Өмірді сақтандыру
Кіріспе
3
1 Өмірді сақтандырудың теориялық негіздері
1.1 Өмірді сақтандырудың экономикалық категория ретіндегі ұғымы және сыныптамасы 6
1.2 Сақтандырушының инвестициялық кірісіне сақтанушыны қатыстыру өмірді сақтандыру 22
1.3 Өмірді сақтандырудың шетелдік тәжірибесі
31
2. Қазақстан Республикасындағы өмірді сақтандыру рыногін талдау «Лондон.Алматы» АҚ.ның қызметінің мысалында
39
2.1 Қазақстан Республикасындағы сақтандыру компанияларының өмірді сақтандыру рыногін талдау
39
2.2. «Лондон. Алматы» АҚ.ның негізгі экономикалық көрсеткіштерін талдау
45
2.3. «Лондон. Алматы» АҚ.ның нарықтық ортасын талдау
55
3. Өмірді ұзақ мерзімді сақтандыру мемлекеттік бағдарламаның әлеуметтік.экономикалық инвестициялық ресурсы ретінде
3.1 Өмір сапасы мен халықтың өмір сүру деңгейін жалпы бағалау
3.2 Өмiрді ұзақ мерзiмдi сақтандыру рыногындағы басқаруда мемлекеттiң рөлi және тұрғынның мәселелерiн шешудегі негiзгi әлеуметтiк.экономикалық аспаптар
58
69
Қорытынды
74
Пайдаланған әдебиеттер тізімі 76
3
1 Өмірді сақтандырудың теориялық негіздері
1.1 Өмірді сақтандырудың экономикалық категория ретіндегі ұғымы және сыныптамасы 6
1.2 Сақтандырушының инвестициялық кірісіне сақтанушыны қатыстыру өмірді сақтандыру 22
1.3 Өмірді сақтандырудың шетелдік тәжірибесі
31
2. Қазақстан Республикасындағы өмірді сақтандыру рыногін талдау «Лондон.Алматы» АҚ.ның қызметінің мысалында
39
2.1 Қазақстан Республикасындағы сақтандыру компанияларының өмірді сақтандыру рыногін талдау
39
2.2. «Лондон. Алматы» АҚ.ның негізгі экономикалық көрсеткіштерін талдау
45
2.3. «Лондон. Алматы» АҚ.ның нарықтық ортасын талдау
55
3. Өмірді ұзақ мерзімді сақтандыру мемлекеттік бағдарламаның әлеуметтік.экономикалық инвестициялық ресурсы ретінде
3.1 Өмір сапасы мен халықтың өмір сүру деңгейін жалпы бағалау
3.2 Өмiрді ұзақ мерзiмдi сақтандыру рыногындағы басқаруда мемлекеттiң рөлi және тұрғынның мәселелерiн шешудегі негiзгi әлеуметтiк.экономикалық аспаптар
58
69
Қорытынды
74
Пайдаланған әдебиеттер тізімі 76
Еліміздегі сақтандыру рыногы жаңа бағыттарды қамти отырып күннен-күнге ілгерілеп дамып келеді. Сақтандыру рыногы Қазақстандағы қаржы рыногының стратегиялық бағыттарының бірі болып табылады. Сондықтан олардың ел экономикасындағы ролі өте жоғары. Егер Батыста сақтандыру компаниялары банктермен бірдей деңгейде позицияланатын болса, бізде әзірге олар әлі шағын. Олардың өсіп жетілуі үшін көптеген іс-шаралар жүргізілуі керек. Қазақстан сақтандырушылары үшін бастысы – мемлекет тарапынан қолдау бар. Республикада міндетті сақтандыру бойынша бірқатар заңдар енгізілуде, олар өз кезегінде сақтандырудың ерікті түрлерін дамытуға итермелейді.
Әр сақтандыру компаниясы өз қызметін нарыққа бейімделе отырып жетілдіру бағыттарын қарастырады. Біздің жұмысымызда зерттеу объектісі болып отырған «Лондон- Алматы» АҚ-ы сақтандыру рыногында 1997-жылдан бері жұмыс істеп келеді. Құрылған уақыттан бергі уақытта компания көптеген жетістіктерге жеткен. Сөйтсе де нарықта бәсекелестік күрестің нығаюына байланысты, нарыққа шетелдік компаниялардың келу қаупіне қарай компанияның әлсіз тұстарын дамыту керек. Сондай әлсіз тұстарының бірі ретінде – компаниядағы маркетингтік қызметтің жеткілікті деңгейде дамымауын айтуға болады. Маркетинг – нарық жағдайында ұйымның бәсекеге қабілеттілігін қамтамасыз ететін, өміршеңдігіне кепіл болатын бизнес философиясы. Маркетингсіз компанияның қызметі алға жылжымайды. Осыған орай біздің жұмысымыздың өзектілігі анықталады.
Қоғамда адамдардың кез келген қызметінің барлық түрлерi және өмірлері өмірін жоғалту, денсаулығынан айырылу және дүние мүлкінен айырылу сияқты тәуекел жағдайлармен кездесіп отыр.Нарықтық конъюнктураның өзгерiсi салдарынан пайданың есептеулерi ақталмауы мүмкiн. Және де уақыт және ұқсас оқиғалар ауқымы алдын ала бағалай алмайды. Ол кездейсоқ факторларды есепке алумен анықталады.
Адамның шаруашылық және тұрмыстық қызметінен болжанбаған жағдайлардың бар болуы ескерту өлшемдерiндегi қажеттiлiк немесе кездейсоқ оқиғалардың нәтижесінен пайда болатын ысыраптың өтеулерін анықтайды.
Өмірді сақтандыру сақтанушының өмірінде қандай да бір жағдайлар туындағанда төленетін ақшалай төлем соммасымен байланысты. Ондай жағдайларға, біріншіден, сақтанушының белгілі жасқа келуі немесе сақтану периоды кезінде қайтыс болуы. Бұл жағдайларға қосымша, науқас болуы, мүгедектік, ауыр жарақат алуы да жатады. Өмірді сақтандыру ұзақ уақыттық сақтандыруларға жатады. Сақтандыру келісімшарттары 5 жылдан 30 жылға немесе одан да ұзақ уақытқа жасалады. Сақтандыру төлемдері ұзақ жылдар бойы біртіндеп төленетін болғандықтан және әрбір төлемақыға проценттер қосылуына байланысты өмірді сақтандыруды өмірдегі белгілі бір жағдайларға орай жинақталатын ақша қоры деп қарастыруға болады. Мысалы, балалардың кәмілетке толуы, жоғары білім алу, белгілі бір жаста үй сатып алу, зейнетке шығу немесе зейнетақы алу, т.б. Сонымен қатар, банктік салымдардағыдай өмірді сақтандыруға салынған ақша ешқайда жоғалмай, сақтанушы немесе оның мұрагеріне процентімен қайтарылады. Дегенмен, өмірді сақтандыру банктік салымдардан мүлдем өзгеше болып табылады. Олардың арасындағы негізгі айырмашылық мынада, егер сақтанушы қайтыс болған жағдайда банк мұрагерлеріне тек қана жинақталған сомманы мұрагерлік процедурасынан кейін ғана қайтарады, ал сақтандыру компаниясы сақтанушы салған төлемақыларының жинақталған соммасына қарамастан, келісімшарт бойынша жинағысы келген бүкіл сомманы төлейді. Бұл сомма сақтандыру келісімшартын жасау уақытында көрсетілген адамға, яғни мұрагерге мұрагерлік процедурасынсыз төленеді. Өмірді сақтандыру жеке сақтандыру аймағына жатады және жеке меншікті сақтандыруға қарағанда ұзақ уақыттық қаржылық программалар құруда тиімділігімен ерекшеленеді.
Әр сақтандыру компаниясы өз қызметін нарыққа бейімделе отырып жетілдіру бағыттарын қарастырады. Біздің жұмысымызда зерттеу объектісі болып отырған «Лондон- Алматы» АҚ-ы сақтандыру рыногында 1997-жылдан бері жұмыс істеп келеді. Құрылған уақыттан бергі уақытта компания көптеген жетістіктерге жеткен. Сөйтсе де нарықта бәсекелестік күрестің нығаюына байланысты, нарыққа шетелдік компаниялардың келу қаупіне қарай компанияның әлсіз тұстарын дамыту керек. Сондай әлсіз тұстарының бірі ретінде – компаниядағы маркетингтік қызметтің жеткілікті деңгейде дамымауын айтуға болады. Маркетинг – нарық жағдайында ұйымның бәсекеге қабілеттілігін қамтамасыз ететін, өміршеңдігіне кепіл болатын бизнес философиясы. Маркетингсіз компанияның қызметі алға жылжымайды. Осыған орай біздің жұмысымыздың өзектілігі анықталады.
Қоғамда адамдардың кез келген қызметінің барлық түрлерi және өмірлері өмірін жоғалту, денсаулығынан айырылу және дүние мүлкінен айырылу сияқты тәуекел жағдайлармен кездесіп отыр.Нарықтық конъюнктураның өзгерiсi салдарынан пайданың есептеулерi ақталмауы мүмкiн. Және де уақыт және ұқсас оқиғалар ауқымы алдын ала бағалай алмайды. Ол кездейсоқ факторларды есепке алумен анықталады.
Адамның шаруашылық және тұрмыстық қызметінен болжанбаған жағдайлардың бар болуы ескерту өлшемдерiндегi қажеттiлiк немесе кездейсоқ оқиғалардың нәтижесінен пайда болатын ысыраптың өтеулерін анықтайды.
Өмірді сақтандыру сақтанушының өмірінде қандай да бір жағдайлар туындағанда төленетін ақшалай төлем соммасымен байланысты. Ондай жағдайларға, біріншіден, сақтанушының белгілі жасқа келуі немесе сақтану периоды кезінде қайтыс болуы. Бұл жағдайларға қосымша, науқас болуы, мүгедектік, ауыр жарақат алуы да жатады. Өмірді сақтандыру ұзақ уақыттық сақтандыруларға жатады. Сақтандыру келісімшарттары 5 жылдан 30 жылға немесе одан да ұзақ уақытқа жасалады. Сақтандыру төлемдері ұзақ жылдар бойы біртіндеп төленетін болғандықтан және әрбір төлемақыға проценттер қосылуына байланысты өмірді сақтандыруды өмірдегі белгілі бір жағдайларға орай жинақталатын ақша қоры деп қарастыруға болады. Мысалы, балалардың кәмілетке толуы, жоғары білім алу, белгілі бір жаста үй сатып алу, зейнетке шығу немесе зейнетақы алу, т.б. Сонымен қатар, банктік салымдардағыдай өмірді сақтандыруға салынған ақша ешқайда жоғалмай, сақтанушы немесе оның мұрагеріне процентімен қайтарылады. Дегенмен, өмірді сақтандыру банктік салымдардан мүлдем өзгеше болып табылады. Олардың арасындағы негізгі айырмашылық мынада, егер сақтанушы қайтыс болған жағдайда банк мұрагерлеріне тек қана жинақталған сомманы мұрагерлік процедурасынан кейін ғана қайтарады, ал сақтандыру компаниясы сақтанушы салған төлемақыларының жинақталған соммасына қарамастан, келісімшарт бойынша жинағысы келген бүкіл сомманы төлейді. Бұл сомма сақтандыру келісімшартын жасау уақытында көрсетілген адамға, яғни мұрагерге мұрагерлік процедурасынсыз төленеді. Өмірді сақтандыру жеке сақтандыру аймағына жатады және жеке меншікті сақтандыруға қарағанда ұзақ уақыттық қаржылық программалар құруда тиімділігімен ерекшеленеді.
1. Гвозденко А.А. Страхование: Учебник. – М.: Велби, 2013-464 с.
2. Жуйриков К.К., Страховой рынок: Современное состояние и проблемы его развития// Банки Казахстана 2008., №4
3. Корнилов И.А. Основы страховой математики. – М.: ЮНИТИ-ДАНА, 2011-400 с.
4. Лер О.Э. словарь страховых терминов и понятий/ Под ред. Шейнкмана Б.М. – Астана: Наурыз, 2010-224 с.
5. Маянлаева Г.И. «Организация страхового дела в Республике Казақстан». Алматы, 2007г.
6. Скамай Л.Г., Мазурина Т.Ю. Страховое дело: учебное пособие. – М.: ИНФРА-М, 2011-256 с.
7. Страхование: Учебник/ Под ред. Ю.Т. Ахвледиани. – М.: ЮНИТИ, 2012-511 с.
8. Страхование: Учебник/ Под ред. Т.А. Федоровой. – М.: Экономистъ, 2012-875 с.
9. Ермасов С.В. Страхование: Учебное пособие. – М.: ЮНИТИ-ДАНА, 2011-462 с.
10. Есімжанова С.Р. Маркетинг. Оқу құралы. – Алматы: Эко, 2012-448 б.
11. М.Кузьмина Добровольная и принудительная роскошь//Рынок страхования. – № 12, 2013.«Сақтандыру қызметтері туралы» 18.02.2007ж Ќазаќстан Республикасының Заңы.
12. В.Красноруцкий SWOT-анализ – один из самых качественных методов определения рисков// Рынок страхования. – № 11, 2013.
13. О состоянии финансового рынка и финансовых организаций// Банки Казахстана. – №1, 2007.
14. О. Малахова Развитие страхового рынка в РК//Казахстанская правда. – декабрь 2012
15. 2013-2009 жылдарға арналған Ќазаќстан Республикасында саќтандыруды дамытудың Мемлекеттік бағдарламасы.
16. Рамазанов Н. Страховой рынок.// Деловая неделя. 2008. N3
17. Сманов Г. Становление и развитие страхового рынка РК//Поиск. 2012 г. N12. с 111-113
18. Становление и современное состояние инфрструктуры страховой деятельности.//Рынок ценных бумаг Казахстана 2009, N5.
19. Страховой бизнес в 2009 году// Рынок ценных бумаг Казахстана 2010, N2
20. Страховой рынок Казахстана: история становления и сегодняшний день /Время по 2013 12 октября.
21. Аванесова Г. Сервисная деятельность. Учебное пособие. – СПб: Инфра-М, 2012-318б
22. Бурменко Т.Д. Сфера услуг: экономика : учебное пособие. – М., КНОРУС, 2007. -328 б.
23. Жуйриков К и др. Страхование: теория, практика, зарубежный опыт: Учебник. – Алматы: БИС, 2007-384 с.
24. Жуйриков К.К и др. «Срахование: теория и практика, зарубежный опыт». Алматы, 2007г.
25. Маянлаева Г.И. Теория и практика страхового дела (в схемах, таблицах)/ Учебное пособие. – Алматы: ТОО «Издательство LEM», 2012-36с.
26. Моисеев А. Страховой рынок: поиск пути развития// Альпари 2007 N5
2. Жуйриков К.К., Страховой рынок: Современное состояние и проблемы его развития// Банки Казахстана 2008., №4
3. Корнилов И.А. Основы страховой математики. – М.: ЮНИТИ-ДАНА, 2011-400 с.
4. Лер О.Э. словарь страховых терминов и понятий/ Под ред. Шейнкмана Б.М. – Астана: Наурыз, 2010-224 с.
5. Маянлаева Г.И. «Организация страхового дела в Республике Казақстан». Алматы, 2007г.
6. Скамай Л.Г., Мазурина Т.Ю. Страховое дело: учебное пособие. – М.: ИНФРА-М, 2011-256 с.
7. Страхование: Учебник/ Под ред. Ю.Т. Ахвледиани. – М.: ЮНИТИ, 2012-511 с.
8. Страхование: Учебник/ Под ред. Т.А. Федоровой. – М.: Экономистъ, 2012-875 с.
9. Ермасов С.В. Страхование: Учебное пособие. – М.: ЮНИТИ-ДАНА, 2011-462 с.
10. Есімжанова С.Р. Маркетинг. Оқу құралы. – Алматы: Эко, 2012-448 б.
11. М.Кузьмина Добровольная и принудительная роскошь//Рынок страхования. – № 12, 2013.«Сақтандыру қызметтері туралы» 18.02.2007ж Ќазаќстан Республикасының Заңы.
12. В.Красноруцкий SWOT-анализ – один из самых качественных методов определения рисков// Рынок страхования. – № 11, 2013.
13. О состоянии финансового рынка и финансовых организаций// Банки Казахстана. – №1, 2007.
14. О. Малахова Развитие страхового рынка в РК//Казахстанская правда. – декабрь 2012
15. 2013-2009 жылдарға арналған Ќазаќстан Республикасында саќтандыруды дамытудың Мемлекеттік бағдарламасы.
16. Рамазанов Н. Страховой рынок.// Деловая неделя. 2008. N3
17. Сманов Г. Становление и развитие страхового рынка РК//Поиск. 2012 г. N12. с 111-113
18. Становление и современное состояние инфрструктуры страховой деятельности.//Рынок ценных бумаг Казахстана 2009, N5.
19. Страховой бизнес в 2009 году// Рынок ценных бумаг Казахстана 2010, N2
20. Страховой рынок Казахстана: история становления и сегодняшний день /Время по 2013 12 октября.
21. Аванесова Г. Сервисная деятельность. Учебное пособие. – СПб: Инфра-М, 2012-318б
22. Бурменко Т.Д. Сфера услуг: экономика : учебное пособие. – М., КНОРУС, 2007. -328 б.
23. Жуйриков К и др. Страхование: теория, практика, зарубежный опыт: Учебник. – Алматы: БИС, 2007-384 с.
24. Жуйриков К.К и др. «Срахование: теория и практика, зарубежный опыт». Алматы, 2007г.
25. Маянлаева Г.И. Теория и практика страхового дела (в схемах, таблицах)/ Учебное пособие. – Алматы: ТОО «Издательство LEM», 2012-36с.
26. Моисеев А. Страховой рынок: поиск пути развития// Альпари 2007 N5
Мазмұны
Кіріспе 3
1 Өмірді сақтандырудың теориялық негіздері
1.1 Өмірді сақтандырудың экономикалық категория ретіндегі ұғымы және 6
сыныптамасы
1.2 Сақтандырушының инвестициялық кірісіне сақтанушыны қатыстыру 22
өмірді сақтандыру
1.3 Өмірді сақтандырудың шетелдік тәжірибесі 31
2. Қазақстан Республикасындағы өмірді сақтандыру рыногін талдау
Лондон-Алматы АҚ-ның қызметінің мысалында 39
2.1 Қазақстан Республикасындағы сақтандыру компанияларының өмірді
сақтандыру рыногін талдау 39
2.2. Лондон- Алматы АҚ-ның негізгі экономикалық көрсеткіштерін
талдау 45
2.3. Лондон- Алматы АҚ-ның нарықтық ортасын талдау 55
3. Өмірді ұзақ мерзімді сақтандыру мемлекеттік бағдарламаның
әлеуметтік-экономикалық инвестициялық ресурсы ретінде
3.1 Өмір сапасы мен халықтың өмір сүру деңгейін жалпы бағалау 58
3.2 Өмiрді ұзақ мерзiмдi сақтандыру рыногындағы басқаруда
мемлекеттiң рөлi және тұрғынның мәселелерiн шешудегі негiзгi
әлеуметтiк-экономикалық аспаптар
69
Қорытынды 74
Пайдаланған әдебиеттер тізімі 76
Кіріспе
Еліміздегі сақтандыру рыногы жаңа бағыттарды қамти отырып күннен-күнге
ілгерілеп дамып келеді. Сақтандыру рыногы Қазақстандағы қаржы рыногының
стратегиялық бағыттарының бірі болып табылады. Сондықтан олардың ел
экономикасындағы ролі өте жоғары. Егер Батыста сақтандыру компаниялары
банктермен бірдей деңгейде позицияланатын болса, бізде әзірге олар әлі
шағын. Олардың өсіп жетілуі үшін көптеген іс-шаралар жүргізілуі керек.
Қазақстан сақтандырушылары үшін бастысы – мемлекет тарапынан қолдау бар.
Республикада міндетті сақтандыру бойынша бірқатар заңдар енгізілуде, олар
өз кезегінде сақтандырудың ерікті түрлерін дамытуға итермелейді.
Әр сақтандыру компаниясы өз қызметін нарыққа бейімделе отырып жетілдіру
бағыттарын қарастырады. Біздің жұмысымызда зерттеу объектісі болып отырған
Лондон- Алматы АҚ-ы сақтандыру рыногында 1997-жылдан бері жұмыс істеп
келеді. Құрылған уақыттан бергі уақытта компания көптеген жетістіктерге
жеткен. Сөйтсе де нарықта бәсекелестік күрестің нығаюына байланысты,
нарыққа шетелдік компаниялардың келу қаупіне қарай компанияның әлсіз
тұстарын дамыту керек. Сондай әлсіз тұстарының бірі ретінде – компаниядағы
маркетингтік қызметтің жеткілікті деңгейде дамымауын айтуға болады.
Маркетинг – нарық жағдайында ұйымның бәсекеге қабілеттілігін қамтамасыз
ететін, өміршеңдігіне кепіл болатын бизнес философиясы. Маркетингсіз
компанияның қызметі алға жылжымайды. Осыған орай біздің жұмысымыздың
өзектілігі анықталады.
Қоғамда адамдардың кез келген қызметінің барлық түрлерi және өмірлері
өмірін жоғалту, денсаулығынан айырылу және дүние мүлкінен айырылу сияқты
тәуекел жағдайлармен кездесіп отыр.Нарықтық конъюнктураның өзгерiсi
салдарынан пайданың есептеулерi ақталмауы мүмкiн. Және де уақыт және ұқсас
оқиғалар ауқымы алдын ала бағалай алмайды. Ол кездейсоқ факторларды есепке
алумен анықталады.
Адамның шаруашылық және тұрмыстық қызметінен болжанбаған жағдайлардың
бар болуы ескерту өлшемдерiндегi қажеттiлiк немесе кездейсоқ оқиғалардың
нәтижесінен пайда болатын ысыраптың өтеулерін анықтайды.
Өмірді сақтандыру сақтанушының өмірінде қандай да бір жағдайлар
туындағанда төленетін ақшалай төлем соммасымен байланысты. Ондай
жағдайларға, біріншіден, сақтанушының белгілі жасқа келуі немесе сақтану
периоды кезінде қайтыс болуы. Бұл жағдайларға қосымша, науқас болуы,
мүгедектік, ауыр жарақат алуы да жатады. Өмірді сақтандыру ұзақ уақыттық
сақтандыруларға жатады. Сақтандыру келісімшарттары 5 жылдан 30 жылға
немесе одан да ұзақ уақытқа жасалады. Сақтандыру төлемдері ұзақ жылдар бойы
біртіндеп төленетін болғандықтан және әрбір төлемақыға проценттер қосылуына
байланысты өмірді сақтандыруды өмірдегі белгілі бір жағдайларға орай
жинақталатын ақша қоры деп қарастыруға болады. Мысалы, балалардың кәмілетке
толуы, жоғары білім алу, белгілі бір жаста үй сатып алу, зейнетке шығу
немесе зейнетақы алу, т.б. Сонымен қатар, банктік салымдардағыдай өмірді
сақтандыруға салынған ақша ешқайда жоғалмай, сақтанушы немесе оның
мұрагеріне процентімен қайтарылады. Дегенмен, өмірді сақтандыру банктік
салымдардан мүлдем өзгеше болып табылады. Олардың арасындағы негізгі
айырмашылық мынада, егер сақтанушы қайтыс болған жағдайда банк
мұрагерлеріне тек қана жинақталған сомманы мұрагерлік процедурасынан кейін
ғана қайтарады, ал сақтандыру компаниясы сақтанушы салған төлемақыларының
жинақталған соммасына қарамастан, келісімшарт бойынша жинағысы келген
бүкіл сомманы төлейді. Бұл сомма сақтандыру келісімшартын жасау уақытында
көрсетілген адамға, яғни мұрагерге мұрагерлік процедурасынсыз төленеді.
Өмірді сақтандыру жеке сақтандыру аймағына жатады және жеке меншікті
сақтандыруға қарағанда ұзақ уақыттық қаржылық программалар құруда
тиімділігімен ерекшеленеді. Ондай ерекшеліктеріне келесілер жатады:
1) Сақтандыру келісімшартында сақтандыру соммасын сақтанушының өзі
анықтайды және оған шек қойылмайды.
2) Өмірді сақтандыруда бірнеше сақтандыру полистерін қатар алуға болады.
Бір немесе бірнеше сақтандыру компаниясында сақтануға болады. Әрбір
сақтандыру полисі бойынша төлем бір-бірінен тәуелсіз жүргізіледі.
3) Өмірді сақтандыруда өзіңмен қатар басқа кез-келген адамды сақтандыруға
болады. Келісімшартты жүргізіп, сақтандыру төлемақыларын төлейтін адам
сақтандырушы, ал келісімшарт бойынша сақтандырылған адам - сақтанушы
болып табылады. Сақтандыру төлемақыларын не сақтанушы (оның мұрагерлері),
не сақтанушы-пайдатабушы алады.
4) Өмірді сақтандыруда пайдатабушыны көрсеткен жөн, бұл сақтанушы қайтыс
болған жағдайда мұрагерлік процедурасын өтпей-ақ бірнеше күнде төлемақыны
ала алатын адам. Оны тек қана сақтанушының өзі тағайындайды.
Компанияның төлем қабілеттілігі, оның көрсеткіші болып активтердің
мөлшері мен құрылымы табылады. Активтер – бұл компанияның қаражаты, оның
бөлігі бағалы қағаздарға, шоттарға, банк депозиттеріне және т.б.
инвестициялануы мүмкін. Қысқа уақыт кезеңінде қажеттілігіне қарай ақшаға
айналуы мүмкіндігі бар активтердің болуы сақтандыру ұйымының төлем
қабілеттілігін көрсетеді. Компанияның бос қаражатының мөлшері сақтандыру
шарттары бойынша алынған міндеттемелердің мөлшеріне сәйкес келуі тиіс.
Сақтық капиталы – акционерлік қоғамдағы арнаулы ақшалай қор; ықтимал
залалды жабу мақсатымен және облигацияларды өтеу және есепті кезеңде
табысты кем алған жағдайда артықшылықты акциялар бойынша дивиденттерді
төлеу үшін құрылады. Сақтық қордық шамасын акционерлердің жалпы жиналысы
белгілейді. Қор акционерлік қоғамның таза табысы есебінен құралады.
Алғашқы капиталы бар сақтандыру мекемесі белгілі деңгейі бар
резервуардан тұрады, түсетін сақтандыру сыйақысы – кіретін ағын,
атқарылатын төлемдер – шығатын ағын. Шығатын ағынды қамтамасыз ету үшін
резервуарда түк қалмаған жағдайда, күйреу басталады. Күйреуге ұшырамау
үшін, компания сақтандырудың бағасын дұрыс қойуы тиіс (сақтандыру
сыйақысын белгілеу), себебі тым төмен баға шығынға әкеледі, ал тым жоғары
бағамен бәсекелесуге түсе алмайды. Сақтандыру бағасы оның тұтыну құнымен
және сақтандырушы оны қаншаға сатуға дайындығымен анықталады. Сонымен
қатар, сақтандырушы портфелінің көлемі мен құрылымына, оның ағымдағы
қаржылық жағдайына, басқару шығыны мен көптеген басқа факторларға
бағынады.
Қазақстанда сақтандыру институтының пайда болуы оның тәуелсіздік алуы
уақытымен сәйкес келді. Сақтандыру рыногын құру экономикалық жаңа кезеңге
өту шартында болды. Өндірістің құлдырауы, кәсіпорындардың төлеу
қабілетсіздігі, инфляция, жұмыссыздық сияқты макроэкономикалық құбылыстар
оның жағдайына тура әсер етті. Мемлекеттің дамуы, қаржы жүйесінің
жетілдірілуі қазіргі уақытта біздің мемлекетімізде қарқынды дамып келе
жатқан сақтандыру рыногының қалыптасуына әкелді. Сақтандыру мекемелерінің
қаржылық тұрақтылық деңгейінің өсуі, оларға өздерінің активтерін тез
сатылатын қаржылық құралдарға салуға мүмкіндік беруде. Өсудің үлкен
қарқынына қарамастан сақтандыру рыногы мемлекетімізде экономикамыздың
маңызды бір тармағы ретінде және халық өмірінде әлі өзін көрсете алған жоқ.
Қорытындылай келгенде, сақтандыру саласы қоғамға қызмет көрсетудің
керекті саласы болғандықтан ол, тұлғаны не кәсіпорынды қауіпті кездейсоқ
жағдайлардан сақтандырады, сол сақтандырушылар алым қорынан келген акциядан
пайда табу арқылы қорды байыту, қызмет ету кеңістігін ұлғайту керек.
Компанияда дұрыс ұйымдастырылған сақтандыру жүйесі клиенттердің кетіп
қалмай, ұзақ жылдар бойы сол компанияның қызметін пайдалануға ынталы болуын
қамтамасыз етеді. Бұл өз кезегінде компанияның бәсекеге қабілеттілігін
арттырады.
Жұмысымыздың мақсаты – Лондон- Алматы АҚ-ның қызметін талдау және
оның өмірді сақтандыру қызметін талдау.
Осы мақсатқа жету үшін мынадай міндеттер анықталды:
– өмірді сақтандырудың ұғымын анықтау
– кәсіпорынның жалпы құрылымын, ұйымдастырылуын, басқарылуын
сипаттау;
– компанияның қаржылық-шаруашылық қызметін талдау;
– компанияның нарықтық ортасын талдау;
– компанияның қызметін жетілдіру бағыттарын анықтау.
Зерттеу барысында осы қойылған мақсат пен міндеттерге сәйкес жұмыстар
жүргізілді.
Талдау, бағалау нәтижелері бойынша компания қызметін ұйымдастыру
жолдары ұсынылды.
Диплом жұмысы кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған
әдебиеттер тізімінен тұрады .
1 Өмірді сақтандырудың теориялық негіздері
1.1 Өмірді сақтандырудың экономикалық категория ретіндегі ұғымы және
сыныптамасы
Сақтандыру – қоғамның экономикалық қатынастарының айрықша сферасын
бейнелейтін көне категорияларының бірі. Сақтандыру сферасы адам өмірінің,
өндірісітік және әлеуметтік – экономикалық қызметтің барлық жағын қамтиды.
Сақтандыруға себеп болатын басты себеп - өндіріс пен адам өмірінің қауіп –
қатерлі сипаты. Сондықтан өндіріс үрдістерін жалғастыру, азаматтардың
жекелеген санаттарының өмір тіршілігі мен әл – ауқатын қолдап отыру
мақсатында оларды сатып алу үшін қоғамның, жеке өндірушілердің, олардың
топтарының (салалық және аумақтық аспектілерде) натуралдық заттай қосалқы
қорларын да немесе резервтерін де, сондай – ақ ақша ресурстарын да
кіріктіретін қажетті қаражаттары әдетте резерв және сақтандыру қорлары
түрінде қалыптасады.
Сақтандырудың мақсаты қоғамдық ұдайы өндірістің үздіксіздігін
қамтамасыз ету үшін азаматтарды, мүліктерді, өндіріс процестерін қоғамдық
және ұжымдық қорғау болып табылады.
Сақтандыру категориясы үшін мына белгілер тән болып келеді:
1) қатынастардың ықтималдық сипаты;
2) қатынастардың төтенше (жай емес) сипаты (кез келген ауқымда –
мемлекеттік, аймақтық деңгейде, кәсіпорын немесе оның оның
бөлімшесі, жеке адам деңгейінде).
Сақтандыру категориясының қаржы категориясымен ортақ өзгеше белгілері
бар:
– сақтандыру қатынастарының ақшалай сипаты;
– сақтандырудың қоғамдық өнімнің құнын қайта бөлуге қатысуы;
– оның іс – қимылы ақша қорларын жасап, пайдаланумен қосарланып
отырады;
– сақтандыру қатынастарының бір бөлігінің міндетті сипатының болуы;
– ақша қорларын жасап, пайдалану кезіндегі сақтық баламалылығы
барлық жағдайда бола бермейді (қатынастардың баламасыздығы).
Сақтандыру щеңберінде мемлекет сақтандыру ресурстары меншігінің
субъектісі болып кететіндіктен сақтандыру жалпы мемлекет қаржысының құрамды
бөлігі болып табылады, қалған барлық жағдайда сақтық ісін (қызметті,
бизнесті) экономикалық жүйе шеңберіндегі айрықша сақтанушыға немесе оның
қайта бөлу процестерін жүзеге асыратын арнаулы қаржы – несие институты
ретінде қарауға болады.[1,32]
Сақтандырудың экономикалық мәні барлық қатысушылардың төлемдері
есебінен оқыс оқиғаға ұшырағанға көмек көрсетілетіндігінде. Демек,
сақтандыру – қолайсыз құбылыстар мен күтпеген оқиғалар болған кезде жеке
және заңды тұлғалардың мүліктік мүдделерін қорғау және оларға материалдық
зиянды төлеу үшін мақсатты ақша қорларын құру және пайдалану жөнінідегі
қайта бөлгіштік қатынастардың айрықша сферасы.
Сақтандырудың экономикалық мәніне бұл категорияның қоғамдық арналымының
көрінісі ретінде оның бөлу, өтемдік, жинақтық және бақылау функциялары сай
келеді.
Бөлу функциясы: бұл функцияның өзгешелігі қайта бөлу ретінде көрінуі.
Ол алдын алу функциясына, мысалы, алдын алу шараларын қаржыландыру жолымен
сақтандыру жағдайының болу мүмкіндігін жоюға бүгіледі. Жеке басты
сақтандыруда бөлу функциясы сақтандырудың тиісті түрлерінің жинақтық
функциясына байланысты болады.
Бақылау функциясы сақтандыру төлемдерін жұмылдыруды және сақтандыру
қорын қатаң мақсатты пайдалануды қамтамасыз етуге байланысты болатын
тараптардың нақты қатынастарында көрінеді.
Соңғы уақытта бірқатар зерттеушілер сақтандырудың экономикалық
категориясын сипаттау үшін тәуекелдік функциясын қарауды ұсынады, өйткені
сақтық тәуекелі сақтандырудың негізгі арналымымен – қолайсыз оқиғалардан
болған зиянның орнын толтырумен байланысты.
Сақтық қатынастарының бір бөлігінің салыстырмалы жалпы бағыттылығы
мен (кең арналымдағы резервтік қорларды пайдалана отырып) қоғамдық
қорғаудың жүйесі арқылы тиісті ақша қаражаттарының арналымы болады. Бұл
қатынастар мен қорлар байланыстырылған және жалпы ұлттық сипаты бар төтенше
уақиғаларды ескертуге және жоюға бағытталған. Мұндай жағдайларда тұрақты
жұмыс істейтін қорлардан басқа (жалпы мемлекеттік материялдық резервтерден,
Үкіметтің резервтік қорларынан) кәсіпорындардың, ұйымдардың, халықтың
ерікті қайырымдылықтары есебінен қосымша қаражаттар жұмылдыруы мүмкін. Бұл
қорлар халыққа, өндіріс пен инфрақұрылымның объектілерін жаңғыртуға,
экологиялық тепе – теңдікті қалпына келтіру жөніндегі шараларды жүзеге
асыруға келтірілген зиянды өтеуге пайдаланылады.
Қатынастардың екінші бөлігінің біршама тар арналымдағы қорларды -
әлеуметтік қорлар мен әлеуметтік қамсыздандыру қорын жасап, пайдалана
отырып, азаматтардың әлеуметтік жағдайын қорғауға бағытталады. Бұл
қатынастардың іс - әрекеті халықты әлеуметтік қорғаудың қажеттігімен
байланысы.
Үшінші бөлік қатынастардың тұйық аясын пайдалана отырып және олардың
осы жиынтығы шегіндегі бұл қатынастардың баламалылығына жете отырып,
адамдардың денсаулығы мен әл–ауқатын, олардың мүлкін, сонымен бірге
шаруашылық жүргізуші субьектілердің мүлкін сақтық қорғау жөнінідегі
қатынастар болып табылады. Бұл жалпы сақтандыру мен өмірді сақтандыру және
шаруашылық жүргізуші субьектілер үшін мүлікті сақтандыру.
Сақтандыру кезінде сақтық резервтері мен қорларын қалыптастырудың екі
негізгі әдісі қолданылады, олар: бюджеттік және сақтандыру әдістері.
Қаржыларды қалыптастырудың бюджеттік әдісі бюджеттердің қаражаттарын,
яғни бүкіл қоғамның қаражаттарын пайдалануды болжайды.
Сақтандыру әдісі қорларды шаруашылық жүргізуші субъектілері мен
халықтың жарналары есебінен жасауды алдын ала қарастырады; жарналардың
мөлшері және оларды төлеудің тәртібі сақтандырудың түріне қарай немесе заң
мен не сақтандыру қатынастардың қатысушылары арасындағы арнайы келісім
шартпен анықталады.
Сақтық қатынастарының бірінші бөлігінде – қоғамдық қорғауда бюджеттік
әдіс пайдаланады, екінші бөлікте - әлеуметтік сақтандыруда – қос әдіс,
үшінші бөлікте – жалпы сақтандыру мен өмірді сақтандыруда тек сақтандыру
әдісі пайдаланылады.
Ірі апаттар мен нәубеттердің зардаптарын жою жөніндегі шараларды
қаржыландыру үшін қайырымдық қайыр алымы немесе белгілі бір уақиғаға
қатысушылар арасында қаражаттарды бөлу сияқты көмекші әдістер қолданылуы
мүмкін. Сонымен бірге, өзін өзі сақтандыру негізінде ақша қаражаттарын
немесе материалдық босалқы қорларды қалыптастыру әдісі де болу мүмкін.
Мұндай әдіс ауыл шаруашылығында (босалқы қолар – жемшөп, тұқым, отын және
т.б қорлар), материалдық өндіріс сферасының кәсіпорындарында (шикізаттың,
жартылай фабрикаттардың, басқа материалдардың босалқы қорлары) қолданылады;
азаматтардың жекеше жинақ ақшалары олардың сақтық босалқы қорлары ретінде
қаралуы мүмкін.
Сақтандыру экономикалық категориясының материалдық ақшалай иелері
сақтық қорлары бола алады, олар қоғамдық ұдайы өндірістің элементтері,
сақтық қатынастары қатысушыларының жарналары, мемлекеттік бюджет
қаражаттары, қаражаттардың ерікті аударымдары, қайыр көрсету және сақтық
қатынастары қатысушыларының тарпынан болатын бірқатар басқа айрықшалықты
төлемдер есебінен қалыптасатын ақшалай немесе материалдық қаражаттардың
резервтері болып табылады.
Сақтандыру қорлары – қоғамның ұлттық шаруашылығындағы сан алуан, алдын
ала болжануы мүмкін емес жайттардан сақтандыруға арналған қоғамның резерв
қорлары жүйесінің қажетті құрамды бөлігі.
Мүліктік мүдделерді қорғауды, материалдық зияннан сақтандыруды және
оның орнын толтыруды сақтандыруды жүзеге асыратын сақтық қоры материалдық
немесе ақша қорлары нысанында жасалады. Сақтық қорларында қоғам мүшелерінің
ұжымдық және жеке мүдделері қорғалады, олардың тіршілік әрекетінің сан
қырлы экономикалық және әлеуметтік аспектілері көрінеді.[2]
Сақтандыру қорларының басқа қорлардан ерекшелігі: олар алдын ала тұтыну
қорларына да, жинақтау қорларына да жатпайды. Ол – табыс ретінде
тұтынылмайтын және қорлануға міндетті қызмет етпейтін табыстың бір бөлігі.
Нарықтық экономикада сақтық қатынастарының едәуір бөлігі коммерциалық
қатынастар болып табылады. Ең алдымен бұл жалпы сақтандыру мен өмірді
сақтандыру категориясына қатысты, бұлардың қызметтер көрсетуі өзгеше
сақтандыру қызметтерін көрсетуге түрленеді және мұндай қызметтер көрсетудің
еркін рыногындада ұсынылады. Бұл қызметтер көрсетудің бағасы сақтандыру
тарифтер мен жарналары түрінде болады. Сақтандыру қызметтерін көрсетуге
сұраным олардың сапасымен және бағаның деңгейімен анықталады.
Клиенттерді тарту үшін сақтандыру ұйымдары клиентураға қызмет
көрсетуді жақсартады, қызметтер көрсетудің ассортиментін кеңейтеді,
ысыраптар мен зияндарды өтеу жөніндегі кепілдіктерді арттырады.
Сақтандырушылардың жарналары есебінен жасалынатын сақтық қорлары
белгілі бір уақытта тікелей арналымында – сақтандыру төлемдерін төлеу үшін
(сақтық жағдайының болу немесе ықтималдық сипатына қарай оның пайда болмау
мезетіне дейін) пайдаланылмауы мүмкін. Мұндай жағдайларында сақтық қорланың
қаражаттары қосымша табыс алу үшін коммерциалық айналымға жіберілуі мүмкін.
Өз кезегінде, бұл табыстардың бір бөлігін тапсырыскерлерді тарту үшін
сақтық қызметтерін көрсету бағасын төмендетуге бағыттаған орынды. Сақтық
ұйымдарының осыған ұқсас операциясы сақтандыру рыногында пайдалырақ
шарттарда қолайсыз түрлі жағдайлардың салдарлары кезіндегі ысыраптар мен
залалардың қашқысы келетін тапсырыскерлердің тарту жөніндегі бәсекенің
пайда болуына жәрдемдеседі [2].
Экономиканың нарықтық қатынастарға көшуі, кәсіпкерлік қызметтің дамуы,
тауар мен айырбас шеңберінің, шаруашылық жүргізуші субъектілер арасындағы
өзара келісімшарт міндеттемелерінің кеңеюі сақтандыру арқылы болатын
кепілдіктердің берік жүйесін талап етеді. Тек сақтандыру негізінде ғана
материалдық игіліктерді өндіру, бөлу, айырбастау және тұтыну процесінде
пайда болатын қоғамдық және жеке мүдделерді қорғау мүмкін болады.
Өтпелі экономика жағдайындағы сақтандыру институтының ерекше
маңыздылығы бір қатар факторлармен айқындалады.
Біріншіден, мемлекет тарапынан көзделген шаралардың сипаты мен көлеміне
қарамастан, сақтандыру халық пен ұйымдардың түрлі мүдделерін қосымша
қорғауға мүмкіндік береді. Қазіргі кезде табиғи және техногендік сипаттағы
төтенше жағдайларды жою жөніндегі шығыстардың негізгі ауртпалығы мүмкіндігі
объективті түрде шектеулі болып табылатын мемлекеттік бюджетке түседі.
Екіншіден, сақтандыру механизмін қазіргі жағдайда пайдалану елдегі
кәсіпкерлік қызметті жедел дамытуды, Қазақстан экономикасының негізгі
саласының ерекшеліктерін, оның климаты мен географиялық орналасуы,
экологиясының деңгейін ескере отырып, өндіріс технологиясын жетілдіруді
қамтамасыз етеді. [3]
Сақтандыру жүйесі республика экономикасының сенімді әрі орнықты
дамуына, халықты әлеуметтік қорғауды арттыру үшін қосымша негіз жасауға,
азаматтар мен шаруашылық жүргізуші субъектілерінің мүлкін сақтандыруға
ықпал етуге тиіс. Сақтандыру мәселесі, медициналық сақтандыруды қоса
алғанда, әлеуметтік қамсыздандандырудың проблемаларына тікелей қатысты.
Сақтандыру, табыс (пайда) түсіру мақсатымен коммерцияның шектес
сфераларына қаражаттарды инвестициялау жөніндегі сақтандыру ұйымдарының
қызметі сақтандыру ісі ретінде болып көрінеді.
Сақтандыру – сақтық ұйымы өз активтері есебінен жүзеге асыратын сақтық
төлемі арқылы сақтандыру шартында белгіленген сақтық жағдайы немесе өзге де
оқиғалар туындаған кезде жеке немесе заңды тұлғалардың заңды мүдделерін
мүліктік жағынан қорғауға байланысты қатынастар кешені.
Сақтандыру процесі сақтандыру шарты негізінде не өзара сақтандыру
қоғамына мүшелік негізінде жүзеге асырылады.
Сақтандыру шарты бойынша бір талап (сақтанушы) сақтық сыйақыларын
төлеуге міндеттенеді, ал екінші талап (сақтандырушы) сақтық жағдайы пайда
болған кезде сақтанушыға немесе оның пайдасын шарт жасалған өзге де
тұлғаға (пайда алушыға) шартта белгіленген соманың (сақтық сомасының)
шегінде сақтық өтемін төлеуге міндеттенеді [3].
Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі бойынша мыналар
сақтандырудың нысандары болып табылады:
– міндеттілік дәрежесі бойынша – ерікті және міндетті;
– сақтандыру объектісі бойынша – жеке және мүліктік ;
– сақтық өтемді жүзеге асыру негіздері бойынша – жинақтаушы және
жинақтаушы емес.
Міндетті сақтандыру – заңнамалық актілер талаптарына орай жүзеге
асырылатын сақтандыру. Ол сақтанушының есебінен жүзеге асырылады. Міндетті
сақтандырудың әрбір түрі сақтандырудың жеке (бөлек) сыныбы болып табылады.
Міндетті сақтандыру нысаны бойынша әрбір сыныптың мазмұны және оны жүргізу
жағдайлары бойынша қосымша талаптар сақтандырудың осы сыныбын реттейтін
заңнамалық актілермен белгіленеді.
Ерікті сақтандыру – тараптардың еркін білдіруіне орай жүзеге асырылатын
сақтандыру.
Сақтық қызметі – сақтық (қайта сақтандыру) ұйымның сақтық (қайта
сақтандыру) шарттарын жасау мен орындауға байланысты Қазақстан Республикасы
заңнамаларының талаптарына сәйкес уәкілетті органның лицензиясы негізінде
жүзеге асырылатын қызмет.
Сақтық қызметін ұйымдастыру және мемлекеттік реттеу мен лицензиялауды
жүзеге асыру үшін сақтандыру салаларға, сыныптарға және түрлерге бөлінеді.
Сақтық ұйымның сақтық қызметі өмірді сақтандыру саласы және жалпы
сақтандыру саласы бойынша жүзеге асырылады.
Өмірді сақтандыру саласы ерікті сақтандыру нысанында мынадай сыныптарды
қамтиды: өмірді сақтандыру; аннуитеттік сақтандыру.
Жалпы сақтандыру саласы ерікті сақтандыру нысанында мынадай сыныптарды
қамтиды: жазатайым жағдайдан және аурудан сақтандыру; медициналық
сақтандыру, көлік құралдарын (автомобиль, темір жол, әуе және су
көліктерін) сақтандыру; жүктеліп сақтандыру; мүлікті сақтандыру (көлік
құралдарын қоспағанда); кәсіпкерлік тәуекелді сақтандыру; көлік құралдары
иелерінің және тасымалдаушының азаматтық – құқықтық жауаптылықты сақтандыру
(көлік құралдары иелерінің және тасымалдаушының азаматтық – құқықтық
жауаптылығын қоспағанда).
Сақтандыру түрі сақтандыру ұйымы сақтанушыға сақтандыру шартын жасау
арқылы сақтандырудың бір немесе бірнеше щеңберінде әзірлейтін және беретін
сақтық өнімі болып табылады.
Жалпы сақтандыру және өмірді сақтандыруға тән экономикалық қатынастар
қоғамдық өндіріс процестердегі зиянның орнын; егер бұл прцесс дүлей апат
пен басқа төтенше немесе күтпеген оқиғалардың нәтижесінде бұзылса,
толтырумен байланысты. Зиянның орнын ынтымақтастық негізде сақтық жарналары
есебінен толтырылады, бұл жарналардың жиынтығы, жоғарыда айтылғандай,
сақтық қорларын құрайды.
Мүліктік және кәсіпкерлік тәуекелдер (қауіп қатерлер) азаматтық
құқықтық жауаптылықты қоса алғанда, оларға байланысты мүдделерді сақтандыру
жалпы (мүліктік) сақтандыруға жатады. Мұндай сақтандыру кезінде жоғалу
(жойылу) қаупі (тәуекелі), жетіспеуі немесе бүлінуі және өзге де мүліктік
игіліктер мен құқықықтар сақтандырылады [4].
Сақтанушының немесе пайдаланушының мүліктері сақтандыруға мүддесі
болмаған жағдайда жасалған мүліктік сақтандыру шарты жарамсыз болады.
Жазатайым жағдайдан және аурудан сақтандыру сақтандырылушы жазатайым
жағдайдың немесе аурудың салдарынан қайтыс болған, еңбек ету (жалпы немесе
кәсіби жағынан) қабілетін (толық немесе ішінара) жоғалтқан немесе оның
денсаулығына өзге де зиян келтірілген жағдайда оның қосымша шығыстарын
тіркелген сомада не ішінара немесе толық өтемі мөлшерінде сақтық төлемін
жүзеге асыру көзделетін жеке басты сақтандыру түрлерінің жиынтығы болып
табылады.
Медициналық сақтандыру сақтанушылардың медицина мекемесінен
медициналық сақтандыру бағдарламасына енгізілген медициналық қызмет
көрсетулерді сұраған жолдамаларынан туындаған шығыстарын ішінара немесе
толық өтемі мөлшерінде сақтық төлемдерін жүзеге асыру көзделетін жеке басты
сақтандыру түрлерінің жиынтығы.
Көлік құралдарын сақтандыру көлік құралын иеленуге, пайдалануға, оған
билік етуге байланысты адамдардың мүліктік мүдделеріне оның зақымдануы
немесе жойылуы, соның ішінде айдап немесе ұрлап әкетілуі салдарынан
келтірілген зиянды ішінара немесе толық өтемі мөлшерінде сақтық
төлемдерін жүзеге асыру көзделетін сақтандыру түрлерінің жиынтығы болып
табылады.
Жүктерді сақтандыру жүктерді иеленуге, пайдалануға, оған билік етуге
байланысты адамдардың мүліктік мүдделеріне оның зақымдануы немесе жойылуы,
соның ішінде жүктердің тасымалдау әдісіне қарамастан жоғалып кетуі
салдарынан келтірілген зиянды ішінара немесе толық өтемі мөлшерінде
сақтық төлемдерін жүзеге асыру көзделетін сақтандыру түрлерінің жиынтығы
болып табылады.
Мүліктік сақтандыру мүлікті иеленуге, пайдалануға, оған билік етуге
байланысты адамдардың мүліктік мүдделеріне (автомобиль, темір жол, әуе
немесе су көліктерін, жүктерді қоспағанда) оның зақымдануы немесе жойылуы
салдарынан келтірілген зиянды ішінара немесе толық өтемі мөлшерінде
сақтық төлемдерін жүзеге асыру көзделетін сақтандыру түрлерінің жиынтығы
болып табылады.
Азаматтық–құқықтық жауапкершілікті сақтандыру кезінде, үшінші бір
адамдардың өміріне денсаулығына немесе мүлкіне зиян келтірудің салдарына
туындайтын міндеттемелер бойынша жауапты болу (келтірілген зияндар үшін
жауаптылықты сақтандыру), сондай – ақ шарттардан туындайтын міндеттемелер
бойынша жауапты болу (шарт бойынша жауаптылықты сақтандыру) тәуекелін
сақтандыру.
Зиян келтіргендігі үшін азаматтық–құқықтық жауапкершілікті сақтандыру
кезінде сақтанушының өз жауапкершілігі де, осындай жауапкершіліктің
жүктелуі мүмкін болатын өзге тұлғаның жауапкершілігі де сақтандырылады.
Зиян келтіргендігі үшін азаматтық–құқықтық жауапкершілікті сақтандыру
кезінде сақтанушының өзінің жауапкершілік тәуекелі ғана сақтандырылуы
мүмкін. Бұл талаптарға сәйкес келмейтін сақтандыру шарты жарамсыз деп
есептеледі.[4]
Шартты бұзғандығы үшін азаматтық–құқықтық жауапкершіліктің тәуекелі
шартта оның талаптарына сәйкес сақтанушы оның алдында азаматтық – құқықтық
жағынан жауапты болуға тиіс тарап болып табылатын және бұл жағдайда пайда
алушы ретінде іс – қимыл жасайтын тұлғаның пайдасына сақтандырылған болып
есептеледі.
Кәсіпкерлік тәуекелді сақтандыру кезінде кәсіпкердің сақтанушы ретінде
іс–қимыл жасайтын келісім-шарт жасаушы агенттерінің өз міндеттемелерін
бұзуынан кәсіпкерлік қызметтің залалдар тәуекелі немесе кәсіпкерге
байланысты емес жағдайлар мен осы қызмет шарттарының өзгеруінен болған
залалдар тәуекелі, соның ішінде күтілген кірісті ала алмай қалу тәуекелі
сақтандырылады. Кәсіпкерлік тәуекелді сақтандыру шарты бойынша тек осы
сақтанушының кәсіпкерлік тәуекелі және тек соның пайдасына ғана
сақтандырылуы мүмкін.
Сақтанушы болып табылмайтын тұлғалардың кәсіпкерлік тәуекелді
сақтандыру шарты немесе өзге тұлғаның (пайда алушының) пайдасына жасалған
шарт жарамсыз болады [5].
2012 жылдың басынан бастап Сақтандыру төлем ақыларына кепілдік беру
Қоры өзінің тікелей қызметін бастады. Қор Сақтандыру төлем ақыларына
кепілдік беру Қоры туралы Заңға сәйкес жарғылық капиталында Ұлттық банктің
100%- дық қатысуы болатын акционерлік қоғам нысанында құралған. Қордың
қатысушылары сақтандырудың тек міндетті түрлерін жүзеге асыратын сақтық
компаниялары болады. Бүгінде сақтандырудың бұндай оншақты түрлері бар
(қабылданған заңдарға сәйкес): әлеуметтік сақтандыру, көлік құралдары
иелерінің және тасымалдаушының жолаушылар алдындағы, жекеше нотариустар мен
аудиторлардың азаматтық – құқықтық жауаптылығын сақтандыру, турагенттер мен
туроперацияларды, еңбек міндеттемелерін атқару кезінде қызметкерлердің
өмірі мен денсаулығына зиян келтіргені үшін жұмыс барушінің жауаптылығын
сақтандыру, қызмет үшінші тұлғаға (зауыттар, скважиналар, запракалар және
т.с.с.) зиян келтіру қаупі бар обьектілер иелерінің азаматтық – құқықтық
жауаптылығын, өсімдік шаруашылығында сақтандыру, экологиялық және
медициналық сақтандыру.
Қазақстанда сақтандыру ұйымдары шет елде инвестицияларды және
экспорттық несиелерді төлемеу тәуекелдігінен сақтық қорларға қатыспайды.
Осыған байланысты, республиканың экспорттық мүмкіндіктері өсуінің жекеше
сақтық ұйымдарының капиталдану қарқынынан озық қарқынын ескере отырып,
отандық инвесторлар мен экспартерларды сыртқы қауіп – қатерден қорғау
саласында мамандырылған корпарацияны құру және оның жұмыс істеуі өте
деркезділік болып табылады.
Экспорттық несиелер мен инвестицияларды сақтандыру жөніндегі
мемлекеттік сақтандыру корпорациясы Қазақстан Республикасының дамыту
институттарының бірі болып табылады, оның негізгі мақсаты – 2010-2015
жылдарға арналған Индустриялық – инновациялық даму Стратегиясын жүзеге
асыруға жәрдемдесу. Корпарацияның орнықты қызметін қамтамасыз ету үшін 7,7
млрд. теңге мөлшерінде жарғылық капиталы қалыптастырылған. Қоғамның бірден-
бір акционері мемлекет болып табылады. Корпорация қызметінің негізгі
бағыты – бұл сатып алушылардың дәрменсіздігімен және сыртқы саяси, реттеуші
тәуекелдіктерімен байланысты зияндарды сақтық қорғауды қамтамасыз ету.
Корпорация экспорттық несиелер мен инвестицияларды сақтандыруды (қайта
сақтандыруды) жүзеге асырады, сақтық төлемдерін төлейді және
контрагенттерден өтеуді алады. Өз қызметтерінде корпорация сондай-ақ сыртқы
экономикалық операцияларды жүзеге асыратын кәсіпорындар мен ұйымдарға
экспорттық несиелер мен инвестицияларды сақтандыру мен байланысты
мәселелер бойынша консультациялық, маркетингтік және ақпараттық қызметтерді
көрсетуді жоспарлайды.
Корпорация жоспарлайтын тәуекелдерді сақтандыру щеңберіне мыналар
кіреді: сатып алушының дәрменсіздігі, өзара шартты орындауға қатысушы
импортшы (реципиент) елінің немесе үшінші ел үкіметтері тарапынан
экспортшыға немесе инвесторға қатысты дискриминациялық сипаттағы шешімдер,
іс-әрекеттер (әрекетсіздіктер); импортшы (реципиент) елі өкіметтерінің
шетелдік валютамен операцияларды жүзеге асыруға, валютаны айырбастауға
шектеу енгізу; экспроприяциялау, мемлекет меншігіне айналдыру, тәркілеу;
революциялар, қоғамдық тәртіпсіздіктер, соғыстар, т.с.с.
Сақтандыру ұйымы бола отырып, корпорация Сақтандыру қызметі туралы
заңға сәйкес іс-әрекет етуге міндетті. Осыған байланысты сақтандырудың
немесе қайта сақтандырудың жеке келісім-шарты бойынша сақтық (қайта
сақтандыру) ұйымының міндеттемелердің ең жоғары көлемі меншікті капитал мен
сақтық резервтерінің 10 % –ын құрайды. Тәуекелдікті сақтандыруға корпорация
алатын көлемдердің әлеуетін көбейту мақсатымен, сондай – ақ алапаттық
сипаттағы уақиғалар кезіндегі төлем қабілетсіздігі тәуекелділігін болдырмау
үшін жетекші халықаралық қайта сақтандыру ұйымдарына тәуекелдіктерді
ішінара қайта сақтандыру практикасы жүзеге асырылады [6].
Сақтандырылған мүліктің түріне немесе тобына қарай сақтандырудың
мынадай түрлерін ажыратады: ауыл шаруашылығы дақылдарын, малдарды,
құрылыстарды, мемлекеттік, жеке меншік, кооперативтік кәсіпорындардың,
қоғамдық ұйымдардың мүлкін, көлік құралдарын, қаржылық тәуекелді (соның
ішінде банк салымдары мен банк операцияларын, бағалы қағаздар рыногындағы
операцияларды), жүктерді, мұнай операцияларын (мұнай шығару оны өңдеу және
тасымалдау жөніндегі) т.т. сақтандыру. Мүліктік сақтандыруға міндетті
нысанда көліктің барлық түрімен тасу жасалғанда тасымалдаушының жолаушылар
алдындағы азаматтық – құқықтық жауаптылығы мен автокөлік иелерінің
азаматтық – құқықтық жауаптылығы сақтандырылады. 1996 жылдан бастап ауыл
шаруашылығы өндірісін: көп жылдық екпелерді, ауыл шаруашылығы малдарын,
жылжымалы және жылжымайтын мүліктерді, ауыл шаруашылығы өнімдері мен
тауарларын қолайсыз табиғат – климат жағдайларынан, эпизоотиялардан және
басқа дүлей апаттардан міндетті сақтандыру қайта қалпына келтірілді.
Өмірді сақтандыру – азаматтардың өмірін, денсаулығын, еңбек
қабілеттілігін және жеке басына байланысты өзге де мудделерін заладан
қорғаудың нысаны, ол жеке басты және әлеуметтік сақтандыру қызметтерінің
көмегімен жүзеге асады.
Өмірді сақтандыру сақтандырылушы қайтыс болған немесе ол сақтандыру
мерзімі біткенге дейін немесе сақтандыру шартында белгіленген жасқа дейін
өмір сүрген жағдайда сақтық төлемін жүзеге асыруды көздейтін жеке басты
сақтандыру түрлерінің жиынтығы болып табылады.
Аннуитеттік сақтандыру сақтандырылушы белгілі бір жасқа жеткен, еңбек
қабілетін (жасына, мүгедектігіне байланысты, науқастығына байланысты)
жоғалтқан асыраушысы қайтыс болған, жұмыссыз қалған жағдайларда немесе
сақтандырылушының жеке табыстарының кемуіне немесе одан айырылуына әкеліп
соққан өзге де жағдайларда зейнетақы немесе рента түрінде кезең – кезеңімен
сақтық төлемдерін жүзеге асыру көзделетін жеке басты сақтандыру түрлерінің
жиынтығы болып табылады.
Жеке басты сақтандырудың сан алуан түрлері бар: өмірді аралас
сақтандыру, балаларды сақтандыру, некені сақтандыру, шаруашылық жүргізуші
субъектілер есебінен олардың қызметкерлерін сақтандыру, әуе, темір жол,
теңіз, ішкі су және облыс аралық, халықаралық автомобиль көлігінің
жолаушыларын сақтандыру және т.с.с.
Жеке басты сақтандырудың аталған түрлері жолаушыларды сақтандырудан
басқасы ерікті нысанда жүргізіледі. Міндетті нысанда сондай – ақ көлік
құралдары иелерінің азаматтық – құқықтық жауапталығы, әскери қызметшілердің
жеке құрамы, ішкі істер органдарының, ұлттық қауіпсіздік, салық қызметі
қызметкерлері сақтандырылады.
Сақтандырудың экологиялық тәрізді түрі жіктемеде аралық жағдайда
болады: ол жеке басты сақтандыру және мүліктік, міндетті және ерікті болуы
мүмкін [7].
Сақтық қатынастарының бұл бөлігінің баяндалған ерекшеліктері мүлікті
және жеке басты сақтандыру өзіндік өзгешелігі бар дербес экономикалық
категория ретінде болып танылады деп түйін жасауға мүмкіндік береді.
Міндетті әлеуметтік сақтандыру - азаматтарды еңбек ету қабілетін
жоғалтуына және (немесе) жұмысынан айырылуына, сондай – ақ асыраушысынан
айырылуына байланысты кірістің бір бөлігін өтеу үшін ұйымдастыратын,
бақылайтын және кепілдік беретін шаралардың жиынтығы, азаматтарды
әлеуметтік қорғаудың мемлекет жүзеге асыратын нысандарының бірі. Алайда бұл
екі жүйенің арасындағы айырмашылық азаматтардың еңбек қызметіне қатысты
және еңбекке жарамсыздар үшін қорларды қалыптастыру әдістарімен қаланған.
Әлеуметтік қамсыздандыру және әлеуметтік сақтандыру категорияларының іс
- әрекетінің объективті қажеттігі ұлғаймалы ұдайы өндіріс процесінің, атап
айтқанда, оның құрамдастарының бірінің – жұмыс күшінің ұдайы
толықтырылуының талаптарынан туындайды. Ұдайы өндірістің бұл түрі үшін
қаражаттардың негізгі көзімен – еңбек ақы, басқа жекеше табыстардың қорымен
қатар әлеуметтік қамсыздандыру және әлеуметтік сақтандыру қорлары жұмыс
істейді.
Әлеуметтік арналым қорларын қалыптастырудың екі қағидаты бар:
1) ұрпақтар ынтымақтастығының негізінде; жұмыс істейтін ұрпақ жұмыс
істемейтіндерді қамтамасыз етеді, ал, өз кезегінде, еңбекке
жарамдылықтан айылуына қарай оларды еңбек қызметіне кірген жаңа
ұрпақ ауыстырады. Бұл қағидатқа негіделген жүйе Қазақстан 1998
жылға дейін қолданылды;
2) әлеуметтік қорларға, көбінесе әлеуметтік қорға азаматтардың дербес
аударымдарының негізінде; бұл қағидаттың іс - әрекеті кезінде
төлемақылар мөлшері нақты тұлғаның бүкіл жұмыс істеген кезіндегі
салған сомасына байланысты болады. Бұл қағидаттың іс - әрекетіне
негізделген жүйе Қазақстандағы зейнетақы реформасының негізінде
қойылған.
Бірінші қағидатқа негізделген және Қазақстанда 1998 жылға дейін
қолданылған жүйе манадай ерекшеліктерімен сипатталады:
1) зейнетақымен қамсыздандыруға мемлекеттік монополия;
2) әлеуметтік қамсыздандыру қорларына түсетін міндетті зейнетақы
жарналарының топтастырылуы;
3) жүйе ішінде қаражаттарды қайта бөлу.
Мұндай жүйе жоспарлы директивалық экономика, еңбекке қабілетті халықтың
жұмыспен толық қамтылуы, мемлекет тарапынан жан-жақты бақылау,
зейнеткерлерге жұмыс істейтін халықтың жоғары ара қатынасы жағдайында
тиімді болды. Өмір сүрген жүйе азаматтардың түрлі кәсіптік және әлеуметтік
санаттарына арналған жеңілдіктердің көптеген түрлерінің болуымен
сипатталады.
90-жылдардың басы мен ортасындағы экономиканаң дағдарысы әлеуметтік
сақтандыру жүйесінің де дағдарысына қозғау салды, бұл жарналардың төлеудің
базалық көрсеткіштерінің құлдырауынан да сондай – ақ әлеуметтік қорларға
оларды толық және уақтылы аударып отыруға төлеушілердің мүдделілігінің
болмауынан да әлеуметтік сақтандыруға төленетін жарналардың жиналымдығының
төмен деңгейінде көрінетін еді; бұл зейнеткер мен жәрдемақылар алатындар
алдында берешектің үлкен көлеміне жеткізді; әлеуметтік қорлар
қаражаттарының инфляциялық құнсыздануы зейнеткерлердің күнкөріс минимумдағы
қажеттіліктерін қамтамасыз етеді және қорлар қаражаттарының аса
шектеулілігі жағдайында әлеуметтік төлемақыларды тұрақты түрде
индексациялап отыру қажеттігін тудырды.
Қазақстанда жүргізіліп жатқан зейнетақы реформасының негізіне қойылған
екінші қағидаттың іс - әрекетіне негізделген жүйе мыналармен сипатталады.
1) зейнетақымен қамтамасыз етуді мемлекеттік реттеу;
2) зейнетақы қорын қалыптастыруға қатысқан 30 жастан емес азаматтар
үшін ең аз белгіленген күнкөріс минимумын сақтау жөніндегі мемлекеттің
кепілдіктері;
3) зейнетақы жинақ ақшасын және әлеуметтік қамсыздандырудың басқа
нысандарын межелеу;
4) зейнетақы қорланымдарын қалыптастыруға еңбек етуге қабілетті
жастағы барлық азаматтардың міндетті қатысуы;
5) еңбек етуге қабілетті азаматтардың қартайғанда өзін зейнетақымен
қамсыздандыруы үшін жеке жауапкершілігі;
6) инвестициялаудың тиімділігін және зейнетақы жинақ ақшасының
қауіпсіздігін қамтамасыз ету;
7) жинақтаушы зейнетақы қорларындағы азаматтардың мұралану құқығын
белгілеу;
8) қосымша ерікті зейнетақымен қамсыздандыруға азаматтарға құқық
беру;
9) зейнетақы жинақ ақшасын экономикаға инвестициялау, бұл оның
дамуына жәрдемдеседі.
Міндетті әлеуметтік сақтандыру мынадай түрлерге бөлінеді:
– еңбек қабілетін жоғалтқан жағдай;
– асыраушысынан айырылған жағдай;
– жұмысынан айырылған жағдай;
Мыналар міндетті әлеуметтік сақтандырудың негізгі қағидаттары болып
табылады:
– Қазақстан Республикасының міндетті әлеуметтік сақтандыру
туралы заңнамасын сақтау мен орындаудың жалпыға бірдейлігі;
– әлеуметтік төлемдерді қамтамасыз ету үшін қолданылытын
шараларға мемлекеттің кепілдік беруі;
– міндетті әлеуметтік сақтандыру жүйесіне қатысудың
міндеттілігі;
– заңға сәйкес әлеуметтік аударымдарды әлеуметтік төлемдерге
пайдалану;
– әлеуметтік төлемнің көздеген шарттар бойынша міндеттілігі;
– әлеуметтік төлемдердің мөлшерін саралау;
– міндетті әлеуметтік сақтандыруды қамтамасыз ететін мемлекеттік
органдардың қызметіндегі жариялылық.
Жұмыс істейтін қызметкерлерді қоспағанда, қызметкерлер, Қазақсатан
Республикасының аумағында тұрақты тұратын және табыс келтіретін қызметті
жүзеге асыратын шетелдіктер мен азаматтары жоқ адамдары қоса алғанда, өзін
- өзі жұмыспен қамтыған адамдар міндетті әлеуметтік сақтандырылуға тиіс[3].
Міндетті әлеуметтік сақтандыру жүйесінен қатысашылар үшін әлеуметтік
сақтандырудың мемлекеттік қорына төленуге тиісті әлеуметтік аударымдар
мынадай мөлшерде берілген еді:
2012 жыл 1 қаңтарынан – әлеуметтік аударымды есептеу объектіден 1,5%;
2013 жыл 1 қаңтарынан – әлеуметтік аударымды есептеу объектісінен 2% ;
2007 жыл 1 қаңтарынан – әлеуметтік аударымды есептеу объектісінен 3%.
Қазақстан Республикасының салық заңнамасына сәйкес арнаулы салық салу
тәртібі қолданылатын өзін - өзі жұмыспен қамтыған адамдар үшін олардың өз
пайдасына төлейтін әлеуметтік аударымдардың мөлшері белгілеген (2012, 2013
және 2007 ж.ж. 1 – ші қаңтарынан бастап ҚР-ның заңнамалық актісімен
белгіленетін ең төменгі жалақының тиісінше 1,5, 2 және 3%).
Еңбек ету қабілетінен айырылған жағдайда әлеуметтік төлем өзі үшін
әлеуметтік аударымдар жүргізілген міндетті әлеметтік сақтандыру жүйесіне
қатысушыға, әлеуметтік төлем алуға өтініш берген уақытта жұмысы
тоқтатқанына немесе істеп жатқанына қарамастан тағайындалады.
Еңбек ету қабілетіне айырылған жағдайда айсайынғы әлеуметтік
төлемдердің мөлшері әлеметтік аударымдар объектісі ретінде ескерілген соңғы
жиырма төрт ай ішіндегі табыстың заңнамалық актіде белгіленген ең төменгі
жалақының 80 % - ын шегергендегі орташа айлық мөлшерін табысты
алмастырудың, еңбек ету қабілетінен айырылу мен қатысу өтелінің тиісті
коэффициенттеріне көбейту арқылы айқындалады.
Бұл ретте табысты алмастыру коэффициенті – 0,6 болады.
Еңбек ету қабілетінен айырылу коэффициенті: жалпы еңбек ету
қабілетінен айрылу дәрежесі 80 – нен 100 пайызға дейін болатын еңбек ету
қабілетінен айырылған адамдар үшін – 0,7; жалпы еңбек ету қабілетінен
айырылу дәрежесі 60 - тан 80 % дейін болатын еңбек ету қабілетінен
айырылған адамдар үшін – 0,5 ; жалпы еңбек ету қабілетінен айырылу дәрежесі
30 – дан 60 %–ға дейін, еңбек ету қабілетінен айырылған адамдар үшін –
0,3.
Қатысу өтімінің коэффициенті міндетті әлеуметтік сақтандыру жүйесінің
өзі үшін әлеуметтік аударымдар жүргізілген қатысушы үшін: алты айдан кем
болғанда – 0,1; алты айдан он екі айға дейін – 0,7; он екі айдан жиырма
төрт айға дейін – 0,75; жиырма төрт айдан отыз алты айға дейін – 0,85; отыз
алты айдан қырық сегіз айға дейін – 0,9; қырық сегіз айдан алпыс айға дейін
– 0,95; алпыс және оданда көп айларға 1,0 болады.
Алушы жасына қарай зейнетақы төлемдерін алуға құқық беретін жасқа
жеткен кезде еңбек ету қабілетінен айырылу жағдайнда берілетін әлеуметтік
төлемдер тоқтатылады.
Қайтыс болған (сот хабар – ошарсыз кетті деп танылған немесе қайтыс
болды деп жарияланған) асыраушының - өзі үшін әлеуметтік аударымдар
жүргізілген міндетті әлеуметтік сақтандыру жүйесіне қатысушының мына отбасы
мүшелері асыраушысынан айырылған жағдайда әлеуметтік төлемдер
тағайындалуы және алуға құқылы:
1) он сегіз жасқа толмаған болса, олар он сегіз жасқа толғанға
дейін мүгедек болып қалса, осы жастан асқан балалары, аға –
інілері, апа – сіңілері мен немерелері. Бұл ретте аға –
інілерінің, апа – сіңілілері мен немерелерінің еңбек етуге
қабілетті ата – аналары болмаған немесе олар ата – аналарынан
алимент алмаған жағдайда. Егер жоғарыда аталған адамдар жалпы
орта, бастауыш кәсіби білім беретін күндізгі нысанында оқыған
жағдайда, әлеуметтік төлем оқу орнын бітіргенге дейін
беріледі;
2) жасында және еңбек қабілеттілігне қарамасатан, ата – анасыың
біреуі немесе жұбайы, не атасы, әжесі, аға – інісі немесе апа
– сіңілісі, егер ол қайтыс болған асыраушысының бір жарым
жасқа толмаған балаларын, аға – інілерін , апа – сіңілерін
немесе немерелерін күтіп – бағумен айналысатын болса.
Өздері үшін міндетті әлеметтік аударымдар жүргізілген ата – ананың –
міндетті әлеуметтік сақтандыру жүйесіне қатысушының қамқорлығынсыз қалған
балаларға тағайындалған әлеуметтік төлемдер заңнамалық актіге сәйкес
айырылып қалған әрбір ата – ана үшін асырап алушыға, (қамқоршыға) төленеді.
Бала кезінен бір немесе екі топтағы мүгедектер деп танылған адамдарға
әлеуметтік төлемдер мүгедектік белгіленген мерзімге тағайындалады.
Қайтыс болған асыраушысының асырауында болған, асыраушысынан айрылған
жағдайда әлеуметтік төлем тағайындалуына және алуға құқығы бар отбасының
барлық мүшелеріне бір әлеуметтік төлем тағайындалады.
Асыраушысынан айырылған жағдайда ай сайынғы әлеуметтік төлемдердің
мөлшері әлеуметтік аударымдар объектісі ретінде ескерілген соңғы жиырма
төрт ай ішіндегі табыстың заңнамалық актіде белгіленген ең төменгі
жалақының 80 %–ы шегерленген орташа айлық мөлшері табысты алмастыру,
асырауындағылар санының және қатысу өтілінің тиісті коэффициенттеріне
көбейту арқылы айқындалады.
Асырауындағылар санының коэффициенті міндетті әлеуметтік сақтандыру
жүйесіне өзі үшін әлеуметтік аударымдар жүргізілген қатысушы қайтыс
болғанға дейін асырауында болған адамдар санына қарай айқындалады және
асырауында бір адам болса – 0,4, екі адам болса – 0,5, үш адам болса – 0,6,
асырауында төрт және одан да көп адам болса – 0,8 болады.
Бұл ретте табыстарды алмастыру коэффициенті мен қатысу өтілінің
коэффициенті сақтандыру заңының 21 бабына сәйкес есептеледі.
Жұмысынан айырылған жағдайда берілетін әлеметтік төлем жұмыспен қамту
мәселері жөніндегі уәкілетті органға адам жұмыссыз ретінде тіркеуге өтініш
берген күннен бастап тағайындалады және оның мөлшері әлеуметтік аударымдар
объектісі ретінде ескерілген соңғы жиырма төрт ай ішіндегі табыстың орташа
айлық мөлшерін тиісінше табысты алмастыру коэффициенттеріне және қатысу
өтілінің коэффициенттеріне көбейту арқылы тағайындалады. Бұл ретте кірісті
алмастыру коэффициенті – 0,3 болады, ал қатысу өтілінің коэффициенті
аталмыш заңының 21 бабына сәйкес есептеледі.
Міндетті әлеуметтік сақтандыру жүйесіне қатысушы үшін әлеуметтік
аударымдар жүргізілген жағдайда, оның жұмысынан айырылуы бойынша әлеуметтік
төлемдерді күнтізбелік есептеумен алғанда:
– алты айдан он екі айға дейін - кемінде бір ай үшін;
– он екі айдан жиырма төрт айға дейін - екі ай бойы;
– жиырма төрт айдан отыз алты айға дейін - үш ай бойы;
– отыз алты айдан жоғары – төрт ай бойы алуға құқығы бар.
Өзі үшін әлеуметтік аударымдар жүргізілген міндетті әлеуметтік
сақтандыру жүйесіне қатысушы жұмысынан айырылуы бойынша әлеуметтік
төлемдер алып тұрса, бірақ жұмысына орналасуына байланысты жұмысынан
айырылуы бойынша әлеуметтік төлемдер алу құқығынан айырылған жағдайда,
кезекті әлеуметтік төлемдер жұмысынан айрылуы бойынша әлеуметтік төлем
алған әрбір айы үшін міндетті әлеуметтік сақтандыру жүйесінің әлеуметтік
аударымдар жүргізілген мұндай қатысушысы үшін он екі ай шегеруді негізге
ала отырып тағаындалады.
Дүниежүзінің көптеген елдерінде жұмысынан айырылғанда әлеуметтік
қорғау шаралары қолданылады. Бұл шаралар қызметкерлердің еңбек қызметінен
жоғалтқан табыстарына өтемақы төлеудің әртүрлі әдістерін қамтиды; олардың
біліктілікке, жұмыс өнімділігіне, жұмысынан айырылу себептеріне, отбасының
табысы денгейіне және т.б. байланысты саралануы мүмкін. Тиісінше,
жұмысынан айырылғандарға төлемақылар үшін қорларды қалыптастырудың
әдістері, бұл қорлардың денгейі және олардан төленетін төлемақылардың
мезгілдері ажыратылады.
Жұмысынан айырылғандар, қысқартылғандар және жұмыссыздар мәртебесіне
бөлінуі мүмкін. Бірінші жағдайда жаңа жұмыс іздеу (белгілі бір мезгілде)
орташа жалақысының, жұмыс өтілінің сақталуына рұқсат етіледі, әлуетті
жұмысқа орналастырудың басқа мүмкіндіктері болуы мүмкін.
Жұмыс іздеуші, жұмыспен қамтудың мемлекеттік службасында тіркелген және
өзінің біліміне, кәсібіне, еңбек машығына сай келетін жұмыс алуға нақты
мүмкіндігі жоқ еңбекке жарамды азаматтар жұмыссыздар деп саналады.
Жұмыссыздарға жұмыссыздық бойынша берілетін жәрдем ақылар төленеді.
Жәрдемақы жұмыссыз ретінде тіркелген медеттен жұмысқа орналастыру туралы
мәселе шешілгенге дейін, бірақ заңнамамен белгіленген мезгілден аспайтын
уақытқа төленеді.
Басқа елдерде жұмысынан айырылғанда әлеуметтік қолдауды қаржыландыру
үшін қаражаттарды қалыптастырудың әр түрлі механизмдері қолданылады. Бірақ
негізінен жұмыссыздық бойынша жәрдемақыларды (зейнетақыларды) қаржыландыру
еңбекке ақы төлеу қорынан жұмыс берушілердің сақтық жарналары есебінен
жүргізіледі. Мұқтаж адамдарда жұмыссыз мәртебесі болмаған жағдайда (мысалы,
өтілі бойынша) олар әлеуметтік көмекті көбінесе жергілікті бюджеттерден
немесе қайрымдылық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе 3
1 Өмірді сақтандырудың теориялық негіздері
1.1 Өмірді сақтандырудың экономикалық категория ретіндегі ұғымы және 6
сыныптамасы
1.2 Сақтандырушының инвестициялық кірісіне сақтанушыны қатыстыру 22
өмірді сақтандыру
1.3 Өмірді сақтандырудың шетелдік тәжірибесі 31
2. Қазақстан Республикасындағы өмірді сақтандыру рыногін талдау
Лондон-Алматы АҚ-ның қызметінің мысалында 39
2.1 Қазақстан Республикасындағы сақтандыру компанияларының өмірді
сақтандыру рыногін талдау 39
2.2. Лондон- Алматы АҚ-ның негізгі экономикалық көрсеткіштерін
талдау 45
2.3. Лондон- Алматы АҚ-ның нарықтық ортасын талдау 55
3. Өмірді ұзақ мерзімді сақтандыру мемлекеттік бағдарламаның
әлеуметтік-экономикалық инвестициялық ресурсы ретінде
3.1 Өмір сапасы мен халықтың өмір сүру деңгейін жалпы бағалау 58
3.2 Өмiрді ұзақ мерзiмдi сақтандыру рыногындағы басқаруда
мемлекеттiң рөлi және тұрғынның мәселелерiн шешудегі негiзгi
әлеуметтiк-экономикалық аспаптар
69
Қорытынды 74
Пайдаланған әдебиеттер тізімі 76
Кіріспе
Еліміздегі сақтандыру рыногы жаңа бағыттарды қамти отырып күннен-күнге
ілгерілеп дамып келеді. Сақтандыру рыногы Қазақстандағы қаржы рыногының
стратегиялық бағыттарының бірі болып табылады. Сондықтан олардың ел
экономикасындағы ролі өте жоғары. Егер Батыста сақтандыру компаниялары
банктермен бірдей деңгейде позицияланатын болса, бізде әзірге олар әлі
шағын. Олардың өсіп жетілуі үшін көптеген іс-шаралар жүргізілуі керек.
Қазақстан сақтандырушылары үшін бастысы – мемлекет тарапынан қолдау бар.
Республикада міндетті сақтандыру бойынша бірқатар заңдар енгізілуде, олар
өз кезегінде сақтандырудың ерікті түрлерін дамытуға итермелейді.
Әр сақтандыру компаниясы өз қызметін нарыққа бейімделе отырып жетілдіру
бағыттарын қарастырады. Біздің жұмысымызда зерттеу объектісі болып отырған
Лондон- Алматы АҚ-ы сақтандыру рыногында 1997-жылдан бері жұмыс істеп
келеді. Құрылған уақыттан бергі уақытта компания көптеген жетістіктерге
жеткен. Сөйтсе де нарықта бәсекелестік күрестің нығаюына байланысты,
нарыққа шетелдік компаниялардың келу қаупіне қарай компанияның әлсіз
тұстарын дамыту керек. Сондай әлсіз тұстарының бірі ретінде – компаниядағы
маркетингтік қызметтің жеткілікті деңгейде дамымауын айтуға болады.
Маркетинг – нарық жағдайында ұйымның бәсекеге қабілеттілігін қамтамасыз
ететін, өміршеңдігіне кепіл болатын бизнес философиясы. Маркетингсіз
компанияның қызметі алға жылжымайды. Осыған орай біздің жұмысымыздың
өзектілігі анықталады.
Қоғамда адамдардың кез келген қызметінің барлық түрлерi және өмірлері
өмірін жоғалту, денсаулығынан айырылу және дүние мүлкінен айырылу сияқты
тәуекел жағдайлармен кездесіп отыр.Нарықтық конъюнктураның өзгерiсi
салдарынан пайданың есептеулерi ақталмауы мүмкiн. Және де уақыт және ұқсас
оқиғалар ауқымы алдын ала бағалай алмайды. Ол кездейсоқ факторларды есепке
алумен анықталады.
Адамның шаруашылық және тұрмыстық қызметінен болжанбаған жағдайлардың
бар болуы ескерту өлшемдерiндегi қажеттiлiк немесе кездейсоқ оқиғалардың
нәтижесінен пайда болатын ысыраптың өтеулерін анықтайды.
Өмірді сақтандыру сақтанушының өмірінде қандай да бір жағдайлар
туындағанда төленетін ақшалай төлем соммасымен байланысты. Ондай
жағдайларға, біріншіден, сақтанушының белгілі жасқа келуі немесе сақтану
периоды кезінде қайтыс болуы. Бұл жағдайларға қосымша, науқас болуы,
мүгедектік, ауыр жарақат алуы да жатады. Өмірді сақтандыру ұзақ уақыттық
сақтандыруларға жатады. Сақтандыру келісімшарттары 5 жылдан 30 жылға
немесе одан да ұзақ уақытқа жасалады. Сақтандыру төлемдері ұзақ жылдар бойы
біртіндеп төленетін болғандықтан және әрбір төлемақыға проценттер қосылуына
байланысты өмірді сақтандыруды өмірдегі белгілі бір жағдайларға орай
жинақталатын ақша қоры деп қарастыруға болады. Мысалы, балалардың кәмілетке
толуы, жоғары білім алу, белгілі бір жаста үй сатып алу, зейнетке шығу
немесе зейнетақы алу, т.б. Сонымен қатар, банктік салымдардағыдай өмірді
сақтандыруға салынған ақша ешқайда жоғалмай, сақтанушы немесе оның
мұрагеріне процентімен қайтарылады. Дегенмен, өмірді сақтандыру банктік
салымдардан мүлдем өзгеше болып табылады. Олардың арасындағы негізгі
айырмашылық мынада, егер сақтанушы қайтыс болған жағдайда банк
мұрагерлеріне тек қана жинақталған сомманы мұрагерлік процедурасынан кейін
ғана қайтарады, ал сақтандыру компаниясы сақтанушы салған төлемақыларының
жинақталған соммасына қарамастан, келісімшарт бойынша жинағысы келген
бүкіл сомманы төлейді. Бұл сомма сақтандыру келісімшартын жасау уақытында
көрсетілген адамға, яғни мұрагерге мұрагерлік процедурасынсыз төленеді.
Өмірді сақтандыру жеке сақтандыру аймағына жатады және жеке меншікті
сақтандыруға қарағанда ұзақ уақыттық қаржылық программалар құруда
тиімділігімен ерекшеленеді. Ондай ерекшеліктеріне келесілер жатады:
1) Сақтандыру келісімшартында сақтандыру соммасын сақтанушының өзі
анықтайды және оған шек қойылмайды.
2) Өмірді сақтандыруда бірнеше сақтандыру полистерін қатар алуға болады.
Бір немесе бірнеше сақтандыру компаниясында сақтануға болады. Әрбір
сақтандыру полисі бойынша төлем бір-бірінен тәуелсіз жүргізіледі.
3) Өмірді сақтандыруда өзіңмен қатар басқа кез-келген адамды сақтандыруға
болады. Келісімшартты жүргізіп, сақтандыру төлемақыларын төлейтін адам
сақтандырушы, ал келісімшарт бойынша сақтандырылған адам - сақтанушы
болып табылады. Сақтандыру төлемақыларын не сақтанушы (оның мұрагерлері),
не сақтанушы-пайдатабушы алады.
4) Өмірді сақтандыруда пайдатабушыны көрсеткен жөн, бұл сақтанушы қайтыс
болған жағдайда мұрагерлік процедурасын өтпей-ақ бірнеше күнде төлемақыны
ала алатын адам. Оны тек қана сақтанушының өзі тағайындайды.
Компанияның төлем қабілеттілігі, оның көрсеткіші болып активтердің
мөлшері мен құрылымы табылады. Активтер – бұл компанияның қаражаты, оның
бөлігі бағалы қағаздарға, шоттарға, банк депозиттеріне және т.б.
инвестициялануы мүмкін. Қысқа уақыт кезеңінде қажеттілігіне қарай ақшаға
айналуы мүмкіндігі бар активтердің болуы сақтандыру ұйымының төлем
қабілеттілігін көрсетеді. Компанияның бос қаражатының мөлшері сақтандыру
шарттары бойынша алынған міндеттемелердің мөлшеріне сәйкес келуі тиіс.
Сақтық капиталы – акционерлік қоғамдағы арнаулы ақшалай қор; ықтимал
залалды жабу мақсатымен және облигацияларды өтеу және есепті кезеңде
табысты кем алған жағдайда артықшылықты акциялар бойынша дивиденттерді
төлеу үшін құрылады. Сақтық қордық шамасын акционерлердің жалпы жиналысы
белгілейді. Қор акционерлік қоғамның таза табысы есебінен құралады.
Алғашқы капиталы бар сақтандыру мекемесі белгілі деңгейі бар
резервуардан тұрады, түсетін сақтандыру сыйақысы – кіретін ағын,
атқарылатын төлемдер – шығатын ағын. Шығатын ағынды қамтамасыз ету үшін
резервуарда түк қалмаған жағдайда, күйреу басталады. Күйреуге ұшырамау
үшін, компания сақтандырудың бағасын дұрыс қойуы тиіс (сақтандыру
сыйақысын белгілеу), себебі тым төмен баға шығынға әкеледі, ал тым жоғары
бағамен бәсекелесуге түсе алмайды. Сақтандыру бағасы оның тұтыну құнымен
және сақтандырушы оны қаншаға сатуға дайындығымен анықталады. Сонымен
қатар, сақтандырушы портфелінің көлемі мен құрылымына, оның ағымдағы
қаржылық жағдайына, басқару шығыны мен көптеген басқа факторларға
бағынады.
Қазақстанда сақтандыру институтының пайда болуы оның тәуелсіздік алуы
уақытымен сәйкес келді. Сақтандыру рыногын құру экономикалық жаңа кезеңге
өту шартында болды. Өндірістің құлдырауы, кәсіпорындардың төлеу
қабілетсіздігі, инфляция, жұмыссыздық сияқты макроэкономикалық құбылыстар
оның жағдайына тура әсер етті. Мемлекеттің дамуы, қаржы жүйесінің
жетілдірілуі қазіргі уақытта біздің мемлекетімізде қарқынды дамып келе
жатқан сақтандыру рыногының қалыптасуына әкелді. Сақтандыру мекемелерінің
қаржылық тұрақтылық деңгейінің өсуі, оларға өздерінің активтерін тез
сатылатын қаржылық құралдарға салуға мүмкіндік беруде. Өсудің үлкен
қарқынына қарамастан сақтандыру рыногы мемлекетімізде экономикамыздың
маңызды бір тармағы ретінде және халық өмірінде әлі өзін көрсете алған жоқ.
Қорытындылай келгенде, сақтандыру саласы қоғамға қызмет көрсетудің
керекті саласы болғандықтан ол, тұлғаны не кәсіпорынды қауіпті кездейсоқ
жағдайлардан сақтандырады, сол сақтандырушылар алым қорынан келген акциядан
пайда табу арқылы қорды байыту, қызмет ету кеңістігін ұлғайту керек.
Компанияда дұрыс ұйымдастырылған сақтандыру жүйесі клиенттердің кетіп
қалмай, ұзақ жылдар бойы сол компанияның қызметін пайдалануға ынталы болуын
қамтамасыз етеді. Бұл өз кезегінде компанияның бәсекеге қабілеттілігін
арттырады.
Жұмысымыздың мақсаты – Лондон- Алматы АҚ-ның қызметін талдау және
оның өмірді сақтандыру қызметін талдау.
Осы мақсатқа жету үшін мынадай міндеттер анықталды:
– өмірді сақтандырудың ұғымын анықтау
– кәсіпорынның жалпы құрылымын, ұйымдастырылуын, басқарылуын
сипаттау;
– компанияның қаржылық-шаруашылық қызметін талдау;
– компанияның нарықтық ортасын талдау;
– компанияның қызметін жетілдіру бағыттарын анықтау.
Зерттеу барысында осы қойылған мақсат пен міндеттерге сәйкес жұмыстар
жүргізілді.
Талдау, бағалау нәтижелері бойынша компания қызметін ұйымдастыру
жолдары ұсынылды.
Диплом жұмысы кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған
әдебиеттер тізімінен тұрады .
1 Өмірді сақтандырудың теориялық негіздері
1.1 Өмірді сақтандырудың экономикалық категория ретіндегі ұғымы және
сыныптамасы
Сақтандыру – қоғамның экономикалық қатынастарының айрықша сферасын
бейнелейтін көне категорияларының бірі. Сақтандыру сферасы адам өмірінің,
өндірісітік және әлеуметтік – экономикалық қызметтің барлық жағын қамтиды.
Сақтандыруға себеп болатын басты себеп - өндіріс пен адам өмірінің қауіп –
қатерлі сипаты. Сондықтан өндіріс үрдістерін жалғастыру, азаматтардың
жекелеген санаттарының өмір тіршілігі мен әл – ауқатын қолдап отыру
мақсатында оларды сатып алу үшін қоғамның, жеке өндірушілердің, олардың
топтарының (салалық және аумақтық аспектілерде) натуралдық заттай қосалқы
қорларын да немесе резервтерін де, сондай – ақ ақша ресурстарын да
кіріктіретін қажетті қаражаттары әдетте резерв және сақтандыру қорлары
түрінде қалыптасады.
Сақтандырудың мақсаты қоғамдық ұдайы өндірістің үздіксіздігін
қамтамасыз ету үшін азаматтарды, мүліктерді, өндіріс процестерін қоғамдық
және ұжымдық қорғау болып табылады.
Сақтандыру категориясы үшін мына белгілер тән болып келеді:
1) қатынастардың ықтималдық сипаты;
2) қатынастардың төтенше (жай емес) сипаты (кез келген ауқымда –
мемлекеттік, аймақтық деңгейде, кәсіпорын немесе оның оның
бөлімшесі, жеке адам деңгейінде).
Сақтандыру категориясының қаржы категориясымен ортақ өзгеше белгілері
бар:
– сақтандыру қатынастарының ақшалай сипаты;
– сақтандырудың қоғамдық өнімнің құнын қайта бөлуге қатысуы;
– оның іс – қимылы ақша қорларын жасап, пайдаланумен қосарланып
отырады;
– сақтандыру қатынастарының бір бөлігінің міндетті сипатының болуы;
– ақша қорларын жасап, пайдалану кезіндегі сақтық баламалылығы
барлық жағдайда бола бермейді (қатынастардың баламасыздығы).
Сақтандыру щеңберінде мемлекет сақтандыру ресурстары меншігінің
субъектісі болып кететіндіктен сақтандыру жалпы мемлекет қаржысының құрамды
бөлігі болып табылады, қалған барлық жағдайда сақтық ісін (қызметті,
бизнесті) экономикалық жүйе шеңберіндегі айрықша сақтанушыға немесе оның
қайта бөлу процестерін жүзеге асыратын арнаулы қаржы – несие институты
ретінде қарауға болады.[1,32]
Сақтандырудың экономикалық мәні барлық қатысушылардың төлемдері
есебінен оқыс оқиғаға ұшырағанға көмек көрсетілетіндігінде. Демек,
сақтандыру – қолайсыз құбылыстар мен күтпеген оқиғалар болған кезде жеке
және заңды тұлғалардың мүліктік мүдделерін қорғау және оларға материалдық
зиянды төлеу үшін мақсатты ақша қорларын құру және пайдалану жөнінідегі
қайта бөлгіштік қатынастардың айрықша сферасы.
Сақтандырудың экономикалық мәніне бұл категорияның қоғамдық арналымының
көрінісі ретінде оның бөлу, өтемдік, жинақтық және бақылау функциялары сай
келеді.
Бөлу функциясы: бұл функцияның өзгешелігі қайта бөлу ретінде көрінуі.
Ол алдын алу функциясына, мысалы, алдын алу шараларын қаржыландыру жолымен
сақтандыру жағдайының болу мүмкіндігін жоюға бүгіледі. Жеке басты
сақтандыруда бөлу функциясы сақтандырудың тиісті түрлерінің жинақтық
функциясына байланысты болады.
Бақылау функциясы сақтандыру төлемдерін жұмылдыруды және сақтандыру
қорын қатаң мақсатты пайдалануды қамтамасыз етуге байланысты болатын
тараптардың нақты қатынастарында көрінеді.
Соңғы уақытта бірқатар зерттеушілер сақтандырудың экономикалық
категориясын сипаттау үшін тәуекелдік функциясын қарауды ұсынады, өйткені
сақтық тәуекелі сақтандырудың негізгі арналымымен – қолайсыз оқиғалардан
болған зиянның орнын толтырумен байланысты.
Сақтық қатынастарының бір бөлігінің салыстырмалы жалпы бағыттылығы
мен (кең арналымдағы резервтік қорларды пайдалана отырып) қоғамдық
қорғаудың жүйесі арқылы тиісті ақша қаражаттарының арналымы болады. Бұл
қатынастар мен қорлар байланыстырылған және жалпы ұлттық сипаты бар төтенше
уақиғаларды ескертуге және жоюға бағытталған. Мұндай жағдайларда тұрақты
жұмыс істейтін қорлардан басқа (жалпы мемлекеттік материялдық резервтерден,
Үкіметтің резервтік қорларынан) кәсіпорындардың, ұйымдардың, халықтың
ерікті қайырымдылықтары есебінен қосымша қаражаттар жұмылдыруы мүмкін. Бұл
қорлар халыққа, өндіріс пен инфрақұрылымның объектілерін жаңғыртуға,
экологиялық тепе – теңдікті қалпына келтіру жөніндегі шараларды жүзеге
асыруға келтірілген зиянды өтеуге пайдаланылады.
Қатынастардың екінші бөлігінің біршама тар арналымдағы қорларды -
әлеуметтік қорлар мен әлеуметтік қамсыздандыру қорын жасап, пайдалана
отырып, азаматтардың әлеуметтік жағдайын қорғауға бағытталады. Бұл
қатынастардың іс - әрекеті халықты әлеуметтік қорғаудың қажеттігімен
байланысы.
Үшінші бөлік қатынастардың тұйық аясын пайдалана отырып және олардың
осы жиынтығы шегіндегі бұл қатынастардың баламалылығына жете отырып,
адамдардың денсаулығы мен әл–ауқатын, олардың мүлкін, сонымен бірге
шаруашылық жүргізуші субьектілердің мүлкін сақтық қорғау жөнінідегі
қатынастар болып табылады. Бұл жалпы сақтандыру мен өмірді сақтандыру және
шаруашылық жүргізуші субьектілер үшін мүлікті сақтандыру.
Сақтандыру кезінде сақтық резервтері мен қорларын қалыптастырудың екі
негізгі әдісі қолданылады, олар: бюджеттік және сақтандыру әдістері.
Қаржыларды қалыптастырудың бюджеттік әдісі бюджеттердің қаражаттарын,
яғни бүкіл қоғамның қаражаттарын пайдалануды болжайды.
Сақтандыру әдісі қорларды шаруашылық жүргізуші субъектілері мен
халықтың жарналары есебінен жасауды алдын ала қарастырады; жарналардың
мөлшері және оларды төлеудің тәртібі сақтандырудың түріне қарай немесе заң
мен не сақтандыру қатынастардың қатысушылары арасындағы арнайы келісім
шартпен анықталады.
Сақтық қатынастарының бірінші бөлігінде – қоғамдық қорғауда бюджеттік
әдіс пайдаланады, екінші бөлікте - әлеуметтік сақтандыруда – қос әдіс,
үшінші бөлікте – жалпы сақтандыру мен өмірді сақтандыруда тек сақтандыру
әдісі пайдаланылады.
Ірі апаттар мен нәубеттердің зардаптарын жою жөніндегі шараларды
қаржыландыру үшін қайырымдық қайыр алымы немесе белгілі бір уақиғаға
қатысушылар арасында қаражаттарды бөлу сияқты көмекші әдістер қолданылуы
мүмкін. Сонымен бірге, өзін өзі сақтандыру негізінде ақша қаражаттарын
немесе материалдық босалқы қорларды қалыптастыру әдісі де болу мүмкін.
Мұндай әдіс ауыл шаруашылығында (босалқы қолар – жемшөп, тұқым, отын және
т.б қорлар), материалдық өндіріс сферасының кәсіпорындарында (шикізаттың,
жартылай фабрикаттардың, басқа материалдардың босалқы қорлары) қолданылады;
азаматтардың жекеше жинақ ақшалары олардың сақтық босалқы қорлары ретінде
қаралуы мүмкін.
Сақтандыру экономикалық категориясының материалдық ақшалай иелері
сақтық қорлары бола алады, олар қоғамдық ұдайы өндірістің элементтері,
сақтық қатынастары қатысушыларының жарналары, мемлекеттік бюджет
қаражаттары, қаражаттардың ерікті аударымдары, қайыр көрсету және сақтық
қатынастары қатысушыларының тарпынан болатын бірқатар басқа айрықшалықты
төлемдер есебінен қалыптасатын ақшалай немесе материалдық қаражаттардың
резервтері болып табылады.
Сақтандыру қорлары – қоғамның ұлттық шаруашылығындағы сан алуан, алдын
ала болжануы мүмкін емес жайттардан сақтандыруға арналған қоғамның резерв
қорлары жүйесінің қажетті құрамды бөлігі.
Мүліктік мүдделерді қорғауды, материалдық зияннан сақтандыруды және
оның орнын толтыруды сақтандыруды жүзеге асыратын сақтық қоры материалдық
немесе ақша қорлары нысанында жасалады. Сақтық қорларында қоғам мүшелерінің
ұжымдық және жеке мүдделері қорғалады, олардың тіршілік әрекетінің сан
қырлы экономикалық және әлеуметтік аспектілері көрінеді.[2]
Сақтандыру қорларының басқа қорлардан ерекшелігі: олар алдын ала тұтыну
қорларына да, жинақтау қорларына да жатпайды. Ол – табыс ретінде
тұтынылмайтын және қорлануға міндетті қызмет етпейтін табыстың бір бөлігі.
Нарықтық экономикада сақтық қатынастарының едәуір бөлігі коммерциалық
қатынастар болып табылады. Ең алдымен бұл жалпы сақтандыру мен өмірді
сақтандыру категориясына қатысты, бұлардың қызметтер көрсетуі өзгеше
сақтандыру қызметтерін көрсетуге түрленеді және мұндай қызметтер көрсетудің
еркін рыногындада ұсынылады. Бұл қызметтер көрсетудің бағасы сақтандыру
тарифтер мен жарналары түрінде болады. Сақтандыру қызметтерін көрсетуге
сұраным олардың сапасымен және бағаның деңгейімен анықталады.
Клиенттерді тарту үшін сақтандыру ұйымдары клиентураға қызмет
көрсетуді жақсартады, қызметтер көрсетудің ассортиментін кеңейтеді,
ысыраптар мен зияндарды өтеу жөніндегі кепілдіктерді арттырады.
Сақтандырушылардың жарналары есебінен жасалынатын сақтық қорлары
белгілі бір уақытта тікелей арналымында – сақтандыру төлемдерін төлеу үшін
(сақтық жағдайының болу немесе ықтималдық сипатына қарай оның пайда болмау
мезетіне дейін) пайдаланылмауы мүмкін. Мұндай жағдайларында сақтық қорланың
қаражаттары қосымша табыс алу үшін коммерциалық айналымға жіберілуі мүмкін.
Өз кезегінде, бұл табыстардың бір бөлігін тапсырыскерлерді тарту үшін
сақтық қызметтерін көрсету бағасын төмендетуге бағыттаған орынды. Сақтық
ұйымдарының осыған ұқсас операциясы сақтандыру рыногында пайдалырақ
шарттарда қолайсыз түрлі жағдайлардың салдарлары кезіндегі ысыраптар мен
залалардың қашқысы келетін тапсырыскерлердің тарту жөніндегі бәсекенің
пайда болуына жәрдемдеседі [2].
Экономиканың нарықтық қатынастарға көшуі, кәсіпкерлік қызметтің дамуы,
тауар мен айырбас шеңберінің, шаруашылық жүргізуші субъектілер арасындағы
өзара келісімшарт міндеттемелерінің кеңеюі сақтандыру арқылы болатын
кепілдіктердің берік жүйесін талап етеді. Тек сақтандыру негізінде ғана
материалдық игіліктерді өндіру, бөлу, айырбастау және тұтыну процесінде
пайда болатын қоғамдық және жеке мүдделерді қорғау мүмкін болады.
Өтпелі экономика жағдайындағы сақтандыру институтының ерекше
маңыздылығы бір қатар факторлармен айқындалады.
Біріншіден, мемлекет тарапынан көзделген шаралардың сипаты мен көлеміне
қарамастан, сақтандыру халық пен ұйымдардың түрлі мүдделерін қосымша
қорғауға мүмкіндік береді. Қазіргі кезде табиғи және техногендік сипаттағы
төтенше жағдайларды жою жөніндегі шығыстардың негізгі ауртпалығы мүмкіндігі
объективті түрде шектеулі болып табылатын мемлекеттік бюджетке түседі.
Екіншіден, сақтандыру механизмін қазіргі жағдайда пайдалану елдегі
кәсіпкерлік қызметті жедел дамытуды, Қазақстан экономикасының негізгі
саласының ерекшеліктерін, оның климаты мен географиялық орналасуы,
экологиясының деңгейін ескере отырып, өндіріс технологиясын жетілдіруді
қамтамасыз етеді. [3]
Сақтандыру жүйесі республика экономикасының сенімді әрі орнықты
дамуына, халықты әлеуметтік қорғауды арттыру үшін қосымша негіз жасауға,
азаматтар мен шаруашылық жүргізуші субъектілерінің мүлкін сақтандыруға
ықпал етуге тиіс. Сақтандыру мәселесі, медициналық сақтандыруды қоса
алғанда, әлеуметтік қамсыздандандырудың проблемаларына тікелей қатысты.
Сақтандыру, табыс (пайда) түсіру мақсатымен коммерцияның шектес
сфераларына қаражаттарды инвестициялау жөніндегі сақтандыру ұйымдарының
қызметі сақтандыру ісі ретінде болып көрінеді.
Сақтандыру – сақтық ұйымы өз активтері есебінен жүзеге асыратын сақтық
төлемі арқылы сақтандыру шартында белгіленген сақтық жағдайы немесе өзге де
оқиғалар туындаған кезде жеке немесе заңды тұлғалардың заңды мүдделерін
мүліктік жағынан қорғауға байланысты қатынастар кешені.
Сақтандыру процесі сақтандыру шарты негізінде не өзара сақтандыру
қоғамына мүшелік негізінде жүзеге асырылады.
Сақтандыру шарты бойынша бір талап (сақтанушы) сақтық сыйақыларын
төлеуге міндеттенеді, ал екінші талап (сақтандырушы) сақтық жағдайы пайда
болған кезде сақтанушыға немесе оның пайдасын шарт жасалған өзге де
тұлғаға (пайда алушыға) шартта белгіленген соманың (сақтық сомасының)
шегінде сақтық өтемін төлеуге міндеттенеді [3].
Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі бойынша мыналар
сақтандырудың нысандары болып табылады:
– міндеттілік дәрежесі бойынша – ерікті және міндетті;
– сақтандыру объектісі бойынша – жеке және мүліктік ;
– сақтық өтемді жүзеге асыру негіздері бойынша – жинақтаушы және
жинақтаушы емес.
Міндетті сақтандыру – заңнамалық актілер талаптарына орай жүзеге
асырылатын сақтандыру. Ол сақтанушының есебінен жүзеге асырылады. Міндетті
сақтандырудың әрбір түрі сақтандырудың жеке (бөлек) сыныбы болып табылады.
Міндетті сақтандыру нысаны бойынша әрбір сыныптың мазмұны және оны жүргізу
жағдайлары бойынша қосымша талаптар сақтандырудың осы сыныбын реттейтін
заңнамалық актілермен белгіленеді.
Ерікті сақтандыру – тараптардың еркін білдіруіне орай жүзеге асырылатын
сақтандыру.
Сақтық қызметі – сақтық (қайта сақтандыру) ұйымның сақтық (қайта
сақтандыру) шарттарын жасау мен орындауға байланысты Қазақстан Республикасы
заңнамаларының талаптарына сәйкес уәкілетті органның лицензиясы негізінде
жүзеге асырылатын қызмет.
Сақтық қызметін ұйымдастыру және мемлекеттік реттеу мен лицензиялауды
жүзеге асыру үшін сақтандыру салаларға, сыныптарға және түрлерге бөлінеді.
Сақтық ұйымның сақтық қызметі өмірді сақтандыру саласы және жалпы
сақтандыру саласы бойынша жүзеге асырылады.
Өмірді сақтандыру саласы ерікті сақтандыру нысанында мынадай сыныптарды
қамтиды: өмірді сақтандыру; аннуитеттік сақтандыру.
Жалпы сақтандыру саласы ерікті сақтандыру нысанында мынадай сыныптарды
қамтиды: жазатайым жағдайдан және аурудан сақтандыру; медициналық
сақтандыру, көлік құралдарын (автомобиль, темір жол, әуе және су
көліктерін) сақтандыру; жүктеліп сақтандыру; мүлікті сақтандыру (көлік
құралдарын қоспағанда); кәсіпкерлік тәуекелді сақтандыру; көлік құралдары
иелерінің және тасымалдаушының азаматтық – құқықтық жауаптылықты сақтандыру
(көлік құралдары иелерінің және тасымалдаушының азаматтық – құқықтық
жауаптылығын қоспағанда).
Сақтандыру түрі сақтандыру ұйымы сақтанушыға сақтандыру шартын жасау
арқылы сақтандырудың бір немесе бірнеше щеңберінде әзірлейтін және беретін
сақтық өнімі болып табылады.
Жалпы сақтандыру және өмірді сақтандыруға тән экономикалық қатынастар
қоғамдық өндіріс процестердегі зиянның орнын; егер бұл прцесс дүлей апат
пен басқа төтенше немесе күтпеген оқиғалардың нәтижесінде бұзылса,
толтырумен байланысты. Зиянның орнын ынтымақтастық негізде сақтық жарналары
есебінен толтырылады, бұл жарналардың жиынтығы, жоғарыда айтылғандай,
сақтық қорларын құрайды.
Мүліктік және кәсіпкерлік тәуекелдер (қауіп қатерлер) азаматтық
құқықтық жауаптылықты қоса алғанда, оларға байланысты мүдделерді сақтандыру
жалпы (мүліктік) сақтандыруға жатады. Мұндай сақтандыру кезінде жоғалу
(жойылу) қаупі (тәуекелі), жетіспеуі немесе бүлінуі және өзге де мүліктік
игіліктер мен құқықықтар сақтандырылады [4].
Сақтанушының немесе пайдаланушының мүліктері сақтандыруға мүддесі
болмаған жағдайда жасалған мүліктік сақтандыру шарты жарамсыз болады.
Жазатайым жағдайдан және аурудан сақтандыру сақтандырылушы жазатайым
жағдайдың немесе аурудың салдарынан қайтыс болған, еңбек ету (жалпы немесе
кәсіби жағынан) қабілетін (толық немесе ішінара) жоғалтқан немесе оның
денсаулығына өзге де зиян келтірілген жағдайда оның қосымша шығыстарын
тіркелген сомада не ішінара немесе толық өтемі мөлшерінде сақтық төлемін
жүзеге асыру көзделетін жеке басты сақтандыру түрлерінің жиынтығы болып
табылады.
Медициналық сақтандыру сақтанушылардың медицина мекемесінен
медициналық сақтандыру бағдарламасына енгізілген медициналық қызмет
көрсетулерді сұраған жолдамаларынан туындаған шығыстарын ішінара немесе
толық өтемі мөлшерінде сақтық төлемдерін жүзеге асыру көзделетін жеке басты
сақтандыру түрлерінің жиынтығы.
Көлік құралдарын сақтандыру көлік құралын иеленуге, пайдалануға, оған
билік етуге байланысты адамдардың мүліктік мүдделеріне оның зақымдануы
немесе жойылуы, соның ішінде айдап немесе ұрлап әкетілуі салдарынан
келтірілген зиянды ішінара немесе толық өтемі мөлшерінде сақтық
төлемдерін жүзеге асыру көзделетін сақтандыру түрлерінің жиынтығы болып
табылады.
Жүктерді сақтандыру жүктерді иеленуге, пайдалануға, оған билік етуге
байланысты адамдардың мүліктік мүдделеріне оның зақымдануы немесе жойылуы,
соның ішінде жүктердің тасымалдау әдісіне қарамастан жоғалып кетуі
салдарынан келтірілген зиянды ішінара немесе толық өтемі мөлшерінде
сақтық төлемдерін жүзеге асыру көзделетін сақтандыру түрлерінің жиынтығы
болып табылады.
Мүліктік сақтандыру мүлікті иеленуге, пайдалануға, оған билік етуге
байланысты адамдардың мүліктік мүдделеріне (автомобиль, темір жол, әуе
немесе су көліктерін, жүктерді қоспағанда) оның зақымдануы немесе жойылуы
салдарынан келтірілген зиянды ішінара немесе толық өтемі мөлшерінде
сақтық төлемдерін жүзеге асыру көзделетін сақтандыру түрлерінің жиынтығы
болып табылады.
Азаматтық–құқықтық жауапкершілікті сақтандыру кезінде, үшінші бір
адамдардың өміріне денсаулығына немесе мүлкіне зиян келтірудің салдарына
туындайтын міндеттемелер бойынша жауапты болу (келтірілген зияндар үшін
жауаптылықты сақтандыру), сондай – ақ шарттардан туындайтын міндеттемелер
бойынша жауапты болу (шарт бойынша жауаптылықты сақтандыру) тәуекелін
сақтандыру.
Зиян келтіргендігі үшін азаматтық–құқықтық жауапкершілікті сақтандыру
кезінде сақтанушының өз жауапкершілігі де, осындай жауапкершіліктің
жүктелуі мүмкін болатын өзге тұлғаның жауапкершілігі де сақтандырылады.
Зиян келтіргендігі үшін азаматтық–құқықтық жауапкершілікті сақтандыру
кезінде сақтанушының өзінің жауапкершілік тәуекелі ғана сақтандырылуы
мүмкін. Бұл талаптарға сәйкес келмейтін сақтандыру шарты жарамсыз деп
есептеледі.[4]
Шартты бұзғандығы үшін азаматтық–құқықтық жауапкершіліктің тәуекелі
шартта оның талаптарына сәйкес сақтанушы оның алдында азаматтық – құқықтық
жағынан жауапты болуға тиіс тарап болып табылатын және бұл жағдайда пайда
алушы ретінде іс – қимыл жасайтын тұлғаның пайдасына сақтандырылған болып
есептеледі.
Кәсіпкерлік тәуекелді сақтандыру кезінде кәсіпкердің сақтанушы ретінде
іс–қимыл жасайтын келісім-шарт жасаушы агенттерінің өз міндеттемелерін
бұзуынан кәсіпкерлік қызметтің залалдар тәуекелі немесе кәсіпкерге
байланысты емес жағдайлар мен осы қызмет шарттарының өзгеруінен болған
залалдар тәуекелі, соның ішінде күтілген кірісті ала алмай қалу тәуекелі
сақтандырылады. Кәсіпкерлік тәуекелді сақтандыру шарты бойынша тек осы
сақтанушының кәсіпкерлік тәуекелі және тек соның пайдасына ғана
сақтандырылуы мүмкін.
Сақтанушы болып табылмайтын тұлғалардың кәсіпкерлік тәуекелді
сақтандыру шарты немесе өзге тұлғаның (пайда алушының) пайдасына жасалған
шарт жарамсыз болады [5].
2012 жылдың басынан бастап Сақтандыру төлем ақыларына кепілдік беру
Қоры өзінің тікелей қызметін бастады. Қор Сақтандыру төлем ақыларына
кепілдік беру Қоры туралы Заңға сәйкес жарғылық капиталында Ұлттық банктің
100%- дық қатысуы болатын акционерлік қоғам нысанында құралған. Қордың
қатысушылары сақтандырудың тек міндетті түрлерін жүзеге асыратын сақтық
компаниялары болады. Бүгінде сақтандырудың бұндай оншақты түрлері бар
(қабылданған заңдарға сәйкес): әлеуметтік сақтандыру, көлік құралдары
иелерінің және тасымалдаушының жолаушылар алдындағы, жекеше нотариустар мен
аудиторлардың азаматтық – құқықтық жауаптылығын сақтандыру, турагенттер мен
туроперацияларды, еңбек міндеттемелерін атқару кезінде қызметкерлердің
өмірі мен денсаулығына зиян келтіргені үшін жұмыс барушінің жауаптылығын
сақтандыру, қызмет үшінші тұлғаға (зауыттар, скважиналар, запракалар және
т.с.с.) зиян келтіру қаупі бар обьектілер иелерінің азаматтық – құқықтық
жауаптылығын, өсімдік шаруашылығында сақтандыру, экологиялық және
медициналық сақтандыру.
Қазақстанда сақтандыру ұйымдары шет елде инвестицияларды және
экспорттық несиелерді төлемеу тәуекелдігінен сақтық қорларға қатыспайды.
Осыған байланысты, республиканың экспорттық мүмкіндіктері өсуінің жекеше
сақтық ұйымдарының капиталдану қарқынынан озық қарқынын ескере отырып,
отандық инвесторлар мен экспартерларды сыртқы қауіп – қатерден қорғау
саласында мамандырылған корпарацияны құру және оның жұмыс істеуі өте
деркезділік болып табылады.
Экспорттық несиелер мен инвестицияларды сақтандыру жөніндегі
мемлекеттік сақтандыру корпорациясы Қазақстан Республикасының дамыту
институттарының бірі болып табылады, оның негізгі мақсаты – 2010-2015
жылдарға арналған Индустриялық – инновациялық даму Стратегиясын жүзеге
асыруға жәрдемдесу. Корпарацияның орнықты қызметін қамтамасыз ету үшін 7,7
млрд. теңге мөлшерінде жарғылық капиталы қалыптастырылған. Қоғамның бірден-
бір акционері мемлекет болып табылады. Корпорация қызметінің негізгі
бағыты – бұл сатып алушылардың дәрменсіздігімен және сыртқы саяси, реттеуші
тәуекелдіктерімен байланысты зияндарды сақтық қорғауды қамтамасыз ету.
Корпорация экспорттық несиелер мен инвестицияларды сақтандыруды (қайта
сақтандыруды) жүзеге асырады, сақтық төлемдерін төлейді және
контрагенттерден өтеуді алады. Өз қызметтерінде корпорация сондай-ақ сыртқы
экономикалық операцияларды жүзеге асыратын кәсіпорындар мен ұйымдарға
экспорттық несиелер мен инвестицияларды сақтандыру мен байланысты
мәселелер бойынша консультациялық, маркетингтік және ақпараттық қызметтерді
көрсетуді жоспарлайды.
Корпорация жоспарлайтын тәуекелдерді сақтандыру щеңберіне мыналар
кіреді: сатып алушының дәрменсіздігі, өзара шартты орындауға қатысушы
импортшы (реципиент) елінің немесе үшінші ел үкіметтері тарапынан
экспортшыға немесе инвесторға қатысты дискриминациялық сипаттағы шешімдер,
іс-әрекеттер (әрекетсіздіктер); импортшы (реципиент) елі өкіметтерінің
шетелдік валютамен операцияларды жүзеге асыруға, валютаны айырбастауға
шектеу енгізу; экспроприяциялау, мемлекет меншігіне айналдыру, тәркілеу;
революциялар, қоғамдық тәртіпсіздіктер, соғыстар, т.с.с.
Сақтандыру ұйымы бола отырып, корпорация Сақтандыру қызметі туралы
заңға сәйкес іс-әрекет етуге міндетті. Осыған байланысты сақтандырудың
немесе қайта сақтандырудың жеке келісім-шарты бойынша сақтық (қайта
сақтандыру) ұйымының міндеттемелердің ең жоғары көлемі меншікті капитал мен
сақтық резервтерінің 10 % –ын құрайды. Тәуекелдікті сақтандыруға корпорация
алатын көлемдердің әлеуетін көбейту мақсатымен, сондай – ақ алапаттық
сипаттағы уақиғалар кезіндегі төлем қабілетсіздігі тәуекелділігін болдырмау
үшін жетекші халықаралық қайта сақтандыру ұйымдарына тәуекелдіктерді
ішінара қайта сақтандыру практикасы жүзеге асырылады [6].
Сақтандырылған мүліктің түріне немесе тобына қарай сақтандырудың
мынадай түрлерін ажыратады: ауыл шаруашылығы дақылдарын, малдарды,
құрылыстарды, мемлекеттік, жеке меншік, кооперативтік кәсіпорындардың,
қоғамдық ұйымдардың мүлкін, көлік құралдарын, қаржылық тәуекелді (соның
ішінде банк салымдары мен банк операцияларын, бағалы қағаздар рыногындағы
операцияларды), жүктерді, мұнай операцияларын (мұнай шығару оны өңдеу және
тасымалдау жөніндегі) т.т. сақтандыру. Мүліктік сақтандыруға міндетті
нысанда көліктің барлық түрімен тасу жасалғанда тасымалдаушының жолаушылар
алдындағы азаматтық – құқықтық жауаптылығы мен автокөлік иелерінің
азаматтық – құқықтық жауаптылығы сақтандырылады. 1996 жылдан бастап ауыл
шаруашылығы өндірісін: көп жылдық екпелерді, ауыл шаруашылығы малдарын,
жылжымалы және жылжымайтын мүліктерді, ауыл шаруашылығы өнімдері мен
тауарларын қолайсыз табиғат – климат жағдайларынан, эпизоотиялардан және
басқа дүлей апаттардан міндетті сақтандыру қайта қалпына келтірілді.
Өмірді сақтандыру – азаматтардың өмірін, денсаулығын, еңбек
қабілеттілігін және жеке басына байланысты өзге де мудделерін заладан
қорғаудың нысаны, ол жеке басты және әлеуметтік сақтандыру қызметтерінің
көмегімен жүзеге асады.
Өмірді сақтандыру сақтандырылушы қайтыс болған немесе ол сақтандыру
мерзімі біткенге дейін немесе сақтандыру шартында белгіленген жасқа дейін
өмір сүрген жағдайда сақтық төлемін жүзеге асыруды көздейтін жеке басты
сақтандыру түрлерінің жиынтығы болып табылады.
Аннуитеттік сақтандыру сақтандырылушы белгілі бір жасқа жеткен, еңбек
қабілетін (жасына, мүгедектігіне байланысты, науқастығына байланысты)
жоғалтқан асыраушысы қайтыс болған, жұмыссыз қалған жағдайларда немесе
сақтандырылушының жеке табыстарының кемуіне немесе одан айырылуына әкеліп
соққан өзге де жағдайларда зейнетақы немесе рента түрінде кезең – кезеңімен
сақтық төлемдерін жүзеге асыру көзделетін жеке басты сақтандыру түрлерінің
жиынтығы болып табылады.
Жеке басты сақтандырудың сан алуан түрлері бар: өмірді аралас
сақтандыру, балаларды сақтандыру, некені сақтандыру, шаруашылық жүргізуші
субъектілер есебінен олардың қызметкерлерін сақтандыру, әуе, темір жол,
теңіз, ішкі су және облыс аралық, халықаралық автомобиль көлігінің
жолаушыларын сақтандыру және т.с.с.
Жеке басты сақтандырудың аталған түрлері жолаушыларды сақтандырудан
басқасы ерікті нысанда жүргізіледі. Міндетті нысанда сондай – ақ көлік
құралдары иелерінің азаматтық – құқықтық жауапталығы, әскери қызметшілердің
жеке құрамы, ішкі істер органдарының, ұлттық қауіпсіздік, салық қызметі
қызметкерлері сақтандырылады.
Сақтандырудың экологиялық тәрізді түрі жіктемеде аралық жағдайда
болады: ол жеке басты сақтандыру және мүліктік, міндетті және ерікті болуы
мүмкін [7].
Сақтық қатынастарының бұл бөлігінің баяндалған ерекшеліктері мүлікті
және жеке басты сақтандыру өзіндік өзгешелігі бар дербес экономикалық
категория ретінде болып танылады деп түйін жасауға мүмкіндік береді.
Міндетті әлеуметтік сақтандыру - азаматтарды еңбек ету қабілетін
жоғалтуына және (немесе) жұмысынан айырылуына, сондай – ақ асыраушысынан
айырылуына байланысты кірістің бір бөлігін өтеу үшін ұйымдастыратын,
бақылайтын және кепілдік беретін шаралардың жиынтығы, азаматтарды
әлеуметтік қорғаудың мемлекет жүзеге асыратын нысандарының бірі. Алайда бұл
екі жүйенің арасындағы айырмашылық азаматтардың еңбек қызметіне қатысты
және еңбекке жарамсыздар үшін қорларды қалыптастыру әдістарімен қаланған.
Әлеуметтік қамсыздандыру және әлеуметтік сақтандыру категорияларының іс
- әрекетінің объективті қажеттігі ұлғаймалы ұдайы өндіріс процесінің, атап
айтқанда, оның құрамдастарының бірінің – жұмыс күшінің ұдайы
толықтырылуының талаптарынан туындайды. Ұдайы өндірістің бұл түрі үшін
қаражаттардың негізгі көзімен – еңбек ақы, басқа жекеше табыстардың қорымен
қатар әлеуметтік қамсыздандыру және әлеуметтік сақтандыру қорлары жұмыс
істейді.
Әлеуметтік арналым қорларын қалыптастырудың екі қағидаты бар:
1) ұрпақтар ынтымақтастығының негізінде; жұмыс істейтін ұрпақ жұмыс
істемейтіндерді қамтамасыз етеді, ал, өз кезегінде, еңбекке
жарамдылықтан айылуына қарай оларды еңбек қызметіне кірген жаңа
ұрпақ ауыстырады. Бұл қағидатқа негіделген жүйе Қазақстан 1998
жылға дейін қолданылды;
2) әлеуметтік қорларға, көбінесе әлеуметтік қорға азаматтардың дербес
аударымдарының негізінде; бұл қағидаттың іс - әрекеті кезінде
төлемақылар мөлшері нақты тұлғаның бүкіл жұмыс істеген кезіндегі
салған сомасына байланысты болады. Бұл қағидаттың іс - әрекетіне
негізделген жүйе Қазақстандағы зейнетақы реформасының негізінде
қойылған.
Бірінші қағидатқа негізделген және Қазақстанда 1998 жылға дейін
қолданылған жүйе манадай ерекшеліктерімен сипатталады:
1) зейнетақымен қамсыздандыруға мемлекеттік монополия;
2) әлеуметтік қамсыздандыру қорларына түсетін міндетті зейнетақы
жарналарының топтастырылуы;
3) жүйе ішінде қаражаттарды қайта бөлу.
Мұндай жүйе жоспарлы директивалық экономика, еңбекке қабілетті халықтың
жұмыспен толық қамтылуы, мемлекет тарапынан жан-жақты бақылау,
зейнеткерлерге жұмыс істейтін халықтың жоғары ара қатынасы жағдайында
тиімді болды. Өмір сүрген жүйе азаматтардың түрлі кәсіптік және әлеуметтік
санаттарына арналған жеңілдіктердің көптеген түрлерінің болуымен
сипатталады.
90-жылдардың басы мен ортасындағы экономиканаң дағдарысы әлеуметтік
сақтандыру жүйесінің де дағдарысына қозғау салды, бұл жарналардың төлеудің
базалық көрсеткіштерінің құлдырауынан да сондай – ақ әлеуметтік қорларға
оларды толық және уақтылы аударып отыруға төлеушілердің мүдделілігінің
болмауынан да әлеуметтік сақтандыруға төленетін жарналардың жиналымдығының
төмен деңгейінде көрінетін еді; бұл зейнеткер мен жәрдемақылар алатындар
алдында берешектің үлкен көлеміне жеткізді; әлеуметтік қорлар
қаражаттарының инфляциялық құнсыздануы зейнеткерлердің күнкөріс минимумдағы
қажеттіліктерін қамтамасыз етеді және қорлар қаражаттарының аса
шектеулілігі жағдайында әлеуметтік төлемақыларды тұрақты түрде
индексациялап отыру қажеттігін тудырды.
Қазақстанда жүргізіліп жатқан зейнетақы реформасының негізіне қойылған
екінші қағидаттың іс - әрекетіне негізделген жүйе мыналармен сипатталады.
1) зейнетақымен қамтамасыз етуді мемлекеттік реттеу;
2) зейнетақы қорын қалыптастыруға қатысқан 30 жастан емес азаматтар
үшін ең аз белгіленген күнкөріс минимумын сақтау жөніндегі мемлекеттің
кепілдіктері;
3) зейнетақы жинақ ақшасын және әлеуметтік қамсыздандырудың басқа
нысандарын межелеу;
4) зейнетақы қорланымдарын қалыптастыруға еңбек етуге қабілетті
жастағы барлық азаматтардың міндетті қатысуы;
5) еңбек етуге қабілетті азаматтардың қартайғанда өзін зейнетақымен
қамсыздандыруы үшін жеке жауапкершілігі;
6) инвестициялаудың тиімділігін және зейнетақы жинақ ақшасының
қауіпсіздігін қамтамасыз ету;
7) жинақтаушы зейнетақы қорларындағы азаматтардың мұралану құқығын
белгілеу;
8) қосымша ерікті зейнетақымен қамсыздандыруға азаматтарға құқық
беру;
9) зейнетақы жинақ ақшасын экономикаға инвестициялау, бұл оның
дамуына жәрдемдеседі.
Міндетті әлеуметтік сақтандыру мынадай түрлерге бөлінеді:
– еңбек қабілетін жоғалтқан жағдай;
– асыраушысынан айырылған жағдай;
– жұмысынан айырылған жағдай;
Мыналар міндетті әлеуметтік сақтандырудың негізгі қағидаттары болып
табылады:
– Қазақстан Республикасының міндетті әлеуметтік сақтандыру
туралы заңнамасын сақтау мен орындаудың жалпыға бірдейлігі;
– әлеуметтік төлемдерді қамтамасыз ету үшін қолданылытын
шараларға мемлекеттің кепілдік беруі;
– міндетті әлеуметтік сақтандыру жүйесіне қатысудың
міндеттілігі;
– заңға сәйкес әлеуметтік аударымдарды әлеуметтік төлемдерге
пайдалану;
– әлеуметтік төлемнің көздеген шарттар бойынша міндеттілігі;
– әлеуметтік төлемдердің мөлшерін саралау;
– міндетті әлеуметтік сақтандыруды қамтамасыз ететін мемлекеттік
органдардың қызметіндегі жариялылық.
Жұмыс істейтін қызметкерлерді қоспағанда, қызметкерлер, Қазақсатан
Республикасының аумағында тұрақты тұратын және табыс келтіретін қызметті
жүзеге асыратын шетелдіктер мен азаматтары жоқ адамдары қоса алғанда, өзін
- өзі жұмыспен қамтыған адамдар міндетті әлеуметтік сақтандырылуға тиіс[3].
Міндетті әлеуметтік сақтандыру жүйесінен қатысашылар үшін әлеуметтік
сақтандырудың мемлекеттік қорына төленуге тиісті әлеуметтік аударымдар
мынадай мөлшерде берілген еді:
2012 жыл 1 қаңтарынан – әлеуметтік аударымды есептеу объектіден 1,5%;
2013 жыл 1 қаңтарынан – әлеуметтік аударымды есептеу объектісінен 2% ;
2007 жыл 1 қаңтарынан – әлеуметтік аударымды есептеу объектісінен 3%.
Қазақстан Республикасының салық заңнамасына сәйкес арнаулы салық салу
тәртібі қолданылатын өзін - өзі жұмыспен қамтыған адамдар үшін олардың өз
пайдасына төлейтін әлеуметтік аударымдардың мөлшері белгілеген (2012, 2013
және 2007 ж.ж. 1 – ші қаңтарынан бастап ҚР-ның заңнамалық актісімен
белгіленетін ең төменгі жалақының тиісінше 1,5, 2 және 3%).
Еңбек ету қабілетінен айырылған жағдайда әлеуметтік төлем өзі үшін
әлеуметтік аударымдар жүргізілген міндетті әлеметтік сақтандыру жүйесіне
қатысушыға, әлеуметтік төлем алуға өтініш берген уақытта жұмысы
тоқтатқанына немесе істеп жатқанына қарамастан тағайындалады.
Еңбек ету қабілетіне айырылған жағдайда айсайынғы әлеуметтік
төлемдердің мөлшері әлеметтік аударымдар объектісі ретінде ескерілген соңғы
жиырма төрт ай ішіндегі табыстың заңнамалық актіде белгіленген ең төменгі
жалақының 80 % - ын шегергендегі орташа айлық мөлшерін табысты
алмастырудың, еңбек ету қабілетінен айырылу мен қатысу өтелінің тиісті
коэффициенттеріне көбейту арқылы айқындалады.
Бұл ретте табысты алмастыру коэффициенті – 0,6 болады.
Еңбек ету қабілетінен айырылу коэффициенті: жалпы еңбек ету
қабілетінен айрылу дәрежесі 80 – нен 100 пайызға дейін болатын еңбек ету
қабілетінен айырылған адамдар үшін – 0,7; жалпы еңбек ету қабілетінен
айырылу дәрежесі 60 - тан 80 % дейін болатын еңбек ету қабілетінен
айырылған адамдар үшін – 0,5 ; жалпы еңбек ету қабілетінен айырылу дәрежесі
30 – дан 60 %–ға дейін, еңбек ету қабілетінен айырылған адамдар үшін –
0,3.
Қатысу өтімінің коэффициенті міндетті әлеуметтік сақтандыру жүйесінің
өзі үшін әлеуметтік аударымдар жүргізілген қатысушы үшін: алты айдан кем
болғанда – 0,1; алты айдан он екі айға дейін – 0,7; он екі айдан жиырма
төрт айға дейін – 0,75; жиырма төрт айдан отыз алты айға дейін – 0,85; отыз
алты айдан қырық сегіз айға дейін – 0,9; қырық сегіз айдан алпыс айға дейін
– 0,95; алпыс және оданда көп айларға 1,0 болады.
Алушы жасына қарай зейнетақы төлемдерін алуға құқық беретін жасқа
жеткен кезде еңбек ету қабілетінен айырылу жағдайнда берілетін әлеуметтік
төлемдер тоқтатылады.
Қайтыс болған (сот хабар – ошарсыз кетті деп танылған немесе қайтыс
болды деп жарияланған) асыраушының - өзі үшін әлеуметтік аударымдар
жүргізілген міндетті әлеуметтік сақтандыру жүйесіне қатысушының мына отбасы
мүшелері асыраушысынан айырылған жағдайда әлеуметтік төлемдер
тағайындалуы және алуға құқылы:
1) он сегіз жасқа толмаған болса, олар он сегіз жасқа толғанға
дейін мүгедек болып қалса, осы жастан асқан балалары, аға –
інілері, апа – сіңілері мен немерелері. Бұл ретте аға –
інілерінің, апа – сіңілілері мен немерелерінің еңбек етуге
қабілетті ата – аналары болмаған немесе олар ата – аналарынан
алимент алмаған жағдайда. Егер жоғарыда аталған адамдар жалпы
орта, бастауыш кәсіби білім беретін күндізгі нысанында оқыған
жағдайда, әлеуметтік төлем оқу орнын бітіргенге дейін
беріледі;
2) жасында және еңбек қабілеттілігне қарамасатан, ата – анасыың
біреуі немесе жұбайы, не атасы, әжесі, аға – інісі немесе апа
– сіңілісі, егер ол қайтыс болған асыраушысының бір жарым
жасқа толмаған балаларын, аға – інілерін , апа – сіңілерін
немесе немерелерін күтіп – бағумен айналысатын болса.
Өздері үшін міндетті әлеметтік аударымдар жүргізілген ата – ананың –
міндетті әлеуметтік сақтандыру жүйесіне қатысушының қамқорлығынсыз қалған
балаларға тағайындалған әлеуметтік төлемдер заңнамалық актіге сәйкес
айырылып қалған әрбір ата – ана үшін асырап алушыға, (қамқоршыға) төленеді.
Бала кезінен бір немесе екі топтағы мүгедектер деп танылған адамдарға
әлеуметтік төлемдер мүгедектік белгіленген мерзімге тағайындалады.
Қайтыс болған асыраушысының асырауында болған, асыраушысынан айрылған
жағдайда әлеуметтік төлем тағайындалуына және алуға құқығы бар отбасының
барлық мүшелеріне бір әлеуметтік төлем тағайындалады.
Асыраушысынан айырылған жағдайда ай сайынғы әлеуметтік төлемдердің
мөлшері әлеуметтік аударымдар объектісі ретінде ескерілген соңғы жиырма
төрт ай ішіндегі табыстың заңнамалық актіде белгіленген ең төменгі
жалақының 80 %–ы шегерленген орташа айлық мөлшері табысты алмастыру,
асырауындағылар санының және қатысу өтілінің тиісті коэффициенттеріне
көбейту арқылы айқындалады.
Асырауындағылар санының коэффициенті міндетті әлеуметтік сақтандыру
жүйесіне өзі үшін әлеуметтік аударымдар жүргізілген қатысушы қайтыс
болғанға дейін асырауында болған адамдар санына қарай айқындалады және
асырауында бір адам болса – 0,4, екі адам болса – 0,5, үш адам болса – 0,6,
асырауында төрт және одан да көп адам болса – 0,8 болады.
Бұл ретте табыстарды алмастыру коэффициенті мен қатысу өтілінің
коэффициенті сақтандыру заңының 21 бабына сәйкес есептеледі.
Жұмысынан айырылған жағдайда берілетін әлеметтік төлем жұмыспен қамту
мәселері жөніндегі уәкілетті органға адам жұмыссыз ретінде тіркеуге өтініш
берген күннен бастап тағайындалады және оның мөлшері әлеуметтік аударымдар
объектісі ретінде ескерілген соңғы жиырма төрт ай ішіндегі табыстың орташа
айлық мөлшерін тиісінше табысты алмастыру коэффициенттеріне және қатысу
өтілінің коэффициенттеріне көбейту арқылы тағайындалады. Бұл ретте кірісті
алмастыру коэффициенті – 0,3 болады, ал қатысу өтілінің коэффициенті
аталмыш заңының 21 бабына сәйкес есептеледі.
Міндетті әлеуметтік сақтандыру жүйесіне қатысушы үшін әлеуметтік
аударымдар жүргізілген жағдайда, оның жұмысынан айырылуы бойынша әлеуметтік
төлемдерді күнтізбелік есептеумен алғанда:
– алты айдан он екі айға дейін - кемінде бір ай үшін;
– он екі айдан жиырма төрт айға дейін - екі ай бойы;
– жиырма төрт айдан отыз алты айға дейін - үш ай бойы;
– отыз алты айдан жоғары – төрт ай бойы алуға құқығы бар.
Өзі үшін әлеуметтік аударымдар жүргізілген міндетті әлеуметтік
сақтандыру жүйесіне қатысушы жұмысынан айырылуы бойынша әлеуметтік
төлемдер алып тұрса, бірақ жұмысына орналасуына байланысты жұмысынан
айырылуы бойынша әлеуметтік төлемдер алу құқығынан айырылған жағдайда,
кезекті әлеуметтік төлемдер жұмысынан айрылуы бойынша әлеуметтік төлем
алған әрбір айы үшін міндетті әлеуметтік сақтандыру жүйесінің әлеуметтік
аударымдар жүргізілген мұндай қатысушысы үшін он екі ай шегеруді негізге
ала отырып тағаындалады.
Дүниежүзінің көптеген елдерінде жұмысынан айырылғанда әлеуметтік
қорғау шаралары қолданылады. Бұл шаралар қызметкерлердің еңбек қызметінен
жоғалтқан табыстарына өтемақы төлеудің әртүрлі әдістерін қамтиды; олардың
біліктілікке, жұмыс өнімділігіне, жұмысынан айырылу себептеріне, отбасының
табысы денгейіне және т.б. байланысты саралануы мүмкін. Тиісінше,
жұмысынан айырылғандарға төлемақылар үшін қорларды қалыптастырудың
әдістері, бұл қорлардың денгейі және олардан төленетін төлемақылардың
мезгілдері ажыратылады.
Жұмысынан айырылғандар, қысқартылғандар және жұмыссыздар мәртебесіне
бөлінуі мүмкін. Бірінші жағдайда жаңа жұмыс іздеу (белгілі бір мезгілде)
орташа жалақысының, жұмыс өтілінің сақталуына рұқсат етіледі, әлуетті
жұмысқа орналастырудың басқа мүмкіндіктері болуы мүмкін.
Жұмыс іздеуші, жұмыспен қамтудың мемлекеттік службасында тіркелген және
өзінің біліміне, кәсібіне, еңбек машығына сай келетін жұмыс алуға нақты
мүмкіндігі жоқ еңбекке жарамды азаматтар жұмыссыздар деп саналады.
Жұмыссыздарға жұмыссыздық бойынша берілетін жәрдем ақылар төленеді.
Жәрдемақы жұмыссыз ретінде тіркелген медеттен жұмысқа орналастыру туралы
мәселе шешілгенге дейін, бірақ заңнамамен белгіленген мезгілден аспайтын
уақытқа төленеді.
Басқа елдерде жұмысынан айырылғанда әлеуметтік қолдауды қаржыландыру
үшін қаражаттарды қалыптастырудың әр түрлі механизмдері қолданылады. Бірақ
негізінен жұмыссыздық бойынша жәрдемақыларды (зейнетақыларды) қаржыландыру
еңбекке ақы төлеу қорынан жұмыс берушілердің сақтық жарналары есебінен
жүргізіледі. Мұқтаж адамдарда жұмыссыз мәртебесі болмаған жағдайда (мысалы,
өтілі бойынша) олар әлеуметтік көмекті көбінесе жергілікті бюджеттерден
немесе қайрымдылық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz