Жерге жеке меншік құқығын жүзеге асыру
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 ЖЕРГЕ МЕНШІК ҚҰҚЫҒЫНЫҢ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ ... ... ...5
1.1 Қазақстандағы жерге меншік құқығының қалыптасу және даму тарихы...5
1.2 Жерге меншік құқығының түсінігі және түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .12
2 ЖЕРГЕ ЖЕКЕ МЕНШІК ҚҰҚЫҒЫН ЖҮЗЕГЕ АСЫРУ МЕХАНИЗМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...21
2.1 Жерге меншік құқығының обьектілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..21
2.2 Жерге меншік құқыңының субьектілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...23
2.3 Жерге жеке меншік құқығы субьектілерінің құқықтары
мен міндеттері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 26
3 ЖЕРГЕ ЖЕКЕ МЕНШІК ҚАТЫНСТАРЫН МЕМЛЕКЕТТІК РЕТТЕУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .29
3.1 Жер учаскесін жеке меншікке берудің тәртібі мен шарттары ... ... ... ... ... 29
3.2 Жер учаскесіне жеке меншік құқығын шектеу мәселелері ... ... ... ... ... ... .34
3.3 Қазақстан Республикасы мен шетел мемлекеттерінің жер заңнамаларына салыстырмалы талдау және ұлттық заңнаманы жетілдіру жолдары ... ... ... ...39
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 51
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...53
1 ЖЕРГЕ МЕНШІК ҚҰҚЫҒЫНЫҢ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ ... ... ...5
1.1 Қазақстандағы жерге меншік құқығының қалыптасу және даму тарихы...5
1.2 Жерге меншік құқығының түсінігі және түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .12
2 ЖЕРГЕ ЖЕКЕ МЕНШІК ҚҰҚЫҒЫН ЖҮЗЕГЕ АСЫРУ МЕХАНИЗМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...21
2.1 Жерге меншік құқығының обьектілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..21
2.2 Жерге меншік құқыңының субьектілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...23
2.3 Жерге жеке меншік құқығы субьектілерінің құқықтары
мен міндеттері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 26
3 ЖЕРГЕ ЖЕКЕ МЕНШІК ҚАТЫНСТАРЫН МЕМЛЕКЕТТІК РЕТТЕУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .29
3.1 Жер учаскесін жеке меншікке берудің тәртібі мен шарттары ... ... ... ... ... 29
3.2 Жер учаскесіне жеке меншік құқығын шектеу мәселелері ... ... ... ... ... ... .34
3.3 Қазақстан Республикасы мен шетел мемлекеттерінің жер заңнамаларына салыстырмалы талдау және ұлттық заңнаманы жетілдіру жолдары ... ... ... ...39
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 51
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...53
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Жер - адамзаттың басты тіршілік көзі, бүкіл материалдық базистің негізі, аса маңызды геосаяси және экономикалық фактор. Сондықтан жердің ресурстық мүмкіндіктерін бағалай білу, оны тиімді пайдалану және қорғау, келешек ұрпаққа сақтау мемлекет деңгейіндегі негізгі мақсат және міндет болуы керек. Қазақстан Республикасы Тәуелсіздігін алғаннан кейінгі жылдарда жер қатынастары саласында көптеген нормативтік актілер қабылданып, бұл бағытта мемлекеттік саясат орнығып, белгіленген болатын. Бұл нарықтық қатынастар жағдайында қоғамдағы өзгерістер бұл саладағы нормативтік құқықтық актілерді жетілдіріп отыруды, жаңартуды талап етеді.Елімізде жер қатанастарын жаңа заман талаптары негізінде жер ресурстарымызды ел байлығына айналдыру жолында көптеген шаралар жүзеге асырылуда.
Жер қатынастарының социалистік жүйеден нарықтық экономика жағдайына бейімделген жаңа жер қатынастарына көшуі үшін, жерге мемлекеттік меншік монополиясын жою, жердің кейбір санаттарына жеке меншікті енгізу, жерді ақылы пайдалану жүйесін қалыптастыру, онымен бірге мемлекеттік емес ауылшаруашылық ұжымдарының түрлерін қалыптастыру шараларын іске асыру қажет болды.
Нарық жолына түскен ТМД елдерінде, әлемнің дамыған және жақсы дамып келе жатқан алдыңғы қатарлы мемлекеттерінде жер қатынастары осы модель бойынша жүргізіліп келе жатыр. Жер қатынастары саласындағы мемлекеттік саясат пен осы саясатты жүзеге асырудың құралы ретінде әрекет ететін Жер Кодексінің мақсаты жерді жеке меншікке беру ғана емес. Негізгі мақсаты жер байлығымызды халықтың игілігі жолында барынша тиімді пайдалана білу, оның күтімі мен қорғалуына қатысты мәселелерді шешу. Ұлттық негізгі байлығымыз ретіндегі құндылығын арттыра отырып, елдің әлеуметтік және экономикалық серпінді дамуына тигізер ықпалын күшейту болып табылады. Ал, жеке меншікке берудің өзі осы мақсатқа қол жеткізудің дүниежүзілік тәжірибеде мойындалған тиімді амалдарының бірі.
Ауыл шаруашылығында жүргізіліп жатқан реформалар шаруашылық жүргізудің еркіндігі мен меншік түрлерінің дамуын, жердің меншік иелері мен жер пайдаланушылардың құқықтары мен бостандықтарын қорғауды талап етеді. Осы тұрғыдан алғанда, жерге жеке меншік құқығын ғылыми түрде зерттеудің маңызы зор.
Қазіргі таңда жер заңнамаларының кейбір нормаларында өзге мемлекеттердің жер заңнамаларымен салыстырғанда талас тудыратын мәселе көбеюде. Мысалы, жердің жеке меншік иесі ҚР азаматтығынан шыққан жағдайда құқықтарын қайта рәсімдеу, ауылшаруашылығы мақсатындағы жерлерді жеңілдікті бағамен сату, субьектілер құқықтарын байланысты басқа да шектеулер, т.б.
Жер қатынастарының социалистік жүйеден нарықтық экономика жағдайына бейімделген жаңа жер қатынастарына көшуі үшін, жерге мемлекеттік меншік монополиясын жою, жердің кейбір санаттарына жеке меншікті енгізу, жерді ақылы пайдалану жүйесін қалыптастыру, онымен бірге мемлекеттік емес ауылшаруашылық ұжымдарының түрлерін қалыптастыру шараларын іске асыру қажет болды.
Нарық жолына түскен ТМД елдерінде, әлемнің дамыған және жақсы дамып келе жатқан алдыңғы қатарлы мемлекеттерінде жер қатынастары осы модель бойынша жүргізіліп келе жатыр. Жер қатынастары саласындағы мемлекеттік саясат пен осы саясатты жүзеге асырудың құралы ретінде әрекет ететін Жер Кодексінің мақсаты жерді жеке меншікке беру ғана емес. Негізгі мақсаты жер байлығымызды халықтың игілігі жолында барынша тиімді пайдалана білу, оның күтімі мен қорғалуына қатысты мәселелерді шешу. Ұлттық негізгі байлығымыз ретіндегі құндылығын арттыра отырып, елдің әлеуметтік және экономикалық серпінді дамуына тигізер ықпалын күшейту болып табылады. Ал, жеке меншікке берудің өзі осы мақсатқа қол жеткізудің дүниежүзілік тәжірибеде мойындалған тиімді амалдарының бірі.
Ауыл шаруашылығында жүргізіліп жатқан реформалар шаруашылық жүргізудің еркіндігі мен меншік түрлерінің дамуын, жердің меншік иелері мен жер пайдаланушылардың құқықтары мен бостандықтарын қорғауды талап етеді. Осы тұрғыдан алғанда, жерге жеке меншік құқығын ғылыми түрде зерттеудің маңызы зор.
Қазіргі таңда жер заңнамаларының кейбір нормаларында өзге мемлекеттердің жер заңнамаларымен салыстырғанда талас тудыратын мәселе көбеюде. Мысалы, жердің жеке меншік иесі ҚР азаматтығынан шыққан жағдайда құқықтарын қайта рәсімдеу, ауылшаруашылығы мақсатындағы жерлерді жеңілдікті бағамен сату, субьектілер құқықтарын байланысты басқа да шектеулер, т.б.
1 Энгельс Ф. Семьяның, жеке меншіктің және мемлекеттің пайда болуы Алматы, 1967-21б.
2 Иконецкая И.А. Основы земельного права Российской Федерации. Москва, 1997-11б.
3 «Назарбаев Н.Ә. Қазақстан- 2030. Ел Президентінің Қазақстан халқына жолдауы. Алматы, 19978-63 б.
4 Бектұрғанов.Ә.Е. Қазақстан Республикасындағы жер құқық қатынастары. Алматы, Жеті жарғы,1978-240б.
5 Дембо Л.И. Земельные правоотношения в классово-антоганистическом обществе. Л.,1945-560 б.
6 Покровский И.А. История римского права. М.,1915.- 110б.
7 Еренов.А.Е.Очерки по истории феодальных земельных отношений у казахов.Алма-Ата,1960,-260б..
8 Городеков.Н.И. Киргизы и кара-киргизы Сыр-Дарьинской области.Т.1, Ташкент,1889,-450б.
9 Бренштам А. Социально-экономический строй орхоно-енисейских тюрков VI-VIII веков. М. -Л., 1946. -540 б
10 Зиманов С.З. Общественный строй казахов первой половины ХІХв. Алма-Ата: изд-во Академии наук Казахской ССР, 1989.-294 б.
11 Владимирцев Б.Я. Общественный строй монголов. Л., 1934.-430 6.
12 Казанцев.Н.Д.Земельноеправо.М.,1971,-620б.
13 Иконицкая И.А. Тенденции развития земельного законодательства Российской Федерации//Государство и право, 1992.-№10.-Б.54-92
14 Преображенная степь. Алма-Ата: Кайнар, 1967.-130 б.
15 СтамқұловӘ.С. Стамқұлова Г.Ә. Жер құқығы. Алматы,2004ж-35-65б.
16 Матеи У., Суханов Е.А. Основные положения права собственности. М.: Юристъ,1999.-384б.
17 Маркс К. Предисловие к критике политической экономии. Т.29, М.:Политиздат,1965.-360б.
18 Маркс К. Формы предшествующие капиталистическому производству М.:Госкомиздат,1940.-540б.
19 Генкин Д.М. Право собственности в СССР. М., 1961.-460 б.
20 Қазақстан Репсубликасының Конституциясы. 1995ж 30 тамыз.
21 Қазақстан Репсубликасының Жер кодексі 2003ж 20 маусым.
22 Культелеев.С.Земля-первоначальный источник всякого богатства. ∕∕Заңгер.-2006,-№4.-15-18б.
23 Петрова.В.В.Земельное право России. Москва,-1997,-300б.
24 Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі,1999ж 1шілде. Ерекше бөлім.
25 Ерофеев Б.В. Земельное право России. Общая часть. М.: Юриздат, 1994,-105б.
26 Архипов И.Г. Земельное право Республики Казахстан. Алматы: Борки, 1997. -295 б.
27 Краснов Н.И. Право землепользования в СССР и его виды. М.:Юриздат,1964,320б.
28 Крассов О.И. Право частной собственности на землю. Москва, Юристъ,2000,-379б.
29 Пономаренко.А. Земельное законодательство-в активном применении.∕∕Заңгер,№4,-22-23б.
30 Оспанов.Б. Жерге тек қана жылжымайтын мүлік ретінде қарауға бол майды. ∕∕ Заң газеті, 5қыркүйек 2006жыл. Системы земли книги и кадастра ФРГ.- герман. Союз оберо ведения Бюллетень, 7/1993
31 Қазақстан Республикасы. «Жеке тұрғын үй құрылысы үшін жер учаскелеріне құқық беру ережесін бекіту туралы» Үкімет қаулысы.2006ж 1тамызда қабылданған.
32 Гегель Г.В.Философия права. Москва, Мысль, 1990, -524б.
33 МанукянА.А.Ограничения права собственности нормами публичного и частного права// Право и экономика.- 1997, №17.
34 Грибанов В.П. Пределы осуществления и защиты гражданских прав. Москва,1972- 284 б..
35 Иконицкая И.А. Земельное право Российской Федерации: теория и тенденция развития. М.: Институт государства и права РАН, 1999,- 127 б.
36 Скловский.К. О возможности ограничения права собственности договором. ∕Хозяйство и право. -1999, №5, 109-113б.
37 «Соттардың жер заңдарын қолдануының кейбір мәселелері туралы» Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының нормативтік қаулысы. 2007ж 16 шілдеде қабылданған.
38 «Соттардың жер учаскелерін мемлекеттік қажеттіктер үшін алып қою жөніндегі заңдарды қолдануының кейбір мәселелері туралы» Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының нормативтік қаулысы.
39 Крылатых.Э.Н. Экономический механизм регулирования земельных отношений. Москва,-1993.-160-161б.
40 Безбах.В.В. Право собственности в странах Латинской Америки.
41 Ағыбаев.А.Н. Асығыстыққа жол бермейік, ағайын. ∕∕ Заң газеті 2002ж.
42 Дусипов.Е.Ш. Жерге жеке меншік құқығының негіздері.2003ж.-89-91б
43 Комментарий гражданскому кодексу РФ(часть первая). Москва,1995ж.
44 Ресей Федерациясының Конституциясы.1993ж 12желтоқсан.
45 Ресей Федерациясының Жер кодексі. 2001ж 25қазан.
2 Иконецкая И.А. Основы земельного права Российской Федерации. Москва, 1997-11б.
3 «Назарбаев Н.Ә. Қазақстан- 2030. Ел Президентінің Қазақстан халқына жолдауы. Алматы, 19978-63 б.
4 Бектұрғанов.Ә.Е. Қазақстан Республикасындағы жер құқық қатынастары. Алматы, Жеті жарғы,1978-240б.
5 Дембо Л.И. Земельные правоотношения в классово-антоганистическом обществе. Л.,1945-560 б.
6 Покровский И.А. История римского права. М.,1915.- 110б.
7 Еренов.А.Е.Очерки по истории феодальных земельных отношений у казахов.Алма-Ата,1960,-260б..
8 Городеков.Н.И. Киргизы и кара-киргизы Сыр-Дарьинской области.Т.1, Ташкент,1889,-450б.
9 Бренштам А. Социально-экономический строй орхоно-енисейских тюрков VI-VIII веков. М. -Л., 1946. -540 б
10 Зиманов С.З. Общественный строй казахов первой половины ХІХв. Алма-Ата: изд-во Академии наук Казахской ССР, 1989.-294 б.
11 Владимирцев Б.Я. Общественный строй монголов. Л., 1934.-430 6.
12 Казанцев.Н.Д.Земельноеправо.М.,1971,-620б.
13 Иконицкая И.А. Тенденции развития земельного законодательства Российской Федерации//Государство и право, 1992.-№10.-Б.54-92
14 Преображенная степь. Алма-Ата: Кайнар, 1967.-130 б.
15 СтамқұловӘ.С. Стамқұлова Г.Ә. Жер құқығы. Алматы,2004ж-35-65б.
16 Матеи У., Суханов Е.А. Основные положения права собственности. М.: Юристъ,1999.-384б.
17 Маркс К. Предисловие к критике политической экономии. Т.29, М.:Политиздат,1965.-360б.
18 Маркс К. Формы предшествующие капиталистическому производству М.:Госкомиздат,1940.-540б.
19 Генкин Д.М. Право собственности в СССР. М., 1961.-460 б.
20 Қазақстан Репсубликасының Конституциясы. 1995ж 30 тамыз.
21 Қазақстан Репсубликасының Жер кодексі 2003ж 20 маусым.
22 Культелеев.С.Земля-первоначальный источник всякого богатства. ∕∕Заңгер.-2006,-№4.-15-18б.
23 Петрова.В.В.Земельное право России. Москва,-1997,-300б.
24 Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі,1999ж 1шілде. Ерекше бөлім.
25 Ерофеев Б.В. Земельное право России. Общая часть. М.: Юриздат, 1994,-105б.
26 Архипов И.Г. Земельное право Республики Казахстан. Алматы: Борки, 1997. -295 б.
27 Краснов Н.И. Право землепользования в СССР и его виды. М.:Юриздат,1964,320б.
28 Крассов О.И. Право частной собственности на землю. Москва, Юристъ,2000,-379б.
29 Пономаренко.А. Земельное законодательство-в активном применении.∕∕Заңгер,№4,-22-23б.
30 Оспанов.Б. Жерге тек қана жылжымайтын мүлік ретінде қарауға бол майды. ∕∕ Заң газеті, 5қыркүйек 2006жыл. Системы земли книги и кадастра ФРГ.- герман. Союз оберо ведения Бюллетень, 7/1993
31 Қазақстан Республикасы. «Жеке тұрғын үй құрылысы үшін жер учаскелеріне құқық беру ережесін бекіту туралы» Үкімет қаулысы.2006ж 1тамызда қабылданған.
32 Гегель Г.В.Философия права. Москва, Мысль, 1990, -524б.
33 МанукянА.А.Ограничения права собственности нормами публичного и частного права// Право и экономика.- 1997, №17.
34 Грибанов В.П. Пределы осуществления и защиты гражданских прав. Москва,1972- 284 б..
35 Иконицкая И.А. Земельное право Российской Федерации: теория и тенденция развития. М.: Институт государства и права РАН, 1999,- 127 б.
36 Скловский.К. О возможности ограничения права собственности договором. ∕Хозяйство и право. -1999, №5, 109-113б.
37 «Соттардың жер заңдарын қолдануының кейбір мәселелері туралы» Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының нормативтік қаулысы. 2007ж 16 шілдеде қабылданған.
38 «Соттардың жер учаскелерін мемлекеттік қажеттіктер үшін алып қою жөніндегі заңдарды қолдануының кейбір мәселелері туралы» Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының нормативтік қаулысы.
39 Крылатых.Э.Н. Экономический механизм регулирования земельных отношений. Москва,-1993.-160-161б.
40 Безбах.В.В. Право собственности в странах Латинской Америки.
41 Ағыбаев.А.Н. Асығыстыққа жол бермейік, ағайын. ∕∕ Заң газеті 2002ж.
42 Дусипов.Е.Ш. Жерге жеке меншік құқығының негіздері.2003ж.-89-91б
43 Комментарий гражданскому кодексу РФ(часть первая). Москва,1995ж.
44 Ресей Федерациясының Конституциясы.1993ж 12желтоқсан.
45 Ресей Федерациясының Жер кодексі. 2001ж 25қазан.
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 62 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 62 бет
Таңдаулыға:
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 ЖЕРГЕ МЕНШІК ҚҰҚЫҒЫНЫҢ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ ... ... ...5
1.1 Қазақстандағы жерге меншік құқығының қалыптасу және даму тарихы...5
1.2 Жерге меншік құқығының түсінігі және
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .12
2 ЖЕРГЕ ЖЕКЕ МЕНШІК ҚҰҚЫҒЫН ЖҮЗЕГЕ АСЫРУ
МЕХАНИЗМІ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .21
2.1 Жерге меншік құқығының
обьектілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . .21
2.2 Жерге меншік құқыңының
субьектілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 23
2.3 Жерге жеке меншік құқығы субьектілерінің құқықтары
мен
міндеттері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...26
3 ЖЕРГЕ ЖЕКЕ МЕНШІК ҚАТЫНСТАРЫН МЕМЛЕКЕТТІК
РЕТТЕУ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 29
3.1 Жер учаскесін жеке меншікке берудің тәртібі мен
шарттары ... ... ... ... ... 29
3.2 Жер учаскесіне жеке меншік құқығын шектеу
мәселелері ... ... ... ... ... ... . 34
3.3 Қазақстан Республикасы мен шетел мемлекеттерінің жер заңнамаларына
салыстырмалы талдау және ұлттық заңнаманы жетілдіру
жолдары ... ... ... ...39
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .51
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ..53
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Жер - адамзаттың басты тіршілік
көзі, бүкіл материалдық базистің негізі, аса маңызды геосаяси және
экономикалық фактор.
Сондықтан жердің ресурстық мүмкіндіктерін бағалай білу, оны тиімді
пайдалану және қорғау, келешек ұрпаққа сақтау мемлекет деңгейіндегі негізгі
мақсат және міндет болуы керек. Қазақстан Республикасы Тәуелсіздігін
алғаннан кейінгі жылдарда жер қатынастары саласында көптеген нормативтік
актілер қабылданып, бұл бағытта мемлекеттік саясат орнығып, белгіленген
болатын. Бұл нарықтық қатынастар жағдайында қоғамдағы өзгерістер бұл
саладағы нормативтік құқықтық актілерді жетілдіріп отыруды, жаңартуды талап
етеді.Елімізде жер қатанастарын жаңа заман талаптары негізінде жер
ресурстарымызды ел байлығына айналдыру жолында көптеген шаралар жүзеге
асырылуда.
Жер қатынастарының социалистік жүйеден нарықтық экономика жағдайына
бейімделген жаңа жер қатынастарына көшуі үшін, жерге мемлекеттік меншік
монополиясын жою, жердің кейбір санаттарына жеке меншікті енгізу, жерді
ақылы пайдалану жүйесін қалыптастыру, онымен бірге мемлекеттік емес
ауылшаруашылық ұжымдарының түрлерін қалыптастыру шараларын іске асыру қажет
болды.
Нарық жолына түскен ТМД елдерінде, әлемнің дамыған және жақсы дамып
келе жатқан алдыңғы қатарлы мемлекеттерінде жер қатынастары осы модель
бойынша жүргізіліп келе жатыр. Жер
қатынастары саласындағы мемлекеттік саясат пен осы саясатты жүзеге асырудың
құралы ретінде әрекет ететін Жер Кодексінің мақсаты жерді жеке меншікке
беру ғана емес. Негізгі мақсаты жер байлығымызды халықтың игілігі жолында
барынша тиімді пайдалана білу, оның күтімі мен қорғалуына қатысты
мәселелерді шешу. Ұлттық негізгі байлығымыз ретіндегі құндылығын арттыра
отырып, елдің әлеуметтік және экономикалық серпінді дамуына тигізер
ықпалын күшейту болып табылады. Ал, жеке меншікке берудің өзі осы
мақсатқа қол жеткізудің дүниежүзілік тәжірибеде мойындалған тиімді
амалдарының бірі.
Ауыл шаруашылығында жүргізіліп жатқан реформалар шаруашылық жүргізудің
еркіндігі мен меншік түрлерінің дамуын, жердің меншік иелері мен жер
пайдаланушылардың құқықтары мен бостандықтарын қорғауды талап етеді. Осы
тұрғыдан алғанда, жерге жеке меншік құқығын ғылыми түрде зерттеудің маңызы
зор.
Қазіргі таңда жер заңнамаларының кейбір нормаларында өзге
мемлекеттердің жер заңнамаларымен салыстырғанда талас тудыратын мәселе
көбеюде. Мысалы, жердің жеке меншік иесі ҚР азаматтығынан шыққан жағдайда
құқықтарын қайта рәсімдеу, ауылшаруашылығы мақсатындағы жерлерді жеңілдікті
бағамен сату, субьектілер құқықтарын байланысты басқа да шектеулер, т.б.
Нарықтық қатынастар
жағдайында мұндай мәселелер нормативтік құқықтық актілерге өзгерістер
енгізу арқылы шешімін табуы тиіс. Мақсаты мен міндеттері. Нарықтық
қатынастардың дамуы жағдайындағы жерге жеке меншік құқығының реттелу
тәжірибесін талдап, қорыту, заңдардағы кемшіліктерді, қайшылықтарды,
жетіспеушілікті анықтау, теориялық қорытынды негіздеу және шетел
мемлекеттерінің жер заңнамаларымен салыстыра отырып, ұлттық заңнаманы
жетілдіруге бағытталған тәжірибелік ұсыныстар жасау. Аталған мақсаттар
төмендегі мәселелерді қарастыруды талап етеді:
-жерге жеке меншік қатынастарын реттеуге байланысты негізгі теориялық
мәселелерді қарастыру; -қазіргі
кездегі жер заңнамаларының жағдайын, жерге жеке меншік құқығының іске
асырылуының құқықтық реттелуін, нарық пен мемлекет талаптарына сәйкестігін
бағалау; -жерге жеке меншік
қатынастарын реттейтін заңдардағы кемшіліктер, жетіспеушіліктер мен қарама-
қайшылықтарды анықтап, өзгерту жолдарын қарастыру;
-жоғарыда көрсетілген
мәселелер бойынша халықтың жер қатынастары саласындағы сауаттылығын арттыру
мен ақпаратқа қолжетімділігін қамтамасыз етуге байланысты ұсыныстар
әзірлеу. Пәні. Жерге меншік және
жеке меншік құқығы туралы ұғым, жерге жеке меншік құқығының обьектілері,
жерге жеке меншік құқығының субьектілері, олардың жерге жеке меншік құқығын
жүзеге асыру нысандары, құқықтары мен міндеттері, жер қатынастары
саласындағы халықаралық байланыс. Дипломдық жұмыстың зерттеу
обьектісі. Республикамыздағы нарықтық экономиканың орнығуы, жекешелендіру
саясатының жүзеге асырылуы мен құқықтық реформалар жүргізілуі жағдайында
жердің құқықтық реттелуі, жерге жеке меншік құқығы мен онымен байланысты
азаматтық қатынастар.
Нормативтік базасы. Қазақстан Республикасының Конститиуциясы, ҚР Жер
Кодексі, ҚР Азаматтық Кодексі, ҚР Азаматтық іс жүргізу кодексі, ҚР
Үкіметінің қаулылары, ҚР Жоғарғы Сотының қаулылары, шетел мемлекеттерінің
жер заңнамалары.
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Жұмыс кіріспеден, үш
бөлімнен, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 ЖЕРГЕ МЕНШІК ҚҰҚЫҒЫНЫҢ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ
1.1 Қазақстандағы жерге жеке меншік құқығының түсінігі және жалпы
сипаттамасы Қазақстан
Республикасының нарықтық экономикаға өту кезеңінде жерге жеке меншік
құқығын кешенді зерттеу, оның ғылыми жетістігін жаңадан қабылданып
жатқан заңдарда қолдану- құқық жүйесіндегі аса маңызды мәселелердің бірі.
Мемлекет жер қатынастарын реттеуде, жер ресурстарын тиімді пайдалану мен
қорғауда осы айтылған ғылыми жетістіктерге сүйенеді және оны алдыңғы
қатардағы мәселе деп есептейді. Ғылыми зерттеулер жерге жеке
меншік құқығын реттейтін нормалар құқықтық актілердің өрісін
жетілдірумен қатар, еліміздегі нарықтық қатынастардың дамуына ықпал
етуі тиіс. Жер- барлық тірі жан
иелерінің мекені, өмір азығының негізі. Ал эволюциялық дамудың барысында
азық-түлік өнімдерін өндіру ісіне шексіз дерлік үстем болуға барлық жан
иелерінің ішінен адамның ғана қолы жетті [1]. Жер – негізгі табиғи
байлық және экономикалық құндылық, қоғам тіршілігінің қайнар көзі.
Жердің негізгі қызметі – оның сол территорияда тұратын халықтар
өмірінің және іс- әрекеттерінің, қызметінің негізі болып
табылатындығында. Сонымен қатар, жердің ерекше табиғат ресурсы ретінде
қорғалуын және ұтымды пайдаланылуын қамтамасыз етуге байланысты
құқықтық нормаларды құру үшін маңызы бар бірқатар негізгі
қасиеттері бар.
Жер сияқты сол территорияда тұратын халықтың өмірі мен
іс-әрекет, қызметінің негізі болатын басқа табиғи ресурстардың жойылуы
және қалпына келтірілуі мүмкін. Жер қойнауларының энергетикалық
қорлары қайта қалпына келмейді, бірақ күн, жел, атом энергиясы сияқты
альтернативалары бар. Су ресурстарының қорлары бар іс жүзінде
сарқылмайды, керек жағдайда ащы суларды тұщыландыруға болады. Бірақ
жердің , ең алдымен адамның тіршілік ету орны ретінде орны толмайды.
Сондықтан да адамзат тіршілігі үшін жердің алатын орны ерекше[2].
Әрбір мемлекеттің шекараларымен шектелген тіршілік ету орны ретіндегі
жерлері бар. Жердің адам өмірінің негізі ретіндегі ерекше қасиеті оның
табиғи құндылығын, флора, яғни өсімдік әлемін өндіру және қайта өндіру
қабілетінде. Жер өңдеу ісін жүзеге асыра отырып, адам өзінің
қажеттілігін қанағаттандыру үшін табиғи өсу процесін жандандырып, өз
қажетіне бағыттайды. Бір сөзбен айтқанда, жер өз-өзімен қалпына келетін
өндіріс ресурсы.
Жер бүкіл экологиялық жүйені байланыстырушы түйін болғандықтан, оны
пайдалану, оған қандай да болмасын әсер ету – жердің өзінің қалпына да және
оны қоршаған ортаға да әсерін тигізеді.
Жердің басты қасиеті – адам қоғамының тіршілігі мен оның іс әрекет
қызметінің негізі болу қажеттілігін сақтап қалу. Сонымен қатар, жер өзіне
деген субьективтік заттық құқықтардың іске асырылу ерекшеліктерін қатаң
сақтауды талап етумен қатар, мемлекет пен оның органдарының жерді бөлу,
ұтымды пайдалану және қорғауға байланысты іс- әрекетінің шектерін де
анықтайды.
Жерді ұтымды пайдалану дегеніміз — жерді пайдалану максатын іске асырған
кезде жердің басқа да табиғат факторларымен пайдалы өзара әрекетін есептей
отырып, максималды жетістікке жету және жерді қандай да болмасын іс-
әрекеттің ерекше шарты ретінде, ауыл шаруашылық өндірісіндегі басты өндіру
құралы ретінде қорғауды білдіреді. Жерлерді ұтымды пайдалану мен корғау
талаптары көп қырлы және ақырында жердің экономиканың әр түрлі сферасындағы
атқаратын рөлімен анықталады. Қоғамның өмірі мен іс-әрекет, қызметінің
негізі бола тұра және шектеулі сипатты болса да, жер жеке индивидтер мен
олардың бірлестіктерінің жүмыс жасауы үшін ашық болуы шарт.
Жерге меншік қатынастарын
күқықтық реттеу проблемасы әруақытта да маңызды болды және маңызды бола
бермек. Казақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан
халқына "Қазақстан-2030" деп аталатын Жолдауында: "Жеке меншік институттары
жерге деген құқықтың, сондай-ақ меншік құқықтарын және келісім-шарттардың
орындалуын қорғайтын заң жүйесін құрудың есебінен нығайтылады" деп атап
көрсетті[3]. Көтерілген мәселе тек жердің табиғи объект және табиғат
ресурсы ретіндегі құқықтық режиміне ғана қатысты емес, жеке адамның
құқықтық статусының, сонымен қатар шаруашылық іс-әрекетке қатысушы
тұлғалардың заңды мүдделер мен құқықтарының, қоғам мен мемлекеттің
негізі болып табылады.
Жерге меншіктік қатынастарды құқықтық реттеу экономикалық, саяси,
құқықтық сипаттағы өзгерістер жағдайында іске асырылуда. Қоғамның
экономикалық жүйесіндегі өзгерістер бәрінен бұрын көп қырлы экономиканың
дамуымен, жерді жекешелендіру процестерімен және қазіргі бар жерге меншік
нысандарының негізінде жер нарығын түзеу процестерімен тығыз байланысты.
"Ғылыми зерттеулер - деп жазады
профессор Ә.Е.Бектұрғанов жер қатынастарын реттейтін нормалардың өрісін
жетілдірумен шектелмей, ол нормалардың әлеуметтік-экономикалық тиімділігін
де анықтап беруге тиіс"[4]. Жердің тұлғаның меншігінде болуы оның
экономикалық және әлеуметтік жағдайына ықпал етіп, аса маңызды рөл
атқаратынын қоғамдық даму үрдісінің өзі дәлелдеп отыр.
Сондықтан да жер құрылымы мәселесі, жерге
меншік формасының мәселелері, жерге қауымдық иелік формасы, ең аяғы жеке
меншіктік жер иелігінің маңызы мен ерекшелігі — көне дәуір мен феодализмді
зерттеуде аса маңызды орын алды. Ең алдымен құлиеленуші қоғамдағы жер
қатынастарының екі типін — көне Шығыстағы жер катынастары мен антикалық
дәуірдегі жер қатынастарын ажырата білу қажет. Құл иеленуші қоғамындағы жер
қатынастарының мысалы ретінде көне Вавилондағы жер қатынастары мен
антикалық Римдегі жер қатынастарын келтіруге болады. Көне Вавилондағы
мемлекет пен құқық жер қатынастарын зерттеуде өте қажетті мәлімет беретін
ерекшелігімен өзіне назар аудартады, атап айтсақ, көне Вавилон көне шығыс
құл иеленуші қоғамының типтік мысалы бола алады. Бұл құл иеленушілік қоғам,
сол қоғамға сай, антикалық құл иеленуші қоғамнан оның өзгешілігін
көрсететін бірқатар өзіне тән ерекшелігі бар (Грекия, Рим).Көне вавилондық
патшалықта жердің төмендегідей бөлініс категориялары болды: сарай
иелігіндегі жерлер, храм иелігіндегі жерлер, қауымдық иеліктегі жерлер,
жеке меншік иелігіндегі жерлер.
Лев Исаакович Дембоның пікірі бойынша, дәл осы жағдайда мәселе жерге иелік
ету жайында болып отыр, ал біздің пікірімізше жерді пайдалану құқығы ғана
көрініс тапқан. Олай дейтініміз жерге билік, иелік жүргізу мәселесі көрініс
таппаған, тек қана жердің пайдалы қасиетін пайдалану және одан кіріс
кіргізу мәселесі ғана көрініс тапқан. Жерге меншік құқығының субъектісі
вавилон патшасы, өйткені жерге қатысты барлық реттеу жүйесі, иелік ету
құқығы соның қолында болды. Жер рентасы, соған сәйкес үстеме еңбектің
пайдасына иелік етіп, оны жұмсау мүмкіншілігін де вавилон патшасы
шешетін[5]. Жерге
жеке меншік нысаны рим құқығында қандай болды және оның ерекшелігі неде
деген занды сұраққа жауап берместен бұрын,осы мемлекеттің тарихына шолу
жасайық. Көне Римдегі жер кұрылымының ерекшелігін, "классикалық-антикалық"
форма ретінде көрсету үшін, алдымен рим қауымдастығы мен оның өзіндік
ерекшелігін танып, білу кажет. Мемлекет- қала құру жағдайындағы, рим
кауымдастығының өзіндік ерекшелігін, атап айтар болсақ, ол — рим
кауымдастығы ерекше саяси ұйым ретінде көрінді, яғни, кауымдастық жері, рим
жері ретінде екі түрлі формада көрініс тапты: мемлекеттік жер ретінде,
сондай-ак, жеке меншік жер ретінде. Өйткені, рим азаматы — ақсүйек,
мемлекет-қала қауымдастығының мүшесі ретінде, рим азаматы ретінде жеке
меншік иесі боп танылды[6]. Кеңес дәуіріндегі
Қазақстанның тарих ғылымында көшпелі қазақтардың феодализм негізін малға
жеке меншік құрады, ал жер ешкімдікі болған емес деген пікір кеңінін орын
алады. Бұл салада өткір қадамды отандық ғалым, ҚР ҰҒА-ның академигі
А.Е.Еренов жасады. Ғалымның дәлелдеуі бойынша, көшпелі малшылардың
өндірістік қатынастар жүйесінде анықтаушы орынды жерге жеке меншік
қатынастары анықтайды[7]. Қоғамдық меншіктен жеке
меншікке айналған жердің бірнеше обьектісі, кең мағынада алсақ сол жерде
өскен төрт түлік мал болды. Малы көп, бай отбасының пайда болуы, малға жеке
меншік иелік етудің бастауы болып, соның негізін қалады. Ғалымдардың көбі
малға жеке меншік иелік құкығының белгісі ретінде, халық арасында тараған
түрлі аңыздарға сүйеніп, малға соғылатын түрлі таңбаның пайда болуымен
байланыстырды[8]. Төрт түлік малдың жеке меншік
объектісіне айналуы, сол кездегі қалыптасып, орныққан жерге меншіктің
қауымдық түрімен қайшылықка ұшырады. Өйткені, жерге меншіктің мұндай түрі
дараланып, жекеленген мал шаруашылығының дамуына белгілі мөлшерде кедергі
жасады. Бұл күресте жеңіс қашанда ірі мал иелері жағында болды, өйткені
олар өздерінің малдарын жайылыммен қамтамасыз етулері керек еді. Мал
басының қарқындап өсуі және мал шаруашылығының дамуы, жайылымды кеңейтіп,
оны өзінің қарамағына алуға ірі байлар әрекет жасап отырды. Сонымен қатар,
кезең-кезеңімен, әлсін-әлсін кайталанып отырған жұт, табиғи апаттар, малдың
жаппай қырылуына әкеп соғып, малшылардың ауыр жағдайға қалдырған кездерде
болды. Сондықтан да, бай мал иелері табиғи апат, жұттан мал басын аман
сақтап қалудың ең оңтайлы жолы, малға жайлы, құнарлы жайылым мен (жайлау,
қыстақ, күзеу) жыл он екі ай камтамасыз ету керек екенін біліп, соны өзі
иелігіне айналдыруға ұмтылды. Қауымдық
жер қатынастарының ыдырауына объектінің жеке меншікке айналуы ыкпал етті.
Бұл бағдарда, "ең бастысы кысқы жайылымға ие болу" дейді, көшпенді
түркілердің көне тарихын зерттеуші-ғалым[9]. Қыстақ, қысқы
жайылым жерлерінен кейінгі маңызды жер, жазғы жайылым, жайлауды жеке
меншікке айналдыру ірі байлардың, белгілі адамдардың құзырында болды.
Белгілі ру, тайпадан шыққан ірі мал
иелері, қауымдық жерлерді ығыстырып, өзіне қарату арқылы, қарапайым қауым
мүшелерінің ығысып, басқа жерлерді басып алуына апарып соқтырды. Аздаған
қауымдық иелігіндегі жерлер біртіндеп, сол байлардың қолына көшуі керек
еді. Бұның өзі дала ақсүйектерінің көшпелі мал шаруашылығын жеке дара
жүргізуге материалдық негіз ретіңде қалыптастыру мақсатына сай келді.
Кейбір кеңес дәуірі ғалымдарының пікірі бойынша,
Қазақстанда көшпелі аудан жағдайында XX ғасырға дейін жерге феодалдық
меншіктің қалыптасуы мүмкін емес деп таниды. Бұл көзқараспен, академик С.З.
Зиманов келіспейтінін айтады. Оның пікірінше, бұл көзқарас тарихи шындыкқа
қайшы келеді [10]. Жер шаруашылығы жағдайында жерді пайдалану
төңірегіндегі мәселелер алға шығып, тез пісіп жетіледі. Қолдан суармалы
жерлерде жерге иелік етуді жекешелендіре жүргізу аса маңызды мәнге ие
болды. Қолдан өнделіп, Қауымдық жерлерді тартып алу суландыру жүйесіне де
иелік етуге апарып соқтырды. Сонымен, бұл процесс жерге феодалдық меншіктің
қалыптасуын көрсетіп берді.
Қазақстандағы жер қатынастарының қалыптасуы туралы айтқан кезде, моңғол
шапқыншылығын айтпай кетуге болмайды. Сол шапқыншылық салдарынан Қазақстан
территориясының барлығы дерлік және әлемнің үлкен бөлігі Шыңғыс
тұқымдарының қол астында қалды.
Б.Я.Владимирцев моңғолдардың феодалдық карым қатынасының негізін көптеген
құқық нормасы мен жазу түрінде қалған қолжазбалар арқылы ашқан[11].
ХІП-ХІҮ ғасырларда
Қазақстанның барлық жерінде негізінен феодалдық жер катынастары толығымен
орнықты. Егерде көшпелі-қазақтар өмірінде малға меншіктік қатынас алғашқы
қауымдық құрылымның ыдырауына ықпал етсе, ал жерге феодалдық меншіктің
қалыптасуы феодалдық құрылымның қалыптасуына ықпал етті.
Кеңестік дәуірдегі жер
қатынастары Қазақ жерлерінің патшалық
Ресейге қосылуымен байланысты үкімет бұл жерлерді Ресей мемлекетінің
меншігі ретінде жалиялады. Қазақ билерінің, мемлекет басшыларының жер
меншігі жойылды. Қазақ ауылдарындағы жер қатынастарын реттеудің әдет құқығы
нормаларына негізделген тәртібі кейбір шектеулермен сақталды.
Социалистік жер қатынастары Ресейде 1917 жылғы
Қазан төңкерісінен кейін орнықты. Большевиктердің помещиктер жерін
конфискациалау және барлық жерді мемлекет мүлкіне айналдыру туралы
бағдарламалық талаптары 1917 жылдың 26 қарашасында (8 қазанда) қабылданған
жер туралы Декретінде нақтылы жүзеге асты[12].
Декреттің негізгі ережелері жерге жеке меншікті жоюға
бағытталды және жерді ортақ халық байлығына айналдырамыз деген ұранмен
жүргізілді. 1918 жылдың 27 қаңтарында жұмысшы, солдат және крестянь
депутаттарының Бүкілресейлік Орталық Атқару Комитеті "Жерді социализациялау
туралы" Декретті қабылдап, онда мынадай міндеттерді белгіледі: Ресей
Федерациясы Кеңес Республикасы шеңберіндегі жерге, жер қойнауындағы
байлыққа, суға, орманға және табиғатта тіршілік ететін барлық байлыққа
деген қандай да болмасын меншік мүлде жойылсын,
жер ешқандай төлемсіз (ашық немесе жабық) барлық еңбекші халықтың
пайдалануына өтеді, жерді пайдалануқұқығы, кім сол жерді өз еңбегімен
өндейді, соның пайдалануына беріледі, тек қана сол занда көрсетілген ерекше
жағдайда болмаса ғана, құнарлы жерден алған өнімнің артығы және рынокқа
өткізуге ыңғайлы жерде орналасқандардың артық өнімі Кеңес үкіметі
ұйымдарына ортақ қоғамдық қажетке пайдалану үшін өткізіледі, астықпен сауда
жасау, іште және сыртка шығаруда мемлекет монополиясында болмақ. Тағы бір
көрнекті ғалым, экономист-аграрник А.В.Чаянов жерді мемлекет мүлкіне
айналдырудың негізгі қағидаларын айқындап берді. Жерді мемлекет мүлкіне
айналдыру барысында жер меншік ретінде жалғыз меншік иесі - мемлекетке
қарайды. Жалпы мемлекеттің мүддесін қорғау мақсатында мемлекет барлық
мемлекет жерін басқарып, билік ету кұқына ие. Мемлекет өз қүқығына сүйене
отырып, барлық жерді еңбек адамдарына, жалға беру түрінде жақын нысанда
пайдалануға береді. Сонымен қатар, мемлекет шаруашылықтың ішкі мәселесіне
араласпайды. Жерге жоғарғы иелік ету мемлекеттік өкіметтің қолында, ал
жергілікті жерді бөлу жұмысымен жергілікті жер ұйымдары айналысады. Олар
өзін-өзі басқару принципімен кұрылған[13]. Кеңестердің ІХ
Бүкілресейлік съезді 1921 жылғы желтоқсанда БОАК-ға жер туралы заңнаманы
қайта қарап, әрбір жер өңдеушіге түсінікті жер туралы заңдар жинағын
қабылдауды тапсырды. БОАК 1922 жылғы 22-
мамырда еңбек мақсатында жер пайдалану туралы заң қабылдады. 1922 жылы БОАК
РСФСР-дің жер кодексін қабылдады. Сонымен, Қазан төңкерісінен
кейінгі кезенде жер туралы заңдарда жерді пайдаланушының кең негіздегі құкы
мен оған кепілдік формалды түрде ғана жарияланды. Ал шындығына келсек,
күштеп енгізген колхоз-совхоз қүрылымының нәтижесінде, жерді пайдаланушы
өзінің негізгі өндіріс құралы- жерден алшақтатылады. Сондай-ақ, өз
еңбегінің өнімінен, негізгі жылжымалы мүліктерінен де айрылды.
Ұлы Отан соғысы жылдары Қазақстан ауыл
шаруашылығына әскер мен халықты тамақпен камтамасыз ету жауапкершілігі
жүктелді. Елімзге ет, сұт, жүн көп мөлшерде қажет болды. Бірақта,
республикада мал шаруашьшығын тез көтеруге шынайы мүмкіндіктер болмады:
техника, жұмыс күші жетпеді, шөп дайындаумен айналысатын күш аз болды,
малға жем-шөп дайындау да оңай болған жоқ.
Қазақстан Коммунистік Партиясының Орталық Комитеті
қалыптасқан қиын жағдайды ескере отырып, мал шаруашылығын сырт жайылым
арқылы дамытуды қолға алды. Соғыс жылдары 20 млн. гектар жер мал
шаруашылығына арналған сырт жайылым, жайлау, қысқа шөп дайындайтын жер
ретінде игерілді. Соғыс жылдарынан кейінгі қалпына келтіру кезеңінде жерге
орналастыру жұмыстарының мазмұны мына бағытта жүргізілді. Экономикалық
түрғыдан әлсіз колхоздар біріктіріліп, ірілендірілді, сондай-ақ, сырт
жайылымға, жайлау, қыстау үшін жерді үзақ мерзімге пайдалануға беріліп, мал
шаруашылығының дамуына қолдау көрсетілді. Сондықган да 1945 жылдан 1953
жылдар арасында колхоздар саны республикада 6758-ден 3092-ге дейін
қысқарып, азайды. Яғни, біріктіріліп, ірілендірілді. Жер
құрылымын реттеудегі одан кейінгі реформалар колхоздарды таратып, оларды
біріктіріп мемлекеттік шаруашылық-совхоздарға айналдыру процесі арқылы
жүзеге асырылды. Бұл процесс әсіресе Қазақстанда ерекше қарқынмен жүрді,
оған дәйекті дәлел ретінде 1990 жылдың 1 қаңтарындағы жағдайға сүйенсек,
мемлекеттік ауыл шаруашылығы ұйымдарына бекітіліп берілген жер көлемі 205
млн. гектар болды. Бұл басқаша айтқанда, республиканың барлық жерінің 92,2%
проценті еді. Социалистік дәуірдегі жер қатынастарын реттеудегі мемлекеттік
- әкімшілік әдіс КСРО мен одақ респуликасының жер туралы зандары ережеде
толық, жан-жақты жазылып, бекітілген. Оның өзі одақтас республикалардың
әрқайсысында жер туралы кодексті дайындау үшін базалық (негізгі) қызмет
атқарды. Осы жер туралы занда ірі мемлекеттік ауыл шаруашылығында жерді
пайдалануға басым мүмкіншілік беріп, соны негізгі бағыт деп таныды. Жер
қатынастарына сырттан біреудің араласуы мүмкін болмады. Барлық
жер мемлекеттің қолына өткендіктен, жеке адамдарға берілген учаскенің
көлемі күлкілі көлемде аз болды[14].
Аталған негіздер ұзақ өмір сүрмеді, бірақ айтып
кеткен жөн болар, кеңес республикасында жер туралы заңдарға өз ықпалын
тигізді. Сөйтіп, Тәуелсіз егеменді Қазақстанның тарихында жер
қатынастарының жаңа дәуірі басталды. Сол кезеңде КСРО-дағы жер
қатынастарын қиын жағдайдан құтқару үшін жасалған талпыныс 1990 жылы болды.
Яғни еліміздің жаңа экономикалық саясатының болуы. КСРО Жоғарғы Кеңесі сол
жылы жер туралы зандардың жаңа негіздерін қабылдап, онда жерді әлеуметтік
қағидасы қалпына келтірілді. Егеменді Казақстанның жер катынастары
Жер қатынастарының жаңа кезеңі ресми түрде 1991 жылдын 16
желтоқсанында Қазақстан Республикасының "Қазақстан Респуликасының
Мемлекеттік Тәуелсіздігі туралы" конститутциялық заңын қабылдаумен
басталды. Бірак, бұл заңның тарихи тамыры Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесі 1990
жылы қабылданған Жер туралы кодексінің жаңа редакциясында жатыр. Осы
кодекстің 3-бабында Қазақстан Республикасының жері тек қана республика
меншігі болып танылады делінген. Бұл өте өткір, прогрессивтік шешім болып
табылады. Өйткені, бұл шешім одақтық заңға қайшы келетін, ол занда жер "сол
территорияда өмір сүріп жатқан халықтың байлығы" деп көрсетілген. Бұндай
"еркіндікке" бұрын жол берілмейтін. Жер туралы кодекс Қазақстан
Респуликасында жер қатынастарын 1995 жылдың 22 желтоқсанына дейін, яғни жер
туралы Жарлық күшіне енгенге дейін реттеді. Жер туралы кодекс респуликада
жер құрылымына реформа жасап, өзгерістер жүргізуде айтарлықтай маңызы болды
және ол төмендегідей мәселелерде айқын көрініс тапты: республика
азаматтарына жер учаскелерін алу құқығы берілді және жеке қожалық
шаруашылығына алған жерін, жеке үй маңындағы жерін, бау-бақша мен мал
шаруашылығын, құрылыс және үйін, саяжай, т.б. дәстүрлі еңбектен тапқан
дүниесін мәңгілік мұра арқылы ұрпағына беруге мүмкіншілік алды; азаматқа
бөлінетін жер көлеміне қойылатын қатаң шектеулер алынып тасталды; жер
иелерінің қызметіне мемлекет, шаруашылық және басқа да ұйымдардың сырттан
келіп араласуына тиым салынды; жер иелері мен жер пайдаланушылардың құкығы
зандастырылды; жерде өзінің еркін шаруашылық жүргізуіне, өздері өндірген
ауыл шаруашылық өнімдеріне өздері иелік етуі және оны сату арқылы пайда
табуына, жерді жалға беруге рұқсат етілген; жергілікті атқару және өкілетті
ұйымдардың жер қатынастарына реттеудегі уәкілдігі кеңейтілген; жерге төлем
төлеу белгіленген; жер дауын шешу үшін сот билігінің рөлі күшейтілген.
Селолық ел орналасқан жерлердің шекарасын айқындап алу не үшін керек болды
дегенде, жерге реформа жасағанға дейін барлық ел орналасқан ауылдар
совхоздар мен ауылдардың жерінің құрамына кірді, ал заң бойынша олардың
барлығы селолық атқару үйымдарының басқаруына берілген. Сондықтан да жерге
орналастыру ұйымдары жергілікті ауыл әкімдерімен біріге отырып, жеке
азаматтың қолында бар меншік малына қанша жайылым, шөп дайындайтын жер, үй
маңындағы бау-бақшаға қанша жер қажет соны анықтайды.
1991 жылға дейін барлық жерді пайдаланушыларға КСРО
бланкасымен толтырылған жерге иелік ету туралы мемлекеттік акті берілген
болатын. Жерді пайдалану туралы құжатты қайта тіркеу қажеттілігі содан
туындап отыр, ал егемендік алғаннан кейін, бұл құжаттардың жаңа формасы
бекітілді. Бұрынғы мемлекеттік актілерді жаңа бланкілерге ауыстыру көптеген
жұмыс істеуді талап етті, алайда нәтижесі де жаман болмады. Осы жұмыс
процесі барысында жерге иелік етушілер мен жерді пайдаланушылардың сол
жерді негізгі бағытталған мақсатқа сай пайдаланып отыр ма, жоқ па сол
анықталып, көп нәтиже берді. Қазақстан Республикасының 1995 жылғы
жаңа Конституциясы алғашқы рет жерге жеке меншік құқығын орнықтырып, жерге
мемлекеттік және жеке меншікті мемлекеттің танып, теңдей қорғайтынын
бекітті.Конституцияның нормаларының негізінде Қазақстан Республикасы
Президентінің 1995 жылғы 22-желтоқссандағы Жер туралы жаңа Жарлығы
қабылданды. Бұл Жарлық жерге меншік құқығы мен жер пайдалану құқығына
қатысты туындайтын жер қатынастарын жаңаша реттеп, алғашқы рет сервитут
институты мен басқа да жер-құқықтық нормаларды қарастырды. Қоғам
нарықтық эконномикаға жол ашты. Сол себепті де, жер туралы заңнаманың орнын
жетілдіру қажеттілігі туды. 2001 жылғы 24-қаңтарда Жер туралы заң
қабылданды. Бұл акт төмендегідей бірқатар жаңа нормаларды көздеді: жер
учаскелерін оралмандарға беру туралы, шартты жер үлесі туралы, жер туралы
заңнаманың жаңа қағидасы, т.б. Егер осыған дейін азаматтар мен заңды
тұлғаларға берілетін жер учаскелерінің көлемі заңға сәйкес актілермен
бекітілсе, енді осы заңның 35-бабына сәйкес тек заңмен реттелетін болды.
Сонымен қатар, бұл заң халықтың әлеуметтік қажеттіктері мен ортақ
пайдалануына арналған елді мекен жерлеріне қатысты жаңа нормаларды көздеді.
Қазақстан Республикасының жер
заңдарын одан әрі жетілдіру 2003жылғы 20-маусымда Қазақстан Республикасының
жаңа Жер кодексін қабылдауға дейін жалғасты. Бұл кодекс 5 бөлім, 21
тараудан, 170 баптан тұрады. 2003 жылдың 19-мамырында Қазақстан
Республикасының Парламентімен Қабылданған Жер кодексі 2003 жылдың
10маусымында Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесімен қаралып,
заңды деп танылды[15].
1.2 Жерге меншік құқығының түсінігі және түрлері. Кез-
келген қоғамның меншікке деген көзқарасы сол қоғамдағы экономикалық
қатынастардың негізін құрайды, өйткені дүние жұзінің тарихи дамудағы қай
кезенді алып қарайтын болсақ та, негізгі мәселе меншіктің айналасына
топталады. Орталықтан баскарылатын жоспарлы экономикадан нарықтық
экономикаға өту дегеніміз, ең бірінші меншікке деген көзқарастың өзгеруі
болып табылады. Қазақстан казір осындай кезеңді бастан өткеруде, яғни жеке
меншіктің қалыптасуы мен дамуы, кәсіпкерлерліктің дамуы үшін тиімді
жағдайдың жасалуы т.с.с. Бұл процестің жақсы дамуы, меншік қатынастарын
құқықтық реттеу жүйесін барлық бағытта келісіммен және тиімді жүргізбесе
мүмкін емес.
Меншік ерекше маңызды ұғым, сондықтан ондаған жылдар адамзат баласының ең
үздік өкілдері оған өз назарын аударып, зерттеген. Алайда, жұмыс теориялык
дискуссия арқылы ғана бітпейді. Әлемді дір еткізіп, өзіне назар аударатын
әлеуметтік сілкіністер, ең маңызды факторы сол кезенде қалыптасқан меншікке
деген қатынастан туындап, соны өзгертуге деген ұмтылысқа жалғасып
жатады[16]. Негізінен меншік термині
көбіне-көп түрлі мағынада қолданылып жатады. Бір жағдайда бұл терминді
"мүлік" немесе "зат" ұғымының синонимі ретінде қарастырады. Мысалы,
"меншікті беру", немесе "меншікке ие болу" деген жағдайларында. Екінші бір
жағдайда, бұл ұғым тек экономикалық қатынастарды көрсетеді, ал кейде, бұл
мүлдем қарама-карсы ұғым, яғни заң категориясы -меншік құқығымен
теңестіріліп, сол мағынада қолданылады. Кеңес мемлекеті тұсында
экономистер, философтар мен заңгерлер меншікті және меншік кұқықтарын
зерттегенде, К.Маркстің "Саяси экономиканы сынауға кіріспе" [17] және
"Капиталистік өндірістің алдындағы формалары" [18] деген еңбектерінде
берілген меншік туралы ережелерге сүйенеді. Негізінен меншік ұғымының
төңірегінде топтастырылған ережелердің алдына қойған мақсаты біреу ғана. Ол
меншік ұғымының қоғамда қалыптасқан өндіріске және оның нәтижесінде пайда
болатын өнімге ара қатынасын анықтау. Осы жоғарыда айтылғандарды басшылыққа
ала отырып, зертеушілер меншік құкығы дегеніміз не, меншік құқығымен
реттелетін қоғамдық қатынастардың құрамы қалай, меншік құқығының өзіне тән
қандай белгілері бар және оларды сабақтас қоғам қатынастарынан қалай
ажыратуға болады деген сұрақтарды шешуге тырысты. Меншіктің экономикалық
қатынастары қоғамдағы мемлекеттік құқықтық қондырмамен бекітілген. Бұл
аталған қатынастарды реттейтін құқықтық нормалар жүйесінде және меншік
құқығын құрайтын институттарында көрініс тапқан. Сонымен қатар, бұл
мүліктің иесі екенін білдіріп, белгілі бір тұлғаның мүлікке занды билігі
бар екенін анықтап , оны белгілі шаралардың негізінде қорғалуын да
қамтамасыз етеді. Бірінші жағдайда, әрине, объективті түрде меншіктік құқық
туралы сөз қозғалса, екіншіден, субъективті мағынада, немесе субъективтік
меншік құқығы туралы әңгіме болып отыр.
Меншіктік құқықтың мазмұны (субъективті мағынада) меншік иесіне
мүлікке иелік етуге, пайдалануға және оған билік етуге құқылы екенін
көрсетеді. Көрсетілген құқықтық мүмкіндік, жалпы алғанда, меншіктің
субъективтік құкығы ретінде меншік иесінің занды түрде іс-қимыл жасау
мүмкіндігін айқындайды және ол заң бойынша меншік иесі болғандықтан мүлік
оның меншігінде кала береді. Меншік құкығының мазмұнын ашу үшін, меншік
иесіне тиесілі құқықтық мүмкіншіліктің әр қайсысына жеке-жеке тоқталуымыз
қажет.
Иелену құқығы-меншік иесінің затқа шарушылық билігін қамтамасыз ету
мүмкіндігі. Мәселе, бұл жерде мүлікке шаруашылық билік жүргізу дегенде,
меншік иесі оның жанында болуы қажет деген ұғым тудырмайды. Пайдалану
құқығы- мүліктен оның пайдалы табиғи қасиеттерін алудың, сондай-ақ одан
пайда табудың заң жүзінде қамтамасыз етілуі.Пайдалану, яғни меншік иесінің
өз иелігіндегі мүліктен өзінің тұтынушылық және басқада қажеттіліктерін
қанағаттандыру мүмкіншілігі. Жалпы пайдалану құқығы иелену құқығымен
өте тығыз байланысты, бірақ кейбір жағдайда затқа иелік етпей-ақ оны
пайдалануға болады. Билік ету
құқығы - мүліктің заң жүзінде тағдырын белгілеудің заңмен қамтамасыз
етілуі. Алайда, мына бір нәрсені атап айту керек, кеңес цивилистерінің көбі
көрсетілген құқыктық мүмкіндіктер меншік құқығының бүкіл ерекшелігін толық
ашып бере алмайды деп есептейді. Бұл жөнінде, А.В.Венедиктов
"Ең алдымен, меншік құқығы жоғарыда аталған меншіктің үш кұқығымен
бітпейді... Меншік иесі аталған үш бірдей кұқықтық иеліктен айырылуы мүмкін
және сөйте тұра меншік кұқығын сақтап қалуы мүмкін. Шындығында да, сот
арқылы мүлікті тәркілеп оны иелігінен алып, меншік иесіне оны пайдалануға
тыйым салып және тәркіленген мүлікті билеуге тыйым салынады. Солай бола
тұрғанмен меншік иесінің "аз да болса" сол мүлікке меншік құқығының күші
қалады. Егер де, талап етушінің талабы жоққа шығарылса, меншік кұқығы толық
көлемде меншік иесіне қалпына келеді.
Былайша айтқанда,
"серпінділік" немесе "икемділік" кұқықтық меншік". А.В.Венедиковтың
субъективтік меншік кұқығы концепциясымен келісуге болмайды. Меншік иесі
белгілі бір жағдайларға байланысты өзіне берілген құқықтық иеліктен
айырылғаны мен, меншік иесі болып қалады деу дәлелсіз. Бұл жағдайда меншік
иесі кұқықтық иеліктен айырмайды, тек қана уақытша оны іске асыру
мүмкіндігінен айырылады. Субъективтік кұқық соған сәйкес әрекет
мүмкіншілігінен көрініс табады, ал егер түрлі жағдайлар немесе басқа
құқықтық нормаларға байланысты бұл мүкіндік уақытша шектеледі. Бірақ, бұл
субъективтік кұқық жойылады деген мағына бермейді. Бұл туралы Д.М.Генкин:
"Кез-келген субъективті кұкық шексіз емес, ол, объективті кұқық белгіленген
белгілі бір шекте ғана пайда болады. Ал, сол шектің заңда көрсетілген өзі
түрлі себептерге байланысты өзгеруі мүмкін",-дейді.
Д.М.Генкин, өз позициясының дұрыстығын дәлелдейді және оны қорғай
отырып, мынадай пікірлер айтады. Меншік иесінің иелік құқығын қалпына
келтіру және оны іске асыру мүмкіншілігі меншік құқығының дербес элементі
бола алмайды және иелену, пайдалану және билеу құқығын одан жоғары қоя
алмаймыз. Біріншіден, ол құқықты іске асыру мүмкіншілігін сол құқықтың
мазмұнына жатқызуға болмайды. Екіншіден, субъективтік құқықтың
схоластикалық екі қабаты пайда болады: субъективтік құқықтың өзі және
субъективтік құқықты іске асыратын субъективтік кұқық. Үшіншіден, егер де
бұндай құқықтық мүмкіншілік субъективтік құқықтың дербес элементін
кұрайтынын ескерсек, арнайы меншік құқығы емес, онда бұндай жағдайды кез-
келген субъективтік құқықты көрсетеді [19].
Алайда мына мәселені атап айту керек, Д.М.Генкиннің меншік кұқығының мәні
субъективтік құқық сияқты жоғарыда аталған үш құқықтық мүмкіншілік арқылы
іске асады деген пікір негізді емес, ондай жағдайда меншіктің субъективтік
құқығының анықтамасы толық болмайды. Бұлай болатын себебі, иелік ететін зат
тек қана меншік иесіне тиесілі болмай, басқа да тұлғаның, тіпті, шаруашылық
жүргізу құқығына негізделген тұлғаның да осындай мүмкіншіліктері болуы
мүмкін. Ю.К. Толстой, аталған кұқықтық мүмкіншіліктердің өзіне тән ерекше
белгісі ретінде меншік иесінің күқықтық мүмкіншілігін атап көрсетеді. Оның
мәнісі мынада, меншік иесі өзінің құқықтық мүмкіншілігін өз қалауынша
шешеді. Аталған мәселелерден қорытынды шығара
отырып, жоғарыда келтірілген анықтаманың ғылыми негізді екенін, дегенмен
солай бола тұрса да оған біраз өзгертулер енгізуге талпыныс жасамадық.
"Оның шаруашылық үстемдігі саласына барлық үшінші жақтағы тұлғалардың
араласу мүмкіншілігін жою" деп автордың көрсеткен ережесі белгілі иелік
құқығымен қатар меншіктің субъективтік құқығының мәнінен көрінді деуінің
қажеттілігі жоқ. Біздің пікірімізше, бұл құқықтық мүмкіншілік заңды түрде
қорғалып отырғандықтан, аталған мәселе соның ішінде қамтылады, сондықтан
"үшінші тұлғалардың араласу мүмкіншілігін" жеке қарастырудың және қорғау
жөнінде мемлекетке көз салудың қажеті жоқ. Сонымен катар, иелену,
пайдалану, билеу құқығын аталған ережесіз іске асыру мүмкін емес. Яғни,
тұлға ешқандай құқықтық мүмкіншіліктерін жүзеге асыра алмайды, егер оны
кажет кезінде қорғай алмаса. Сондықтан да меншік иесінің құқықтық
мүмкіншіліктері ғана бірінші орынға шығады және олар өзіне тиісті
қажеттіліктерін қамтиды. Өркениетті нарықтық
мемлекет құру объективті түрде қоғамдағы жер кұрылымын түпкілікті түрде
өзгертуді талап етті, яғни жерге жеке меншіктікті мойындау. Сондықтан да
1995 жылғы Конституцияға сәйкес біздің мемлекетіміздің тарихында түңғыш рет
жерге мемлекеттік және жеке меншік тең дәрежеде мойындалады және қорғалады.
1995 жылдың 30 тамызында кабылданған Қазақстан
Республикасының Конституциясы жерге жеке меншік құқығын бекітті. Жер және
оның қойнауындағы байлық, су, өсімдіктер және жануарлар әлемі, басқа да
табиғи байлыктар мемлекеттік меншік иелігінде. Жер, сондай-ақ белгілі бір
негіздер мен жағдайға байланысты жеке меншік иелігінде болуы мүмкіндігі
заңмен белгіленген[20].
Жерге меншік қатынастарын қазіргі мемлекеттік реттеу шет елдерде ұзақ
даму жолынан өтті. Қазақстан қазіргі кезенде жеке меншік пен жалпы қоғам
мүддесін тиімді баланста ұстау қажеттілігі жағынан белгілі мөлшерде тарихи
артықшылық жағдайда отыр деуге болады. Өйткені, жерге жеке меншік құқығы
Қазақстанда жақын арада қалыптаса бастады, сондықтан оған қалыптасқан
меншік дәстүрінің жолынан түгел өту қажеттілігі жоқ. Қазіргі ғылыми
доктринада жерге меншіктік қатынасын реттеу барысында мемлекеттің көздеген
немесе көздеуге міндетті мақсаттары айқындалады. Солардың ішінен
төмендегілерді жеке бөліп қарастыруға болады: аса ірі жер латифундияларды
құруды болдырмау, жер учаскесіне меншік иесі мен ауыл шаруашылық тауар
өндірушіні бір тұлғаға біріктіру, жерді шаруашылыққа пайдалану барысында
экологиялык талаптардың орындалуын қамтамасыз ету, жер учаскелерін, олардың
сапалық ерекшелігіне байланысты мақсатты пайдалануды қамтамасыз ету,
негативті әлеуметтік-экономикалық салдарды болдырмау мақсатында жер нарығын
реттеу. Біз
жоғарыда атап өткендей, меншік құқығы иелену, пайдалану және билеу құқығы
арқылы көрініс табады. Сондықтан да, ендігі қарастыратын мәселе, жерге
меншік иесінің әрбір жоғарыдағы аталған жерге тиісті құқықтары қалай жүзеге
асырылады соны қарастыру. Иелену құқығы,
біз жоғарыда атап өткендей, бұл меншік иесінің затқа, мүлікке шаруашылық
үстемдік етуін занды қамтамасыз ету мүмкіншілігі. Жерді иелену құкығы -
заңға негізделе отырып жер учаскесіне шын мәнінде иелік ету мүмкіншілігі.
Бұл дегеніңіз, жер учаскесіне иелену құқығы занды түрде қажетті құжат
арқылы бекітіліп беруі қажет және жер учаскесі шекаралық сызықтар мен
белгілер аркылы белгіленіп, сәйкес қоршалуы қажет (аралық столбылар,
дуалдар, табиғи белгілер т.б.). Қазақстан
Республикасы Конституциясының 6-бабына сәйкес, жер Республикада мемлекет
меншігінде болады. Жер, сондай-ақ заңда белгіленген негіздерде, шарттар мен
шектерде жеке меншікте болуы мүмкін. Жер қорының құрамына барлық жер
санаттары, соның ішінде, ауыл шаруашылық мақсатындағы жерлер, елді мекен
жерлері, орман қоры жерлері және босалқы жерлер кіреді. Олардың құрамынан
жер учаскелері жеке меншікке заңда көзделген тәртіп бойынша беріледі.
Азаматтар мен мемлекеттік емес заңды тұлғаларға берілетін жерге жеке меншік
құқығы жерге мемлекеттік меншік құқығынан туындайды деп санауға болады.
Бұған дәлел ретінде мемлекеттің жер қорын басқару кезінде барлық жерлерді
қорғау мен ұтымды пайдалануды бақылауды және нысаналы мақсатында
пайдалануды тексеруін атауға болады. Жеке меншікке берілетін жер
учаскесінің көлемін анықтау да мемлекеттің функциясына жатады. Бұл функция
да барлық жерлерді тиімді және ұтымды пайдалану мақсатында жүзеге
асырылады. Берілетін жер учаскесінің
көлемін нормалау меншік пен жер пайдаланудың нысанына емес, жер учаскесінің
құқықтық режимі мен оның нысаналы мақсатына тәуелді.
Қазіргі таңда жерге меншік қатынастарын реттейтін
Қазақстан Республикасында бірқатар нормативтік құқықтық актілер бар.
Қазақстан Республикасының жер кодексінің 5-бабына сәйкес, Қазақстан
Республикасы жер заңдарының мiндеттерi: жер учаскесiне меншiк құқығы мен
жер пайдалану құқығы туындауының, өзгертiлуi мен тоқтатылуының негiздерiн,
шарттары мен шектерiн; жер учаскелерiнiң меншiк иелерi мен жер
пайдаланушылардың құқықтары мен мiндеттерiн жүзеге асыру тәртiбiн белгiлеу;
жердi ұтымды пайдалану мен қорғауды, топырақ құнарлылығын ұдайы қалпына
келтiрiп отыруды, табиғи ортаны сақтау мен жақсартуды қамтамасыз ету
мақсатында жер қатынастарын реттеу; шаруашылық жүргiзудiң барлық нысандарын
тең құқықпен дамыту үшiн жағдайлар жасау; жеке және заңды тұлғалар мен
мемлекеттiң жерге құқықтарын қорғау; жылжымайтын мүлiк рыногын жасау мен
дамыту; жер қатынастары саласында заңдылықты нығайту болып табылады.
Жер кодексінің
4-бабында жер заңдарының қағидалары көрсетілген.Қазақстан Республикасының
жер заңдары: Қазақстан Республикасы аумағының тұтастығы, қол сұғылмаушылығы
және бөлiнбейтiндiгi, жердi табиғи ресурс, Қазақстан Республикасы халқының
өмiрi мен қызметiнiң негiзi ретiнде сақтау, жердi қорғау және ұтымды
пайдалану, экологиялық қауiпсiздiктi қамтамасыз ету, жердi нысаналы
пайдалану, ауыл шаруашылығы мақсатындағы жердiң басымдығы, жердiң жай-
күйi және оған қолжетiмдiлiк туралы ақпаратпен қамтамасыз ету, жердi
пайдалану мен қорғау жөнiндегi iс-шараларды мемлекеттiк қолдау, жерге залал
келуiн болдырмау немесе оның зардаптарын жою, жердi ақылы пайдалану
принциптерiне негiзделедi. Жер кодексінің 1-бабына сәйкес,
Қазақстан Республикасының жер қоры нысаналы мақсатына сәйкес мынадай
санаттарға бөлiнедi: ауыл шаруашылығы мақсатындағы жер, елдi мекендердiң
(қалалардың, кенттер мен ауылдық елдi мекендердiң) жерi, өнеркәсiп, көлiк,
байланыс, қорғаныс жерi және өзге де ауыл шаруашылығы мақсатына арналмаған
жер, ерекше қорғалатын табиғи аумақтардың жерi, сауықтыру мақсатындағы,
рекреациялық және тарихи-мәдени мақсаттағы жер, орман қорының жерi, су
қорының жерi, босалқы жер[21].
Жер – кез келген адам өмірінде саяси, экономикалық-
экологияляқ маңызға ие. Ал, мемлекет өмірінде оның пайда болуы мен қызмет
етуінің негізгі факторы болып табылады.
Жер – барлық байлықтың бастауы, қайнар көзі. Жерге меншік құқығы –
меншік иелерінің және жер пайдаланушылардың құқықтары мен міндеттерінің
жиынтығы ретінде жерді тиімді қолдану мен қорғауға бағытталған азаматтық,
экологиялық және жер құқығы нормаларының жиынтығынан құралатын институт
болып табылады. Қазақстан
Республикасында мемлекеттік меншік пен жеке меншік бірдей танылады және
қорғалады. Республика аумағында жерге мемлекеттік меншік құқығының
субьектісі ретінде Қазақстан Республикасы танылады[22]. Жер
кодексінің 22-бабына сәйкес, жер учаскесiне меншiк құқығы: меншiк құқығын
табыстау, меншiк құқығын беру, меншiк құқығының әмбебап құқықтық
мирасқорлық тәртiбiмен (мұраға қалдыру, заңды тұлғаның қайта
ұйымдастырылуы) ауысуы арқылы туындайды. Меншiк
құқығын табыстау, беру және оның ауысуы жер учаскесiнiң нысаналы мақсаты
ескерiле отырып, жүзеге асырылуға тиіс.Қазақстан Республикасында жер
учаскесiне меншiк құқығы: 1) мемлекеттiк
органдар актiлерiнiң; 2) азаматтық-
құқықтық мәмiлелердiң негiзiнде; 3) Қазақстан
Республикасының заңдарында көзделген өзге де негiздерде туындайды.
Жер кодексіне сәйкес жеке
меншiкте болмайтын жер учаскелерiн қоспағанда, мемлекеттiк меншiктегi жер
учаскелерi азаматтар мен мемлекеттiк емес заңды тұлғаларға жеке меншiкке
берiлуi мүмкiн. Қазақстан Республикасы азаматтарының жеке
меншiгiнде шаруа немесе фермер қожалығын, өзiндiк қосалқы шаруашылық
жүргiзу, орман өсiру, бағбандық, жеке тұрғын үй және саяжай құрылысы үшiн,
сондай-ақ үйлердi (құрылыстарды, ғимapaттарды) oлардың мақсатына сәйкес
қызмет көрсетуге арналған жердi қоса алғанда, өндiрiстiк және өндiрiстiк
емес, оның iшiнде тұрғын үйлердi (құрылыстарды, ғимараттарды) мен олардың
кешендерiн салуға берiлген (берiлетiн) немесе олар салынған жер учаскелерi
болуы мүмкiн. Қазақстан Республикасының мемлекеттiк емес заңды
тұлғаларының жеке меншiгiнде тауарлы ауыл шаруашылығы өндiрiсiн жүргiзу,
орман өсiру үшiн, үйлердi (құрылыстарды, ғимараттарды) олардың мақсатына
сәйкес қызмет көрсетуге арналған жердi қоса алғанда, өндiрiстiк және
өндiрiстiк емес, оның iшiнде тұрғын үйлер (құрылыстар, ғимараттар) мен
олардың кешендерiн салу үшiн берiлген (берiлетiн) немесе олар салынған жер
учаскелерi болуы мүмкiн. Мемлекеттiк меншiктегi ауыл шаруашылығы
мақсатындағы жер учаскелерi Жер кодексінде белгiленген тәртiппен және
жағдайларда жеке және заңды тұлғаларға жер пайдалану құқығымен және
(немесе) жеке меншiк құқығымен берiлуi мүмкiн.
Ауыл шаруашылығы мақсатындағы жер учаскелерi жеке меншiк
құқығымен Қазақстан Республикасының азаматтарына шаруа немесе фермер
қожалығын жүргiзу үшiн және Қазақстан Республикасының мемлекеттiк емес
заңды тұлғаларына тауарлы ауыл шаруашылығы өндiрiсiн жүргiзу және орман
өсiру үшiн берiледi.
Ауыл шаруашылығы мақсатындағы жер учаскелерін ауыл шаруашылығы өндірісін
жүргізу үшін мемлекеттік заттай гранттар ретінде жеке меншікке беруге жол
берілмейді. Ауыл
шаруашылығы мақсатындағы жер учаскесiнiң меншiк иесi болып табылатын азамат
Қазақстан Республикасының азаматтығынан шыққан кезде жер учаскесi мемлекет
меншiгiне қайтарылуға тиiс не жер учаскесiне құқық 10 жылға дейiн жалдау
шартымен уақытша жер пайдалану құқығына бiр жыл iшiнде қайта ресiмделуге
тиiс. Жер учаскесi мемлекет меншiгiне қайтарылған кезде, жер учаскесiнiң
сатып алу бағасы меншiк иесiне осы учаскенi мемлекеттен сатып алған баға
бойынша, жер учаскелерiн сатудан түсетiн қаражат есебiнен төленедi.
Жергiлiктi атқарушы орган жер учаскесiн
сатып алудан бас тартқан жағдайда, ол учаске оның рұқсатымен Қазақстан
Республикасының азаматына сатылуы мүмкiн.
Меншiк иесi өзiнiң жер учаскесiне қатысты оның
нысаналы мақсатын өзгертпей, Қазақстан Республикасының заң актiлерiнде
тыйым салынбаған кез келген мәмiлелердi жасасуға құқылы.Жер учаскесiне
меншiк құқығы басқа адамға мәмiле жасалған кездегi барлық ауыртпалықтарымен
берiледi. Мемлекеттiк билiк органдарына, мемлекеттік ұйымдар мен
мекемелерге берiлген, қорғаныс қажеттерiне пайдаланылатын, ерекше
қорғалатын табиғи аумақтар алып жатқан, сауықтыру және тарихи-мәдени
мақсаттағы, орман және су қорларының, елдi мекендер жерiндегi ортақ
пайдаланудағы, босалқы жер, оның iшiнде арнайы жер қорының жер учаскелерi,
кенттер мен ауылдық елдi мекендердiң маңындағы жайылымдық және шабындық
алқаптар, сондай-ақ жеке меншiкке берiлмеген шалғайдағы жайылымдар мен
басқа да жер мемлекеттік менщікте болады.
Жер учаскесіне жеке меншік құқығы – азаматтардың және мемлекеттік
емес заңды тұлғалардың өздеріне тиесілі жер учаскесін жер заңдарында
белгіленген негіздерде, шарттар мен шектерде иелену, пайдалану және оларға
билік ету құқығы. Жерді иелену, пайдалану, билік ету құқықтарының мазмұнын
біз жоғарыда ашып көрсеткен болатынбыз.
Жерге меншік құқығымен бірге пайдалану құқығы да қолданылады. Жер
пайдаланушылар: мемлекеттiк және мемлекеттiк емес, ұлттық және шетелдiк,
жеке және заңды тұлғалар, тұрақты және уақытша, бастапқы және кейiнгi
болып бөлiнедi. Жер
учаскелерi тұрақты жер пайдалану құқығымен мынадай мемлекеттiк жер
пайдаланушыларға: 1)кондоминиум
объектiлерiндегi үйлердi (құрылыстарды, ғимараттарды), үй-жайларды
шаруашылық жүргiзу құқығымен немесе оралымды басқару құқығымен иеленетiн
заңды тұлғаларға; 2)ауыл шаруашылығы
және ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 ЖЕРГЕ МЕНШІК ҚҰҚЫҒЫНЫҢ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ ... ... ...5
1.1 Қазақстандағы жерге меншік құқығының қалыптасу және даму тарихы...5
1.2 Жерге меншік құқығының түсінігі және
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .12
2 ЖЕРГЕ ЖЕКЕ МЕНШІК ҚҰҚЫҒЫН ЖҮЗЕГЕ АСЫРУ
МЕХАНИЗМІ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .21
2.1 Жерге меншік құқығының
обьектілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . .21
2.2 Жерге меншік құқыңының
субьектілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 23
2.3 Жерге жеке меншік құқығы субьектілерінің құқықтары
мен
міндеттері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...26
3 ЖЕРГЕ ЖЕКЕ МЕНШІК ҚАТЫНСТАРЫН МЕМЛЕКЕТТІК
РЕТТЕУ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 29
3.1 Жер учаскесін жеке меншікке берудің тәртібі мен
шарттары ... ... ... ... ... 29
3.2 Жер учаскесіне жеке меншік құқығын шектеу
мәселелері ... ... ... ... ... ... . 34
3.3 Қазақстан Республикасы мен шетел мемлекеттерінің жер заңнамаларына
салыстырмалы талдау және ұлттық заңнаманы жетілдіру
жолдары ... ... ... ...39
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .51
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ..53
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Жер - адамзаттың басты тіршілік
көзі, бүкіл материалдық базистің негізі, аса маңызды геосаяси және
экономикалық фактор.
Сондықтан жердің ресурстық мүмкіндіктерін бағалай білу, оны тиімді
пайдалану және қорғау, келешек ұрпаққа сақтау мемлекет деңгейіндегі негізгі
мақсат және міндет болуы керек. Қазақстан Республикасы Тәуелсіздігін
алғаннан кейінгі жылдарда жер қатынастары саласында көптеген нормативтік
актілер қабылданып, бұл бағытта мемлекеттік саясат орнығып, белгіленген
болатын. Бұл нарықтық қатынастар жағдайында қоғамдағы өзгерістер бұл
саладағы нормативтік құқықтық актілерді жетілдіріп отыруды, жаңартуды талап
етеді.Елімізде жер қатанастарын жаңа заман талаптары негізінде жер
ресурстарымызды ел байлығына айналдыру жолында көптеген шаралар жүзеге
асырылуда.
Жер қатынастарының социалистік жүйеден нарықтық экономика жағдайына
бейімделген жаңа жер қатынастарына көшуі үшін, жерге мемлекеттік меншік
монополиясын жою, жердің кейбір санаттарына жеке меншікті енгізу, жерді
ақылы пайдалану жүйесін қалыптастыру, онымен бірге мемлекеттік емес
ауылшаруашылық ұжымдарының түрлерін қалыптастыру шараларын іске асыру қажет
болды.
Нарық жолына түскен ТМД елдерінде, әлемнің дамыған және жақсы дамып
келе жатқан алдыңғы қатарлы мемлекеттерінде жер қатынастары осы модель
бойынша жүргізіліп келе жатыр. Жер
қатынастары саласындағы мемлекеттік саясат пен осы саясатты жүзеге асырудың
құралы ретінде әрекет ететін Жер Кодексінің мақсаты жерді жеке меншікке
беру ғана емес. Негізгі мақсаты жер байлығымызды халықтың игілігі жолында
барынша тиімді пайдалана білу, оның күтімі мен қорғалуына қатысты
мәселелерді шешу. Ұлттық негізгі байлығымыз ретіндегі құндылығын арттыра
отырып, елдің әлеуметтік және экономикалық серпінді дамуына тигізер
ықпалын күшейту болып табылады. Ал, жеке меншікке берудің өзі осы
мақсатқа қол жеткізудің дүниежүзілік тәжірибеде мойындалған тиімді
амалдарының бірі.
Ауыл шаруашылығында жүргізіліп жатқан реформалар шаруашылық жүргізудің
еркіндігі мен меншік түрлерінің дамуын, жердің меншік иелері мен жер
пайдаланушылардың құқықтары мен бостандықтарын қорғауды талап етеді. Осы
тұрғыдан алғанда, жерге жеке меншік құқығын ғылыми түрде зерттеудің маңызы
зор.
Қазіргі таңда жер заңнамаларының кейбір нормаларында өзге
мемлекеттердің жер заңнамаларымен салыстырғанда талас тудыратын мәселе
көбеюде. Мысалы, жердің жеке меншік иесі ҚР азаматтығынан шыққан жағдайда
құқықтарын қайта рәсімдеу, ауылшаруашылығы мақсатындағы жерлерді жеңілдікті
бағамен сату, субьектілер құқықтарын байланысты басқа да шектеулер, т.б.
Нарықтық қатынастар
жағдайында мұндай мәселелер нормативтік құқықтық актілерге өзгерістер
енгізу арқылы шешімін табуы тиіс. Мақсаты мен міндеттері. Нарықтық
қатынастардың дамуы жағдайындағы жерге жеке меншік құқығының реттелу
тәжірибесін талдап, қорыту, заңдардағы кемшіліктерді, қайшылықтарды,
жетіспеушілікті анықтау, теориялық қорытынды негіздеу және шетел
мемлекеттерінің жер заңнамаларымен салыстыра отырып, ұлттық заңнаманы
жетілдіруге бағытталған тәжірибелік ұсыныстар жасау. Аталған мақсаттар
төмендегі мәселелерді қарастыруды талап етеді:
-жерге жеке меншік қатынастарын реттеуге байланысты негізгі теориялық
мәселелерді қарастыру; -қазіргі
кездегі жер заңнамаларының жағдайын, жерге жеке меншік құқығының іске
асырылуының құқықтық реттелуін, нарық пен мемлекет талаптарына сәйкестігін
бағалау; -жерге жеке меншік
қатынастарын реттейтін заңдардағы кемшіліктер, жетіспеушіліктер мен қарама-
қайшылықтарды анықтап, өзгерту жолдарын қарастыру;
-жоғарыда көрсетілген
мәселелер бойынша халықтың жер қатынастары саласындағы сауаттылығын арттыру
мен ақпаратқа қолжетімділігін қамтамасыз етуге байланысты ұсыныстар
әзірлеу. Пәні. Жерге меншік және
жеке меншік құқығы туралы ұғым, жерге жеке меншік құқығының обьектілері,
жерге жеке меншік құқығының субьектілері, олардың жерге жеке меншік құқығын
жүзеге асыру нысандары, құқықтары мен міндеттері, жер қатынастары
саласындағы халықаралық байланыс. Дипломдық жұмыстың зерттеу
обьектісі. Республикамыздағы нарықтық экономиканың орнығуы, жекешелендіру
саясатының жүзеге асырылуы мен құқықтық реформалар жүргізілуі жағдайында
жердің құқықтық реттелуі, жерге жеке меншік құқығы мен онымен байланысты
азаматтық қатынастар.
Нормативтік базасы. Қазақстан Республикасының Конститиуциясы, ҚР Жер
Кодексі, ҚР Азаматтық Кодексі, ҚР Азаматтық іс жүргізу кодексі, ҚР
Үкіметінің қаулылары, ҚР Жоғарғы Сотының қаулылары, шетел мемлекеттерінің
жер заңнамалары.
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Жұмыс кіріспеден, үш
бөлімнен, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 ЖЕРГЕ МЕНШІК ҚҰҚЫҒЫНЫҢ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ
1.1 Қазақстандағы жерге жеке меншік құқығының түсінігі және жалпы
сипаттамасы Қазақстан
Республикасының нарықтық экономикаға өту кезеңінде жерге жеке меншік
құқығын кешенді зерттеу, оның ғылыми жетістігін жаңадан қабылданып
жатқан заңдарда қолдану- құқық жүйесіндегі аса маңызды мәселелердің бірі.
Мемлекет жер қатынастарын реттеуде, жер ресурстарын тиімді пайдалану мен
қорғауда осы айтылған ғылыми жетістіктерге сүйенеді және оны алдыңғы
қатардағы мәселе деп есептейді. Ғылыми зерттеулер жерге жеке
меншік құқығын реттейтін нормалар құқықтық актілердің өрісін
жетілдірумен қатар, еліміздегі нарықтық қатынастардың дамуына ықпал
етуі тиіс. Жер- барлық тірі жан
иелерінің мекені, өмір азығының негізі. Ал эволюциялық дамудың барысында
азық-түлік өнімдерін өндіру ісіне шексіз дерлік үстем болуға барлық жан
иелерінің ішінен адамның ғана қолы жетті [1]. Жер – негізгі табиғи
байлық және экономикалық құндылық, қоғам тіршілігінің қайнар көзі.
Жердің негізгі қызметі – оның сол территорияда тұратын халықтар
өмірінің және іс- әрекеттерінің, қызметінің негізі болып
табылатындығында. Сонымен қатар, жердің ерекше табиғат ресурсы ретінде
қорғалуын және ұтымды пайдаланылуын қамтамасыз етуге байланысты
құқықтық нормаларды құру үшін маңызы бар бірқатар негізгі
қасиеттері бар.
Жер сияқты сол территорияда тұратын халықтың өмірі мен
іс-әрекет, қызметінің негізі болатын басқа табиғи ресурстардың жойылуы
және қалпына келтірілуі мүмкін. Жер қойнауларының энергетикалық
қорлары қайта қалпына келмейді, бірақ күн, жел, атом энергиясы сияқты
альтернативалары бар. Су ресурстарының қорлары бар іс жүзінде
сарқылмайды, керек жағдайда ащы суларды тұщыландыруға болады. Бірақ
жердің , ең алдымен адамның тіршілік ету орны ретінде орны толмайды.
Сондықтан да адамзат тіршілігі үшін жердің алатын орны ерекше[2].
Әрбір мемлекеттің шекараларымен шектелген тіршілік ету орны ретіндегі
жерлері бар. Жердің адам өмірінің негізі ретіндегі ерекше қасиеті оның
табиғи құндылығын, флора, яғни өсімдік әлемін өндіру және қайта өндіру
қабілетінде. Жер өңдеу ісін жүзеге асыра отырып, адам өзінің
қажеттілігін қанағаттандыру үшін табиғи өсу процесін жандандырып, өз
қажетіне бағыттайды. Бір сөзбен айтқанда, жер өз-өзімен қалпына келетін
өндіріс ресурсы.
Жер бүкіл экологиялық жүйені байланыстырушы түйін болғандықтан, оны
пайдалану, оған қандай да болмасын әсер ету – жердің өзінің қалпына да және
оны қоршаған ортаға да әсерін тигізеді.
Жердің басты қасиеті – адам қоғамының тіршілігі мен оның іс әрекет
қызметінің негізі болу қажеттілігін сақтап қалу. Сонымен қатар, жер өзіне
деген субьективтік заттық құқықтардың іске асырылу ерекшеліктерін қатаң
сақтауды талап етумен қатар, мемлекет пен оның органдарының жерді бөлу,
ұтымды пайдалану және қорғауға байланысты іс- әрекетінің шектерін де
анықтайды.
Жерді ұтымды пайдалану дегеніміз — жерді пайдалану максатын іске асырған
кезде жердің басқа да табиғат факторларымен пайдалы өзара әрекетін есептей
отырып, максималды жетістікке жету және жерді қандай да болмасын іс-
әрекеттің ерекше шарты ретінде, ауыл шаруашылық өндірісіндегі басты өндіру
құралы ретінде қорғауды білдіреді. Жерлерді ұтымды пайдалану мен корғау
талаптары көп қырлы және ақырында жердің экономиканың әр түрлі сферасындағы
атқаратын рөлімен анықталады. Қоғамның өмірі мен іс-әрекет, қызметінің
негізі бола тұра және шектеулі сипатты болса да, жер жеке индивидтер мен
олардың бірлестіктерінің жүмыс жасауы үшін ашық болуы шарт.
Жерге меншік қатынастарын
күқықтық реттеу проблемасы әруақытта да маңызды болды және маңызды бола
бермек. Казақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан
халқына "Қазақстан-2030" деп аталатын Жолдауында: "Жеке меншік институттары
жерге деген құқықтың, сондай-ақ меншік құқықтарын және келісім-шарттардың
орындалуын қорғайтын заң жүйесін құрудың есебінен нығайтылады" деп атап
көрсетті[3]. Көтерілген мәселе тек жердің табиғи объект және табиғат
ресурсы ретіндегі құқықтық режиміне ғана қатысты емес, жеке адамның
құқықтық статусының, сонымен қатар шаруашылық іс-әрекетке қатысушы
тұлғалардың заңды мүдделер мен құқықтарының, қоғам мен мемлекеттің
негізі болып табылады.
Жерге меншіктік қатынастарды құқықтық реттеу экономикалық, саяси,
құқықтық сипаттағы өзгерістер жағдайында іске асырылуда. Қоғамның
экономикалық жүйесіндегі өзгерістер бәрінен бұрын көп қырлы экономиканың
дамуымен, жерді жекешелендіру процестерімен және қазіргі бар жерге меншік
нысандарының негізінде жер нарығын түзеу процестерімен тығыз байланысты.
"Ғылыми зерттеулер - деп жазады
профессор Ә.Е.Бектұрғанов жер қатынастарын реттейтін нормалардың өрісін
жетілдірумен шектелмей, ол нормалардың әлеуметтік-экономикалық тиімділігін
де анықтап беруге тиіс"[4]. Жердің тұлғаның меншігінде болуы оның
экономикалық және әлеуметтік жағдайына ықпал етіп, аса маңызды рөл
атқаратынын қоғамдық даму үрдісінің өзі дәлелдеп отыр.
Сондықтан да жер құрылымы мәселесі, жерге
меншік формасының мәселелері, жерге қауымдық иелік формасы, ең аяғы жеке
меншіктік жер иелігінің маңызы мен ерекшелігі — көне дәуір мен феодализмді
зерттеуде аса маңызды орын алды. Ең алдымен құлиеленуші қоғамдағы жер
қатынастарының екі типін — көне Шығыстағы жер катынастары мен антикалық
дәуірдегі жер қатынастарын ажырата білу қажет. Құл иеленуші қоғамындағы жер
қатынастарының мысалы ретінде көне Вавилондағы жер қатынастары мен
антикалық Римдегі жер қатынастарын келтіруге болады. Көне Вавилондағы
мемлекет пен құқық жер қатынастарын зерттеуде өте қажетті мәлімет беретін
ерекшелігімен өзіне назар аудартады, атап айтсақ, көне Вавилон көне шығыс
құл иеленуші қоғамының типтік мысалы бола алады. Бұл құл иеленушілік қоғам,
сол қоғамға сай, антикалық құл иеленуші қоғамнан оның өзгешілігін
көрсететін бірқатар өзіне тән ерекшелігі бар (Грекия, Рим).Көне вавилондық
патшалықта жердің төмендегідей бөлініс категориялары болды: сарай
иелігіндегі жерлер, храм иелігіндегі жерлер, қауымдық иеліктегі жерлер,
жеке меншік иелігіндегі жерлер.
Лев Исаакович Дембоның пікірі бойынша, дәл осы жағдайда мәселе жерге иелік
ету жайында болып отыр, ал біздің пікірімізше жерді пайдалану құқығы ғана
көрініс тапқан. Олай дейтініміз жерге билік, иелік жүргізу мәселесі көрініс
таппаған, тек қана жердің пайдалы қасиетін пайдалану және одан кіріс
кіргізу мәселесі ғана көрініс тапқан. Жерге меншік құқығының субъектісі
вавилон патшасы, өйткені жерге қатысты барлық реттеу жүйесі, иелік ету
құқығы соның қолында болды. Жер рентасы, соған сәйкес үстеме еңбектің
пайдасына иелік етіп, оны жұмсау мүмкіншілігін де вавилон патшасы
шешетін[5]. Жерге
жеке меншік нысаны рим құқығында қандай болды және оның ерекшелігі неде
деген занды сұраққа жауап берместен бұрын,осы мемлекеттің тарихына шолу
жасайық. Көне Римдегі жер кұрылымының ерекшелігін, "классикалық-антикалық"
форма ретінде көрсету үшін, алдымен рим қауымдастығы мен оның өзіндік
ерекшелігін танып, білу кажет. Мемлекет- қала құру жағдайындағы, рим
кауымдастығының өзіндік ерекшелігін, атап айтар болсақ, ол — рим
кауымдастығы ерекше саяси ұйым ретінде көрінді, яғни, кауымдастық жері, рим
жері ретінде екі түрлі формада көрініс тапты: мемлекеттік жер ретінде,
сондай-ак, жеке меншік жер ретінде. Өйткені, рим азаматы — ақсүйек,
мемлекет-қала қауымдастығының мүшесі ретінде, рим азаматы ретінде жеке
меншік иесі боп танылды[6]. Кеңес дәуіріндегі
Қазақстанның тарих ғылымында көшпелі қазақтардың феодализм негізін малға
жеке меншік құрады, ал жер ешкімдікі болған емес деген пікір кеңінін орын
алады. Бұл салада өткір қадамды отандық ғалым, ҚР ҰҒА-ның академигі
А.Е.Еренов жасады. Ғалымның дәлелдеуі бойынша, көшпелі малшылардың
өндірістік қатынастар жүйесінде анықтаушы орынды жерге жеке меншік
қатынастары анықтайды[7]. Қоғамдық меншіктен жеке
меншікке айналған жердің бірнеше обьектісі, кең мағынада алсақ сол жерде
өскен төрт түлік мал болды. Малы көп, бай отбасының пайда болуы, малға жеке
меншік иелік етудің бастауы болып, соның негізін қалады. Ғалымдардың көбі
малға жеке меншік иелік құкығының белгісі ретінде, халық арасында тараған
түрлі аңыздарға сүйеніп, малға соғылатын түрлі таңбаның пайда болуымен
байланыстырды[8]. Төрт түлік малдың жеке меншік
объектісіне айналуы, сол кездегі қалыптасып, орныққан жерге меншіктің
қауымдық түрімен қайшылықка ұшырады. Өйткені, жерге меншіктің мұндай түрі
дараланып, жекеленген мал шаруашылығының дамуына белгілі мөлшерде кедергі
жасады. Бұл күресте жеңіс қашанда ірі мал иелері жағында болды, өйткені
олар өздерінің малдарын жайылыммен қамтамасыз етулері керек еді. Мал
басының қарқындап өсуі және мал шаруашылығының дамуы, жайылымды кеңейтіп,
оны өзінің қарамағына алуға ірі байлар әрекет жасап отырды. Сонымен қатар,
кезең-кезеңімен, әлсін-әлсін кайталанып отырған жұт, табиғи апаттар, малдың
жаппай қырылуына әкеп соғып, малшылардың ауыр жағдайға қалдырған кездерде
болды. Сондықтан да, бай мал иелері табиғи апат, жұттан мал басын аман
сақтап қалудың ең оңтайлы жолы, малға жайлы, құнарлы жайылым мен (жайлау,
қыстақ, күзеу) жыл он екі ай камтамасыз ету керек екенін біліп, соны өзі
иелігіне айналдыруға ұмтылды. Қауымдық
жер қатынастарының ыдырауына объектінің жеке меншікке айналуы ыкпал етті.
Бұл бағдарда, "ең бастысы кысқы жайылымға ие болу" дейді, көшпенді
түркілердің көне тарихын зерттеуші-ғалым[9]. Қыстақ, қысқы
жайылым жерлерінен кейінгі маңызды жер, жазғы жайылым, жайлауды жеке
меншікке айналдыру ірі байлардың, белгілі адамдардың құзырында болды.
Белгілі ру, тайпадан шыққан ірі мал
иелері, қауымдық жерлерді ығыстырып, өзіне қарату арқылы, қарапайым қауым
мүшелерінің ығысып, басқа жерлерді басып алуына апарып соқтырды. Аздаған
қауымдық иелігіндегі жерлер біртіндеп, сол байлардың қолына көшуі керек
еді. Бұның өзі дала ақсүйектерінің көшпелі мал шаруашылығын жеке дара
жүргізуге материалдық негіз ретіңде қалыптастыру мақсатына сай келді.
Кейбір кеңес дәуірі ғалымдарының пікірі бойынша,
Қазақстанда көшпелі аудан жағдайында XX ғасырға дейін жерге феодалдық
меншіктің қалыптасуы мүмкін емес деп таниды. Бұл көзқараспен, академик С.З.
Зиманов келіспейтінін айтады. Оның пікірінше, бұл көзқарас тарихи шындыкқа
қайшы келеді [10]. Жер шаруашылығы жағдайында жерді пайдалану
төңірегіндегі мәселелер алға шығып, тез пісіп жетіледі. Қолдан суармалы
жерлерде жерге иелік етуді жекешелендіре жүргізу аса маңызды мәнге ие
болды. Қолдан өнделіп, Қауымдық жерлерді тартып алу суландыру жүйесіне де
иелік етуге апарып соқтырды. Сонымен, бұл процесс жерге феодалдық меншіктің
қалыптасуын көрсетіп берді.
Қазақстандағы жер қатынастарының қалыптасуы туралы айтқан кезде, моңғол
шапқыншылығын айтпай кетуге болмайды. Сол шапқыншылық салдарынан Қазақстан
территориясының барлығы дерлік және әлемнің үлкен бөлігі Шыңғыс
тұқымдарының қол астында қалды.
Б.Я.Владимирцев моңғолдардың феодалдық карым қатынасының негізін көптеген
құқық нормасы мен жазу түрінде қалған қолжазбалар арқылы ашқан[11].
ХІП-ХІҮ ғасырларда
Қазақстанның барлық жерінде негізінен феодалдық жер катынастары толығымен
орнықты. Егерде көшпелі-қазақтар өмірінде малға меншіктік қатынас алғашқы
қауымдық құрылымның ыдырауына ықпал етсе, ал жерге феодалдық меншіктің
қалыптасуы феодалдық құрылымның қалыптасуына ықпал етті.
Кеңестік дәуірдегі жер
қатынастары Қазақ жерлерінің патшалық
Ресейге қосылуымен байланысты үкімет бұл жерлерді Ресей мемлекетінің
меншігі ретінде жалиялады. Қазақ билерінің, мемлекет басшыларының жер
меншігі жойылды. Қазақ ауылдарындағы жер қатынастарын реттеудің әдет құқығы
нормаларына негізделген тәртібі кейбір шектеулермен сақталды.
Социалистік жер қатынастары Ресейде 1917 жылғы
Қазан төңкерісінен кейін орнықты. Большевиктердің помещиктер жерін
конфискациалау және барлық жерді мемлекет мүлкіне айналдыру туралы
бағдарламалық талаптары 1917 жылдың 26 қарашасында (8 қазанда) қабылданған
жер туралы Декретінде нақтылы жүзеге асты[12].
Декреттің негізгі ережелері жерге жеке меншікті жоюға
бағытталды және жерді ортақ халық байлығына айналдырамыз деген ұранмен
жүргізілді. 1918 жылдың 27 қаңтарында жұмысшы, солдат және крестянь
депутаттарының Бүкілресейлік Орталық Атқару Комитеті "Жерді социализациялау
туралы" Декретті қабылдап, онда мынадай міндеттерді белгіледі: Ресей
Федерациясы Кеңес Республикасы шеңберіндегі жерге, жер қойнауындағы
байлыққа, суға, орманға және табиғатта тіршілік ететін барлық байлыққа
деген қандай да болмасын меншік мүлде жойылсын,
жер ешқандай төлемсіз (ашық немесе жабық) барлық еңбекші халықтың
пайдалануына өтеді, жерді пайдалануқұқығы, кім сол жерді өз еңбегімен
өндейді, соның пайдалануына беріледі, тек қана сол занда көрсетілген ерекше
жағдайда болмаса ғана, құнарлы жерден алған өнімнің артығы және рынокқа
өткізуге ыңғайлы жерде орналасқандардың артық өнімі Кеңес үкіметі
ұйымдарына ортақ қоғамдық қажетке пайдалану үшін өткізіледі, астықпен сауда
жасау, іште және сыртка шығаруда мемлекет монополиясында болмақ. Тағы бір
көрнекті ғалым, экономист-аграрник А.В.Чаянов жерді мемлекет мүлкіне
айналдырудың негізгі қағидаларын айқындап берді. Жерді мемлекет мүлкіне
айналдыру барысында жер меншік ретінде жалғыз меншік иесі - мемлекетке
қарайды. Жалпы мемлекеттің мүддесін қорғау мақсатында мемлекет барлық
мемлекет жерін басқарып, билік ету кұқына ие. Мемлекет өз қүқығына сүйене
отырып, барлық жерді еңбек адамдарына, жалға беру түрінде жақын нысанда
пайдалануға береді. Сонымен қатар, мемлекет шаруашылықтың ішкі мәселесіне
араласпайды. Жерге жоғарғы иелік ету мемлекеттік өкіметтің қолында, ал
жергілікті жерді бөлу жұмысымен жергілікті жер ұйымдары айналысады. Олар
өзін-өзі басқару принципімен кұрылған[13]. Кеңестердің ІХ
Бүкілресейлік съезді 1921 жылғы желтоқсанда БОАК-ға жер туралы заңнаманы
қайта қарап, әрбір жер өңдеушіге түсінікті жер туралы заңдар жинағын
қабылдауды тапсырды. БОАК 1922 жылғы 22-
мамырда еңбек мақсатында жер пайдалану туралы заң қабылдады. 1922 жылы БОАК
РСФСР-дің жер кодексін қабылдады. Сонымен, Қазан төңкерісінен
кейінгі кезенде жер туралы заңдарда жерді пайдаланушының кең негіздегі құкы
мен оған кепілдік формалды түрде ғана жарияланды. Ал шындығына келсек,
күштеп енгізген колхоз-совхоз қүрылымының нәтижесінде, жерді пайдаланушы
өзінің негізгі өндіріс құралы- жерден алшақтатылады. Сондай-ақ, өз
еңбегінің өнімінен, негізгі жылжымалы мүліктерінен де айрылды.
Ұлы Отан соғысы жылдары Қазақстан ауыл
шаруашылығына әскер мен халықты тамақпен камтамасыз ету жауапкершілігі
жүктелді. Елімзге ет, сұт, жүн көп мөлшерде қажет болды. Бірақта,
республикада мал шаруашьшығын тез көтеруге шынайы мүмкіндіктер болмады:
техника, жұмыс күші жетпеді, шөп дайындаумен айналысатын күш аз болды,
малға жем-шөп дайындау да оңай болған жоқ.
Қазақстан Коммунистік Партиясының Орталық Комитеті
қалыптасқан қиын жағдайды ескере отырып, мал шаруашылығын сырт жайылым
арқылы дамытуды қолға алды. Соғыс жылдары 20 млн. гектар жер мал
шаруашылығына арналған сырт жайылым, жайлау, қысқа шөп дайындайтын жер
ретінде игерілді. Соғыс жылдарынан кейінгі қалпына келтіру кезеңінде жерге
орналастыру жұмыстарының мазмұны мына бағытта жүргізілді. Экономикалық
түрғыдан әлсіз колхоздар біріктіріліп, ірілендірілді, сондай-ақ, сырт
жайылымға, жайлау, қыстау үшін жерді үзақ мерзімге пайдалануға беріліп, мал
шаруашылығының дамуына қолдау көрсетілді. Сондықган да 1945 жылдан 1953
жылдар арасында колхоздар саны республикада 6758-ден 3092-ге дейін
қысқарып, азайды. Яғни, біріктіріліп, ірілендірілді. Жер
құрылымын реттеудегі одан кейінгі реформалар колхоздарды таратып, оларды
біріктіріп мемлекеттік шаруашылық-совхоздарға айналдыру процесі арқылы
жүзеге асырылды. Бұл процесс әсіресе Қазақстанда ерекше қарқынмен жүрді,
оған дәйекті дәлел ретінде 1990 жылдың 1 қаңтарындағы жағдайға сүйенсек,
мемлекеттік ауыл шаруашылығы ұйымдарына бекітіліп берілген жер көлемі 205
млн. гектар болды. Бұл басқаша айтқанда, республиканың барлық жерінің 92,2%
проценті еді. Социалистік дәуірдегі жер қатынастарын реттеудегі мемлекеттік
- әкімшілік әдіс КСРО мен одақ респуликасының жер туралы зандары ережеде
толық, жан-жақты жазылып, бекітілген. Оның өзі одақтас республикалардың
әрқайсысында жер туралы кодексті дайындау үшін базалық (негізгі) қызмет
атқарды. Осы жер туралы занда ірі мемлекеттік ауыл шаруашылығында жерді
пайдалануға басым мүмкіншілік беріп, соны негізгі бағыт деп таныды. Жер
қатынастарына сырттан біреудің араласуы мүмкін болмады. Барлық
жер мемлекеттің қолына өткендіктен, жеке адамдарға берілген учаскенің
көлемі күлкілі көлемде аз болды[14].
Аталған негіздер ұзақ өмір сүрмеді, бірақ айтып
кеткен жөн болар, кеңес республикасында жер туралы заңдарға өз ықпалын
тигізді. Сөйтіп, Тәуелсіз егеменді Қазақстанның тарихында жер
қатынастарының жаңа дәуірі басталды. Сол кезеңде КСРО-дағы жер
қатынастарын қиын жағдайдан құтқару үшін жасалған талпыныс 1990 жылы болды.
Яғни еліміздің жаңа экономикалық саясатының болуы. КСРО Жоғарғы Кеңесі сол
жылы жер туралы зандардың жаңа негіздерін қабылдап, онда жерді әлеуметтік
қағидасы қалпына келтірілді. Егеменді Казақстанның жер катынастары
Жер қатынастарының жаңа кезеңі ресми түрде 1991 жылдын 16
желтоқсанында Қазақстан Республикасының "Қазақстан Респуликасының
Мемлекеттік Тәуелсіздігі туралы" конститутциялық заңын қабылдаумен
басталды. Бірак, бұл заңның тарихи тамыры Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесі 1990
жылы қабылданған Жер туралы кодексінің жаңа редакциясында жатыр. Осы
кодекстің 3-бабында Қазақстан Республикасының жері тек қана республика
меншігі болып танылады делінген. Бұл өте өткір, прогрессивтік шешім болып
табылады. Өйткені, бұл шешім одақтық заңға қайшы келетін, ол занда жер "сол
территорияда өмір сүріп жатқан халықтың байлығы" деп көрсетілген. Бұндай
"еркіндікке" бұрын жол берілмейтін. Жер туралы кодекс Қазақстан
Респуликасында жер қатынастарын 1995 жылдың 22 желтоқсанына дейін, яғни жер
туралы Жарлық күшіне енгенге дейін реттеді. Жер туралы кодекс респуликада
жер құрылымына реформа жасап, өзгерістер жүргізуде айтарлықтай маңызы болды
және ол төмендегідей мәселелерде айқын көрініс тапты: республика
азаматтарына жер учаскелерін алу құқығы берілді және жеке қожалық
шаруашылығына алған жерін, жеке үй маңындағы жерін, бау-бақша мен мал
шаруашылығын, құрылыс және үйін, саяжай, т.б. дәстүрлі еңбектен тапқан
дүниесін мәңгілік мұра арқылы ұрпағына беруге мүмкіншілік алды; азаматқа
бөлінетін жер көлеміне қойылатын қатаң шектеулер алынып тасталды; жер
иелерінің қызметіне мемлекет, шаруашылық және басқа да ұйымдардың сырттан
келіп араласуына тиым салынды; жер иелері мен жер пайдаланушылардың құкығы
зандастырылды; жерде өзінің еркін шаруашылық жүргізуіне, өздері өндірген
ауыл шаруашылық өнімдеріне өздері иелік етуі және оны сату арқылы пайда
табуына, жерді жалға беруге рұқсат етілген; жергілікті атқару және өкілетті
ұйымдардың жер қатынастарына реттеудегі уәкілдігі кеңейтілген; жерге төлем
төлеу белгіленген; жер дауын шешу үшін сот билігінің рөлі күшейтілген.
Селолық ел орналасқан жерлердің шекарасын айқындап алу не үшін керек болды
дегенде, жерге реформа жасағанға дейін барлық ел орналасқан ауылдар
совхоздар мен ауылдардың жерінің құрамына кірді, ал заң бойынша олардың
барлығы селолық атқару үйымдарының басқаруына берілген. Сондықтан да жерге
орналастыру ұйымдары жергілікті ауыл әкімдерімен біріге отырып, жеке
азаматтың қолында бар меншік малына қанша жайылым, шөп дайындайтын жер, үй
маңындағы бау-бақшаға қанша жер қажет соны анықтайды.
1991 жылға дейін барлық жерді пайдаланушыларға КСРО
бланкасымен толтырылған жерге иелік ету туралы мемлекеттік акті берілген
болатын. Жерді пайдалану туралы құжатты қайта тіркеу қажеттілігі содан
туындап отыр, ал егемендік алғаннан кейін, бұл құжаттардың жаңа формасы
бекітілді. Бұрынғы мемлекеттік актілерді жаңа бланкілерге ауыстыру көптеген
жұмыс істеуді талап етті, алайда нәтижесі де жаман болмады. Осы жұмыс
процесі барысында жерге иелік етушілер мен жерді пайдаланушылардың сол
жерді негізгі бағытталған мақсатқа сай пайдаланып отыр ма, жоқ па сол
анықталып, көп нәтиже берді. Қазақстан Республикасының 1995 жылғы
жаңа Конституциясы алғашқы рет жерге жеке меншік құқығын орнықтырып, жерге
мемлекеттік және жеке меншікті мемлекеттің танып, теңдей қорғайтынын
бекітті.Конституцияның нормаларының негізінде Қазақстан Республикасы
Президентінің 1995 жылғы 22-желтоқссандағы Жер туралы жаңа Жарлығы
қабылданды. Бұл Жарлық жерге меншік құқығы мен жер пайдалану құқығына
қатысты туындайтын жер қатынастарын жаңаша реттеп, алғашқы рет сервитут
институты мен басқа да жер-құқықтық нормаларды қарастырды. Қоғам
нарықтық эконномикаға жол ашты. Сол себепті де, жер туралы заңнаманың орнын
жетілдіру қажеттілігі туды. 2001 жылғы 24-қаңтарда Жер туралы заң
қабылданды. Бұл акт төмендегідей бірқатар жаңа нормаларды көздеді: жер
учаскелерін оралмандарға беру туралы, шартты жер үлесі туралы, жер туралы
заңнаманың жаңа қағидасы, т.б. Егер осыған дейін азаматтар мен заңды
тұлғаларға берілетін жер учаскелерінің көлемі заңға сәйкес актілермен
бекітілсе, енді осы заңның 35-бабына сәйкес тек заңмен реттелетін болды.
Сонымен қатар, бұл заң халықтың әлеуметтік қажеттіктері мен ортақ
пайдалануына арналған елді мекен жерлеріне қатысты жаңа нормаларды көздеді.
Қазақстан Республикасының жер
заңдарын одан әрі жетілдіру 2003жылғы 20-маусымда Қазақстан Республикасының
жаңа Жер кодексін қабылдауға дейін жалғасты. Бұл кодекс 5 бөлім, 21
тараудан, 170 баптан тұрады. 2003 жылдың 19-мамырында Қазақстан
Республикасының Парламентімен Қабылданған Жер кодексі 2003 жылдың
10маусымында Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесімен қаралып,
заңды деп танылды[15].
1.2 Жерге меншік құқығының түсінігі және түрлері. Кез-
келген қоғамның меншікке деген көзқарасы сол қоғамдағы экономикалық
қатынастардың негізін құрайды, өйткені дүние жұзінің тарихи дамудағы қай
кезенді алып қарайтын болсақ та, негізгі мәселе меншіктің айналасына
топталады. Орталықтан баскарылатын жоспарлы экономикадан нарықтық
экономикаға өту дегеніміз, ең бірінші меншікке деген көзқарастың өзгеруі
болып табылады. Қазақстан казір осындай кезеңді бастан өткеруде, яғни жеке
меншіктің қалыптасуы мен дамуы, кәсіпкерлерліктің дамуы үшін тиімді
жағдайдың жасалуы т.с.с. Бұл процестің жақсы дамуы, меншік қатынастарын
құқықтық реттеу жүйесін барлық бағытта келісіммен және тиімді жүргізбесе
мүмкін емес.
Меншік ерекше маңызды ұғым, сондықтан ондаған жылдар адамзат баласының ең
үздік өкілдері оған өз назарын аударып, зерттеген. Алайда, жұмыс теориялык
дискуссия арқылы ғана бітпейді. Әлемді дір еткізіп, өзіне назар аударатын
әлеуметтік сілкіністер, ең маңызды факторы сол кезенде қалыптасқан меншікке
деген қатынастан туындап, соны өзгертуге деген ұмтылысқа жалғасып
жатады[16]. Негізінен меншік термині
көбіне-көп түрлі мағынада қолданылып жатады. Бір жағдайда бұл терминді
"мүлік" немесе "зат" ұғымының синонимі ретінде қарастырады. Мысалы,
"меншікті беру", немесе "меншікке ие болу" деген жағдайларында. Екінші бір
жағдайда, бұл ұғым тек экономикалық қатынастарды көрсетеді, ал кейде, бұл
мүлдем қарама-карсы ұғым, яғни заң категориясы -меншік құқығымен
теңестіріліп, сол мағынада қолданылады. Кеңес мемлекеті тұсында
экономистер, философтар мен заңгерлер меншікті және меншік кұқықтарын
зерттегенде, К.Маркстің "Саяси экономиканы сынауға кіріспе" [17] және
"Капиталистік өндірістің алдындағы формалары" [18] деген еңбектерінде
берілген меншік туралы ережелерге сүйенеді. Негізінен меншік ұғымының
төңірегінде топтастырылған ережелердің алдына қойған мақсаты біреу ғана. Ол
меншік ұғымының қоғамда қалыптасқан өндіріске және оның нәтижесінде пайда
болатын өнімге ара қатынасын анықтау. Осы жоғарыда айтылғандарды басшылыққа
ала отырып, зертеушілер меншік құкығы дегеніміз не, меншік құқығымен
реттелетін қоғамдық қатынастардың құрамы қалай, меншік құқығының өзіне тән
қандай белгілері бар және оларды сабақтас қоғам қатынастарынан қалай
ажыратуға болады деген сұрақтарды шешуге тырысты. Меншіктің экономикалық
қатынастары қоғамдағы мемлекеттік құқықтық қондырмамен бекітілген. Бұл
аталған қатынастарды реттейтін құқықтық нормалар жүйесінде және меншік
құқығын құрайтын институттарында көрініс тапқан. Сонымен қатар, бұл
мүліктің иесі екенін білдіріп, белгілі бір тұлғаның мүлікке занды билігі
бар екенін анықтап , оны белгілі шаралардың негізінде қорғалуын да
қамтамасыз етеді. Бірінші жағдайда, әрине, объективті түрде меншіктік құқық
туралы сөз қозғалса, екіншіден, субъективті мағынада, немесе субъективтік
меншік құқығы туралы әңгіме болып отыр.
Меншіктік құқықтың мазмұны (субъективті мағынада) меншік иесіне
мүлікке иелік етуге, пайдалануға және оған билік етуге құқылы екенін
көрсетеді. Көрсетілген құқықтық мүмкіндік, жалпы алғанда, меншіктің
субъективтік құкығы ретінде меншік иесінің занды түрде іс-қимыл жасау
мүмкіндігін айқындайды және ол заң бойынша меншік иесі болғандықтан мүлік
оның меншігінде кала береді. Меншік құкығының мазмұнын ашу үшін, меншік
иесіне тиесілі құқықтық мүмкіншіліктің әр қайсысына жеке-жеке тоқталуымыз
қажет.
Иелену құқығы-меншік иесінің затқа шарушылық билігін қамтамасыз ету
мүмкіндігі. Мәселе, бұл жерде мүлікке шаруашылық билік жүргізу дегенде,
меншік иесі оның жанында болуы қажет деген ұғым тудырмайды. Пайдалану
құқығы- мүліктен оның пайдалы табиғи қасиеттерін алудың, сондай-ақ одан
пайда табудың заң жүзінде қамтамасыз етілуі.Пайдалану, яғни меншік иесінің
өз иелігіндегі мүліктен өзінің тұтынушылық және басқада қажеттіліктерін
қанағаттандыру мүмкіншілігі. Жалпы пайдалану құқығы иелену құқығымен
өте тығыз байланысты, бірақ кейбір жағдайда затқа иелік етпей-ақ оны
пайдалануға болады. Билік ету
құқығы - мүліктің заң жүзінде тағдырын белгілеудің заңмен қамтамасыз
етілуі. Алайда, мына бір нәрсені атап айту керек, кеңес цивилистерінің көбі
көрсетілген құқыктық мүмкіндіктер меншік құқығының бүкіл ерекшелігін толық
ашып бере алмайды деп есептейді. Бұл жөнінде, А.В.Венедиктов
"Ең алдымен, меншік құқығы жоғарыда аталған меншіктің үш кұқығымен
бітпейді... Меншік иесі аталған үш бірдей кұқықтық иеліктен айырылуы мүмкін
және сөйте тұра меншік кұқығын сақтап қалуы мүмкін. Шындығында да, сот
арқылы мүлікті тәркілеп оны иелігінен алып, меншік иесіне оны пайдалануға
тыйым салып және тәркіленген мүлікті билеуге тыйым салынады. Солай бола
тұрғанмен меншік иесінің "аз да болса" сол мүлікке меншік құқығының күші
қалады. Егер де, талап етушінің талабы жоққа шығарылса, меншік кұқығы толық
көлемде меншік иесіне қалпына келеді.
Былайша айтқанда,
"серпінділік" немесе "икемділік" кұқықтық меншік". А.В.Венедиковтың
субъективтік меншік кұқығы концепциясымен келісуге болмайды. Меншік иесі
белгілі бір жағдайларға байланысты өзіне берілген құқықтық иеліктен
айырылғаны мен, меншік иесі болып қалады деу дәлелсіз. Бұл жағдайда меншік
иесі кұқықтық иеліктен айырмайды, тек қана уақытша оны іске асыру
мүмкіндігінен айырылады. Субъективтік кұқық соған сәйкес әрекет
мүмкіншілігінен көрініс табады, ал егер түрлі жағдайлар немесе басқа
құқықтық нормаларға байланысты бұл мүкіндік уақытша шектеледі. Бірақ, бұл
субъективтік кұқық жойылады деген мағына бермейді. Бұл туралы Д.М.Генкин:
"Кез-келген субъективті кұкық шексіз емес, ол, объективті кұқық белгіленген
белгілі бір шекте ғана пайда болады. Ал, сол шектің заңда көрсетілген өзі
түрлі себептерге байланысты өзгеруі мүмкін",-дейді.
Д.М.Генкин, өз позициясының дұрыстығын дәлелдейді және оны қорғай
отырып, мынадай пікірлер айтады. Меншік иесінің иелік құқығын қалпына
келтіру және оны іске асыру мүмкіншілігі меншік құқығының дербес элементі
бола алмайды және иелену, пайдалану және билеу құқығын одан жоғары қоя
алмаймыз. Біріншіден, ол құқықты іске асыру мүмкіншілігін сол құқықтың
мазмұнына жатқызуға болмайды. Екіншіден, субъективтік құқықтың
схоластикалық екі қабаты пайда болады: субъективтік құқықтың өзі және
субъективтік құқықты іске асыратын субъективтік кұқық. Үшіншіден, егер де
бұндай құқықтық мүмкіншілік субъективтік құқықтың дербес элементін
кұрайтынын ескерсек, арнайы меншік құқығы емес, онда бұндай жағдайды кез-
келген субъективтік құқықты көрсетеді [19].
Алайда мына мәселені атап айту керек, Д.М.Генкиннің меншік кұқығының мәні
субъективтік құқық сияқты жоғарыда аталған үш құқықтық мүмкіншілік арқылы
іске асады деген пікір негізді емес, ондай жағдайда меншіктің субъективтік
құқығының анықтамасы толық болмайды. Бұлай болатын себебі, иелік ететін зат
тек қана меншік иесіне тиесілі болмай, басқа да тұлғаның, тіпті, шаруашылық
жүргізу құқығына негізделген тұлғаның да осындай мүмкіншіліктері болуы
мүмкін. Ю.К. Толстой, аталған кұқықтық мүмкіншіліктердің өзіне тән ерекше
белгісі ретінде меншік иесінің күқықтық мүмкіншілігін атап көрсетеді. Оның
мәнісі мынада, меншік иесі өзінің құқықтық мүмкіншілігін өз қалауынша
шешеді. Аталған мәселелерден қорытынды шығара
отырып, жоғарыда келтірілген анықтаманың ғылыми негізді екенін, дегенмен
солай бола тұрса да оған біраз өзгертулер енгізуге талпыныс жасамадық.
"Оның шаруашылық үстемдігі саласына барлық үшінші жақтағы тұлғалардың
араласу мүмкіншілігін жою" деп автордың көрсеткен ережесі белгілі иелік
құқығымен қатар меншіктің субъективтік құқығының мәнінен көрінді деуінің
қажеттілігі жоқ. Біздің пікірімізше, бұл құқықтық мүмкіншілік заңды түрде
қорғалып отырғандықтан, аталған мәселе соның ішінде қамтылады, сондықтан
"үшінші тұлғалардың араласу мүмкіншілігін" жеке қарастырудың және қорғау
жөнінде мемлекетке көз салудың қажеті жоқ. Сонымен катар, иелену,
пайдалану, билеу құқығын аталған ережесіз іске асыру мүмкін емес. Яғни,
тұлға ешқандай құқықтық мүмкіншіліктерін жүзеге асыра алмайды, егер оны
кажет кезінде қорғай алмаса. Сондықтан да меншік иесінің құқықтық
мүмкіншіліктері ғана бірінші орынға шығады және олар өзіне тиісті
қажеттіліктерін қамтиды. Өркениетті нарықтық
мемлекет құру объективті түрде қоғамдағы жер кұрылымын түпкілікті түрде
өзгертуді талап етті, яғни жерге жеке меншіктікті мойындау. Сондықтан да
1995 жылғы Конституцияға сәйкес біздің мемлекетіміздің тарихында түңғыш рет
жерге мемлекеттік және жеке меншік тең дәрежеде мойындалады және қорғалады.
1995 жылдың 30 тамызында кабылданған Қазақстан
Республикасының Конституциясы жерге жеке меншік құқығын бекітті. Жер және
оның қойнауындағы байлық, су, өсімдіктер және жануарлар әлемі, басқа да
табиғи байлыктар мемлекеттік меншік иелігінде. Жер, сондай-ақ белгілі бір
негіздер мен жағдайға байланысты жеке меншік иелігінде болуы мүмкіндігі
заңмен белгіленген[20].
Жерге меншік қатынастарын қазіргі мемлекеттік реттеу шет елдерде ұзақ
даму жолынан өтті. Қазақстан қазіргі кезенде жеке меншік пен жалпы қоғам
мүддесін тиімді баланста ұстау қажеттілігі жағынан белгілі мөлшерде тарихи
артықшылық жағдайда отыр деуге болады. Өйткені, жерге жеке меншік құқығы
Қазақстанда жақын арада қалыптаса бастады, сондықтан оған қалыптасқан
меншік дәстүрінің жолынан түгел өту қажеттілігі жоқ. Қазіргі ғылыми
доктринада жерге меншіктік қатынасын реттеу барысында мемлекеттің көздеген
немесе көздеуге міндетті мақсаттары айқындалады. Солардың ішінен
төмендегілерді жеке бөліп қарастыруға болады: аса ірі жер латифундияларды
құруды болдырмау, жер учаскесіне меншік иесі мен ауыл шаруашылық тауар
өндірушіні бір тұлғаға біріктіру, жерді шаруашылыққа пайдалану барысында
экологиялык талаптардың орындалуын қамтамасыз ету, жер учаскелерін, олардың
сапалық ерекшелігіне байланысты мақсатты пайдалануды қамтамасыз ету,
негативті әлеуметтік-экономикалық салдарды болдырмау мақсатында жер нарығын
реттеу. Біз
жоғарыда атап өткендей, меншік құқығы иелену, пайдалану және билеу құқығы
арқылы көрініс табады. Сондықтан да, ендігі қарастыратын мәселе, жерге
меншік иесінің әрбір жоғарыдағы аталған жерге тиісті құқықтары қалай жүзеге
асырылады соны қарастыру. Иелену құқығы,
біз жоғарыда атап өткендей, бұл меншік иесінің затқа, мүлікке шаруашылық
үстемдік етуін занды қамтамасыз ету мүмкіншілігі. Жерді иелену құкығы -
заңға негізделе отырып жер учаскесіне шын мәнінде иелік ету мүмкіншілігі.
Бұл дегеніңіз, жер учаскесіне иелену құқығы занды түрде қажетті құжат
арқылы бекітіліп беруі қажет және жер учаскесі шекаралық сызықтар мен
белгілер аркылы белгіленіп, сәйкес қоршалуы қажет (аралық столбылар,
дуалдар, табиғи белгілер т.б.). Қазақстан
Республикасы Конституциясының 6-бабына сәйкес, жер Республикада мемлекет
меншігінде болады. Жер, сондай-ақ заңда белгіленген негіздерде, шарттар мен
шектерде жеке меншікте болуы мүмкін. Жер қорының құрамына барлық жер
санаттары, соның ішінде, ауыл шаруашылық мақсатындағы жерлер, елді мекен
жерлері, орман қоры жерлері және босалқы жерлер кіреді. Олардың құрамынан
жер учаскелері жеке меншікке заңда көзделген тәртіп бойынша беріледі.
Азаматтар мен мемлекеттік емес заңды тұлғаларға берілетін жерге жеке меншік
құқығы жерге мемлекеттік меншік құқығынан туындайды деп санауға болады.
Бұған дәлел ретінде мемлекеттің жер қорын басқару кезінде барлық жерлерді
қорғау мен ұтымды пайдалануды бақылауды және нысаналы мақсатында
пайдалануды тексеруін атауға болады. Жеке меншікке берілетін жер
учаскесінің көлемін анықтау да мемлекеттің функциясына жатады. Бұл функция
да барлық жерлерді тиімді және ұтымды пайдалану мақсатында жүзеге
асырылады. Берілетін жер учаскесінің
көлемін нормалау меншік пен жер пайдаланудың нысанына емес, жер учаскесінің
құқықтық режимі мен оның нысаналы мақсатына тәуелді.
Қазіргі таңда жерге меншік қатынастарын реттейтін
Қазақстан Республикасында бірқатар нормативтік құқықтық актілер бар.
Қазақстан Республикасының жер кодексінің 5-бабына сәйкес, Қазақстан
Республикасы жер заңдарының мiндеттерi: жер учаскесiне меншiк құқығы мен
жер пайдалану құқығы туындауының, өзгертiлуi мен тоқтатылуының негiздерiн,
шарттары мен шектерiн; жер учаскелерiнiң меншiк иелерi мен жер
пайдаланушылардың құқықтары мен мiндеттерiн жүзеге асыру тәртiбiн белгiлеу;
жердi ұтымды пайдалану мен қорғауды, топырақ құнарлылығын ұдайы қалпына
келтiрiп отыруды, табиғи ортаны сақтау мен жақсартуды қамтамасыз ету
мақсатында жер қатынастарын реттеу; шаруашылық жүргiзудiң барлық нысандарын
тең құқықпен дамыту үшiн жағдайлар жасау; жеке және заңды тұлғалар мен
мемлекеттiң жерге құқықтарын қорғау; жылжымайтын мүлiк рыногын жасау мен
дамыту; жер қатынастары саласында заңдылықты нығайту болып табылады.
Жер кодексінің
4-бабында жер заңдарының қағидалары көрсетілген.Қазақстан Республикасының
жер заңдары: Қазақстан Республикасы аумағының тұтастығы, қол сұғылмаушылығы
және бөлiнбейтiндiгi, жердi табиғи ресурс, Қазақстан Республикасы халқының
өмiрi мен қызметiнiң негiзi ретiнде сақтау, жердi қорғау және ұтымды
пайдалану, экологиялық қауiпсiздiктi қамтамасыз ету, жердi нысаналы
пайдалану, ауыл шаруашылығы мақсатындағы жердiң басымдығы, жердiң жай-
күйi және оған қолжетiмдiлiк туралы ақпаратпен қамтамасыз ету, жердi
пайдалану мен қорғау жөнiндегi iс-шараларды мемлекеттiк қолдау, жерге залал
келуiн болдырмау немесе оның зардаптарын жою, жердi ақылы пайдалану
принциптерiне негiзделедi. Жер кодексінің 1-бабына сәйкес,
Қазақстан Республикасының жер қоры нысаналы мақсатына сәйкес мынадай
санаттарға бөлiнедi: ауыл шаруашылығы мақсатындағы жер, елдi мекендердiң
(қалалардың, кенттер мен ауылдық елдi мекендердiң) жерi, өнеркәсiп, көлiк,
байланыс, қорғаныс жерi және өзге де ауыл шаруашылығы мақсатына арналмаған
жер, ерекше қорғалатын табиғи аумақтардың жерi, сауықтыру мақсатындағы,
рекреациялық және тарихи-мәдени мақсаттағы жер, орман қорының жерi, су
қорының жерi, босалқы жер[21].
Жер – кез келген адам өмірінде саяси, экономикалық-
экологияляқ маңызға ие. Ал, мемлекет өмірінде оның пайда болуы мен қызмет
етуінің негізгі факторы болып табылады.
Жер – барлық байлықтың бастауы, қайнар көзі. Жерге меншік құқығы –
меншік иелерінің және жер пайдаланушылардың құқықтары мен міндеттерінің
жиынтығы ретінде жерді тиімді қолдану мен қорғауға бағытталған азаматтық,
экологиялық және жер құқығы нормаларының жиынтығынан құралатын институт
болып табылады. Қазақстан
Республикасында мемлекеттік меншік пен жеке меншік бірдей танылады және
қорғалады. Республика аумағында жерге мемлекеттік меншік құқығының
субьектісі ретінде Қазақстан Республикасы танылады[22]. Жер
кодексінің 22-бабына сәйкес, жер учаскесiне меншiк құқығы: меншiк құқығын
табыстау, меншiк құқығын беру, меншiк құқығының әмбебап құқықтық
мирасқорлық тәртiбiмен (мұраға қалдыру, заңды тұлғаның қайта
ұйымдастырылуы) ауысуы арқылы туындайды. Меншiк
құқығын табыстау, беру және оның ауысуы жер учаскесiнiң нысаналы мақсаты
ескерiле отырып, жүзеге асырылуға тиіс.Қазақстан Республикасында жер
учаскесiне меншiк құқығы: 1) мемлекеттiк
органдар актiлерiнiң; 2) азаматтық-
құқықтық мәмiлелердiң негiзiнде; 3) Қазақстан
Республикасының заңдарында көзделген өзге де негiздерде туындайды.
Жер кодексіне сәйкес жеке
меншiкте болмайтын жер учаскелерiн қоспағанда, мемлекеттiк меншiктегi жер
учаскелерi азаматтар мен мемлекеттiк емес заңды тұлғаларға жеке меншiкке
берiлуi мүмкiн. Қазақстан Республикасы азаматтарының жеке
меншiгiнде шаруа немесе фермер қожалығын, өзiндiк қосалқы шаруашылық
жүргiзу, орман өсiру, бағбандық, жеке тұрғын үй және саяжай құрылысы үшiн,
сондай-ақ үйлердi (құрылыстарды, ғимapaттарды) oлардың мақсатына сәйкес
қызмет көрсетуге арналған жердi қоса алғанда, өндiрiстiк және өндiрiстiк
емес, оның iшiнде тұрғын үйлердi (құрылыстарды, ғимараттарды) мен олардың
кешендерiн салуға берiлген (берiлетiн) немесе олар салынған жер учаскелерi
болуы мүмкiн. Қазақстан Республикасының мемлекеттiк емес заңды
тұлғаларының жеке меншiгiнде тауарлы ауыл шаруашылығы өндiрiсiн жүргiзу,
орман өсiру үшiн, үйлердi (құрылыстарды, ғимараттарды) олардың мақсатына
сәйкес қызмет көрсетуге арналған жердi қоса алғанда, өндiрiстiк және
өндiрiстiк емес, оның iшiнде тұрғын үйлер (құрылыстар, ғимараттар) мен
олардың кешендерiн салу үшiн берiлген (берiлетiн) немесе олар салынған жер
учаскелерi болуы мүмкiн. Мемлекеттiк меншiктегi ауыл шаруашылығы
мақсатындағы жер учаскелерi Жер кодексінде белгiленген тәртiппен және
жағдайларда жеке және заңды тұлғаларға жер пайдалану құқығымен және
(немесе) жеке меншiк құқығымен берiлуi мүмкiн.
Ауыл шаруашылығы мақсатындағы жер учаскелерi жеке меншiк
құқығымен Қазақстан Республикасының азаматтарына шаруа немесе фермер
қожалығын жүргiзу үшiн және Қазақстан Республикасының мемлекеттiк емес
заңды тұлғаларына тауарлы ауыл шаруашылығы өндiрiсiн жүргiзу және орман
өсiру үшiн берiледi.
Ауыл шаруашылығы мақсатындағы жер учаскелерін ауыл шаруашылығы өндірісін
жүргізу үшін мемлекеттік заттай гранттар ретінде жеке меншікке беруге жол
берілмейді. Ауыл
шаруашылығы мақсатындағы жер учаскесiнiң меншiк иесi болып табылатын азамат
Қазақстан Республикасының азаматтығынан шыққан кезде жер учаскесi мемлекет
меншiгiне қайтарылуға тиiс не жер учаскесiне құқық 10 жылға дейiн жалдау
шартымен уақытша жер пайдалану құқығына бiр жыл iшiнде қайта ресiмделуге
тиiс. Жер учаскесi мемлекет меншiгiне қайтарылған кезде, жер учаскесiнiң
сатып алу бағасы меншiк иесiне осы учаскенi мемлекеттен сатып алған баға
бойынша, жер учаскелерiн сатудан түсетiн қаражат есебiнен төленедi.
Жергiлiктi атқарушы орган жер учаскесiн
сатып алудан бас тартқан жағдайда, ол учаске оның рұқсатымен Қазақстан
Республикасының азаматына сатылуы мүмкiн.
Меншiк иесi өзiнiң жер учаскесiне қатысты оның
нысаналы мақсатын өзгертпей, Қазақстан Республикасының заң актiлерiнде
тыйым салынбаған кез келген мәмiлелердi жасасуға құқылы.Жер учаскесiне
меншiк құқығы басқа адамға мәмiле жасалған кездегi барлық ауыртпалықтарымен
берiледi. Мемлекеттiк билiк органдарына, мемлекеттік ұйымдар мен
мекемелерге берiлген, қорғаныс қажеттерiне пайдаланылатын, ерекше
қорғалатын табиғи аумақтар алып жатқан, сауықтыру және тарихи-мәдени
мақсаттағы, орман және су қорларының, елдi мекендер жерiндегi ортақ
пайдаланудағы, босалқы жер, оның iшiнде арнайы жер қорының жер учаскелерi,
кенттер мен ауылдық елдi мекендердiң маңындағы жайылымдық және шабындық
алқаптар, сондай-ақ жеке меншiкке берiлмеген шалғайдағы жайылымдар мен
басқа да жер мемлекеттік менщікте болады.
Жер учаскесіне жеке меншік құқығы – азаматтардың және мемлекеттік
емес заңды тұлғалардың өздеріне тиесілі жер учаскесін жер заңдарында
белгіленген негіздерде, шарттар мен шектерде иелену, пайдалану және оларға
билік ету құқығы. Жерді иелену, пайдалану, билік ету құқықтарының мазмұнын
біз жоғарыда ашып көрсеткен болатынбыз.
Жерге меншік құқығымен бірге пайдалану құқығы да қолданылады. Жер
пайдаланушылар: мемлекеттiк және мемлекеттiк емес, ұлттық және шетелдiк,
жеке және заңды тұлғалар, тұрақты және уақытша, бастапқы және кейiнгi
болып бөлiнедi. Жер
учаскелерi тұрақты жер пайдалану құқығымен мынадай мемлекеттiк жер
пайдаланушыларға: 1)кондоминиум
объектiлерiндегi үйлердi (құрылыстарды, ғимараттарды), үй-жайларды
шаруашылық жүргiзу құқығымен немесе оралымды басқару құқығымен иеленетiн
заңды тұлғаларға; 2)ауыл шаруашылығы
және ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz