясаты. Жоғарыдағы жағдайды шетел мемлекеттері
жасады деп қарастырайық. Ол әлемдік қордың көлемін азайтады, соның
арқасында пайыздық мөлшерлемелерді көтереді. Оның көтерілуі ішкі
инвестициялық пайызды төмендетеді. І-дің төмендеуі S-I қисығын оңға
жьшжытады, соның нәтижесінде NХ көлемі үлкейеді (71-сурет).
Инвестициялық сураныстыц өзгеруі. Елдің ішіндегі инвестициялық
сұраныстың өсуі I-дің үлкен мағынаға ие болуын көрсетеді. Жалпы 4-
суреттегі жағдай қайталанады.
Сыртқы сауда саясатының әсері. Мемлекет протекционистік саясат ұстанып
жүр дейік. Мысалы, импортқа қарсы саясат ұстануда дейік. Соның нәтижесінде
таза экспорт көлемі артады (таза экспорт — экспорт -импорт). Және NX жоғары
жылжиды (5-сурет). Бірақ инвестиция мен қор көлемі өзгермегендіктен нақты
бағам тек артады (E1-ден E2-ге).
Түйін. Жоғарыда айтылғандарды пысықтасақ, біз атаулы бағамның жоғары, ал
нақты бағамның төмен болғанының тиімді екенін байқаймыз.
1.4 Тағайындалатын және еркін айналымдағы бағам режиміндегі салыстырмалы
тиімділік
Тағайындалатын валюта бағамын ұстап түру үшін, төлем балансында мезгіл-
мезгіл болып тұратын тапшылықты жабуға резервтер қажет. Егерде резервтер
жеткіліксіз болса, онда мемлекеттер табыс пен бағаны темендететін
дефляциялық саясатты пайдалануы керек, төлем балансының жағдайын уақытша
жақсарту үшін, валютаны қадағалау немесе протекциялық сауда шараларын
өндіру қажет.
Валютаны қадағалау - басқа олем мен осы мемлекет арасында болатын
мәмілелерді үкімет тарапынан қадағалау. Мысалы, шет мемлекеттерде жұмсауға
арналған шетел валютасын резенттерге ауыстыруды үкімет тарапынан шектеу.
Еркін айналымдағы бағам, қысқа мерзім кезеңінде ұзақ мерзіммен
салыстырғанда тиімсіз. Керісінше тағайындалатын бағам ұзақ мерзіммен
салыстырғанда қысқа мерзім кезеңінде тиімді.
Бұл жүйелердің ешқайсысы төлем балансын реттеуде және бағаның деңгейін
тұрақтандыруда, өте үлкен артықшылықпен ресурстардың толық қамтылуына
мүмкіндік беруімен ерекшеленбейді.
Қазіргі жағдайда мемлекеттер аралас жүйені пайдаланады, бұл жүйеде
тағайындалатын және еркін айналымдағы бағамдар аралас пайдаланылады. Олар:
бағамның "жүзуін" басқару - ресми мекемелердің валюта бағамын жаңа паритет
пайда болғанша жиі өзгертіп отыруын жорамадцау. Оған қозғалыс барысында,
бұрын тағайындалған мөлшерде ұлттық валютаның күнделікті құнсыздануы жатады
("ползущая привязка" - "сырғымалы беркіту").
"Сырғымалы беркіту" жағдайында бағам алдын ала жарияланған немесе
жарияланбаған мөлшерден де үлкен мөлшерге өзгеріп отырады ("грязное
плавание" -"лас құбылу").
Мұндай жағдайда үкімет экономиканы жаңа жағдайға бейімдейді және
валпюталық нарықта қажетгі операцияларды жүзеге асыру үшін қаржы құралдарын
іздестіреді.
Төмендегі кесте тағайындалған жөне еркін айналымдағы бағамдардың
салыстырмалы тиімділігін бағалауға мүмкіндік береді.
Тағайындалған бағам Еркін айналымдағы бағам
Орталық банктің айтарлықтай Болжай алу мүмкіндігі бар
валюталық резервтері арқылы тиімдіқазыналық және монетарлы
саясаттарды пайдалану арқылы
Күтілмеген баға тітіркенісі бол- жасалатын, шет мемлекеттермен көп
мауы арқылы, атаулы "зәкір" жақты сауда қатынасы бар тұрақты
сияқты жағдайда тиімді болады экономикада тиімді болады.
(екі мемлекет арасындағы инфляция
қарқынын жақындату мақсатында). Әсіреинфляция жағдайында тиімді.
SDR немесе ЕСU-ларға байластырма
жағдайында тиімді. Құбылуды басқару жүйесінде
тиімді.
Төлем балансының дағдарысы
кезінде, макроэкономикалық ретгеу Төлем балансының дағдарысын
сөзсіз қажет жағдайда тиімсіз реттеуде тиімді.
болады Еркін айналым бағамы режімінде
қазыналық саясатпен салыстырғанда
Тағайындалған бағам режімінде монетарлық саясаттың тиімділігі
монетарлы саясатқа қарағанда жоғары, өйткені
қазыналық саясаттың тиімділігі валюта бағамының еркін тербе-
жоғары, өйткені ақша жиынын лістері ығыстыру әсерін және
өзгертудің барлық "әсері" валюта инфляция қысымын күшейтеді.
бағамын ұстап тұру мақсаттарына Бұл жағдай қазыналық экспан-
арналады және өнім көлемі мен цияның сүйемелдеуінің нәтижесінде
жұмысбастылық деңгейіне әсер мүмкін болады.
етпейді.
Түйін. Резервтер жеткіліксіз болса, онда мемлекеттер табыс пен бағаны
темендететін дефляциялық саясатты пайдалануы керек, төлем балансының
жағдайын уақытша жақсарту үшін, валютаны қадағалау немесе протекциялық
сауда шараларын өндіру қажет.
Еркін айналымдағы бағам, қысқа мерзім кезеңінде ұзақ мерзіммен
салыстырғанда тиімсіз. Керісінше тағайындалатын бағам ұзақ мерзіммен
салыстырғанда қысқа мерзім кезеңінде тиімді.
ІІ Қазақстан Республикасының Валюта бағамы. Төлем балансы
2.1 Қазақстандағы төлем балансы
Кез келген елдің дүниежүзінің басқа елдермен экономикалық
байланыстары оның төлем балансында қамтып көрсетіледі.
Төлем балансы дегеніміз уақыттың белгілі бір межелдемесінде бір
елдің дүние жүзінің басқа елдермен шаруашылық операцияды жалпы қорытып
көрсететін көрсеткіштердің жүйесі. Ол мына бөлімдерді қамтиды:
Ағымдағы шот (сот балансы);
Капиталмен және қаржылармен болатын операциялардың шоты (күрделі шот)
Резервтік активтер;
Таза қателер мен рұқсатнамалар
Қазақстан Республикасының жиынтық төлем балансы
КӨРСЕТКІШТЕР Кредит Дебет Нетто
1 2 3 4
А. АҒЫМДАҒЫ ШОТ
Сауда балансы
Экспорт
Импорт
Қызметттер көрсету балансы
Экспорт
Импорт
Табыстар балансы
Тартылған қарыздар мен кредиттер бойынша
сыйақы төлеу
Тура инвесторлардың табыстары
Резервтер бойынша сыйақы
Ұлттық қордың активтері бойынша сыйақы
Басқадайы (нетто)
Ағымдағы трансферттер
В. КАПИТАЛМЕН ЖӘНЕ ҚАРЖЫМЕН ЖАСАЛАТЫН
ОПЕРАЦИЯЛАРДЫҢ ШОТЫ
Капиталмен жасалатын операциялардың шоты соның
ішінде мигранттардың трансферттері
Қарсы шоты
Тура инвестициялар
Қаржыландыру (нетто-игерілгені)
Өтелгені
Портфелді инвестициялар оның ішінде Үкіметтің
еуробондары
Туынды қаржы құралдары (нетто)
Басқа орта және ұзақ мерзімді инвестициялар
Сауда кредиттері
Үкімет кепілдендірген кредитттер
Қаржыландыру (игеру)
Борышты өтеу (есептеу)
Басқалары (нетто)
Қарыздар
ҚР-сы Үкіметінің тартқан қарыздары
Қаржыландыру (игеру)
Борышты өтеу (есептеу)
Басқалары (нетто)
Басқадайы (нетто)
Басқадай қысқа мерзімі капитал
С.ҚАТЕЛЕР МЕН РҰҚСАТНАМАЛАР
D. ЖАЛПЫ БАЛАНС
Е. ҚАРЖЫЛАНДЫРУ
Ұлттық банктің резервтік активтері ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .3
І Валюта – дербес экономикалық категория ретінде ... ... ... ... ...5
1. Валюта туралы жалпы түсінік. Валюта бағамы ... ... ... ... ... 5
2. Еркін және тағайындалатын валюта бағамдары
кезіндегі ақша
саясаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...13
3. Атаулы және нақты
бағам ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ..15
4. Тағайындалатын және еркін айналымдағы бағам
режиміндегі салыстырмалы
тиімділік ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... 17
ІІ Қазақстан Республикасының Валюта бағамы. Төлем
балансы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 19
2.1 Қазақстандағы төлем
балансы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 19
2.2 Қазақстан Республикасының валюта жүйесі ... ... ... ... ... ... ... . 26
2.3 Қазақстан Республикасының валюта нарығы ... ... ... ... ... ... ... 2 8
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .34
Графиктер ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .36
Қолданылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
40
Кіріспе
Мен бұл тақырыпты таңдауымның себебі - Қазақстан Республикасының
нарыққа өтуіне байланысты, Қазақстан егеменді ел ретінде өзінің тәуелсіз
дамуы кезеңінде валюталық саясат жүргізуі керек. Қазақстанның алдында
шетелдермен дербес валюта қатынастарын құрумен қатар халық шаруашылығын
қайта құру, оны нарық рельстеріне түсіру мәселелерін бірге шешу міндеттері
тұрды.
Қазақстан Республикасы 1992 жылдың шілдесінде ХВҚ-ға мүше болып
кіргеннен бастап өзінің валюта қатынастарын Ямайка валюта жүйесінің
құрылымдық қағидалары мен қордың Жарғысына сәйкес қалыптастыруда. Валюта
қатынастарын ұйымдастыру үшін 1993 жылдың 14 сәуірінде Валюталық реттеу
туралы алғашқы заң қабылданды.
Халықаралық экономикалық операцияларды жүргізу үшін ұлттық валютаны
халықаралық төлем өлшеміне айырбастау қажет. Айырбастау процесі белгілі
бір арақатынаспен жүргізіледі. Әр түрлі мемлекеттердің ақша өлшемдерінің
арақатынасы, яғни, басқа елдің (немесе халықаралық ақша өлшемінде) ақша
өлшемімен көрсетілген бір елдің ақша өлшемінің бағасы валюта бағамы деп
аталады.
Мақсаты: Валюта бағамы халықаралық валюталық, есеп айырысу, несие-
қаржылық операцияларды жүргізу үшін қажет. Мысалы, экспортшы шетел
валютасымен түскен түсімді ұлттық валютаға айырбастайды, себебі басқа елдің
валютасы бұл мемлекеттің жерінде күнбе-күнгі жағдайда ақша қаражаты ретінде
айналысқа түсетін құқы жоқ. Ал импортшы шетелден сатып алған тауарларға
төлеу үшін шетел валютасын сатып алады.
Валюта бағамы қайта есептеу кооэфициенті емес, ол шетел валютасымен
немесе халықаралық валюталық өлшемдермен көрсетілген осы мемлекеттің ақша
өлшемінің бағасы. Валюта бағамы валюта нарығындағы сұраныс пен ұсыныс
механизмі арқылы күнбе-күнгі айналым процесінде валюталарды салыстыру
барысында қалыптасады. Валюта бағамын қалыптастырудың негізі не? Тауардың
бағасы оның құны негізінде құралатыны сияқты, ақша өлшемінің бағасы оның
сатып алу мүмкіндігінің негізінде қалыптасады.
Валюта бағамының қалыптасуы – көп факторлы процесс. Валютаға сұраныс
пен ұсынысқа әсер ететін факторлар мысалы,
- инфляция
- процент мөлшерінің деңгейі
- бағалы қағаздардың табыстылық деңгейі
- төлем балансының жағдайы
Шетел ақша өлшемдерімен салыстырғандағы ұлттық валютаның бағамының
өсуі, негізінде, халықаралық экономикалық қатынастарға кері әсерін
тигізеді. Валюта бағамының ауытқу салдары елдің валюта-экономикалық және
экспорттық потенциалына, оның әлемдік шаруашылықтағы орнына байланысты
болады.
Бірінші тарауда, қамтылатын мәселелердің бірі бұл – валюта туралы
түсінік, яғни, Қазақстан Республикасындағы валюта нарығы, Қазақстан
Республикасындағы валюта жүйесі және валюта бағамына жалпы түсініктеме.
Қазақстан Республикасындағы Валюта бағамы туралы тоқталардың алдында,
Валюта туралы тоқталғанды жөн көрдім. Валюта туралы егжей-тегжей түсініп,
валюта бағамына тоқталамыз.
Екінші тарауда, қамтылатын мәселелердің бірі – Қазақстан
Республикасындағы валюта бағамы, еркін және тағайындалатын валюта
бағамдары, атаулы және нақты бағам, тағайындалатын және еркін айналымдағы
бағам режиміндегі салыстырмалы тиімділік.
Бұл тарауда Қазақстан Республикасының валюта бағамының сауда
жағдайы,бағаның салыстырмалы өзгеруі, салыстырмалы нақты пайыздық
мөлшерлемелерінің өзгеруі, алыпсатарлығы қарастырылған.
І Валюта – дербес экономикалық категория ретінде
1.1 Валюта туралы жалпы түсінік. Валюта Бағамы.
Валюта деген терминді екі мағынада қолдануға болады.
Біріншіден, елдің ақша бірлігі – оның ақша жүйесінің элементтерінің біреуі
деп. Екіншіден, шетел мемлекеттерінің ақша белгісі ретінде мұнда олардың
несие және төлем құралдары көрінісін алады. Ал жалпы түсінікке келсек,
валюта халықаралық төлем-есеп айыру айналымындағы ұлттық ақшаны
пайдаланудың ерекше әдісі болып табылады. Валюта қатынастары деп ұлттық
ақша бірлігін халықаралық есептесуде қолданғанда пайда болатын экономикалық
қатынастардың жиынтықтары аталады.
Қандай ел болмасын, ол басқа елдермен есептескенде, шетел
валютасын қолданыды. Сондықтан шетел тауарлары мен қызметтерін өтеу қажетті
валюта айырбасы мәселесін тудырады. Валюталар сыртқы валюта нарықтарында
сатылады. Осы сатылымдар әлемдік қаржы нарығынында сатылады. Осы сатылымдар
әлемдік қаржы нарығның елеулі бөлігін құрайды. Мемлекет валюта қатынастарын
Орталық (Ұлттық) банк арқылы реттеп отырады. Бірақ валюта нарығы –
децентрацияланған (бір орталыққа бағынбайтын) нарық болып табылады. Бұнда
Орталық банктен басқа көптеген мекемелер мен делдалдар әрекет етеді. Қаржы
нарығының аса ірі орталықтары Лондон, Нью-Йорк, Майндағы Франкфурт, Токио,
Мәскеу қалалыры. Валюта нарығында сұраныс пен ұсыныс орналасады, тауар
нарығында әрекет ететін заңдылықтар осы нарыққа да тән болады.
Сыртқы валюта нарығының институттарына Орталық банк, ірі
коммерциялық банкттер, банктік емес дилер мен брокерлер жатады.
Коммерциялық банктер валютамен жасалатын сатып алу-сату операцияларының ірі
мүшесі болып табылады. Дилер ретінде бұлар валютаның деңгейін қолдайды,
яғни, олардың қарамағында корреспонденттенген банктардағы ұлттық ақша
салымы болады. Бұл банктерге пайда болатын (сатушы бағасымен) сатудың
арқасында түсетін пайда мүмкіндік береді.
Коммерциялық банктер жеке фирмалардың шетел валютасын сатып
алу-сату туралы тапсырмасын орындап, брокерлер рөлін атқаруы мүмкін.
Валюта нарығы өте үлкен нарық, сондықтан осы нарықта банктік емес дилерлік
және брокерлік фирмаларда әрекеттерін жүргізе алады. Экономикасының жағдайы
төмен және демократиялық жүйлер дамымаған елдерде қара валюталық нарықта
әрекет ететін, тіркеуден өтпеген келісімдердің делдалдары мен мүшелерінің
саны өте көп болады. 5
Валюта нарығында есеп айырысу қолма-қол ақша арқылы және қолма-
қол ақшасыз жүргізіледі. Біріншіден валюта немесе жол шегі қолданылады.
Қолма-қол ақша айналымы қаржы операцияларыныңөте аз шамасын құрады. Жол
шегі валюталық аккредитивтернің бір түрі болып табылады. Демек, (Американ
Экспресс компаниясының кең тараған жол шегін, белгілі бір дисконт бойынша,
шетелде коммерциялық банкте қолма-қол валютаға айырбастап алуға болады,
немесе, ірі қонақ үйлерде, ресторанда, әмбебап дүкенде, сауда ортағында
есеп айырсуға болады.
Қолма-қол ақшасыз төлемдерді коммерциялық банктер телеграф
арқылы немесе аударылатын вексель арқылы орындайды. Осы вексельдер кейін,
белгіленген мерзімде төленуі мүмкін жіне ел ішіндегі айналымда жүретін
қарапайым вексель түрінде айналуы мүмкін.
Экспортерлер мен импортерлердің шығындары ұлттық валютада
белгіленгенеді, бірақ сатушыға өз елінің ұлттық валютасы қажет. Бұны алу
үшін ол шетел валютасын өз елінің валютасына сатады. 3
Валюта бағамы.
Экономикадағы төлем балансында көрінетін өзгерістер тұбінде
келіп валютағ курсына ықпал жасайды. Валюта нарығы өз жағынан писсивтік
білдірмей, белсенді түрде экономикадағы процестерге әсер етеді. Мемлекеттің
валюта нарығын реттеу саясатын оның экономика процестеріне қатысуының әр
түрлі дәрежесімен сипатталады. Осыған байланысты валюта нарығын және курсын
ұйымдастырудың қарама-қарсы екі жүйесі болады:
- валютаның айырбастау курсы сұраныс және ұсыныспен белгіленген
жағдайдағы валюта курсының жұмсақ немесе еркін жүзу жүйесі.
Шұғыл өзгерістер болып қал,анда, мемлекет курсты жанама реттеу
арқылы қолдап отырады;
- қатал белгіленген валюта курстарының жүйесі. Осы жағдайда
сұраныс және ұсыныс өзгерістерінің нәтижесінде курстың ауытқуы
болмайды. Бұл жағдай валюталық және басқа нарықтардың
қызметтеріне мемлекеттік кірісудің күшті болуымен қамтамасыз
етіледі.
Валюта бағамы қайта есептеу коофициенті емес, ол шетел валютасымен
немесе халықаралық валюталық өлшемдермен көрсетілген осы мемлекеттің ақша
өлшемінің бағасы. Валюта бағамы валюта нарығындағы сұраныс пен ұсыныс
механизмі арқылы күнбе-күнгі айналым процесінде валюталарды салыстыру
барысында қалыптасады. Валюта бағамын қалыптастырудың негізі не? Тауардың
бағасы оның құны негізінде құралатыны сияқты, ақша өлшемінің бағасы оның
сатып алу мүмкіндігінің негізінде қалыптасады.
Валюта курсымен осы екі қарама қарсы жүйелерінен басқа көптеген
аралық жүйелерде болады. Демек, экономистердің көбінің тұжырымдалуы
бойынша, бүгінгі АҚШ-та еркін жүзетін, қатал белгіленген курстар жоқ онда
басқарылған жүзу жүйесі қолданылады. Осы жүйе доллардың маңайына басқа
валюталардың жүзуіне, егер осы жүзу АҚШ экономикасына жағымды болса, жол
береді.
Валюта курсы ұзақ мерзімде паритетпен белгіленуге тиісті.
Паритет, өз кезегімен, елдегі еңбек өнімділігінің дәрежесіне, экономикалық
өсудің қарқыны және сапасына, экономиканың құрылымына және халықаралық
еңбек бөлінісіне тартылуына тәуелді болады.
Валюта курсы қысқа және орта мерзімде валюта нарығндағы сұраныс
және ұсыныспен бнлгіленеді. Осы процестер төлем балансына көрсетіледі.
Сондықтан, төлем балансын белгілейтін факторлар, сонымен қатар, айырбас
курсына әсер етеді. Валюта нарығындағы тепе-теңдік экспорт және импорт
көлемімен, капиталдың кіріс және шығысымен байланысты болады. Валюта курсын
белгілейтін факторлармен танысайық.
1. Тұтынушылардың талғамының өзгеруі тауарлар мен қызметтердің
экспортын немесе импортын өсіреді. Шетел тауарларының ұнамдылығын
жарнама және т.б. арқылы өсіруге болады. Импорттық тауарлардың
ұнамдылығының өсуі олардың тұтынуын өсіреді. Экспорт көлемі
өзгермесе, ұлттық валютаның ұсынысы, шетелдікімен салыстырғанда
өседі.
2. белсенді сауда саясаты да экспортерлер мен импортерлер жасап
отырған экспорттың және импорттың және ұсыныс көлемін өзгертеді.
Баж салығы және импорт квотасы енгізілгенде, тауардың сапасына
және қоршаған ортаны сақтаудың қатал стандартына (күтпеген)
жаңалықтар, енгізілгенде, импорт төмендейді. Бұндай шаралар
әкімшілік болғандықтан халықаралық сауданың көлемін төмендетеді,
жеке елдерге дискритиминация тудырады. Сондықтан валюта нарығын
тұрақтандыру мақсатымен осындай саясатты қолдану негативтік
нәтижелер тудырады.
3. импорттық тауарларға сұраныстың икемділігі. Импорттық тауарларға
икемді сұраныс, валютаға нарығындағы доллардың санын көбейтеді.
Импорттық тауарларға икемді емес сұраныс, сатылған тауарлар
айырбасынан нарыққы түсетін доллардың санын азайтады.
4. табыстағы салыстырмалы өзгерістер. Бұрыннан мәлім, тұтынушылық
шығындадың көлемі ұлттық табыстың дәрежесіне тікелей туелді.
5. инфляция. Егер бір елдегі бағаның өсу қарқыны басқа елдегі осы
көрсеткіштердн артық болса, онда импорттық тауарлар арзандау
болады. Бұл осы тауарларға сұранысты өсіреді, бұның нәтижесінде
шетел валютасына сұраныс өсіп, ұлттық акция құнсызданады. Шетел
валютасын қымбаттатытын тағы бір жағдай – ол инфляция өскен сайын
адамдардың өздерінің нақты табыстарын сақтап қалуға тырысады.
6. нақты проценттік ставканың жанама көлемі. Біз осыған дейін
ағымдағы есепшот арқылы қалыптасатын, айырбас курсына әсер ететін
факторларды қарастыраған болатынбыз. Ағымдағы есеп шоттың
дисбалансы нәтижесінде пайда болатын валютаның сұранысы мен
ұсынысының сәйкес келмеуін капиталдың клуі мен кетуі ғана жояды.
7. белгілі айырбас курсын күту. Шаруашылық агенттерінде болашақтағы
экономикалық өсу қарқыны, инфляция темпі, нақта проценттік ставка
көлемі, макроэкономикалық саясаттың бағыттары туралы болжамдайды.
8. экономиканы мемлкеттік макрореттеу. Осчыған жататындар: ресми
валюта резервтерін пайдалану, сауда саясаты валюта нарығында
валюталық бақылау және валюта нарығын рационалдау, қаржылық және
ақша-несиелік саясат. Валюта резервтерін шебер қолдана отырып,
шетел валютасының ұсынысын өсіру үшін валюта нарығында белгілі
валюта курсын ұстап тұруға болады. 7
Валюта бағамы немесе басқа елдің валютасының ақша бірлігінде
тұлғаланатын ұлттық ақша бірлігінің бағасы барлық ішкі бағаларды басқа
елдің бағаларымен байланыстырады. Валюта бағамының ауытқуы отандық
тұтынушылар үшін басқа елдің тауарларының бағасын өзгертеді және,
керісінше, отандық тауарлардың бағасы басқа елдің тұтынушылары үшін
өзгереді. Сөйтіп, бұл өзгерістер экспорт пен импорттың тартымдылығына әсер
етеді; ұлттық валюта бағамының басқа елдің салыстырмалы валютасынан азаюы
жағдайында экспорт дами бастайды, кері жағдайда импорт дамиды, өйткені
бірінші жағдайда отандық тауарлар шетелдіктер үшін арзандайды және бұл
тауарларға оларға сұраным азая түседі; екінші жағдайда импорттық тауарлар
арзандайды және өздерінің елінде бұл тауарларға сұраным ұлғая түседі;
екінші жағдайда импорттық тауарлар арзандайды және өздеренің елінде бұл
тауарларға сұраным артады.
Мемлекеттік валюта бағамдарының жүйесі икемді (құбылмалы) немесе
тіркелген валюта бағамдары түрінде ұйымдастырылуы мүмкін.
Икемді бағамдар жүйесі кезінде айырбас валюталардың сұранымы мен
ұсынымы негізінде жүзеге асырылады, тіркелген бағамдар жүйесі кезінде
ұлттық валютаның алтынға немесе басқа тұрлаулы валютаға белгілі бір
қатанасы белгіленеді; екінші жағдайда мемлкетбұл ара қатынасты реттеп
отырады,сөйтіп елдің төлем балансының теңгерімділігіне жету мақсатында
валюта рыногының қызметіне араласады. Бұл орайда шетелдік валюта бағамының
кемуі экспорт кезінде құнның импорт кезінде өтелінетін шығасын тудырады
және керісінше, бұл бағамның көтерілуі кезінде ысыраптар импорт кезінде
пайда болады, бұл қосымша экспортпен жабылуы тиіс. 5
Валюта бағамдары өзгерісінің экспорт пен импорттың көлеміне әсер
(шетелдік ақша өлшемдерінде – шетелдік ақша өлш. және ұлттық ақша өлшемінде
– ұлт. ақша өлш.)
КӨРСЕТКІШТЕР Бағамдар нұсқалары
1-қалыпты 2-төмендетілге3-көтеріңк
н і
1 2 3 4
Бағамдардың арақатынасы (шет. ақша
өлш. ұлт. ақша өлш.) 1:150 1:140 1:180
Ақшаның бастапқы сомасы (мың ұлт. 10000
өлш.)
А.Тіркелген бағамдар
Экспорт
Алынған экспорттық түсім-ақша (мың 100 100 100
шет. ақша өлш.)
Белгіленген бағам бойынша қайта 1500 1400 1600
саналған экспорттық түсім-ақша (мың
ұлт. ақша өлш.) - -100 100
Валюталардың қалырты бағамының
шарттарынан ауытқу (мың ұлт. өлш.)
Импорт
Отандық импортшы үшін:
Шетелдік валютаға қайта саналған 66,7 71,4 62,5
ақшаның сомасы (импорт құны, мың шет.
ақша өлш.) 10000 10710 93,75
Ішкі рыноктағы сатудың көлемі
(рыноктық шарттар бйоынша мың ұлт. - 710 -625
өлш. 1:150)
Валюталардың қалыпты бағамының 100 100 100
шарттарынан ауытқу (мың. ұлт. өлш.) 1500 1500 15000
Шетелдік импортшы үшін:
Жеткізілім көлемі (мың. шет. өлш.) 100 107,1 93,7
Өткізуден алынған табыс (мың ұлт.
өлш.) - 7,1 -6,3
Шетелдік валютаға қайта саналған
өткізуден алынған табыс (мың ұлт.
өлш.)
Шетелдік импортшы үшін ауытқу (мың 10000 10000 10000
ұлт. өлш.) 66,7 71,4 62,5
Б. Икемді бағамдар 10000 10000 1000
Экспорт
Жеткізілім көлемі (мың ұлт. өлш.)
Шетел рыноктарында сату (мың ұлт.
өлш.) 66,7 71,4 62,5
Еркін бағам бойынша ұлт. өлш. қайта
саналған өткізуден алынған табыс (мың10000 10000 1000
ұлт. өлш.)
Импорт
1.Отандақ импортшы үшін: 100 100 100
Валютаға қайта саналған қаражаттардың1500 1400 1600
сомасы және сатып алу көлемі (мың
ұлт. өлш.) 100 100 100
Ішкі рыноктағы сатудың көлемі (мың
ұлт. өлш.)
2.Шетелдік импортшы үшін:
Шетелдік өлшемдегі жеткізілім көлемі
(мың ұлт. өлш.)
өткізуден алынған табыс (мың ұлт.
өлш.)
Валютаға қайта саналған өткізуден
алынатын түсім-ақша (мың ұлт. өлш.)
Импорт кезінде (шетелдік импортшы үшін) шетел валютасы бағамының
жергілікті валютаға салыстырмалы төмендеуі жергілікті рынокта
мүмкіндіктердің кеңейгендігін білдіреді және керісінше, бұл бағамның артуы
импортталатын тауарларға бағамының өсуіне байланысты рыноктың тұқыруына
ұрындырады.
Отандық импортшылар үшін бағамдардың ауытқулары шетел тауарларын
сатып алу жөніндегі мүмкіндіктерінің өзгеруін білдіреді.
Сөйтіп, валюта бағамы экспорт пен импорттың көлеміне әсер етеді,
ол, өз кезегінде, қаржы құралдары – экспорт пен импеортқа салынатын
салықтар, кеден баждары арқылы алынатын және бөлінген қаржы ресурстарының
мөлшеріне және мемлекеттің де, сондай-ақ экспорттық өнімді, тауарды,
қызметтерді өндірушілердің де немесе оларды тұтынушылардың да қаржы
жағдайына ықпал жайсайды.9
Дағдарысты ахуалдар кезінде: өндірістің едәір құлдырауы мен
қанағаттанғысыз сұраным тудырған инфляция кезінде сыртқы экономикалық тепе-
теңдікті айқындайтын микроэкономикалық үйлесімдер мен қағидаттар бұзылады
әрі бұрмаланады. Бұл тұтынушыларды импортқа жалпыға бірдей бағдарлаумен,
өскелең импортты жабу үшін экспорттық валюталық түсім-ақшаның
жетіспеушілігімен, ұлттық валютаның тұрлаулы валютаға қарағанда бірден
құнсыздануымен қосарлана жүреді. Орталық банк валюта резервтерінен айырыла
отырып немесе халықаралық қаржы ұйымдарына қолдауды өтіне отырып, өзінің
ақша бірлігінің бағамын қолдап отыру үшінвалюталық басқыншылықтар жүргізуге
мүдделі болады. Дағдарыстың одан әрі дамуы мемлекетті елдің өмірлік
тіршілігіне сондай қажет болып отырған табиғи ресурстардың сарқылуына,
экономикалық, тіпті саяси тәуелсіздікті болуы мүмкін жоғалтуға жеткізеді.
Салықтар сыртқы экономикалық қатынастардың маңызды реттегіші болып
табылады; бұл жерде әңгіме жалпы мемлекеттік салықтар, сондай-ақ арнаулы –
бірлескен кәсіпорындардың пайдасына салынатын салықтар, кеден баждары
(экспорт пен импортқа салынатын салықтар)
Көптеген мемлекеттерде экспорт пен импортты кедендік-тарифтік
реттеу жүргізіледі.
Кеден кодексі кеден аумағының, кеден баждарыны және кеден
алымдарының бірлігі негізінде кеден ісінің қағидаттарының (яғни тауарлар
мен өзге де заттардый кеден шекарасы арқылы өту тәртібін, кеден салығын
салуды, ресімдеуді, бақылауды және кеден саясатын жүзеге асырудың басқа
құралдарын) белгілейді.
Кеден тарифі ішкі рыноктағы шетелдік бәсекені реттейді. Кеден
тарифі кеден баждары мөлшерлемелерінің жүйеленілген жиынтығы болып
табылады, олар республиканың кеден аумағына әкелінетін және бұл аумақ
шегінен әкелінетін тауарлар мен өзге де заттарға салынады.
Кеден ісін жүзеге асыру кезінде кеден органдары алатын, заңнамада
белгіленген және мөлшерлемелерін Үкімет белгілейтін кеден төлемдерінің
басты түрлерінің тірі кеден баждары – ұлттық шекара арқылы тасылатын
тауардан кеден тарифінде қарастарылған мөлшерлемелер бойынша мемлкет алатын
салықтар. Отандық практикада баж салығының адвалорлық, айрықшалықты және
құрамдастырылған мөлшерлемелері кең тараған: адворлық – салық салынатын
тауарлардың құнына пайызбен, айрықшалықты - бөлгіленгенмөлшерде салық сал
ынатын тауарлардың немесе заттардың өлшеміне, ал құрамдастырылған
мөлшерлемелер – салық салудың екі түрініңұштасуы жолымен есептелінетін
мөлшерлемелер. Әкелім, әкетілім, транзиттік, маусымдық, арнаулы, демпингке
қарсы, өтімдік, протекционистік (қолдампаздық), пұрсаттылықты
(преференцаилдық) кеден баждары болып ажыратылады. Қазақстанда импорттық
(әкелімдік), маусымдық, арнаулы, демпингке қарсы, өтемдік баждар
қолданылады.
1996 жылға дейін Қазақстанда экспорттық баждар жұмыс істеді.
Экспорттық кеден баждары үкімет анықтайтын тізбе бойынша тауардың жеке
түрлеріне салынды. Экспорттық баждар меншік нысанына және тіркеу орнына
қарамастан заңды тұлғалардан, сондай-ақ тауарларды экспортқа шығаратын жеке
тұлғалардан, сондай-ақ тауарларды экспортқа шығаратын жеке тұлғалардан
өндіріп алынды. Экспорттық баждарды шетелдік валютада өндіріп алынды.
Экспорттық баждарды шетелдік валюталарда экспортерлер төлейді және тауарлар
мен қызметтер көосетудің кеден құнына есептеледі. Бартерлік (тауар
айырбасы) операциялары бойынша тауарлардың әкетілімі кезінде баждың
мөлшерлемесі сақталады. Экспорттық кеден баждары көптеген мемлекеттерде
қолданылады және сыртқы сауда айналымының, дүниежүзілік рыноктардағы
тауарлар бағасының, олардың бәсекеге жарамдылығының шынайы реттеуіші болып
қалуда және жалпы бұл рыноктардың конъюнктурасына әсер етеді.
Экспорттық кеден баждарының экономикалық мәні – абсолюттік рента.
Оны шетелдік сатып алушы төлейді.
Кеден баждарының түрлері
Алу әдісі бойынша Айрықшалықты Адвалорлық Құрамдастырылған
Салық салу объектісі Импорттық Экспорттық Транзиттік
бойынша Маусымдық Демпингке қарсыөтемдік
Сипаты бойынша Конвенциялық
Дербес Пұрсаттылықты
Шығу тегі бойынша Ауыспалы
Мөлшерлемелердің Тұрақты Тиімді -
типтері бойынша Атаулы -
Есептеп шығару әдісі (номиналдық)
бойынша
Сыртқы сауданы мемлекеттік реттеу жүйесін жетілдіру, елдің импорттық
саясатын тиімді жүзеге асыру, сыртқы экономикалық қызметтен мемлекеттік
бюджеттің кірістерін енгізілді. Импорттық кеден тарифі қарастырған кеден
баждары құнына пайызбен белгіленген және теңгемен (Ұлттық банк белгілейтін
теңгенің бағамы бойынша кедендік құнды қайта есептей отырып) немесе
импортшының таңдауы бойынша еркін айырбасталымды валютамен төленеді.
Тауардың кедендік құны – кеден шекарасын кесіп өткен мезеттегі нақты
төленген баға. Оған фактура-шотқа сәйкес тауардың бағасы, сондай-ақ фактура
шотқа кірмеген нақты шығыстар қосылады.
Импорттық кеден баждарының жүйесі ұлттық өндірісті шетелдік өнім
экспансиясынан қорғайды: отандық тауарлармен бәсекелесетін тауарларға
жоғары импорттық баждар, жоқ немесе ел ішінде жеткіліксіз көлемде
өндірілген тауарларға төмен баждар салынады. Бұл қағидат бір мезгілде
мемлекеттік бюджеттің кіріс бөлігін толтыру жөніндегі мемлекеттің
фискальдық мүдделерін қамтамасыз етеді.10
Түйін. Қандай ел болмасын, ол басқа елдермен есептескенде, шетел
валютасын қолданыды. Сондықтан шетел тауарлары мен қызметтерін өтеу қажетті
валюта айырбасы мәселесін тудырады. Валюталар сыртқы валюта нарықтарында
сатылады. Осы сатылымдар әлемдік қаржы нарығынында сатылады. Ұлттық ақща
түрінде түскен түсімнің көлемі, осы екі валютаға сұраныс пен ұсынстың
арақатынасымен белгіленген валюта курсына тәуелді болды. әдетте, валюта
курсы – бұл басқа елдің ақша бірлігі түрінде белгіленген, ұлттық ақша
бірлігінің бағасы болып табылады. Бұның екі жақты көрінісі болады: шетел
валютасының бірлігін сатып алу үшін қажет теңгенің саны немесе бір теңгені
сатып алу үшін қажет валютасы бірлігінің саны. Біртұтас халықаралық валюта
нарығының әр орталығында бір валютаның өзінің курсы әр түрлі болып
қалыптасады. Валюта дилері бір жерде валютаны сатып алып, оны екінші жерде
сатып, біртұтас халықаралық валюта нарығының шеңберінде валюта курсының бір
дәрежеде қалыптасуына ықпал етеді. Сұраныс пен ұсынысқа әсер етудің басқа
жолы –валюталық бақылау немесе рационалдау. Валютаның ұсынысын өсіру
мақсатымен мемлекет экспортерлерге түскен барлық валютаның 100 пайызын
міндетті түрде сатуға мәжбүр етеді. Сұранысты азайту үшін, әкімшілік шешім
арқылы валюта тұтынуына шек қоюға болады.
1.2 Еркін және тағайындалатын валюта бағамдары кезіндегі ақша саясаты.
1987 жылғы Үлкен жеттілік интервенциясы (басқыншылыгы). 1987 ж. АҚШ,
Германия, Жапония, Ұлыбритания, Франция, Италия, Канада елдері долларды
тұрақтандыруға келісім жасасады. Америкада байқалған
кепжылдық теріс сальдоның салдарынан доллардың құны төмеңдеп, дамыған
елдердің экономикасына кері
есер етеді деп танылып, дамыған елдер оны сатып алуға яғни қосымша сұраныс
тудыруға келісті.
1994 жылғы интервенция. 1994 жылы доллардың құны көп жылғы теріс сальдо
әсерінен төмендеді. Бағалы қағаздарды инвестициялауға басқа елдердегі
доллардың сатылуы да әсер етгі. Оны шешу үшін АҚШ-тың
қарамағындағы 16 Орталық банктердің долларды сатып алуы көзделіп, іске
асырылды. Бұндай әрекеттің нәтижесінде доллардың арзандау қарқыны
төмендеді.
Шындығында бұл жүйе жоғарыдағы мысаддардан да күрделі әдістермен
жүргізіледі. Оның жақтаушылары да, қарсыластары да бар.
Жақтаушыларының келтіретін дәлелі:
* сауда көлемінің өсуі. Бұл жүйе кезінде сауда нақты көлемінің өсуі
байқалды;
* келеңсіз жағдайлардың басқарылуы. Экономикалық қиыншылықтарды өткізу
жеңілденді.
Қарсыластары бұл жүйенің келесідей кемшіліктерін айтуда:
* ауыспалылықпен бейімделу. Валюта бағамы экономикалық көрсеткіштер
бірқалыпты болған жағдайдың өзінде де өзгеріп отырды;
* жүйелі еместігі. Белгіленген нормалардың болмауынан әр ел бағамды
өзгерту туралы шешім қабылдайды.
Сонымен бұл жүйе қазіргі кездегі қолданылып келе жатқан бірден-бір жүйе.
Жоғарьда айтылған бағам қалыптастыру түрлеріне байланысты мемлекеттің
саясаты мен әрекеттері де әр түрлі болады. Төмендегідей негізгі
түсініктерді білу қажет.
Экономикадағы бұл түсініктердің қолданылуын қарастырайық.
1. Ақша мен валюта бағамының тепе-теңдік формуласы.
Ол үшін келесі формулалар мен түсініктерді анықтайық.
Ақша нарығындағы тепе-тендік формуласы:
M°=(PQ)(V(i)=M
Мұнда М° — ақшаға деген сұраныс; Р - баға; Q — көлем. V(і) — ақша
айналымының жылдамдығы; пайызмөлшерлемесі (і)-ге төуелді. М — ақша
ұсынысы.
Сатып алу мүмкіңцігінің паритеті теңдеуі:
P=EP*
Мұнда: Р — ішкі баға; Е — бағам; Р* — сыртқы нарықтағы шетел валютасымен
көрсетілген баға.
Пайыздық төрелік жүргізушінің (арбитраждың) қарапайым формуласы:
1+i=(E+1E)*(1+i*)
Мұнда: і(і*) — елдегі (шетелдегі) пайыздық мөлшерлеме;
Е+1— келесі кезендегі бағам.
Мына формуланы табамыз:
MV(i)=EP*Q
Бұл формуланың графигі 2-суретте берілген. Көріп отырғанымыздай Е-нің
өсуі М-нің өсуіне әкеледі, ал керісінше төмендеуі М-нің де төмендеуіне
соқтырады. Бұл формуланы валюта бағам жүйесіне байланысты түрлендіруге
болады. Мысалы, тағайындалатын валюта бағам жүйесінде бізге Е-ге байланысты
М-нің мәнін табу керек. Яғни:
M=((EP*Q)V(i))
Ал бағам еркін тағайындалатын болса, бізге М-ге байланысты Е-нің мәнін
табу керек. Яғни:
E=((MV(i))(P*Q))
Басқаша айтқанда, бағамды Орталық банк белгілеген жағдайда Е экзогенді
айнымалы шама болып Орталық банктің тағайындауымен анықталады, ал М болса
экономикадағы жағдайдан құралып, эндогендік шама болады. Баға еркін
тағайындалатын жағдайда керісінше екеуі орындарын ауыстырады.
2. Тағайындалатын және еркін айналымдагы бағам кезіндегі ақша саясаты.
а) Тағайындалатын бағам кезінде Е-ні Орталық банк тағайындап, оның
арзандауына кедергі жасауға тырысады. Сол мақсатта ол өзінің валюта қорын
сата бастайды. Ол бұл әрекетті М-нің бастапқы қалпына келгенге дейін жасауы
керек. Ең соңында Орталық банк алғашқы М-нан ауытқу көлеміне тең мөлшерде
валюта сатуға мәжбүр болады.
E(B*c-B*c-1)= - (Dgc-Dgc-1)
Мұнда: В* — валюта қорының мөлшері;
Dgc — Орталық банктегі мемлекеттік облигациялар мөлшері.
ә) Уақыт өткеннен соң Орталық банк өзінің валюта қорының азайғандығын,
ал ішкі облигациялардың керісінше кебейгендігін байқайды. Бұған қоса ақша
базасының (Мһ) өзгермелігі анықталады:
Mh-Mh_1=(Dgc-Dgc-1)+E(B*c-B*c-1)=0
Сонымен жоғарыдағыдан анықтағанымыз Орталық банк ақша мөлшеріне әсер ете
алмаңцы, яғни М эндогенді.
Бұл жерде алмастыру коэффициенті (ОС) түсінігін аша кету керек. Ол
Орталық банктің облигациялар мөлшеріне кетірген валюта мөлшерінің қатынасын
анықтайды. Оның қысқаша формуласы:
OC=-(E(B*c-B*c-1)(Dgc-Dgc-1))
Біз қарастырған формулада оның мәні 1-ге тең. Ал әдетте оның мәні —1 мен
0 аралығында жатады. Себебі капиталдың әлемдік қозғалысына шынында көптеген
кедергілер бар.
Түйін. 1987 жылғы Үлкен жеттілік интервенциясы (басқыншылыгы).
1987 ж. АҚШ, Германия, Жапония, Ұлыбритания, Франция, Италия, Канада
елдері долларды тұрақтандыруға келісім жасасады.
1994 жылғы интервенция. 1994 жылы доллардың құны көп жылғы теріс сальдо
әсерінен төмендеді. Бағалы қағаздарды инвестициялауға басқа елдердегі
доллардың сатылуы да әсер етгі.
1.3 Атаулы және нақты бағам
Экономистер валютаның бағамын екіге: атаулы және нақты бағамға бөледі.
Оларды жеке-жеке қарастырайық.
Атаулы багам. Ол екі елдің валюталарының айырбас бағасы. Яғни жоғарыда
қарастырылған бағам түрі. Мысалы, 1 доллар — 150 теңге атаулы бағамы
бойынша халықаралық нарықта 1 долларды 150 теңгеге айырбастаймыз, ал доллар
алғымыз келсе, онда әр долларға 150 теңге төлейміз.
Нақты бағам. Ол екі елдегі тауар бағасының қатысы. Басқаша айтқанда, ол
бізге елдің ішінде шығарылған тауардың бағасын басқа елдегі шығарылған
тауар бағасына салыстыра көрсетеді.
Бұл екеуін келесі мысал арқылы қарастырайық. Америкалық машиналардың
құны 1000 доллар. Ал жапондық сондай машина 2,4 млн. иена тұрады. Атаулы
бағам 1 доллар - 120 иена болсын. Одан көріп отырғанымыздай америкалық
машина жапондық машинаның жарты бағасын құрайды. Осыдан нақты бағамның
келесідей формуласы шығады.
Нақты бағам = атаулы бағам* ((өз елінде өндірілген тауар құны) (шетелде
өндірілген өнім құны)).
Оны мына формуламен нақтылап көрсетуге болады.
Ен=ЕАх(PР*)
Формуладан көріп отырғанымыздай атаулы бағам елдің тауарларының басқа
елдің бағасымен салыстырғандағы құнын білдіреді. Егерде атаулы бағам арзан
болса елдің тауарларын алу тиімді болады және таза экспорт көлемі өседі,
оның формуласы:
МХ = NХ • (Ен)
Мұнда: NХ - таза экспорт.
Таза экспорт пен нақты бағамның қатынасын біз келесі графиктен кере
аламыз (3-сурет).
Суреттен көріп отырғанымыздай нақты бағам келемі таза экспорт көлеміне
кері пропорционалды қатынаста. Суреттегі вертикал сызықтың деңгейі таза
экспорттың көлемі теріс санға ауысуын, яғни импорттың экспорттан артық
болуын көрсетеді.
Бағамның экспортқа әсерін графикпен көрсетейік (4-сурет).
Мұнда тік қисық қор мен инвестицияның айырмашылығын көрсетеді.
Мемлекетгің нақты бағамға әсерін қарастырайық.
Елдің ішіндегі бюджет-салық саясаты. Егерде мемлекет ұлттық қордың
көлемін мемлекеттік сатып алу арқылы қысқартатын болса, нақты бағам қалай
өзгереді? Жоғарыда айтып кеткендей ұлттық қордың кемуі S-I көлемін
қысқартады, ал ол NХ көлеміне әсер етеді. 5-суретте ол жағдай
қарастырылған. Суреттен көріп отырғанымыздай, қордың азаюы ұлттық валютаның
ұсынысын төмендетеді. Ол өз барысында нақты бағамды жоғарылатады. Соның
нәтижесінен елдің тауарлары қымбаттап, таза экспорт көлемі төмендей береді.
Немесе басқаша айтқанда S-I қисығы солға жылжып, оған тең нақты валюталық
бағам мөлшері көтеріледі. Соның нәтижесінде NХ мөлшері төмендейді.
Шетелдегі бюджет-салық саясаты. Жоғарыдағы жағдайды шетел мемлекеттері
жасады деп қарастырайық. Ол әлемдік қордың көлемін азайтады, соның
арқасында пайыздық мөлшерлемелерді көтереді. Оның көтерілуі ішкі
инвестициялық пайызды төмендетеді. І-дің төмендеуі S-I қисығын оңға
жьшжытады, соның нәтижесінде NХ көлемі үлкейеді (71-сурет).
Инвестициялық сураныстыц өзгеруі. Елдің ішіндегі инвестициялық
сұраныстың өсуі I-дің үлкен мағынаға ие болуын көрсетеді. Жалпы 4-
суреттегі жағдай қайталанады.
Сыртқы сауда саясатының әсері. Мемлекет протекционистік саясат ұстанып
жүр дейік. Мысалы, импортқа қарсы саясат ұстануда дейік. Соның нәтижесінде
таза экспорт көлемі артады (таза экспорт — экспорт -импорт). Және NX жоғары
жылжиды (5-сурет). Бірақ инвестиция мен қор көлемі өзгермегендіктен нақты
бағам тек артады (E1-ден E2-ге).
Түйін. Жоғарыда айтылғандарды пысықтасақ, біз атаулы бағамның жоғары, ал
нақты бағамның төмен болғанының тиімді екенін байқаймыз.
1.4 Тағайындалатын және еркін айналымдағы бағам режиміндегі салыстырмалы
тиімділік
Тағайындалатын валюта бағамын ұстап түру үшін, төлем балансында мезгіл-
мезгіл болып тұратын тапшылықты жабуға резервтер қажет. Егерде резервтер
жеткіліксіз болса, онда мемлекеттер табыс пен бағаны темендететін
дефляциялық саясатты пайдалануы керек, төлем балансының жағдайын уақытша
жақсарту үшін, валютаны қадағалау немесе протекциялық сауда шараларын
өндіру қажет.
Валютаны қадағалау - басқа олем мен осы мемлекет арасында болатын
мәмілелерді үкімет тарапынан қадағалау. Мысалы, шет мемлекеттерде жұмсауға
арналған шетел валютасын резенттерге ауыстыруды үкімет тарапынан шектеу.
Еркін айналымдағы бағам, қысқа мерзім кезеңінде ұзақ мерзіммен
салыстырғанда тиімсіз. Керісінше тағайындалатын бағам ұзақ мерзіммен
салыстырғанда қысқа мерзім кезеңінде тиімді.
Бұл жүйелердің ешқайсысы төлем балансын реттеуде және бағаның деңгейін
тұрақтандыруда, өте үлкен артықшылықпен ресурстардың толық қамтылуына
мүмкіндік беруімен ерекшеленбейді.
Қазіргі жағдайда мемлекеттер аралас жүйені пайдаланады, бұл жүйеде
тағайындалатын және еркін айналымдағы бағамдар аралас пайдаланылады. Олар:
бағамның "жүзуін" басқару - ресми мекемелердің валюта бағамын жаңа паритет
пайда болғанша жиі өзгертіп отыруын жорамадцау. Оған қозғалыс барысында,
бұрын тағайындалған мөлшерде ұлттық валютаның күнделікті құнсыздануы жатады
("ползущая привязка" - "сырғымалы беркіту").
"Сырғымалы беркіту" жағдайында бағам алдын ала жарияланған немесе
жарияланбаған мөлшерден де үлкен мөлшерге өзгеріп отырады ("грязное
плавание" -"лас құбылу").
Мұндай жағдайда үкімет экономиканы жаңа жағдайға бейімдейді және
валпюталық нарықта қажетгі операцияларды жүзеге асыру үшін қаржы құралдарын
іздестіреді.
Төмендегі кесте тағайындалған жөне еркін айналымдағы бағамдардың
салыстырмалы тиімділігін бағалауға мүмкіндік береді.
Тағайындалған бағам Еркін айналымдағы бағам
Орталық банктің айтарлықтай Болжай алу мүмкіндігі бар
валюталық резервтері арқылы тиімдіқазыналық және монетарлы
саясаттарды пайдалану арқылы
Күтілмеген баға тітіркенісі бол- жасалатын, шет мемлекеттермен көп
мауы арқылы, атаулы "зәкір" жақты сауда қатынасы бар тұрақты
сияқты жағдайда тиімді болады экономикада тиімді болады.
(екі мемлекет арасындағы инфляция
қарқынын жақындату мақсатында). Әсіреинфляция жағдайында тиімді.
SDR немесе ЕСU-ларға байластырма
жағдайында тиімді. Құбылуды басқару жүйесінде
тиімді.
Төлем балансының дағдарысы
кезінде, макроэкономикалық ретгеу Төлем балансының дағдарысын
сөзсіз қажет жағдайда тиімсіз реттеуде тиімді.
болады Еркін айналым бағамы режімінде
қазыналық саясатпен салыстырғанда
Тағайындалған бағам режімінде монетарлық саясаттың тиімділігі
монетарлы саясатқа қарағанда жоғары, өйткені
қазыналық саясаттың тиімділігі валюта бағамының еркін тербе-
жоғары, өйткені ақша жиынын лістері ығыстыру әсерін және
өзгертудің барлық "әсері" валюта инфляция қысымын күшейтеді.
бағамын ұстап тұру мақсаттарына Бұл жағдай қазыналық экспан-
арналады және өнім көлемі мен цияның сүйемелдеуінің нәтижесінде
жұмысбастылық деңгейіне әсер мүмкін болады.
етпейді.
Түйін. Резервтер жеткіліксіз болса, онда мемлекеттер табыс пен бағаны
темендететін дефляциялық саясатты пайдалануы керек, төлем балансының
жағдайын уақытша жақсарту үшін, валютаны қадағалау немесе протекциялық
сауда шараларын өндіру қажет.
Еркін айналымдағы бағам, қысқа мерзім кезеңінде ұзақ мерзіммен
салыстырғанда тиімсіз. Керісінше тағайындалатын бағам ұзақ мерзіммен
салыстырғанда қысқа мерзім кезеңінде тиімді.
ІІ Қазақстан Республикасының Валюта бағамы. Төлем балансы
2.1 Қазақстандағы төлем балансы
Кез келген елдің дүниежүзінің басқа елдермен экономикалық
байланыстары оның төлем балансында қамтып көрсетіледі.
Төлем балансы дегеніміз уақыттың белгілі бір межелдемесінде бір
елдің дүние жүзінің басқа елдермен шаруашылық операцияды жалпы қорытып
көрсететін көрсеткіштердің жүйесі. Ол мына бөлімдерді қамтиды:
Ағымдағы шот (сот балансы);
Капиталмен және қаржылармен болатын операциялардың шоты (күрделі шот)
Резервтік активтер;
Таза қателер мен рұқсатнамалар
Қазақстан Республикасының жиынтық төлем балансы
КӨРСЕТКІШТЕР Кредит Дебет Нетто
1 2 3 4
А. АҒЫМДАҒЫ ШОТ
Сауда балансы
Экспорт
Импорт
Қызметттер көрсету балансы
Экспорт
Импорт
Табыстар балансы
Тартылған қарыздар мен кредиттер бойынша
сыйақы төлеу
Тура инвесторлардың табыстары
Резервтер бойынша сыйақы
Ұлттық қордың активтері бойынша сыйақы
Басқадайы (нетто)
Ағымдағы трансферттер
В. КАПИТАЛМЕН ЖӘНЕ ҚАРЖЫМЕН ЖАСАЛАТЫН
ОПЕРАЦИЯЛАРДЫҢ ШОТЫ
Капиталмен жасалатын операциялардың шоты соның
ішінде мигранттардың трансферттері
Қарсы шоты
Тура инвестициялар
Қаржыландыру (нетто-игерілгені)
Өтелгені
Портфелді инвестициялар оның ішінде Үкіметтің
еуробондары
Туынды қаржы құралдары (нетто)
Басқа орта және ұзақ мерзімді инвестициялар
Сауда кредиттері
Үкімет кепілдендірген кредитттер
Қаржыландыру (игеру)
Борышты өтеу (есептеу)
Басқалары (нетто)
Қарыздар
ҚР-сы Үкіметінің тартқан қарыздары
Қаржыландыру (игеру)
Борышты өтеу (есептеу)
Басқалары (нетто)
Басқадайы (нетто)
Басқадай қысқа мерзімі капитал
С.ҚАТЕЛЕР МЕН РҰҚСАТНАМАЛАР
D. ЖАЛПЫ БАЛАНС
Е. ҚАРЖЫЛАНДЫРУ
Ұлттық банктің резервтік активтері ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz