Құлажорға мәдениеті

Пән: Мәдениеттану
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 53 бет
Таңдаулыға:

ЖОСПАР

КІРІСПЕ

І ТАРАУ. ҚҰЛАЖОРҒА КЕЗЕҢІНЕ ТАРИХНАМАЛЫҚ ШОЛУ

Құлажорға кезеңінің зерттелу тарихы

1. 2 Құлажорға мәдениетінің кезеңделуі мен мерзімделуі

ІІ тарау. Құлажорға ескерткіштерінің сипатамасы

2. 1 ҚҰЛАЖОРҒА МӘДЕНИЕТІНІҢ ЖЕРЛЕУ ҒҰРПЫ

(қорғандардың орналасуы мен ішкі құрылымы, жерлеу ғұрпы ерекшеліктері)

2. 2 ҚҰЛАЖОРҒА КЕЗЕҢІНІҢ ЗАТТАЙ МӘДЕНИЕТІ

(тұрмыстық бұйымдары және ат-әбзелдері мен қару жарақтары)

Қорытынды

Қосымша

КІРІСПЕ

Тақырыптың өзектілігі. Неолиттен басталатын адамды жерлеу ғұрпындағы жер бетіне ескерткіш түрғызу дәстүрі кең далада бірнеше мыңжылдықтар бойы жүрді. Әр тарихи-мәдени кезеңде элеуметтік-экономикалық, этномэдени процестерге байланысты оның архитектурасы мен көркемдік жағына жаңаша ерекшеліктер қосылып отырды. Осы дәстүрдің ең бір шарықтап дамыған уақыты - ерте темір дәуірі. Осы дәуірдің бір кезеңі болып табылатын Құлажорға мәдениеті Қазақ Алтайы тайпаларында жаңа түсініктер мен өзгешеліктер қалыптастырды, олардың шығуы, қалыптасуы мен таралуы мәселелерін зерттеудің қажеттігі бұл өлкелерді мекен еткен халықтардың Евразиядағы сақ-сібір тарихи-мәдени қауымдастығындағы орнын ашып беретіндігімен құнды.

Біз қарастыратын тарихи кезеңдегі Қазақстанның шығысында мекен еткен түрғындардың жерлеу ғүрпы жөнінде орасан зор мағлұматтар жинақталды. Мағлұматтардың барлығы дерлік толық ғылыми айналымға енбеді. Алынған мәліметтердің өңделуі жүйелі, бағытты зерттеулердің жоқтығынан өте жай жүрді. Әсіресе жеке археологиялық кезең ретінде бөліп көрсетілген Құлажорға мәдениеті ғылыми айналымға енгізілгенімен оған қатысты нақты жүйеленген тұжырымдар мен қорытындылар жасалған жоқ. Осының өзі тақырыптың өзектілігін айқындап тұрғандай.

Соңғы бір жарым ғасырда қарастырылып отырған өлкеде ерте темір дәуірінде мекен еткен халықтардың жерлеу-ғұрыптық ескерткіштері жайлы жинақталған көптеген мәліметтердің легі зерттеулердің жаңа әдістемелеріне сай жүйеленіп, қазіргі ғылыми-теориялық деңгей мен талапқа сай жіті талдауды керек етеді. Сонда ғана өлкелердің ғылыми тұжырымдалған ортақ тарихи-мәдени келбеті құрылады. Ең бастысы бітіру жұмысының тақыры ретінде алынып отырған Құлажорға кезеңі бұрынғы жасалған қорытындыларды жаңаша көзқараспен қайта қарауды талап етеді.

Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Таңдап алынған жұмыстың басты мақсаты Құлажорға кезеңіне қатысты жинақталған қолда бар деректер мен зерттеулердің негізінде, аталған кезеңнің Қазақстан археологиясындағы орнын мен мазмұнын ашып көрсету. Осы мақсатты жүзеге асыру үшін алдымызға төмендегідей міндеттерді қойып отырмыз:

- Құлажорға кезеңіне қатысты ескерткіштердің зерттелу тарихына тоқталу;

- Аталған кезең ескерткіштерінің мерзімделуі мен кезеңделуіне байланысты жасалған тұжырымдарды жүйелеу;

Осы кезеңге жататын ескерткіштердің барлығына сипаттама беру;
Зерттелген ескерткіштерді сыртқы құрылымына, жерлеу дәстүріне қарай топтау;
Құлажорға кезеңіне жататын ескірткіштерден табылған заттардың қойылу тәртібіне қатысты тұжырымдама беру;
Осы кезеңде өмір сүрген тайпалардың этникалық құрамын анықтау.

Зерттеу жұмысының нысанына Қазақ Алтайы мен Тарбағатай теріскейі аралығын алып жатқан ерте темір дәуірі археологиялық ескерткіштері және осы уақытпен мерзімделетін артефактілер жатады.

Бітіру жұмысының әдістемелік негіздері. Қазақстанның батыс жэне шығыс өркениеттерінің ортасында жатуы, ежелгі көшпелілер, оның ішінде құлажорғалықтардың жерлеу ғұрпының нашар зерттелінуі және өлкенің сол замандағы этномәдени процестердің тоғысар торабында орналасуы бітіру жұмысының негізгі зерттеу әдісі етіп тарихи салыстырмалы талдауды алуға әкелді. Сонымен бірге топтау, жүйелеу мен статистикалық әдістері де қолданылады. Ең басты әдістердің бірі ретінде баяндау негізгі болып орын алды.

Бітіру жұмысының мерзімдік шеңбері. Бүгінгі күні археология ғылымында әртүрлі пәнаралық радиокөміртекті, дендромерзімдік және т. б. жаңаша мерзімдік жастарды алу жолдарының болғанымен ол зерттеулердің өзі кезіндегі моладан табылған заттарды өзге жерлерден табылған олжалармен салыстыра мерзімдеу сияқты көп күмән туғызады. Сондықтан да ескерткіштердің жасын бұлжытпай анықтайтын, жаппай мойындаған, қалыптасқан зерттеу әдістерінің әлі ашылмауы зерттеу барысында құжатталған Қазақ Алтайы құлажорға ескерткіштерін шартты түрде б. з. д. 4-1 ғғ. мерзімдеуге әкелді.

Зерттеудің деректік негізі. Қазақстанды мекен еткен ерте көшпенді тайпалардың тарихын зерттеуде тарихшылар деректердің екі тобына иек артады: археологиялық және жазба деректер. Шығыс Қазақстан территориясында ерте темір дәуірінде өмір сүрген тайпалар тарихының қайнар көзін ашар, мәдениетін анықтайтын жазба деректердің тым аздығына байланысты өлкені мекендеуші ежелгі тұрғындар қалдырған жерлеу орындары - қорғандар материалдары осы олқылықтың орынын толтырар бірден-бір дерек көзі.

Шығыс Қазақстанның құлажорға кезеңіне қатысты археологиялық деректер ХІХ ғасырдың өзінде-ақ жинала бастағанымен, нағыз, шынайы және кәсіпқойлық деректер ХХ ғасырдың екінші жартысынан бастап жиналады. Бұл орайда С. С. Черников, С. С. Сорокин, Ә. М. Оразбаев, Ф. Х. Арсланова, З. С. Самашев, Ә. Т. Төлеубаев және т. б. зерттеушілердің жүргізген қазба жұмыстары нәтижесінде жинақталған археологиялық материалдарды атап айтуға болады. Аталған авторлардың кейбір жарияланбаған, жүйеленбеген материалдары, сондай-ақ ғылыми жетекшінің қазбалары нәтижесінде жинақталған материалдар зерттеудің деректік негізі болып табылады.

І тарау. Құлажорға кезеңіне тарихнамалық шолу

Құлажорға кезеңінің зерттелу тарихы

Шығыс Қазақстанның ерте темір дәуірінің зерттелу тарихын Қазан төңкерісіне дейінгі зерттеулер, Кеңес дәуірі тұсындағы зерттеулер (1920-1990 жж. ) және егемендік алғаннан кейінгі жаңа археологиялық материалдармен толығу, ұғыну және мән-мағынасын түсіну кезеңі деп қарастыруға болады.

Шығыс Қазақстандағы археологиялық ескерткіштер туралы алғашқы қысқа мәліметтерді біз ХҮІІІ ғасырдың саяхатшылары мен ғалымдарының зерттеулері мен қысқаша хабарламаларынан кездестіреміз. Алайда қазан төңкерісіне дейінгі зерттеулерде қарастырылып отырған тақырыпқа қатысты мәселелер қозғалмады. Құлажорға кезеңі ескерткіштерінің ашылуы мен жеке мәдениет ретінде бөліп көрсетілуі тікелей Кеңес заманымен байланысты.

Тек Қазақ төңкерісінен кейін ғана Шығыс Қазақстандағы археологиялық зерттеулер табысқа жеткен кезең болып табылады. Кеңестік археологтардың алдында көне қоғамдағы өндірістік қатынастар мен өндіргіш күштердің дамуынан дерек беретін қазылған және бұрын зерттелінген ескерткіштерді қайта зерттеу міндеті тұрды. Кеңес зерттеушілерінің жүйелі және сәтті жүргізілген зерттеулері тарих ғылымының алдында тұрған негізгі міндеттерді шешуге себін тигізгендігін әсте жоққа шығаруға болмайды.

Шығыс Қазақстанды жүйелі археологиялық зерттеу 1935 жылғы КСРО-ның Ғылым Академиясының Материалдық Мәдениет тарихының институты, Қазақ ССР-нің тарих, археология және этнография институты бірігіп ұйымдастырған Шығыс Қазақстан археологиялық экспедициясының қызыметінен басталады. Экспедицияны СССР Ғылым Академиясының Материалдық Мәдениет институтының аға ғылыми қызметкері С. С. Черников басқарды. Бұл экспедиция 1957 жылдарға дейін үздіксіз барлау, қазба жұмыстарын жүргізді. Экспедиция Нарым және Қалба тау жоталарындағы тау-кен орындарын зерттеді (Черников С. С. Восточный Казахстан в эпоху бронзы. //МИА- № 88. М-Л., 1960. С. 12) .

Дегенмен Шығыс Қазақстанның ежелгі тарихы, әсіресе ежелгі көшпелілер дәуірі салыстырмалы түрде алғанда өте аз зерттелген. Бұл осы облыстағы археологиялық зерттеу жұмыстарының өте кеш басталуымен тығыз байланысты. Соғыс жылдарынан кейін 1947 жылдан бастап Шығыс Қазақстандағы археологиялық зерттеулер жүйелі сипатқа ие болады (Черников С. С. Отчет о работах ВКЭ 1948 года. // Изв. АН КазССР №108, вып. 3. 1951. С. 67-68. С. С. Черников. Предварительный отчет о работе Восточно-Казахстанской экспедиции в 1948г. Архив. Ф. 11, опись 2, дело 120, С. 6. )

В. Г. Никитин мен С. С. Черников Жоғарғы Ертіс ауданында ерте темір дәуіріне жататын ескерткіштерді тіркеуге алды. Шығыс Қазақстан археологиялық экспедициясын С. С. Черников 1947 жылы құрған уақыттан бастап кейбір үзілістерін санамағанда өткен ғасырдың 70-ші жылдарының басына дейін басқарды. Соғысқа дейінгі 1935-1937жж. өзінде-ақ көне кен орындарын іздестіру, археологиялық барлау мен стационарлық қазба жұмыстарына және шешуін күтпейтін күрделі мәселелер мен ірі ескерткіштерді жүйелі түрде зерттеуге бағытталды. Жартас суреттері де ғалым назарынан тыс қалмады. [Черников С. С. Наскальные изображения верховий Иртыша. //СА. 1947. Т. IX. - С. 251-282. ]

Археологиялық экспедицияның алғашқы жылы Шығыс Қазақстанның археологиялық ескерткіштерін барлап, есепке алу және неолит, қола дәуірі ескерткіштеріне қазба жұмыстарын жүргізсе, ал келесі 1948 жылы Самар ауданындағы Құлажорға және Баты ауылдары жанындағы ерте темір дәуірі қорғандарын зерттейді.

Соның негізінде Құлажорға қорымындағы мүрделердің біразы тас жәшіктерде ғана емес, адам қаңқасын қоршаған ағаш қорапты жер қабірлерге қойылғандығын, ал мұндай жерлеу түрінде ақіреттік заттар кездеспейтіндігін анықтайды.

С. С. Черников Құлажорға қорымы мәдениетін сақтарға жатқызғанымен, кейбір белгілері үйсіндерге ұқсастығын да айта келіп, алдын-ала есеп беруінде ж. с. д. 4-3ғғ. мерзімдесе [С. С. Черников. Предварительный отчет о работе Восточно-Казахстанской экспедиции в 1948г. Архив ИА. Ф. 11, опись 2, дело 120. - С. 6. ], ал бұл ескерткіштер туралы тұжырымдалған мақаласында ж. с. д. 3-2ғғ. мерзімдейді [ЧерниковС. С. Отчет о работах Восточно- Казахстанской экспедиции 1948г. //Известия АН Казахской ССР. Серия археологическая, вып. З. № 108. Издательство АН Каз ССР. - А-Ата, 1951. - 67-68бб. ] . 1948 жылы Құлажорға 1 қорымынды барлығы 13 оба қазылса, Баты қорымында 11 қорған қазылып зерттеледі. Бұлардан басқа Славянка, Қызыл ту, Түсқайың және Пчела секілді құлажорға мәдениетіне тән ескерткіштер ашылып зерттеледі.

Баты қорымның Құлажорға қорымымен ұқсастығындағы қабір үйінділерінің бірдей формасы, тас жәшіктері мен ыдыстары болса, сондай-ақ бірқатар айырмашылықтары да барекендіктерін зерттеушілер өздерінің еңбектерінде атап кетеді. Баты мен Құлажорға ескерткіштері сақ және үйсіндермен генетикалық жағынан байланысы барын және үйсін тайпалық одақтарының Ертістің жоғарғы ағысына дейін таралғанын, олардың солтүстік шекарасының анық еместігін көрсетеді. / С. С. Черников. Предварительный отчет о работе Восточно-Казахстанской экспедиции в 1948г. Архив. Ф. 11, опись 2, дело 120, С. 6. /

Шығыс Қазақстан экпедициясы 1950 жылы Ертіс өзенінің оң жағалауында Самар ауданы Қызыл ту ауылы маңындағы ерте темір дәуірінің қорғандарына қазба жұмыстарын жүргізді. [Черников С. С. О работах Восточно-Казахстанской экспедиции. //КСИИМК. Вып. 64. М., 1956. С. 43-60. ] .

Шығыс Қазақстан археологиялық экспедициясының А. А. Гаврилова басқарған 3-ші отряды 1952 жылы Күршім ауданы Қызыл Ту ауылы жанында Ертіс өзенінің оң жақ жағалауында ерте көшпелілердің 1950 жылы басталған қорғандарына қазба жұмыстарын жалғастырыды. Зерттеу жұмыстарының нәтижесінде бұл қорымнан қорғандардың екі түрі табылды:

1) Құлажорға типіндегі топырақ пен тас аралас қорғандар

2) Алтайлық (пазырықтық) қорғандарға ұқсас тас үйінділі қорғандар.

Нақтырақ айтқанда 1952 жылы да екі қорған қазылды. Құлажорға типіндегі №3 қорғанды С. С. Черников 1948 жылы зерттелген Құлажорға және Баты ауылы жанындағы қорғандар сияқты ж. с. д. соңғы ғасырларға жататын болуы керек деп топшыласа, келесі алтай типіндегі №4 қорған өзіндік керамикалық қазандарының ерекшелелігіне қарай басқа кезеңге жатқызды. [ Черников С. С. О работах Восточно-Казахстанской экспедиции. КСИИМК Вып. 64. 1956г. ] .

Ал, 1953 және 1954 жылдары арасында Құлажорға мәдениетіне жататын обалары бар Мало-Краснояр, Пчела, Түсқайың, Славянка, Юпитер ауылдары маңындағы ерте көшпелілердің ескерткіштері зерттелді. [Черников С. С. Отчет о работах ВКЭ за 1954 год. (Рукопись) . С. 10-12. ] . Осы уақытта аталған жылғы және өткен жылдардағы табылған археологиялық және антропологиялық материалдарды сараптай келе С. С. Черников: « . . . Андроновтық негізде қалыптасқан қазақтардың антропологиялық типі Шығыс Қазақстанда анық байқалады, ал пазырықтықтар мен қазақтардың ою-өрнектерінің (орнаменттері) ұқсастығы қандай да болмасын тайпалар мен рулардың жылжуларына қарамастан Қазақ халқының мәдени тарихи тамырлары біз осы уақытқа дейін ойлап келгендей беріде емес, тіпті ежелгі уақыттарға кетеді» -, деп қорытынды жасаған болатын [Черников С. С. Отчет о работе Восточно-Казахстанской археологической экспедиции 1953 года. Архив ИА. Фонд 11, дело 284, связка 20. ] . Бұл жерде зерттеуші өзінің зерттеп жүрген ескерткіштерінің тікелей қазақ халқымен байланысты екендігін атап өту арқылы, саяси қағидаларға қарамастан батыл пікір жасаған болатын.

Бұқтырма ГЭС-ін салуға байланысты су жайылымындағы археологиялық ескерткіштер 1956 жылы кешенді түрде зерттеле бастайды. Бұл жылы ШҚАЭ 4 отрядқа бөлініп жұмыс істеді. Ерте темір дәуірі тобын қазақтан шыққан тұңғыш кәсіпқой археолог Ә. М. Оразбаев басқарды. Қазба жұмыстары Құлажорға және Усть Бөкен ауылдары маңында жүрді. 1948 жылы зерттелген ерте көшпелілердің жыл санауымыздың басталар межесіндегі ерекше локальдық топқа жататын қытай жылнамаларындағы у-ге, у-дзе тайпаларымен баламалау мүмкіндігі туған Құлажорға ескерткішінде 1956 жылы 18 қорған қазылды. [Черников С. С. Отчет о работе Восточно-Казахстанской археологической экспедиции ЛОИИМК АН СССР 1956г. Опись-2. Дело 420. Связка 28. ] . Олардың барлығының үйінділері топырақ пен тастан тұрады, қабір шұңқыр тереңдігі 3м-ге дейін жетеді. Үлкен жақпар тастардан құралған жәшіктер жиі кездесті.

Қазақ ССР ҒА археология, тарих және этнография институтының Бұқтырма археологиялық экспедициясының 1958 жылғы мақсаты Ертіс бойы аңғарының бұған дейін зерттеліп келген археологиялық ескерткіштерін соңына дейін зерттеу және Зайсан көлінің солтүстік жағалауының әртүрлі дәуірлерге жататын ескерткіштерін анықтау, сондай-ақ айрықша көзге түсетін қорған, қоршауларына қазба жұмыстарын жүргізу болды. Зерттеу жұмыстары Шығыс Қазақстанның Күршім, Самар және Ұлан аудандарында жүрді. Күршім ауданындағы археологиялық қазба жұмыстары Шиліқарын, Көкжар және Аманат тауы етегіндегі қорымдарда жүрді. Ә. М. Оразбаев басқарған Бұқтырма археологиялық экспедициясы осы маусымда II-IV ғасырларға жататын Шиліқарын қорымында 2 қорған, ж. с. д. IV-II ғасырларымен мерзімделетін Көкжар қорымында 9 қорған және Аманат қорымдарында 4 қорғанына зерттеу жұмыстарын жүргізді. Қазба нәтижесінде Көкжар қорымындағы етегінде тас белдеуі бар №2 қорған қабірінің солтүстік-шығыс қабырғасынан ұзындығы - 2, 4м, ені 0, 3м-ден 0, 5м-ге дейін, биіктігі 0, 25м бүтін ағаштан ойып жасалған ладья түріндегі астау-табыттың табылуы ерекше жағдай. [Архив ИА. Бухтарминская археологическая экспедиция. 1958 год. Дневник раскопок. Фонд 11, опись 2, дело 518, 519 связка 33. ] .

Мемлекеттік Эрмитаждың Оңтүстік Алтай археологиялық экспедициясы 1962 жылы ерте темір дәуіріне жататын Сарымсақ өзенінің оң жағалауында үш шақырымға дейін созылатын Катон қорымындағы 6 қорғанға қазба жұмыстарын жүргізді. Қорғандар дөңгелек келген тас үйінділі, ортасында ойығы бар, диаметрлері 10м дейін жетеді. [С. С. Сорокин. Мемлекеттік Эрмитаждың Оңтүстік Алтай археологиялық экспедициясының 1962 жылғы есебі Фонд 11. Дело 887. Связка 58. Инв. №129. ] .

Өскемен педагогикалық институтының тарих факультетінің студенттері 1967 жылы т. ғ. к. доцент Ф. Х. Арсланованың жетекшілігімен Шығыс Қазақстанның Шемонайха ауданында Зевакино қорымында әр дәуірге жататын ескерткіштерге қазба жұмыстарын жүргізді. Нәтижесінде ерте темір дәуірінің 4 қорғанына қазба салынды. №30 және 105 қорғандардан табылған екі ыдысқа қарап Шығыс Қазақстанның (Баты, ж. с. д. ІІІ-І ғғ, Құлажорға), сондай-ақ, Катон қорымы мен Быстрянка обаларындағы ерте көшпенділеріне жататын материалдар арасында ұқсастықтарын салыстыра келе қорғандарды б. д. д. І мыңжылдықтың соңына жатқызған. [Отчет (предварительный) об итогах археологических работ, проводимых студентами Усть-Каменогорского государственного педагогического института в 1967 году. Фонд 11, дело, связка, инв. № 98 ] .

Қазақ ССР Ғылым Академиясының Ш. Ш. Уәлиханов атындағы тарих, археология және этнография институты археология бөлімінің Шүлбі археологиялық экспедициясы Ертісте Шүлбі су қоймасының жайылу аймағында 1977 жылы барлау жұмыстарын жүргізсе, 1980-1983 жылдар аралығында тұрақты археологиялық әр дәуірлерге жататын ескерткіштерін зерттеді. [Археологические памятники в зоне затопления Шульбинской ГЭС. А-Ата, 1987. ] . Бұл жұмыстар 1977, 1980, 1982 жылдары А. Г. Максимова және 1981, 1983 жылдары С. М. Ақынжановтың басшылығымен іске асты. Осы жылдары З. Самашев Құлажорға кезеңіне жататын Жартас, Убаредмет ауылы маңы, Қарашат ІІІ, Ақший ІІ ескерткіштерінде қазаба жұмыстарын жүргізіп, барлық зерттелген ерте көшпенділер дәуірінің ескерткіштерін конструктивті құрылысының ерекшелігіне және жерлеу ғұрпына қарай 2 топқа бөледі.

Шүлбі су қоймасы аймағында 1986 жылы Ю. И. Трифонов ашқан Трифонов Ю. И. Отчет о полевых работах 1986 г. в зоне затопления Шульбинской ГЭС //Архив ИА. - А-Ата, 1986. әр дәуірдің ескерткіштері топтасқан Ақши-1 қорымында №6 қорғанға және бір жер қабірге қазба жүргізді. Мұндағы №4 және №5 қорғандардың құлажорға мәдениеті ескерткіштеріне жататындығы анықталды.

Кемерово университетінің Ю. П. Алехин басқарған археологиялық экспедициясы 1988, 1990-1991 жылдары Семей облысының Новошүлбі, Бородулиха және Бесқарағай аудандарында 100-ден астам әр дәуірге жататын археологиялық ескерткіштерді есепке алып, төлқұжаттарын жасады. Бесқарағай ауданында Ертістің екі жағалауында диаметрі 5-60м, биіктігі 4, 5м-ге дейінгі белгілі бір жүйесіз шашырай орналасқан топырақ үйінділі оншақты ескерткіш ж. с. д. 1-ші мыңжылдықтың екінші жартысына жататын 100-ден аса сақ дәуірінің қорғандары.

Новошүлбі және Бородулиха аудандарындағы ерте темір дәуірінің 2-ден 30-ға дейін топырақ пен тас аралас қорғандардан тұратын тобы солтүстіктен оңтүстікке қарай тізбектеле орналасқан. Бұл аудандардағы ерте темір дәуірі қорғандары кенді-алтай және құлажорға мәдениеттеріне жатады. /Алехин Ю. П. Исследования 1991 г. в Семипалатинской области. //Маргулановские чтения (тезисы) . Петропавловск, 1992. С. 12-15. /

Шығыс Қазақстан облыстық тарихи-өлкетану музейінің 1987-1989 жылдары зерттеулері нәтижесінде Күршім ауданының Қалғұты, Қызылағаш өзендері бойында негізінен ерте темір дәуірі ескерткіштерінен тұратын 1300-ден астам әр дәуірге жататын археологиялық ескерткіштері есепке алынып, төлқұжаттары жасалды. Жекелеген үйінді мен қорғандар тобынан тұратын топырақ пен тас аралас қорғандардың сыртында қоршаған тас шеңбері, кей жағдайда тас қоршаулары бар. Суворова Г. И. Археологические исследования в верховьях Иртыша. //Маргулановские чтения (тезисы) . Петропавловск, 1992. С. 115-116.

Шығыс Қазақстан облыстық тарихи-өлкетану музейінің экспедициясы 1990 жылы Тарбағатай ауданындағы археологиялық барлау, іздестіру жұмыстарының нәтижесінде Қандысу өзені бойынан және Сеңгір, Маңырақ тауларынан 189 үйіндіден тұратын 12 қорғандар тобы анықталды. Покровка қорымы 75 қорғаннан және 6 қола дәуірінің қоршауынан тұрады. Қорғандар оңтүстік батыстан солтүстік шығысқа қарай тізбектеле орналасқан. Үлкен қорғандардың жер үсті құрылысында қосымша тас қоршауы және жерге орнатылған сынтастары бар. Қандысу өзенінің оң жағалауында орналасқан Сеңгір қорымы оңтүстік, оңтүстік батыстан солтүстік шығысқа қарай тізбектеліп келген 108 үйінділі 6 қорғандар тобынан тұрады. Осы қорымдағы №13 қорған етегінен 2м алшақтықта 12х12м келген төртбұрыш тас қоршауымен ерекшеленеді. Әр тізбекте тас қошауы бар қорғандар кездеседі. Зерттеушілер бұл қорғандарды 1948 жылы С. С. Черников зерттеген Самар ауданындағы Құлажорға ескерткіштерімен салыстыра келе б. д. д. III ғасырлармен мерзімдейді. /Кущ Г. А. Археологические исследования Восточно-Казахстанского историко-краеведческого музея. //Маргулановские чтения (тезисы) . Петропавловск, 1992. С. 77-78.