Ескі қазақ әдеби тілінің дереккөздері хақында

Орта түркі дәуірінің қазақ тілінің тарихи даму үдерісін көрсетуде және ондағы қазақ тіліне тән элементтерді айқындауда өзіндік мәні жоғары. Бұл дәуірлерде түркі тайпалары іштей сараланып, жеке ұлт болып қалыптасты. Әрине, жеке шаңырақ құрып, халық болып қалыптасу бір ғана кезеңді қамтымайтыны тарихтан белгілі, оның тамыры ертеректен бастау алады. Бұл дәуірлерде сырт елдермен қарым-қатынас жасай отырып, әдебиет пен мәдениет, ғылым мен білім дамып, өркен жайды, соның ішінде араб, парсы тілдерінен енген сөздердің сан мөлшері мол әрі мәдениетінің де ықпалы күшті болды. Сөйтіп орта ғасырларда құнды да, көлемді ескерткіштер дүниеге келді.
Моңғол шапқыншылығы кезінде түркі тайпаларының араласып кеткендігінен, олардың халық ретінде қалыптасуы 2-3 ғасырға артқа шегерілгендігі де анық. Шыңғыс және оның ұрпақтарының сарбаздары түркі тайпаларының этникалық құрамына айтарлықтай өзгеріс енгізе алмады. Моңғол сарбаздарының көпшілігі Шыңғыспен бірге Отанына кері кетті, түркі тайпаларының арасында қалған монғол сарбаздары өз тілін тез жоғалтып, түркі тайпаларының құрамына сіңіп кетті [1, 42 б]. Өзге өлкелердегі сияқты Шыңғыс ханның екінші ұлы билік құрған Шағатай ұлысында, яғни оның атымен аталатын аймақтарда ортақ әдеби тіл қалыптасты. Шыңғыс хан Орта Азиядағы жаулап алған жерлерін төрт ұлына (Жошы, Шағатай, Үгедей, Төле) бөліп бергенде, Шағатайға Әмудария, Сырдария, Мауераннахр, Жетісу, Іле, Шығыс Түркістан аймақтары тиген болатын. Ал шағатай тілі дегеніміз – осы аймақтарда классикалық тіл ретінде қалыптасқан орта ғасырлық түркі жазба әдеби тілі. Бұл жөнінде С. Исаев: Ескі дәуірдің фактілеріне жүгінсек, шағатай (көне өзбек - староузбекский) деп аталынатын тіл тек өзбек тілінің мұрасы емес, сонымен қатар қазіргі Орта Азия, Қазақстан жерлеріндегі біраз халықтардың мұрасы, ортақ дәстүрі екенін байқауға болады. Осы шағатай немесе көне өзбек деген терминдерді кейінгі зерттеушілер енгізді, ал дұрыстығында ол шығармалардың авторлары өздері жазып отырған тілді «түркі» немесе «түрки» тілі деп атап отырғандықтарын айта кету керек», - дейді [2, 121б].
Шағатай тілі деген терминді алғаш орыс ориенталист ғалымдары лингвистикалық термин ретінде қолданғанмен, олар оны ойлап таппаған, тек жаңа мағынада қолданған. Оны халықтардың өздері дүниеге алып келген. ХІҮ ғасырдың өзінде-ақ Шағатай үлесіне тиген ұлыс халқы шағатай түріктері деп аталына бастаған. Ә. Науаи, Бабыр шығармаларында кездесетін шағатай елі осы Шағатай әулеті қол астына қараған халық деген мағынада қолданылған. Темурилердің таққа отыруы Шағатай ұрпағының беделін түсіргенімен, оны мүлде жоғалтып жібермеген. Ал Шайбани бастаған көшпенді өзбектермен соқтығысудың күшеюімен байланысты көшпенділер мен отырықшы түріктерді салыстыра атап, шағатай елі, шағатай тілі (сондай-ақ өзбек тілі) тіркесін қолдану көбейді: Ә. Науаида шағатай лафзи (шағатай тілі) термині қолданылған [3, 18 б ].

1. Оразов М. Шағатай тілі (А. Науаидың 550 жылдығына байланысты) . Қазақ ССР ҒА Хабарлары.Тіл, әдебиет сериясы, 1991, № 4, 41 – 50 бет
2. Исаев С. Қазақ әдеби тілінің тарихы. Алматы: Ана тілі, 1996 – 304 б.
3. Оразов М. Шағатай тілі (жалғасы) ҚР ҒА хабарлары. Тіл әдебиет сериясы 1992, №1, 9-19 бет.
4. Қазақстан. Ұлттық энциклопедия / Бас. ред. Б. Аяған. – Алматы: «Қазақ энциклопедиясының» Бас редакциясы, 2007. – 688 б.
5. Сыздықова Р. Абай шығармаларының тілі Алматы: Ғылым, – 1968 – 334 бет.
6. Құрышжанов Ә., Ибатов Ә. Ескі түркі ескерткіштері жайында // Қазақ әдеби тілінің қалыптасу тарихы мен даму жолдары. Алматы : Ғылым, 1981. – 198 б.
7. Өмірәлиев Қ. Оғыз қаған эпосының тілі . Алматы : Ғылым, 1988 – 280 бет.
8. Сағындықұлы Б.М. Ғаламның ғажайып сырлары Алматы: Ғылым, 1997 – 296бет.
9. Айдаров Ғ, Құрышжанов Ә, Томанов М. Көне түркі жазба ескерткіштерінің тілі. Алматы: Мектеп, 1971 – 173 бет.
10. Сыздықова Р, Қойгелдиев М, Қадырғали би Қосымұлы және оның жылнамалар жинағы. Алматы : Қазақ университеті, 1991 – 272 бет.
11. Сыздықова Р. Ясауи «Хикметтерінің» тілі. Алматы: Сөздік – Словарь, 2004, - 552 б.