Шаруашылық субъектілерінің қаржылық ресурстары
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1. ШАРУАШЫЛЫҚ СУБЪЕКТІЛЕРІНІҢ ҚАРЖЫЛЫҚ РЕСУРСТАРЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1.1. Кәсіпорынның қаржылық ресурстарының мәні, түрлері және
құрылымдық ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1.2. Қаржылық ресурстардың қалыптасу көздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..10
2. ШАРУАШЫЛЫҚ СУБЪЕКТІЛЕРІНІҢ ҚАРЖЫЛЫҚ РЕСУРСТАРЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫН ТАЛДАУ ЖӘНЕ БАҒАЛАУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...15
2.1. «ҚазМұнайГаз . Консалтинг ЖШС ұйымдық . экономикалық сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...15
2.2. «ҚазМұнайГаз . Консалтинг қаржылық ресурстарының
өсу динамикасын талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..20
2.3. Қаржылық ресурстарды тиімді пайдалануды талдау және кәсіпорын қаржыларының қалыптасу мен пайдаланудың көкейкесті мәселелері ... ... ... ... 24
3. ҚАРЖЫЛЫҚ РЕСУРСТАРДЫ ПАЙДАЛАНУДЫ
ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..32
3.1. Қаржылық ресурстарды тиімді пайдалануды жоғарлатудың негізгі бағыттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...32
3.2. Қаржылық ресурстарды басқаруды жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ...35
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...39
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .41
1. ШАРУАШЫЛЫҚ СУБЪЕКТІЛЕРІНІҢ ҚАРЖЫЛЫҚ РЕСУРСТАРЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1.1. Кәсіпорынның қаржылық ресурстарының мәні, түрлері және
құрылымдық ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1.2. Қаржылық ресурстардың қалыптасу көздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..10
2. ШАРУАШЫЛЫҚ СУБЪЕКТІЛЕРІНІҢ ҚАРЖЫЛЫҚ РЕСУРСТАРЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫН ТАЛДАУ ЖӘНЕ БАҒАЛАУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...15
2.1. «ҚазМұнайГаз . Консалтинг ЖШС ұйымдық . экономикалық сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...15
2.2. «ҚазМұнайГаз . Консалтинг қаржылық ресурстарының
өсу динамикасын талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..20
2.3. Қаржылық ресурстарды тиімді пайдалануды талдау және кәсіпорын қаржыларының қалыптасу мен пайдаланудың көкейкесті мәселелері ... ... ... ... 24
3. ҚАРЖЫЛЫҚ РЕСУРСТАРДЫ ПАЙДАЛАНУДЫ
ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..32
3.1. Қаржылық ресурстарды тиімді пайдалануды жоғарлатудың негізгі бағыттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...32
3.2. Қаржылық ресурстарды басқаруды жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ...35
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...39
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .41
Еліміз тәуелсіздікке қол жеткізіп, экономикамыздың гүлденуіне байланысты көптеген жетістіктерге, өзгерістерге қол жеткіздік. Нарықтық экономикаға ауысу тәжірибесі ұлттық экономикалық жүйелердің күрделі қайта құрылуымен байланысты жүрді. Шаруашылық субъектілерінің орталықтандырылған жүйеден тәуелділігі экономикалық тұрғыдан негізсіз болды. Кәсіпорындар нарық талаптарына сәйкес дербестікке қол жеткізе бастады.
Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Назарбаев 2007 жылғы «Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстанң халыққа Жолдауында: «Экономиканың тұрлаулы дамуын жай қамтамасыз етіп, ұстап тұру емес, оның өсуін басқаруң керектігін баса көрсетті /1, б.6/. Бұл осыған дейінгі ауыр да, қиын кезеңдерден Қазақстанның үлкен жеңіспен шыққандығын және осы қалыптан таймай, оны ары қарай қарқынды дамыту керектігін білдіретін сөздер. Өйткені, Қазақстанның қазіргі жағдайы Орталық Азия мен ТМД елдерінің арасында саяси тұрақты, экономикалық дамудағы көрсеткіштерді білдіріп тұр. Әлбетте, жетістікке жету салыстырмалы түрде алғанда оңай болғанымен, оны ұстап тұру және ары қарай дамыту өте қиын іс екені белгілі. Осы реттен қарағанда Елбасының саяси-экономикалық көзқарастары да осы жылғы жолдауда негізінен әлеуметтік секторға назар аударудан басталды.
Нарық жағдайында кәсіпорынның өміршеңдігінің кепілі мен жай-күйін орнықтылығының негізі оның өзінің қаржылық ресурстарын тиімді қалыптастыра білуінде. Яғни, ақша қаражатын еркін орын алмастыра отырып қолданып, тиімді пайдалану жолымен өнімді өндіру мен өткізудің үздіксіз процессін қамтамасыз ете алатындай етіп өзінің қаржы ресурстарын үйлесімді басқаруды білдіреді. Отандық талдау әдебиеттерінде қаржылық ресурстарды қалыптастыру ерекшеліктерін талдау мәселесі аз зерттелген, осы тұрғыдан келгенде зерттеу тақырыбының өзектілігі объективті. Ұлттық экономикалық жүйенің нарық жағдайындағы қаржылық ресурстарды тиімді қалыптастырудың ғылыми теориясы мен практикасы, нақты кәсіпорын мысалында («ҚазМұнайГаз - Консалтинг ЖШС).
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Нарықтық экономикаға көшу жағдайында кәсіпорында қаржылық ресурстарды қалыптастыру ерекшеліктерін зерттеп бағалау болып табылады. Кәсіпорынның қаржылық ресурстарды қалыптастырудың жұмыстарын ұйымдастырудың әдістемелік базасы мен негізгі нышандарын айқындау курстық жұмыстың мақсаты және де осы тақырыпқа сәйкес бірнеше міндеттер алға қойылып отыр:
- кәсіпорынды қаржылық ресурстары мәселесінің ғылыми-теориялық негізін зерттеу және қаржылық ресурстарды басқару жағдайындағы кәсіпорындағы қаржылық ресурстарды тиімді қалыптастыруды талдау;
- шаруашылық субъектілерінің қаржылық ресурстарын қалыптастырудың шетелдік тәжірибесін қарастыру;
- нақты субъекті мысалында қаржылық ресурстарын қалыптастырудың талдау және кәсіпорындарды қаржылық ресурстарын қалыптастыруды басқару жұмыстарының басымдылықтары мен жетілдіру жолдарын қарастыру.
Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Назарбаев 2007 жылғы «Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстанң халыққа Жолдауында: «Экономиканың тұрлаулы дамуын жай қамтамасыз етіп, ұстап тұру емес, оның өсуін басқаруң керектігін баса көрсетті /1, б.6/. Бұл осыған дейінгі ауыр да, қиын кезеңдерден Қазақстанның үлкен жеңіспен шыққандығын және осы қалыптан таймай, оны ары қарай қарқынды дамыту керектігін білдіретін сөздер. Өйткені, Қазақстанның қазіргі жағдайы Орталық Азия мен ТМД елдерінің арасында саяси тұрақты, экономикалық дамудағы көрсеткіштерді білдіріп тұр. Әлбетте, жетістікке жету салыстырмалы түрде алғанда оңай болғанымен, оны ұстап тұру және ары қарай дамыту өте қиын іс екені белгілі. Осы реттен қарағанда Елбасының саяси-экономикалық көзқарастары да осы жылғы жолдауда негізінен әлеуметтік секторға назар аударудан басталды.
Нарық жағдайында кәсіпорынның өміршеңдігінің кепілі мен жай-күйін орнықтылығының негізі оның өзінің қаржылық ресурстарын тиімді қалыптастыра білуінде. Яғни, ақша қаражатын еркін орын алмастыра отырып қолданып, тиімді пайдалану жолымен өнімді өндіру мен өткізудің үздіксіз процессін қамтамасыз ете алатындай етіп өзінің қаржы ресурстарын үйлесімді басқаруды білдіреді. Отандық талдау әдебиеттерінде қаржылық ресурстарды қалыптастыру ерекшеліктерін талдау мәселесі аз зерттелген, осы тұрғыдан келгенде зерттеу тақырыбының өзектілігі объективті. Ұлттық экономикалық жүйенің нарық жағдайындағы қаржылық ресурстарды тиімді қалыптастырудың ғылыми теориясы мен практикасы, нақты кәсіпорын мысалында («ҚазМұнайГаз - Консалтинг ЖШС).
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Нарықтық экономикаға көшу жағдайында кәсіпорында қаржылық ресурстарды қалыптастыру ерекшеліктерін зерттеп бағалау болып табылады. Кәсіпорынның қаржылық ресурстарды қалыптастырудың жұмыстарын ұйымдастырудың әдістемелік базасы мен негізгі нышандарын айқындау курстық жұмыстың мақсаты және де осы тақырыпқа сәйкес бірнеше міндеттер алға қойылып отыр:
- кәсіпорынды қаржылық ресурстары мәселесінің ғылыми-теориялық негізін зерттеу және қаржылық ресурстарды басқару жағдайындағы кәсіпорындағы қаржылық ресурстарды тиімді қалыптастыруды талдау;
- шаруашылық субъектілерінің қаржылық ресурстарын қалыптастырудың шетелдік тәжірибесін қарастыру;
- нақты субъекті мысалында қаржылық ресурстарын қалыптастырудың талдау және кәсіпорындарды қаржылық ресурстарын қалыптастыруды басқару жұмыстарының басымдылықтары мен жетілдіру жолдарын қарастыру.
1. Назарбаев Н.Ә. «Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстанң Ел Президентінің Қазақстан халқына Жолдауы. Ақиқат, 2007. №4.-7бет.
2. Назарбаев Н.Ә. «Қазақстан экономикалық, әлеуметтік және саяси жедел жаңару жолындаң. Ел Президентінің Қазақстан халқына Жолдауы. 2010 ж.
3. Кеулімжаев Қ.К. Қаржылық есеп. Оқулық. Алматы 2006
4. Мейірбеков А.Қ., Әлімбетов Қ.Ә. «Кәсіпорын экономикасың Алматы: «Экономикаң баспасы, 2008
5. Балабанов И.Т. «Основы финансового менеджмента. Как управлять капиталом?ң. - М.: Финансы и Статистика, 1994
6. Ворст И., Ревентлоу П. «Экономика фирмың изд. «Высшая школаң 1993
7. Кеулімжаев Қ.К, Әжібаев З.Н. Құдайбергенов Н.А. «Бухгалтерлік есеп принциптерің Алматы. «Экономиксң баспасы, 2008 ж.
8. Шеремет А.Д. Сайфуллин Р.С. «Финансы предприятииң М.: Инфра, 1999
9. Дюсембаев К.Ш., Егембердиева С.К., Дюсембаева З.К. «Аудит и анализ финансовой отчетностиң Адматы, «Қаржы-қаражатң 1998
10. Өсербайұлы С. «Корпоративтік қаржың Алматы, «Қазақ университетің 2010
11. Арзаева М.Ж. Малый и средний бизнес.// Банки Казахстана № 3, 2010
12. Дүйсенбаев К.Ш. Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау. Оқу құралы. Алматы 2006ж
13. Нурсеит Н., Нурсеитова Р. «Текущее состояние развития и кредитования мадлого бизнесаң «Экономика и статистикаң №2, 2008
14. Бородина Е.И. «Финансы предприятийң учебное пособие. - М.: Банки и биржи, ЮНИТИ, 1995. - 208с.
15. Крейнина М.Н. «Финансовый менеджментң учебное пособие. - М.: Издательство «Дело и Сервисң, 1998. - 304с.
16. Тургулова А.К. «Современные тенденции формирования собственного каптала на практике казахстанских компанийң «Вестник КазНУң Серия экономическая №2 (48) 2010 41-49
17. Бочаров В.В. Корпоративные финансы/ В.В. Бочаров, В.Е. Леонтьев. - СПб.: Питер, 2007. - 544 с
18. Гудушаури Г.В. Управление современным предприятием/ Г.В. Гудушаури, Б.Г. Литвак. - М.: ЭКСМОС, 1998. - 336 с
19. Аубакирова Г. Алгоритм реализации адаптивного подхода к управлению предприятием // Транзитная экономика. - 2006. - №: 1. - С.22-29
20. Ельбисинов С.Х. Финансовый менеджмент: электронный учебник.- Алматы: МОНРК, 2008
21. Есымханова З.К. «Проблемы формирования финансовых ресурсов предприятий» - /Статистика, учет и аудит/ 2009 г. №1.
22. Федулова С.Ф. « Управление финансовыми ресурсами и оценка эффективности их использования»-/ Финансы и кредит/-2010 г №36.
23. Финансовая отчетность ТОО «ҚазМұнайГаз-Консалтинг»
24. План развития ТОО «ҚазМұнайГаз-Консалтинг»
25. www.kase.kz
2. Назарбаев Н.Ә. «Қазақстан экономикалық, әлеуметтік және саяси жедел жаңару жолындаң. Ел Президентінің Қазақстан халқына Жолдауы. 2010 ж.
3. Кеулімжаев Қ.К. Қаржылық есеп. Оқулық. Алматы 2006
4. Мейірбеков А.Қ., Әлімбетов Қ.Ә. «Кәсіпорын экономикасың Алматы: «Экономикаң баспасы, 2008
5. Балабанов И.Т. «Основы финансового менеджмента. Как управлять капиталом?ң. - М.: Финансы и Статистика, 1994
6. Ворст И., Ревентлоу П. «Экономика фирмың изд. «Высшая школаң 1993
7. Кеулімжаев Қ.К, Әжібаев З.Н. Құдайбергенов Н.А. «Бухгалтерлік есеп принциптерің Алматы. «Экономиксң баспасы, 2008 ж.
8. Шеремет А.Д. Сайфуллин Р.С. «Финансы предприятииң М.: Инфра, 1999
9. Дюсембаев К.Ш., Егембердиева С.К., Дюсембаева З.К. «Аудит и анализ финансовой отчетностиң Адматы, «Қаржы-қаражатң 1998
10. Өсербайұлы С. «Корпоративтік қаржың Алматы, «Қазақ университетің 2010
11. Арзаева М.Ж. Малый и средний бизнес.// Банки Казахстана № 3, 2010
12. Дүйсенбаев К.Ш. Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау. Оқу құралы. Алматы 2006ж
13. Нурсеит Н., Нурсеитова Р. «Текущее состояние развития и кредитования мадлого бизнесаң «Экономика и статистикаң №2, 2008
14. Бородина Е.И. «Финансы предприятийң учебное пособие. - М.: Банки и биржи, ЮНИТИ, 1995. - 208с.
15. Крейнина М.Н. «Финансовый менеджментң учебное пособие. - М.: Издательство «Дело и Сервисң, 1998. - 304с.
16. Тургулова А.К. «Современные тенденции формирования собственного каптала на практике казахстанских компанийң «Вестник КазНУң Серия экономическая №2 (48) 2010 41-49
17. Бочаров В.В. Корпоративные финансы/ В.В. Бочаров, В.Е. Леонтьев. - СПб.: Питер, 2007. - 544 с
18. Гудушаури Г.В. Управление современным предприятием/ Г.В. Гудушаури, Б.Г. Литвак. - М.: ЭКСМОС, 1998. - 336 с
19. Аубакирова Г. Алгоритм реализации адаптивного подхода к управлению предприятием // Транзитная экономика. - 2006. - №: 1. - С.22-29
20. Ельбисинов С.Х. Финансовый менеджмент: электронный учебник.- Алматы: МОНРК, 2008
21. Есымханова З.К. «Проблемы формирования финансовых ресурсов предприятий» - /Статистика, учет и аудит/ 2009 г. №1.
22. Федулова С.Ф. « Управление финансовыми ресурсами и оценка эффективности их использования»-/ Финансы и кредит/-2010 г №36.
23. Финансовая отчетность ТОО «ҚазМұнайГаз-Консалтинг»
24. План развития ТОО «ҚазМұнайГаз-Консалтинг»
25. www.kase.kz
ЖОСПАР
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
Шаруашылық субъектілерінің қаржылық ресурстарының теориялық
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... .5
1 Кәсіпорынның қаржылық ресурстарының мәні, түрлері және
құрылымдық
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 5
1. Қаржылық ресурстардың қалыптасу
көздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..10
ШАРУАШЫЛЫҚ СУБЪЕКТІЛЕРІНІҢ қаржылық ресурстарынЫҢ қалыптасуын талдау ЖӘНЕ
БАҒАЛАУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...15
1. ҚазМұнайГаз – Консалтинг ЖШС ұйымдық – экономикалық
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .15
2. ҚазМұнайГаз – Консалтинг қаржылық ресурстарының
өсу динамикасын
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 20
3. Қаржылық ресурстарды тиімді пайдалануды талдау және кәсіпорын
қаржыларының қалыптасу мен пайдаланудың көкейкесті
мәселелері ... ... ... ... 24
Қаржылық ресурстарды пайдалануды
жетілдіру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... .32
4 Қаржылық ресурстарды тиімді пайдалануды жоғарлатудың негізгі
бағыттары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... 32
5 Қаржылық ресурстарды басқаруды жетілдіру
жолдары ... ... ... ... ... ... ...3 5
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .39
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... 41
КІРІСПЕ
Еліміз тәуелсіздікке қол жеткізіп, экономикамыздың гүлденуіне байланысты
көптеген жетістіктерге, өзгерістерге қол жеткіздік. Нарықтық экономикаға
ауысу тәжірибесі ұлттық экономикалық жүйелердің күрделі қайта құрылуымен
байланысты жүрді. Шаруашылық субъектілерінің орталықтандырылған жүйеден
тәуелділігі экономикалық тұрғыдан негізсіз болды. Кәсіпорындар нарық
талаптарына сәйкес дербестікке қол жеткізе бастады.
Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Назарбаев 2007 жылғы Жаңа
әлемдегі жаңа Қазақстанң халыққа Жолдауында: Экономиканың тұрлаулы дамуын
жай қамтамасыз етіп, ұстап тұру емес, оның өсуін басқаруң керектігін баса
көрсетті 1, б.6. Бұл осыған дейінгі ауыр да, қиын кезеңдерден
Қазақстанның үлкен жеңіспен шыққандығын және осы қалыптан таймай, оны ары
қарай қарқынды дамыту керектігін білдіретін сөздер. Өйткені, Қазақстанның
қазіргі жағдайы Орталық Азия мен ТМД елдерінің арасында саяси тұрақты,
экономикалық дамудағы көрсеткіштерді білдіріп тұр. Әлбетте, жетістікке жету
салыстырмалы түрде алғанда оңай болғанымен, оны ұстап тұру және ары қарай
дамыту өте қиын іс екені белгілі. Осы реттен қарағанда Елбасының саяси-
экономикалық көзқарастары да осы жылғы жолдауда негізінен әлеуметтік
секторға назар аударудан басталды.
Нарық жағдайында кәсіпорынның өміршеңдігінің кепілі мен жай-күйін
орнықтылығының негізі оның өзінің қаржылық ресурстарын тиімді қалыптастыра
білуінде. Яғни, ақша қаражатын еркін орын алмастыра отырып қолданып, тиімді
пайдалану жолымен өнімді өндіру мен өткізудің үздіксіз процессін қамтамасыз
ете алатындай етіп өзінің қаржы ресурстарын үйлесімді басқаруды білдіреді.
Отандық талдау әдебиеттерінде қаржылық ресурстарды қалыптастыру
ерекшеліктерін талдау мәселесі аз зерттелген, осы тұрғыдан келгенде зерттеу
тақырыбының өзектілігі объективті. Ұлттық экономикалық жүйенің нарық
жағдайындағы қаржылық ресурстарды тиімді қалыптастырудың ғылыми теориясы
мен практикасы, нақты кәсіпорын мысалында (ҚазМұнайГаз - Консалтинг ЖШС).
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Нарықтық экономикаға көшу
жағдайында кәсіпорында қаржылық ресурстарды қалыптастыру ерекшеліктерін
зерттеп бағалау болып табылады. Кәсіпорынның қаржылық ресурстарды
қалыптастырудың жұмыстарын ұйымдастырудың әдістемелік базасы мен негізгі
нышандарын айқындау курстық жұмыстың мақсаты және де осы тақырыпқа сәйкес
бірнеше міндеттер алға қойылып отыр:
- кәсіпорынды қаржылық ресурстары мәселесінің ғылыми-теориялық негізін
зерттеу және қаржылық ресурстарды басқару жағдайындағы кәсіпорындағы
қаржылық ресурстарды тиімді қалыптастыруды талдау;
- шаруашылық субъектілерінің қаржылық ресурстарын қалыптастырудың
шетелдік тәжірибесін қарастыру;
- нақты субъекті мысалында қаржылық ресурстарын қалыптастырудың талдау
және кәсіпорындарды қаржылық ресурстарын қалыптастыруды басқару
жұмыстарының басымдылықтары мен жетілдіру жолдарын қарастыру.
Зерттеу жұмысының объектісі ретінде барлық дерлік қазақстандық
кәсіпорындар секілді нарықтық экономикада консалтингтік қызмет көрсету
саласындағы компаниялардың бірі болып табылатын ҚазМұнайГаз - Консалтинг
жауапкершілігі шектеулі серіктестігі.
Зерттеу жұмысының субъектісі ретінде ғылыми зерттеуді жүргізген
курстықант пен оның ғылыми жетекшісін, өндірістік тәжірибеден өту ісі
бойынша жетекшісін атаймыз.
Тақырыптың зерттеліну дәрежесі. Кәсіпорындағы қаржылық ресурстарды тиімді
қалыптастыру мәселелері біздің тәжірибемізде нарықтық экономикаға көшумен
байланысты болғанымен, ол экономикалық ғылымға бұрыннан танымал мәселе.
Сондықтан, тақырыптың зерттелу дәрежесін экономикалық ғылымның классикалық
өкілдерінің еңбектерінен бастап қазірге дейінгілерді толықтай атай аламыз.
Бұл мәселе, шетелдік ғалымдар Ю. Бригхем, Ван Хорн Дж.К, К.Уоми,
еңбектерінде, ресейлік И.Т.Балабанов, А.Д.Шеремет, М.Н.Голикова
жұмыстарында, отандық М.М. Мухамбеков, К.Ш. Дүйсенбаев, В.Л.Назарова, т.б.
еңбектерінде қаралған.
Курстық жұмыстың әдістемелік базасы. Зерттеу жұмысының даярлау барысында
экономикалық ғылымға танымал ғылыми әдістермен қатар шетелдік және отандық
ғалымдар ұсынған әдебиеттерден, Үкімет пен министрлік-ведомостволық заңды-
нормативтік құжаттар, статистикалық-аналитикалық мәліметтер, бұқаралық-
ақпарат құралдары мен интернет желісінің материалдары пайдаланылды.
Курстық жұмыстың құрылымы. Зерттеу жұмысы үш тараудан, сегіз бөлімнен
тұрады. Әрбір бөлім ғылыми жұмыстар жазу тәртібіне сәйкес рәсімделген.
1. ШАРУАШЫЛЫҚ СУБЪЕКТІЛЕРДІҢ ҚАРЖЫЛЫҚ РЕСУРСТАРЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
Бұл бөлімде шаруашылық субъектілерінің қаржылық ресурстарына жалпы
сипаттама беріліп, құрылымы, қаржылық ресурстардың қалыптасу көздері және
шетелдік тәжірибелер негізінде салыстырулар қарастырылған.
1.1 Кәсіпорынның қаржылық ресурстардың мәні, түрлері және
құрылымдық ерекшеліктері
Шаруашылық субъектілерінің қаржысы деп өнім (жұмыс, қызметтер көрсету)
өндіріп, сату кезінде ақшалай табыстарды, қорланымдарды және қорларды
жасаумен, бөлумен және пайдаланумен байланысты экономикалық қатынастар.
Ресурстарң термині француз тілінің rescourceң сөзінен шыққан, яғни
қосымша қаражат. Ресурстар ақшалай қаражаттарды, құндылықтарды,
мүмкіндіктерді, қаражаттар мен табыстардың қайнар көздерін білдірді.
Шаруашылық субъектілерінің қаржылық ресурстары – бұл оның иелігіндегі
ақшалай қаражаттар. Қаржылық ресурстар өндірісті дамытуға (өндірістік-
саудалық үдеріс), өндірістік емес саладағы объектілерді ұстауға және
дамытуға, тұтынуға бағытталады, сонымен қатар резервте де қалуы мүмкін.
Өндірістік-саудалық үдерістің дамуына жұмсалған қаржылық ресурстар
(шикізат, тауар және басқа да еңбек заттарын, еңбек құралдарын, жұмыс күшін
және өндірістің өзге де элементтерін сатып алу) ақша нысанындағы капитал.
Сонымен, капитал – қаржылық ресурстардың бөлігі. Капитал – бұл айналымға
жіберілген және осы айналымнан табыс әкелетін ақша. Ақша айналымы
кәсіпкерлікке салу, қарызға беру және жалға беру жолдары арқылы жүзеге
асырылады. Капитал – бұл пайда алуға бағытталған ақша.
Капитал – шаруашылық субъектілерінің өзіндік жоғарлауына қолданылатын
байлық болып табылады. Капиталды шаруашылық қызметке салғанда, оны
инвестициялаған кезде ғана пайда әкеледі. Капиталдың жалпыға ортақ
формуласы (1) келтірілген.:
Д – Т – Д*,
(1)
мұндағы,
Д – инвестормен авансталған ақша қаражаттары;
Т – тауар (өндірістке сатып алынған құралдар, жұмыс күші және де
өндірістің басқа да элементтері);
Д* - өткізілген қосымша құн қосылған тауарды сатудан түскен инвестормен
алынған ақша қаражаттары;
Д* - Д – инвестордың пайдасы (қосылған құн);
Д* - Т - тауарды сатудан түскен пайда;
Д – Т – тауарды сатып алуға кеткен инвестордың шығындары.
Келтірілген операцияда Д – Т – Д* өндірістік-саудалық үдеріске салынған
ақша қаражаттары (Д) толығымен жұмсалмайды, ол тек қана авансталады, кейін
айналым аяқталғаннан кейін ол салымшыға (инвестор) қосымша пайдамен
қайтарылады. Капитал әр уақытта айналымда болуы тиіс, жыл сайынғы айналым
көп болған сайын инвестордың жылдық пайдасы да көп болады. Капиталдың
құрылымы ақшалай қорлардан құрылады. Капиталдың құрылымына негізгі
қорларға, материалдық емес активтерге, айналым қорларына, айналыс қорларына
салынған ақша қаражаттары кіреді. Салым нысанына байланысты кәсіпкерлік
және несиелік капитал болып бөлінеді.
Кәсіпкерлік капитал – бұл тікелей және портфелдік инвестиция арқылы
әртүрлі кәсіпорындарға салынған салым түріндегі капитал. Бұндай капиталдық
салым пайда табу және кәсіпорынды (акционерлік қоғам, серіктестік) басқару
құқығына ие болу мақсатында салынады.
Несиелік капитал – бұл ақшалай капитал, яғни қайтарымдылық және ақылылық
талаптарға сәйкес берілетін несие. Кәсіпкерлік капиталға қарағанда несиелік
капитал кәсіпорынға салынбайды, бұл басқа кәсіпкерге (инвесторға) пайыз
табу мақсатында уақытша беріледі. Несиелік капитал - бұл тауар, ал оның
бағасы - пайыз. Төменгі пайызбен алынған несие – арзан ақшаң, ал жоғары
пайызбен алынған несие – қымбат ақшаң болып табылады. 5, б.55
Негізгі қорлар (негізгі капитал) – өндіріс үдерісінде ұзақ уақыт бойы,
яғни бір жылдан артық уақыт пайдаланылатын, өзінің бастапқы түрін, көлемін
сақтай отырып, құнын шығарылған өнімге, орындалған жұмысқа, көрсетілген
қызметке, есептелген амортизациялық аударым мөлшері шегінде біртіндеп
ауыстырып отыратын еңбек құралдарын, яғни материалдық активтерді айтады.
Негізгі құралдардың өмірлік циклі келесі кезеңдерден тұрады: түсім -
өндірістік үдерісте қатысу – кәсіпорын ішінде ауыстырылуы – жөндеу – жалға
беру – түгендеу – шығып кету. Негізгі құралдар өндіріс үдерісінде бірте-
бірте тоза бастайды, яғни өзінің бастапқы сапасын жоғалтады. Олар белгілі
бір уақыт өткеннен кейін пайдалануға жарамай қалады да, бұл құралдардың
орнына жаңа негізгі құралдар сатып алуға тура келеді.
Негізгі құралдардың тозуын табиғиң және сапалықң тозу деп екіге бөледі.
Табиғи тозуы олардың материалдық жағынан тозуы болып табылады, яғни жұмыс
істеу үдерісінде машиналар мен құралдардың жеке бөлшектердің қажалып
мүжілуі, үйлер мен ғимараттардың тозығы жетіп құлайтындай дәрежеге жетуі.
Негізгі құралдардың табиғи тозуы олардың көр уақыт бойы пайдаланғандығына
ғана байланысты емес, оған сонымен қатар басқа да табиғи жағдайлар әсер
еткендігінде байланысты. Яғни негізгі құралдардың табиғи тозуы (физикалық
тозуы) олардың ұзақ уақыт пайдаланылуы және оларға басқа да факторлардың
әсер етуі нәтижесінен болып табылады. Негізгі құралдардың сапалық тозуы
олардың толық табиғи тозуы жетпей-ақ құнсызданып, өндірістің даму
үдерісінен кейін қалуы, яғни активтердің ғылым мен техниканың дамуының
бүгінгі күнгі талаптарына сәйкес келмейтін жағдайда болуынан пайда болады
(туындайды). 6, б.25
Негізгі құралдар (үйлер мен ғимараттар, машиналар, көліктер, тағы
басқалары) өндіріс үдерісінде пайдаланылған кезде өздерінің бірте-бірте
тозуына байланысты құндарын, өздерінің көмегімен өндіріліп шығарылатын,
жаңадан жасалған өнімдерге біртіндеп ауыстырып отырады. Бұл үдеріс
амортизация деп аталады. Амортизация белгіленген бір мөлшерде өнімнің
өзіндік құнына қосылып отырады, оны амортизациялық аударым деп атайды.
Амортизациялық аударым әрбір өнімнің өзіндік құнына кіріп, ал өнім сатылған
кезде қайтарып отырады, яғни негізгі құралдардың тозуына байланысты құнының
кемуі амортизациялық аударым жасау қайтарылады. Негізгі құралдардың тозуына
сәйкес келетін ақшалай қаражаттар амортизациялық қорда жинақталады.
Амортизациялық қор немесе өтелетін ақшалай қор әр уақытта қозғалыста
жүреді.
Негізгі қорлардың ұдайы өндірісінің ерекшелігі бірқатар белгілі
сипаттамаларға байланысты анықталады, оларға: дайындалған өнім құнына
негізгі қорлардың құнын бірқалыпты ауыстыру; құн мен тұтынушылық құнның
қоғалысы; қорлар құнының айналымы; дайын өнімдегі құнды бөлшектеп ұдайы
өндіру және ақшалай нысандағы жинақталуы; ұзақ мерзімді кезеңдерде негізгі
қорларды заттық – табиғи нысанда қайта жаңарту, бұл өз кезегінде
амортизациялық қордағы қаражаттарды оңтайландыруға мүмкіндік туғызады.
Сурет 1. Негізгі қорлардың айналымы
Негізгі қорларды сатып алуға авансталған ақшалай қаражаттар негізгі
құралдар (негізгі капитал) деп аталынады. Қорларға жұмсалынған ақша
қаражаттары аванс арқылы жүзеге асады. Мақсаттық бағытталуына байланысты
өндірістік үдерістегі рөлі мен орындалатын қызметтерінде негізгі қорлар
белгілі топтарға сыныпталады.
Негізгі құралдарға – қозғалмайтын мүлік, жер уачскелері, үйлер мен
ғимараттар, өткізгіш тетіктер, машиналар мен жабдықтар, өлшеуіш және
реттеуіш аспаптары мен құралдары, есептеуіш машиналар мен техникалары және
олардың бағдарламалық құралдары, көлік тасымалдау құралдары, аспаптар,
өндірістік және шаруашылық құрал-саймандары, өнім және жұмыс малдары, көп
жылдық көшеттер, шаруашылықтың ішкі жолы, тағы да басқалары жатады.
Көлеміне немесе бағасына (арзанды-қымбаттылығына) қарамастан пайдалану
мерзімі бір жылдан аспайтын өндіріс құралдары негізгі құралдардың қатарына
жатпайды. Сонымен қатар негізгі құралдардың құрамына кәсіпорынның
қоймаларындағы дайын бұйымдар (тауарлар) болып саналатын жабдықтар мен
машиналар, күрделі құрылыс құрамында есептелетін монтаждауды (құрастыруды,
орнатуды) қажет ететін жабдықтар, жасалып (салынып) біткен, бірақ әлі
пайдалануға берілмей тұрған машиналар мен жабдықтар, сондай-ақ құрылыс-
монтаж жұмысының өзіндік құнының құрамында қаралған үстеме шығындардың
есебінен салынған титулдық тізімге кірмеген ғимараттар мен тетіктер,
сонымен бірге жас малдар, яғни мал төлдері де жатпайды.
Барлық негізгі құралдар өздерінің өндіріске қатысуына қарай өндірістік
және өндірістік емес болып екі топқа бөлінеді. Өндірістік негізгі құралдар
деп өндірісте қызмет ететін, яғни өнім өндіру орындарында пайдаланатын
негізгі құралдарды айтады. Оларға: өндіріске арналған үйлер, ғимараттар,
өткізгіш тетіктері, құрылыс машиналары, көлік тасымалдау құралдары, әр
түрлі станоктар, двигательдер, құрал-саймандар, өлшеуіш аспаптар және тағы
басқалары жатады. Өндірістік емес негізгі құралдардың қатарына
шаруашылықтың өндірістен басқа салаларында пайдаланатын негізгі құралдар
жатады. Оларға тұрмыстық үй-жай (коммуналдық) шаруашылығында, денсаулық
сақтау, әлеуметтік қамсыздандыру, білім беру және мәдениет салаларында
пайдаланатын негізгі құралдар және тағы да басқа негізгі құралдар жатады.
Халық шаруашылық салалары мен қызметтерінің түрлеріне қарай барлық негізгі
құралдар: өнеркәсіп, ауыл шаруашылығы, тасымалдау, байланыс, құрылыс,
материалдық-техникалық жабдықтау және сату-өткізу ұйымдары, қоғамдық
тамақтандыру, басқару органдары, әлеуметтік сақтандыру, ғылым және білім
беру, ғылыми көмек көрсету және тағы да басқа салалар бойынша топталады.
Материалдық емес активтер – белгілі бір нақтылы пішіні жоқ, бірақ қандай
да бір бағаға, құнға бағаланатын болғандықтан субъектіге үнемі, яғни ұзақ
уақыт бойы қосымша табыс (пайда) әкеліп тұратын активтер.
Материалдық емес активтердің қатарына шаруашылық субъектісінің сатып
алған патенттері, лицензиялық сауда маркалары, тауар белгісі, жер қойнауы,
электронды есептеуіш машиналарды, өндіріс жағдайындағы хабарларды пайдалану
құқығы, гудвилл яғни фирма бағасы, өнеркәсіп үлгілері, ұйымдастыру
шығындары тағы да басқалары жатады. 7, б.206
Гудвилл – (ағылшын тілінің good wіll – фирманың беделі) екі мағынаны
білдіреді.
Біріншіден, гудвилл – бұл фирма байланыстарының іскерлігі шартының құны,
фирманың материалдық емес активтер бағасының жинағы, болмашы капиталдың
ақшалай бағасы. болмашы капитал өзіне сауда маркасының беделін, іскерлік
байланыстардың тәжірбиесін, тұрақты клиентураны, техникалық,
ұйымдастырушылық, және басқарушылық ресуртарды, қаржылық әлемдегі атақты,
өткізу қызметінің механизмін бағалау және тағы басқаларды қосады.
Екіншіден, гудвилл – өзі болмашы негізгі капиталды жалпы фирма бағасы
мен негізгі капиталдың нақты бағасы арасындағы айырмашылықты көрсетеді.
Гудвилл – бұл теңестірілген активтер мен міндеттемелердің әділ құнына
сатып алушы үлесінің үстінен арттырылған құны болып табылады.
Теріс болмашы актив фирманың сату және баланстық құн арасындағы
айырмашылықты білдіреді.
Сатып алынбаған гудвилл көптеген жылдар бойы клиенттер мен сатып алушылар
арасындағы шаруашылық субъектінің беделін көтеру және табыс алуға, оның жоқ
кезіндегі табыстардан жоғарғы табыстар алуға жету үшін сатып алынады.
Гудвилді сатып алуға болады. Гудвилл өзін шаруашылық субъект сатылатын
кезде көрсетеді. Шаруашылық субъект сатылатын бағаның құрамына меншік
капиталының құны, қосымша капитал құны, гудвилл кіруі мүмкін.
Пайдалану сипатына қарай материалдық емес активтер негізгі құралдарға
ұқсас. Олар ұзақ уақыт пайдаланылады, табыс әкеледі, уақыт өте келе көбісі
өзінің құнын жоғалтады. Материалдық емес активтердің ерекшелігі болып
олардың материалдық-заттық құрылымының жоқтығында, құнын анықтаудағы
қиындық, пайдаланудан түскен пайданы анықтаудың күрделілігі. Материалдық
емес активтерді бағалағанда және оны жарғылық капиталға енгізгенде әлемдік
немесе ішкі нарыққа сәйкес бағалайды. Материалдық емес активтердің құнына
сатып алынған бағасы, сатып алуға және бұл активтерді дайын жағдайға
келтіруге кеткен шығындарды қосады. Материалдық емес активтердің құны
тозуды есептей отырып өнімнің өзіндік құнына кіреді.
Қоғамдық еңбек бөлінісінде бір шаруашылық субъектілерінің еңбек өнімдері
басқа шаруашылық субъектілерінің еңбек (құрал) заттары болып табылады.
Сондықтан өндірістік және тауарды тұтыну үздіксіздігін қамтамасыз ету
үшін әрбір шаруашылық субъектілерінде және олардың басқа шаруашылық
субъектілеріне кетер жолында еңбек өнімі мен заттарының қоры болуы қажет.
Еңбек заттарының қоры айналым қорларының заттық элементтерін көрсетеді
Олар екі бөліктен тұрады: өндіріс үдерісіне әлі кіріспеген, бірақ
шаруашылық субъектісінің қарауындағы, және өндірілгеннен кейін дайын өнімге
айналатын осы өндіріс үдерісіндегі еңбек заттарынан тұрады. Еңбек заттары
қорларын құру үшін оларға белгілі бір мөлшерде ақша қаражаттарын салу
керек. Бұл шығындарды шаруашылық субъект аванс түрінде өндіреді. Бұл
бөліктердің әрбіреуін ақшалай қаражатпен аванстау әр түрлі жолдармен
әртүрлі уақытта құрылады. Айналым қорларының бірінші бөлігін құру үшін
өндірістік қорларда затқа айналған ақша қаражаттары шаруашылық
субъектісінің қарауындағы еңбек заттарын алуы бір мезгілде авансталады.
Аяқталмаған өндірісте жүзеге асырылған айналым қорларының екінші бөлігі,
еңбек затының (шикізат) құны түгелімен, өндірістік үдерісте құрылған (еңбек
ақы мен оған есептелген сома) негізгі құралдар құнының жарым-жартылай
бөлігі мен табыстың бөлігі, көшірілуінен пайда болады. Ақырғысы өндіріске
деген ақша шығындары нысанын қабылдайды.
Қорыта келгенде, шаруашылық субъектілерінің қаржылық ресурстары – бұл
оның иелігіндегі ақшалай қаражаттар. Қаржылық ресурстар өндірісті дамытуға
(өндірістік-саудалық үдеріс), өндірістік емес саладағы объектілерді ұстауға
және дамытуға, тұтынуға бағытталады, сонымен қатар резервте де қалуы
мүмкін.
1.2 Қаржылық ресурстардың қалыптасу көздері
Қаржылық ресурстар бірқатар қайнар көздердің есебінен қалыптасады.
Меншіктік құқықтық нысаны бойынша меншікті ақша қаражаттары және бөтен
қайнар көздерден тұрады.
Қаржылық ресурстардың қайнар көздерінің құрамы мен қолдану бағыттары
(Қосымша А) көрсетілген.
Шаруашылық субъектіде пайдалар мен табыстардың біртұтас жүйесі қызмет
жасайды. Табыс – бұл есепті кезеңдегі активтердің көбеюін және
міндеттемелердің азаюы негізінде капиталдың көбеюін яғни экономикалық пайда
табуды айтамыз.
Мұндай табыстарға: дайын бұйымдар мен тауарларды сатудан алынатын
табыстар; қызмет көрсетуден алынатын табыстар; дивиденттер, роялтилер және
пайыз түрінде алынатын және тағы да басқа табыстар жатады. 5,102б.
Осы аталған табыстар қатарына шаруашылық субъектісіне келіп түскен,
кіріс етілген және субъектінің төленген сомалары мына жағдайларда
жатқызылмайды: алдын – ала аванс ретінде алынған табыстар; алынған
несиелердің және қарыздардың қайтарылуы;
Алынған табыстар шаруашылық субъектісі қызметінің түріне және бағытына
байланысты мынадай түлерге бөлінеді:
Негізгі қызметтен алынған табыстар
Негізге емес қызметтен алынға табыстар
Субъектінің негізгі қызметтен алынған табыстары мен негізгі емес
қызметтен алынған табыстарының қосындысы оның жиынтық табысын құрайды. Ал
бұл табыс сатылған өнімнен, көрсетілген қызметтен алынған немесе алынуға
тиісті өткізу құны бойынша бағаланады. Өткізу құны шаруашылық субъектісімен
активті сатып алушының немесе пайдаланушының арасындағы келісім-шарт
бойынша анықталады.
Пайда мен табыстар жүйесінің құрамы өнімді өткізуден түскен пайдадан,
басқа да өткізуден түскен пайдадан, өткізуден емес операциялардан түскен
табыс (осы операциялар бойынша шығындарды алып тастағанда), баланстық
(жалпы) пайдадан және таза пайдадан тұрады. Сонымен қатар салық салынатын
пайда және салық салынбайтын пайда болып ажыратылады. (Сурет 2.)
Нарықтық экономиканың ажырамас белгісі болып консолидацияланған пайданың
пайда болуы. Консолидациялық пайда – бас кәсіпорын мен еншілес
кәсіпорындарының қаржылық нәтижелерінің және қызметітерінің бухгалтерлік
баланс бойынша жинақтық пайдасы. Консолидацияланған бухгалтерлік есеп
белгілі бір заңдық және қаржы-шаруашылық қарым-қатынастағы екі немесе
бірнеше шаруашылық субъектілерінің есептерінің жинағын білдіреді.
Консолидацияның қажеттігі экономикалық мақсатқа лайықтылықпен анықталады.
Кәсіпкерлерге бір ірі фирма ашқанның орнын заңи дербес бірақ экономикалық
байланысқан бірнеше кішігірім фирмалар ашқан тиімді, осы жағдайда салық
төлемдерінен үнемдеуге болады.
Кәсіпорындардың әрқайсысы жеке заңды тұлға болып табылады және өзінің
қаржылық есеп берушілігін жасайды, бірақ басқа жағынан алғанда еншілес және
бас кәсіпорындардың арасындағы ерекше қатынастар мен байланыстарды ескере
отырып, олар біртұтас біріңғай ретінде қарастырылып, консолидацияланған
есеп берушілік деп аталатын жалпы есеп берушілікті жасайды.
Сурет 2. Шаруашылық субъектінің таза пайдасының құрылуы
Консолидацияланған есеп берушіліктерді жасаудағы негізгі мақсат – бас
және еншілес фирмалардың қызметін біріңғай шаруашылық ұйым ретінде көрсету.
Мұндай қаржылық есеп берушілік әкімшілікке де, кредиторларға да және
корпорацияның дамуына сипаттама беру үшін бас компанияның акционерлеріне де
қажет болады.8, б.43
Өнімді өткізуден түскен түсім - қаржы – шаруашылық қызметінің нәтижесі
туралы есепте қосымша құн салығы, акциздер және тағы сондай сияқты салықтар
мен міндетті төлемдер, сондай-ақ қайтарылған тауарлардың құны, сату
шегерімдері және баға шегерімдері алынып тасталып көрсетіледі. Өнімді
өткізуден түскен түсім төлем шегіне ( қолма-қолсыз есеп айырысуды – яғни
тауарды сатудан түскен ақша қаражаттарының банктегі есеп шоттарға түсуінен,
қолма-қол есеп айырысуда – қаражаттардың кассаға түсуінен) немесе тауарлады
тиеп жөнелткеннен кейін және де сатып алушыға (тапсырушыға) есеп-айырысу
құжаттарын талап ету. Өнімді өткізуден түскен түсімнің әдісін анықтау
кәсіпорынмен келісім-шарттарды жасауда және шаруашылық жағдайына негізделіп
ұзақ мерзімге белгіленеді.
Тауар айналысы саласында (сауда, қоғамдық тамақтану, материалдық –
техникалық жабдықтану, дайындама) өнімді өткізуден түскен түсімң- мен қоса
тауар айналымы санаты қолданылады. Тауар айналымының мәні сату-сатып алу
тәртібі бойынша ақша табыстарының тауарға айырбасталуының экономикалық
қатынастарды құрайды. Шетел тәжірибелерінде көбінесе түсімң ұғымының
орнына жалпы табысң терминін қолданады. Бірақ бұл осы терминнің кең
түсіндірілуі. Жалпы табыс экономикалық санат ретінде қайтадан құрылған
құнды білдіреді немесе шаруашылық субъекстінің таза табысын көрсетеді.
Өнімнің өзіндік құны дегеніміз - өндіріс процесі кезінде қолданылатын
табиғи ресурстар, шикізат, материалдар, отын, энергия, негізгі қорлар,
еңбек ресурстары, басқа да өнімді өндіру мен өткізу шығындарының ақшалай
көрсеткіші болып табылады. Олардың орны өнімді өткізуден түскен қаржылардың
есебінен өндірістің әр циклінде толтырылып тұрады.
Өнеркәсіптің барлық салаларында өнімді өндіру, өткізу шығындары келесідей
экономикалық элементтерге бөлінеді:
- материалдық шығындар;
- еңбекақы шығындары;
- сақтандыру шығынары;
- негізгі қорлардың тозу құнын есептеу шығындары;
- басқа да шығындар;
Материалдарң шығындар бабында мыналар көрсетіледі:
Шығарылған өнімнің құрамына кіретін негізгі материалдар. Олар өнімді
өндіру кезінде ең қажетті элементтердің бірі болып табылады. Бұл шығындар
бабына тасымалдау шығындары да кіргізіледі;
өнімді өндіруге қажетті сатып алынған материалдар. Бұл материалдар
қолайлы технологиялық процесті қамтамасыз ету мен өнімді сақтау үшін,
шаруашылық және өндірістік қажеттіліктерді қарастыру мақсатында қолданылады
(құралдарға және негізгі қорға кірмейтін басқа да еңбек құралдарына
жүктемелер, бақылау жүргізу, жөндеу);
табиғи шикізат (шаруашылық су жүйесін қолдануға байланысты төлемдер,
табиғи шикізат ресурстарын барлауға, қорғауға, пайдалануға ұйымдастыруды
қажетті мамандандырылған ұйымдарға төлейтін төлемдер), мамандандырылған
ұйымдар тарапынан жүргізілетін жерді қайта өңдеу шығындары;
жартылай дайын өнім, өнімді өндіруге байланысты қосымша жұмыстар
құрастыру;
орталық қорларға дейін қорларды жеткізуге байланысты басқа тұлғалардың
атқаратын тасымалдау қызметтері (шикізаттарды, материалдарды, жартылай
дайын өнімді қоймаға жеткізуге байланысты шығындар);
технологиялық мақсатқа жұмсалынатын отын. Ол кәсіпорынның ішінде
өндірілуі немесе сырттан алынып келуі де мүмкін;
Материалдық шығындардың құны, оларды сатып алу, үстеме баға (қосымша құн
салығын есептемегенде), делдалдық сыйақылар, жабдықтаушы және сыртқы
экономикалық ұйымдармен төленетін, тауарлық биржа қызметінің құнына,
брокерлік, кедендік баждарды, тасымал төлемдерін, сақтау және жеткізуді
қоса алғанда, басқа ұйымдармен жүзеге асырылатын бағаға негізделеді.
Материалдық ресурстарды көлікпен және кәсіпорынның қызметкерлері
көмегімен тасымалдауға байланысты шығындар өндіріске кететін тиесілі
шығындар элементтеріне қосылуы тиіс.
Өнімнің өзіндік құнына кіретін материалдық шығындарының қатарынан
қайтарылмалы қалдықтардың құны алынып тасталынады.
Қайтарылмалы қалдықтар дегеніміз – шикізат пен материалдардың, жартылай
өңдеген өнім, жылу сақтаушы және басқа да материалдық ресурстардың дайын
өнімге айналу барысында тұтынушылық сапасын толығымен немесе жарым –
жартылай жоғалтқан немесе тікелей бағыттарында қолданылмайтын қалдықтары
түсіндіріледі. Қайтарылмалы қалдықтарға бекітілген технология бойынша басқа
қоймаларға, бөлімшелерге басқа өнім шығаруға толық құнды материал ретінде
жұмсалынатын материалдық ресурстардың қалдықтары, сонымен қатар өнімнің
өзіндік құнын калькуляциялауда салалық әдістемелікте ұсынылған жолай
өнімдер жатпайды. Олар өздерінің тұтынушылық қасиетін физикалық және
химиялық, жартылай немесе толық түрде жоғалтады.
Қайтарылмалы қалдықтардың бағалануы:
бастапқы материалдық ресурстің төмендетілген бағасы бойынша (мүмкін
пайдаланылатын баға), қалдықтар негізгі өндіріске жұмсалынатын болса, бірақ
қосымша өндіріс қажеттілігіне, көпшілік қолданатын заттарды өндіруге
немесе тараптарға өткізу, көтеріңкілік шығындармен жүзеге асырылады.
бастапқы материалдық ресурстің толық бағасы бойынша, егерде қалдықтар
тараптарға толық бағалы ресурс ретінде өткізілетін болса.
Еңбекақың шығындар бабында негізгі өндірісте жұмыс істейтін
жұмысшыларға төленетін еңбекақы, белгілі бір өндірістік нәтижелерге жетуіне
байланысты сыйақылар, ынталандырушы және орнын толтыру төлемдері кіреді.
Сол сияқты, бұл бапқа бағалардың көтерілуіне байланысты және табыстың
индекстелуіне сәйкес оны орнын толтыру шығындары, бала көтеруіне байланысты
әйелдерге берілетін төлемдер, негізгі өндірісте жұмыс істейтін, бірақ
кәсіпорын жұмысшылары штатынан тыс тұлғалардың еңбекақысын төлеуге
байланысты шығындар кіреді.
Еңбекақы шығындарына мыналар кіреді:
- нақты жұмсалған жұмыстар үшін еңбекақы төлемдері. Ол субъектінің
еңбекақыны төлеу жүйесін таңдауына байланысты трафиктік мөлшерлеме
немесе қызметкерлік айлық түрінде төленуі мүмкін;
- ынталандырушы сипатындағы төлемдер: өндірістік нәтижеле бойынша
сыйлықтар, жыл соңындағы өндірістік жетістіктерге байланысты
берілетін сыйақылар, тарифтік мөлшерлемелерге қосылатын ақшалай
қаражаттар;
- жұмыс тәртібіне және еңбек жағдайларына байланысты орын толтыру
шығындары: түнгі уақытта жұмыс істегені үшін, қосымша жұмыс, көп
сменалық жұмыс, бірнеше кәсіп түрімен айналысқаны үшінде қызмет
көрсету көлемін кеңейткені және денсаулыққа зиян еңбек орында жұмыс
істегені үшін төлем түрінде беріледі;
- заңдарда қарастырылған жұмыс істемейтін күндерге берілетін төлемде;
- заңдарға сәйкес, бір ұйымда көп жыл жұмыс істеген жұмысшыларға
төленетін төлемдер;
- жұмысшылар мен қызметкерлердің кінәсісіз жұмыстың тоқтап қалған
уақытына төленетін төлемдер;
- еңбек қабілеттілігін уақытша жоғалтқан жұмысшыларға төленетін
төлемдер;
Сақтандыруң төлемдері бабына заңдарға сәйкес зейнетақы қорына және
әлеуметтік сақтандыруға төленетін төлемдер кіреді.
Үстемең шығындары - өндірісті басқаруға және өндіріске қызмет көрсетуге
байланысты шығындардың жиынтығы болып табылады. Әр цехтын шығындары сол
цехта өндірілген өнімнің өзіндік құнына қосылады. Бұл шығындардың жалпы
сипаттамалары:
- олар кешендік сипатта болады, яғни бұл бап шығындардың экономикалық
элементтерінің барлық жиынтығынан тұрады;
- екі немесе одан да көп өнімді өндіру барысында бұл шығындар тікелей
өнімнің құнына кірмейді, ол дайын өнім мен аяқталмаған өндіріс
құнына жанама түрде енгізіледі.
Жоғарыда айтылған шығындар баптарының жиынтығы өнімді өндіру, өткізу
шығындардың толық өзіндік құнын құрайды.
Негізгі қорлардың амортизациясы негізгі қорларды толығымен қайта қалпына
келтірудегі амортизациялық аударымдардың сомасын қамтиды. Жалға беру шарты
бойынша жұмыс істейтін кәсіпорындарда негізгі қорлардың амортизациясың
меншікті және де жалға берілген негізгі құралдардың амортизациялық
аударымдарын бейнелейді.
Сонымен қатар басқа да шығындарң элементтерінде негізгі қорлардың
баланстық құнының және аударымдардың нормативтеріне сәйкес анықталатын
жөндеу қорына түсетін аударымдар.
Қаржылық ресурстардың қайнар көздері болып мыналар табылады: пайда;
амортизациялық аударымдар; шаруашылық субъектісінің иелігіндегі әрдайым
тұратын несиелік берешек; құнды қағаздарды сатудан түскен қаражаттар; жеке,
заңды тұлғалардың және еңбек ұжымы мүшелерінің үлесі мен басқа да
салымдары; несиелер мен қарыздар; кепілдік куәліктері, сақтандыру
полистерін өткізуден түскен қаражаттар және басқа да ақшалай қаражаттардың
түсімдері (қайырымдылық, қолдаушылық салымдар және тағы басқа).
ШАРУАШЫЛЫҚ СУБЪЕКТІЛЕРІНІҢ қаржылық ресурстарынЫҢ қалыптасуын талдау
ЖӘНЕ БАҒАЛАУ (ҚазМұнайгаз - консалтинг ЖШС мысалында)
Бұл тарауда жұмыс зерттеу объектісімен тікелей байланыстыра жасалды,
кәсіпорынның тарихынан басталып, оның басқарушылық құрылымдарына,
кәсіпорынның қаржылық ресурстарына талдау және тиімді қолдану жұмыстары
жүргізілді.
1. ҚазМұнайГаз – Консалтинг ЖШС ұйымдық – экономикалық сипаттамасы
ҚазМұнайГаз - Консалтинг ЖШС Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2006
жылғы 6 сәуірдегі №461 қаулысымен, мемлекеттің 100 пайыздық қатысуымен
Нефтеконсалтингң ЖАҚ болып құрылған. Негізгі мақсаты мемлекет пен жер
қойнауын пайдаланушылар арасындағы келісімшартта, барлау, көмірсутек
шикізатын өндіру және дайындау, соның ішінде өнім бөлімі келісімдерінде
мемлекеттің мүддесін қорғау үшін құрылған.
ҚазМұнайГаз - Консалтинг ЖШҚ (одан әрі - Қоғам) жарғысы Қазақстан
Республикасы Қаржы министрлігіндегі Мемлекеттік мүлік және жекешелендіру
комитетінің 2006 жылғы 24 сәуірдегі №93 бұйрығымен бекітілген. Қоғам
Астана қаласының Әділет басқармасында 2006 жылдың 4-ші мамырында
тіркелген. Негізгі қызметі Қазақстан Републикасының жергілікті және орталық
орындаушы органдарына және де Қазақстан Республикасының және шетелдік
мемлекеттердің аумағында жеке меншік және заңды тұлғаларға кеңес беру
қызметімен айналысу болып анықталған.
Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2007 жылғы 28 маусымының №702
қаулысымен Қоғамның 100 пайыздық акциясы Мемлекеттік мүлік және
жекешелендіру комитетінің 2007 жылғы 9 тамыздағы №160 бұйрығымен
ҚазМұнайГазң Ұлттық Компаниясы АҚ-ң жарғылық капиталына берілді.
2008 жылдың 19 қарашасында ҚазМұнайГазң АҚ-ң өкілі жалғыз акционердің
шешімімен Нефтеконсалтингң ЖАҚ ҚазМұнайГаз - Консалтинг АҚ болып аты
өзгертіледі.
2008 жылдың 11 желтоқсанында Қоғам Астана қаласының Әділет басқармасында
ҚазМұнайГаз-Консалтинг АҚ болып қайта тіркелінеді. 2007 жылы ҚазМұнайГазң
Ұлттық Компаниясы АҚ-ң сатуына байланысты ҚазМұнайГаз-Консалтинг
жауапкершілігі шектеулі серіктестік болып өзгертілді.
Ұйымдастырушылық құрылымы. Қазіргі уақытта Қоғамда тек орталық аппаратқа
кіретін өндірістік бөлімшелері ғана бар. Ұйымдастырушылық құрылымы Қоғам
қызметінің кеңеюіне байланысты дами берді.
2006 жылы Қоғам Қазақстан Респубикасы Энергетика және минералдық
ресурстар министрлігіне тек қана заңи мәселелер бойынша ғана кеңес берді,
сондықтан оның құрылымында құқықтық блок қана болды.
2007 жылы қаржы-экономикалық блок құрылды, негізгі қызметінің бірі салық
салу облысына кеңес беру болып табылады.
2009 жылы Қоғамның қызметін әртараптандыру мен кеңейтуге байланысты
қажеттілік туындағандықтан оның құрылымында жаңа жобалар және даму
департаменті құрылды, ол 2010 жылы құрамына экономикалық талдау және
бюджеттеу секторын қосу арқылы Жобалау және даму департаменті болып қайта
құрылды.
Қазір Қоғам мынандай департаменттерден құрылған: құқықтық қызмет, қаржы-
экономикалық қызмет, инжинирингтік қызмет, болжау және даму, сонымен қатар
әкімшілік сектор және бухгалтерия.
Ұйымдастырушылық құрылымының басқаруын басқарудың сызықтық құрылымына
жатқызуға болады, бұл құрылымның иерархиялық типіне жатады. Ереже бойынша,
осындай құрылымды үлкен емес кәсіпорындар қолданады.
Қазіргі уақытта Қоғам консалтингтік компанияларға сипатты құрылымға ие
болып отыр, яғни әртүрлі консалтингтік қызметтер көрсетуге мамандандырылған
бөлімшелерден тұрады. Негізі үш өндірістік бөлімшелердің болуы, клиенттерге
осы үш негізгі, яғни заңи, қаржы-экономикалық, техникалық бағыттар бойынша
қызмет көрсетуге мүмкіндік береді. Сонымен қатар Қоғамның құрылымында жаңа
қызмет түрлерін іздеуге, жаңа жобаларды, жаңа клиенттерді, сонымен қоса
инвестициялық және басқарушылық консалтинг ортасында қызмет көрсетуге
байланысты бөлімшелер бар.
Сурет 4. ҚазМұнайГазКонсалтинг ЖШС ұйымдастырушылық құрылымы.
Қоғамдағы басқарушылық құрылымында материалдық және еңбектік ресурстарды
тиімді бөлу клиенттерге өз уақытылы және сапалы кеңестік қызмет көрсетуді
қамтамасыз етеді.
Алғашында Қоғам тек қана нарықтың бір сараланымында (Қоғамның жалғыз
клиенті Қазақстан Республикасының Энергетика және минералдық ресурстар
министрлігі болатын) жұмыс істесе, 2009 жылы жаңа сараланымарға шықты:
ҚазМұнайГазң ҰКң АҚ мен оның еншілес кәсіпорындары, сонымен қатар басқа да
компаниялар.
Қазір Қоғамның қызметін тұтынушылардың негізі топтарына төмендегі ұйымдар
кіреді:
- Қазақстан Республикасының министрліктері мен ведомстволары
(қаржыландыру көзі – республикалық бюджет)
- ҚазМұнайГазң ҰКң АҚ мен оның еншілес компаниялары. (қаржыландыру
көзі – ҚазМұнайГазң тобының бюджеті)
- коммерциялық компаниялар (қаржыландыру көзі – клиенттердің айналым
қаражаты.
Қаржылық көрсеткіштер. Кірістер. Қоғам кірістерінің құрылымы мен серпінін
келесі суреттен көруге болады:
Өзіміз көріп отырғанымыздай, кірістердің 100-ға пайызға жуығы негізгі
қызметтен яғни қызмет көрсетуден түскен кірістер .
Негізгі қызметтен түскен түсімкөлемі жыл сайын артқанын көруге болады.
2009 жылдағы түсім алдыңғы жылмен салыстырғанда 63 пайызға өсіп, 634391
мың. теңгені құрады.
Негізгі емес қызметтен түскен түсім 2007 жылы 40 мың. теңгені құраса,
2008 жылы 9,2 есеге өсіп, 368 мың. теңге, ал 2009 жылы 20,3 есеге өсіп
7477 мың. теңгені құраған.
Шығындар. Қызметтердің өзіндік құны. 2006-2007 жылдардағы есептік
саясатта қоғамның барлық шығындары жалпы және әкімшілік шығындарында есепке
алынды (кезең шығындары). Өткізілген қызметтердің өзіндік құны осы жылдары
нөлге тең болды (2006 жылы өткізілген қызмет болған жоқ).
Кесте 1.
Өткізілген қызметтердің өзіндік құны
мың теңге
2008 ж 2009 ж
Өндірістік сипаттағы жұмыстар мен қызметтер, 286 669 281 854
басқа ұйымдармен орындалған
Негізгі құралдардың амортизациясы 97 -
Матриалдық емес активтердің амортизациясы - 79
Өндіріс қызметкерлеріне төлеуге кеткен шығындар38 900 95 787
Салықтық төлемдер мен алымдар 9 233 51 353
Басқа да шығындар 5 643 33 898
Жалпы өткізілген қызметтердің өзіндік құны 340 542 462 971
(ҚазМұнайГаз – Консалтинг ЖШС қаржылық қызметі туралы мәліметтерден)
Сондықтан қызметтердің өзіндік құнының талдауын тек қана 2008 және
2009 көрсетуге болады. Бұл деректер келесі кесте-1 көрсетілген.
Қоғамның басқа да шығындары, яғни іссапарлық шығындар, біліктілікті
даярлауға және жоғарлатуға байланысты шығындар, арендалық төлемдер, кәсіби
жауаркершілікті сақтандыру, байланысқа кеткен шығындар, канцелярлық және
кеңсеге қажетті жабдықтар, негізгі қорларға және материалдық емес
активтерге қызмет көрсетуге, жөндеуге кеткен шығындар, әлеуметтік
бағдарламаларға кеткен шығындар 2008 жылы көрсетілген қызметтердің өзіндік
құнының 1,7 пайызын құрады, 2009 жылы ол 7,3 пайыз.
Кезең шығындары. Кезең шығындары өзіне тек қана жалпы және әкімшілік
шығындарды қосады. (Қосымша Ә)
2006 жылы Қоғамда қаржы – шаруашылық қызметі шын мәнінде болған жоқ.
Басқару аппаратын, ұстауға кеткен шығындар 9,36 млн. құрады.
Бюджетке төленетін салықтар мен төлемдер. Қоғаммен төленген салықтар мен
төлемдер келесі кестеде көрсетілен.
Кесте 2.
Салықтар мен төлемдер
(мың. теңге)
2007 ж 2008 ж 2009 ж
Корпоративтік табыс салығы 6996 1 076 20 689
ПНЮЛ бейрезиденттерден төлеу 10 506 40 709 42 187
көздерінен
Жеке табыс салығы - 12 497 25 227
Қосылған құн салығы 12 381 17 267 33 512
Әлеуметтік салық 4 259 13 316 14 808
Мүлік салығы 15 25 143
Басқа да салықтар мен төлемдер 10 490 1 322 -
Төлемақы өсімі мен айыппұлдар - 884 248
Жалпы салықтар 44 647 87 098 136 814
(ҚазМұнайГаз - Консалтинг ЖШС қаржылық қызметі туралы мәліметтерден)
Мына кестеден корпоративтік табыс салығының едәуір өскендігін көреміз,
яғни 2009 жылы 2008 жылмен салыстырғанда 19,2 есеге өсіп, 20689 мың.
теңгені құрады. Әлеуметтік салық 2008 жылы 13316 мың. теңге көлемінде,
алдыңғы жылмен салыстырсақ 3 есеге өскен, 2009 жылы 11 пайызға өскен.
Қосылған құн салығы 2008 жылы алдыңғы жылмен саыстырғанда 40 пайызға өсіп
17267 мың. теңгені құраса, 2009 жылы 1,9 есеге өсіп 33512 мың. теңені
құраған.
Келтіріліп отыран мәліметтерден қарасақ, Қоғам қызметінің кеңеюіне және
ұлғаюына байланысты бюджетке төленетін салықтар мен төлемдердің жыл сайынғы
тұрақты өсу беталысы көрініп отыр. 2008 жылғы өсім алдыңғы жылмен
салыстырғанда 95 пайызға, 2009 жылы 57 пайызға өскен.
Қаржылық нәтиже. 2006 жылы Қоғам, кіріске ие болмай, 9,36 млн. теңге
көлемінде шығынға ұшыраған, сол себептен соған лайықты шығын пайда болды.
Қоғамның 2007-2009 жылғы қаржылық нәтижелері көрсетілген. (Қосымша Б)
2007 жыл Қоғам үшін табысты болды, бірақ алдыңғы жылдың шығыны жабылған
жоқ. 2008 жыл Қоғамның негізгі қызметі табысы болды – негізгі қызметтен
түскен табыс 3,4 млн. теңгені құрады. Корпоративтік табыс салығы
шығындарын (1,1 млн. теңге) есептегеннен кейін Қоғамның таза табысы 2,5
млн. теңге болушы еді, бірақ курстық айырымға байланысты 6,5 млн. теңгені
құрап отырған, қаржылық нәтиже кері болып шықты: -4,2 млн. теңге.
Жоғарыда айтылып кеткендей осы жылғы негізгі қызметтен түскен табыс 368
млн. теңгені құраған, сол уақытта соған сәйкес шығындарда елеулі болса да
асып кетті, яғни 6833 мың. теңгені құрады, курстық айырым шығындары – 6772
мың теңге, негізгі құралдардың шығып кетуі - 61,2 мың теңге.
Қоғамның 2009 жылғы қызметі алдыңғы жылдармен салыстырғанда анағұрлым
көтерілді: таза табыс 44,3 млн. теңгені құрады, бұл алдыңғы жыдағы
шығындарды толығымен өтеуге мүмкіндік береді. Таза табыстың осылай өсуі
шығындарға (49 пайызды құрады) қарағанда табыстардың (2008 жылмен
салысырғанда 2009жылы 63 пайызға өскен) асып түсуімен түсіндіріледі.
Сонымен қатар Қоғамның 2009 жылдағы негізгі емес қызметті 2008 жылға
қарағанда табысты болды.
Күрделі салымдар көлемі. Қоғамның негізгі қызметінің ерекшелігіне сүйене
отырсақ, күрделі салымдар, негізінен оргтехниканы, жићаз бен материалдық
емес активтерді сатып алуға бағытталған.
2007 жылы күрделі салымдар 1,6 млн. теңгені құрады, оның 99,2 пайызы
негізгі құралдарды сатып алуға жұмсалды (негізінен, компьютерлер,
оргтехника және жићаз), ал 0,8 пайызы материалдық емес активтерді сатып
алуға жұмсалынды.
(ҚазМұнайГаз - Консалтинг ЖШС қаржылық қызметі туралы мәліметтерден)
Сурет 5. Күрделі салымдар
2008 жылы күрделі салымдар алдыңғы жылға қарағанда 11 пайызға өсті, яғни
1,7 млн. теңгені құрады. Оның 80,4 пайызы негізгі құралдарды, ал 19,6
пайызы материалдық емес активтерді сатып алуға жұмсалынды.
Қоғам қызметтерінің кеңеюіне және қызметкерлер санының өсуіне байланысты
2009 жылы негізгі активтерге деген инвестиция алдыңғы жылмен салыстырғанда
15 есеге өскен яғни бұл көрсеткіш 24,4 млн. теңгені құраған.
2. ҚазМұнайГаз – Консалтинг қаржылық ресурстарының
өсу динамикасын талдау
Нарық қатынасы жағдайында кәсіпорынның қызметі және оның дамуы көбінесе
өзін-өзі қаржыландырумен, яғни меншікті капиталдың көмегімен жүзеге
асырылады. Тек ол капитал жетпегенде ғана шеттен капитал тартылады. Бұл
кезде қиын болса да сырттан тартылған капиталдан қаржылық тәуелсіздік аса
маңызды орын алады.
Қаражат көздері құрылымының ұтымды қалыптасуы кәсіпорын үшін қажетті
шығындар көлемін және табыстарды қажетті деңгейде қамтамасыз ету қажет
болып табылады.
Келесі кестеде ҚазМұнайГаз-Консалтинг ЖШС қаржылық ресурстарының
қалыптасу көздерінің құрамы мен құрылымы және талданып отырған кезеңдегі
өзгерістер көрсетілген.
Есепте көрсетілгендей, талданып отырған кезеңде қаржылық ресурстардың
көздері кезең басында 147384 мың. теңгеден кезең аяғында 505743 мың.
теңгеге дейін өскен, яғни өсу қарқыны 343,1 пайызды құраған. Меншікті
көздердің өсу қарқыны 1041,3 пайыз көлемінде 2009 жылы -7811 мың. теңгеге
төмендеп, 2010 жылы 81334 мың. теңгеге дейін өскен. Меншікті капиталдағы
жарғылық капитал көлемі 70 мың. теңгеден 2010 жылы 41103 мың. теңгеге
ұлғайған. Бөлінбеген кіріс -7881 мың. теңгеден 2010 жылы 40225 мың. теңгеге
ұлғайып, өсу қарқыны 510,4 пайызды құраған.
Ұзақ мерзімді міндеттемелер "ҚазМұнайГаз" ҰК" АҚ шоғырына кіретін ұйымдар
арасындағы топ ішілік операциялар бойынша қарыз әсерінен қалыптасқан 2010
жылы бұл көрсеткіш 315000 мың. теңгені құраған, яғни айналым қаражаттарын
толтыру үшін қаржылық көмек көрсеткені үшін.
Ағымдағы міндеттемелер кезең басында 155195 мың. теңгені құрап, кезең
аяғында 109409 мың. теңгені құраған, өсу қарқыны 70 пайыз. Ағымдағы
міндеттемелердің өсуіне негізінен қысқа мерзімді несие соның ішінде төлемге
шот және вексель әсерін тигізген, яғни 2009 жылы 96468 мың. теңгеден 2010
жылы 68283 мың. теңгеге төмендеген.
Бюджетпен есеп-айырысу 14542 мың. теңгеден 37258 мың. теңгеге ұлғайған,
өсу қарқыны 256,2 пайыз. "ҚазМұнайГаз" ҰК" АҚ шоғырына кіретін ұйымдар
арасындағы топішілік операциялар бойынша қарыз 42022 мың. теңгеден 2049
мың. теңгеге төмендеп, өсу қарқыны 4,9 пайызды құраған. Басқа кредиторлық
қарыздар 2163 мың. теңгеден, 1819 мың. теңгеге төмендеген, яғни
қызметкерлермен еңбекақы жөніндегі есеп айырысу әсерінен, бұл көрсеткіш
1851 мың. теңгеден 134 мың. теңгеге төмендеген, өсу қарқыны 7,2 пайызды
құрады. 2009 жылы ағымдық міндеттемелер 109409 мың. теңгені құрап, 29
пайызға төмендеген. Компания алдында "ҚазМұнайГаз" ҰК" АҚ алдында 315000
мың. теңге көлемінде ұзақ мерзімді кредиторлық қарыз пайда болды.
Кесте 5.
Қаржылық ресурстарының қалыптасу көздерінің құрамы мен құрылымы
Көрсеткіштер 01.01.2009 01.01.2010 Абсолютті Өсу
ауытқу қарқыны
мың. үлес мың. үлес
теңге салмағы теңге салмағы
1. Қаржылық ресурстар147 384100% 505 743100 358 359 343,1%
көздері, барлығы
соның ішінде
2. Меншікті капитал -7 811 -5,3% 81 334 16,1% 89 145 -1
041,3%
2.1 Жарғылық капитал 70 0,0% 41 103 8,1% 41 033 58
718,6%
2.2 Бөлінбеген кіріс -7 881 -5,3% 40 225 8,0% 48 106 -510,4%
3.Ұзақ мерзімді 0 0,0% 315 00062,3% 315 000 0,0%
міндеттемелер
3.1 "ҚазМұнайГаз" ҰК"0 0,0% 315000 62,3% 315 000 0,0%
ЖШС шоғырына кіретін
ұйымдар арасындағы
топішілік операциялар
бойынша қарыз
4. Ағымдағы 155 195105,3% 109 40921,6% -45 786 70,5%
міндеттемелер
4.1 Қысқа мерзімді 96 468 65,5% 68 283 13,5% -28 185 70,8%
несие қарызы
соның ішінде
төлемге шот және 96 468 65,5% 68 283 13,5% -28 185 70,8%
вексель
4.2 Бюджетпен 14 542 9,9% 37 258 7,4% 22 716 256,2%
есеп-айырысу
4.3 "ҚазМұнайГаз" ҰК"42 022 28,5% 2 049 0,4% -39 973 4,9%
ЖШС шоғырына кіретін
ұйымдар арасындағы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
Шаруашылық субъектілерінің қаржылық ресурстарының теориялық
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... .5
1 Кәсіпорынның қаржылық ресурстарының мәні, түрлері және
құрылымдық
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 5
1. Қаржылық ресурстардың қалыптасу
көздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..10
ШАРУАШЫЛЫҚ СУБЪЕКТІЛЕРІНІҢ қаржылық ресурстарынЫҢ қалыптасуын талдау ЖӘНЕ
БАҒАЛАУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...15
1. ҚазМұнайГаз – Консалтинг ЖШС ұйымдық – экономикалық
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .15
2. ҚазМұнайГаз – Консалтинг қаржылық ресурстарының
өсу динамикасын
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 20
3. Қаржылық ресурстарды тиімді пайдалануды талдау және кәсіпорын
қаржыларының қалыптасу мен пайдаланудың көкейкесті
мәселелері ... ... ... ... 24
Қаржылық ресурстарды пайдалануды
жетілдіру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... .32
4 Қаржылық ресурстарды тиімді пайдалануды жоғарлатудың негізгі
бағыттары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... 32
5 Қаржылық ресурстарды басқаруды жетілдіру
жолдары ... ... ... ... ... ... ...3 5
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .39
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... 41
КІРІСПЕ
Еліміз тәуелсіздікке қол жеткізіп, экономикамыздың гүлденуіне байланысты
көптеген жетістіктерге, өзгерістерге қол жеткіздік. Нарықтық экономикаға
ауысу тәжірибесі ұлттық экономикалық жүйелердің күрделі қайта құрылуымен
байланысты жүрді. Шаруашылық субъектілерінің орталықтандырылған жүйеден
тәуелділігі экономикалық тұрғыдан негізсіз болды. Кәсіпорындар нарық
талаптарына сәйкес дербестікке қол жеткізе бастады.
Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Назарбаев 2007 жылғы Жаңа
әлемдегі жаңа Қазақстанң халыққа Жолдауында: Экономиканың тұрлаулы дамуын
жай қамтамасыз етіп, ұстап тұру емес, оның өсуін басқаруң керектігін баса
көрсетті 1, б.6. Бұл осыған дейінгі ауыр да, қиын кезеңдерден
Қазақстанның үлкен жеңіспен шыққандығын және осы қалыптан таймай, оны ары
қарай қарқынды дамыту керектігін білдіретін сөздер. Өйткені, Қазақстанның
қазіргі жағдайы Орталық Азия мен ТМД елдерінің арасында саяси тұрақты,
экономикалық дамудағы көрсеткіштерді білдіріп тұр. Әлбетте, жетістікке жету
салыстырмалы түрде алғанда оңай болғанымен, оны ұстап тұру және ары қарай
дамыту өте қиын іс екені белгілі. Осы реттен қарағанда Елбасының саяси-
экономикалық көзқарастары да осы жылғы жолдауда негізінен әлеуметтік
секторға назар аударудан басталды.
Нарық жағдайында кәсіпорынның өміршеңдігінің кепілі мен жай-күйін
орнықтылығының негізі оның өзінің қаржылық ресурстарын тиімді қалыптастыра
білуінде. Яғни, ақша қаражатын еркін орын алмастыра отырып қолданып, тиімді
пайдалану жолымен өнімді өндіру мен өткізудің үздіксіз процессін қамтамасыз
ете алатындай етіп өзінің қаржы ресурстарын үйлесімді басқаруды білдіреді.
Отандық талдау әдебиеттерінде қаржылық ресурстарды қалыптастыру
ерекшеліктерін талдау мәселесі аз зерттелген, осы тұрғыдан келгенде зерттеу
тақырыбының өзектілігі объективті. Ұлттық экономикалық жүйенің нарық
жағдайындағы қаржылық ресурстарды тиімді қалыптастырудың ғылыми теориясы
мен практикасы, нақты кәсіпорын мысалында (ҚазМұнайГаз - Консалтинг ЖШС).
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Нарықтық экономикаға көшу
жағдайында кәсіпорында қаржылық ресурстарды қалыптастыру ерекшеліктерін
зерттеп бағалау болып табылады. Кәсіпорынның қаржылық ресурстарды
қалыптастырудың жұмыстарын ұйымдастырудың әдістемелік базасы мен негізгі
нышандарын айқындау курстық жұмыстың мақсаты және де осы тақырыпқа сәйкес
бірнеше міндеттер алға қойылып отыр:
- кәсіпорынды қаржылық ресурстары мәселесінің ғылыми-теориялық негізін
зерттеу және қаржылық ресурстарды басқару жағдайындағы кәсіпорындағы
қаржылық ресурстарды тиімді қалыптастыруды талдау;
- шаруашылық субъектілерінің қаржылық ресурстарын қалыптастырудың
шетелдік тәжірибесін қарастыру;
- нақты субъекті мысалында қаржылық ресурстарын қалыптастырудың талдау
және кәсіпорындарды қаржылық ресурстарын қалыптастыруды басқару
жұмыстарының басымдылықтары мен жетілдіру жолдарын қарастыру.
Зерттеу жұмысының объектісі ретінде барлық дерлік қазақстандық
кәсіпорындар секілді нарықтық экономикада консалтингтік қызмет көрсету
саласындағы компаниялардың бірі болып табылатын ҚазМұнайГаз - Консалтинг
жауапкершілігі шектеулі серіктестігі.
Зерттеу жұмысының субъектісі ретінде ғылыми зерттеуді жүргізген
курстықант пен оның ғылыми жетекшісін, өндірістік тәжірибеден өту ісі
бойынша жетекшісін атаймыз.
Тақырыптың зерттеліну дәрежесі. Кәсіпорындағы қаржылық ресурстарды тиімді
қалыптастыру мәселелері біздің тәжірибемізде нарықтық экономикаға көшумен
байланысты болғанымен, ол экономикалық ғылымға бұрыннан танымал мәселе.
Сондықтан, тақырыптың зерттелу дәрежесін экономикалық ғылымның классикалық
өкілдерінің еңбектерінен бастап қазірге дейінгілерді толықтай атай аламыз.
Бұл мәселе, шетелдік ғалымдар Ю. Бригхем, Ван Хорн Дж.К, К.Уоми,
еңбектерінде, ресейлік И.Т.Балабанов, А.Д.Шеремет, М.Н.Голикова
жұмыстарында, отандық М.М. Мухамбеков, К.Ш. Дүйсенбаев, В.Л.Назарова, т.б.
еңбектерінде қаралған.
Курстық жұмыстың әдістемелік базасы. Зерттеу жұмысының даярлау барысында
экономикалық ғылымға танымал ғылыми әдістермен қатар шетелдік және отандық
ғалымдар ұсынған әдебиеттерден, Үкімет пен министрлік-ведомостволық заңды-
нормативтік құжаттар, статистикалық-аналитикалық мәліметтер, бұқаралық-
ақпарат құралдары мен интернет желісінің материалдары пайдаланылды.
Курстық жұмыстың құрылымы. Зерттеу жұмысы үш тараудан, сегіз бөлімнен
тұрады. Әрбір бөлім ғылыми жұмыстар жазу тәртібіне сәйкес рәсімделген.
1. ШАРУАШЫЛЫҚ СУБЪЕКТІЛЕРДІҢ ҚАРЖЫЛЫҚ РЕСУРСТАРЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
Бұл бөлімде шаруашылық субъектілерінің қаржылық ресурстарына жалпы
сипаттама беріліп, құрылымы, қаржылық ресурстардың қалыптасу көздері және
шетелдік тәжірибелер негізінде салыстырулар қарастырылған.
1.1 Кәсіпорынның қаржылық ресурстардың мәні, түрлері және
құрылымдық ерекшеліктері
Шаруашылық субъектілерінің қаржысы деп өнім (жұмыс, қызметтер көрсету)
өндіріп, сату кезінде ақшалай табыстарды, қорланымдарды және қорларды
жасаумен, бөлумен және пайдаланумен байланысты экономикалық қатынастар.
Ресурстарң термині француз тілінің rescourceң сөзінен шыққан, яғни
қосымша қаражат. Ресурстар ақшалай қаражаттарды, құндылықтарды,
мүмкіндіктерді, қаражаттар мен табыстардың қайнар көздерін білдірді.
Шаруашылық субъектілерінің қаржылық ресурстары – бұл оның иелігіндегі
ақшалай қаражаттар. Қаржылық ресурстар өндірісті дамытуға (өндірістік-
саудалық үдеріс), өндірістік емес саладағы объектілерді ұстауға және
дамытуға, тұтынуға бағытталады, сонымен қатар резервте де қалуы мүмкін.
Өндірістік-саудалық үдерістің дамуына жұмсалған қаржылық ресурстар
(шикізат, тауар және басқа да еңбек заттарын, еңбек құралдарын, жұмыс күшін
және өндірістің өзге де элементтерін сатып алу) ақша нысанындағы капитал.
Сонымен, капитал – қаржылық ресурстардың бөлігі. Капитал – бұл айналымға
жіберілген және осы айналымнан табыс әкелетін ақша. Ақша айналымы
кәсіпкерлікке салу, қарызға беру және жалға беру жолдары арқылы жүзеге
асырылады. Капитал – бұл пайда алуға бағытталған ақша.
Капитал – шаруашылық субъектілерінің өзіндік жоғарлауына қолданылатын
байлық болып табылады. Капиталды шаруашылық қызметке салғанда, оны
инвестициялаған кезде ғана пайда әкеледі. Капиталдың жалпыға ортақ
формуласы (1) келтірілген.:
Д – Т – Д*,
(1)
мұндағы,
Д – инвестормен авансталған ақша қаражаттары;
Т – тауар (өндірістке сатып алынған құралдар, жұмыс күші және де
өндірістің басқа да элементтері);
Д* - өткізілген қосымша құн қосылған тауарды сатудан түскен инвестормен
алынған ақша қаражаттары;
Д* - Д – инвестордың пайдасы (қосылған құн);
Д* - Т - тауарды сатудан түскен пайда;
Д – Т – тауарды сатып алуға кеткен инвестордың шығындары.
Келтірілген операцияда Д – Т – Д* өндірістік-саудалық үдеріске салынған
ақша қаражаттары (Д) толығымен жұмсалмайды, ол тек қана авансталады, кейін
айналым аяқталғаннан кейін ол салымшыға (инвестор) қосымша пайдамен
қайтарылады. Капитал әр уақытта айналымда болуы тиіс, жыл сайынғы айналым
көп болған сайын инвестордың жылдық пайдасы да көп болады. Капиталдың
құрылымы ақшалай қорлардан құрылады. Капиталдың құрылымына негізгі
қорларға, материалдық емес активтерге, айналым қорларына, айналыс қорларына
салынған ақша қаражаттары кіреді. Салым нысанына байланысты кәсіпкерлік
және несиелік капитал болып бөлінеді.
Кәсіпкерлік капитал – бұл тікелей және портфелдік инвестиция арқылы
әртүрлі кәсіпорындарға салынған салым түріндегі капитал. Бұндай капиталдық
салым пайда табу және кәсіпорынды (акционерлік қоғам, серіктестік) басқару
құқығына ие болу мақсатында салынады.
Несиелік капитал – бұл ақшалай капитал, яғни қайтарымдылық және ақылылық
талаптарға сәйкес берілетін несие. Кәсіпкерлік капиталға қарағанда несиелік
капитал кәсіпорынға салынбайды, бұл басқа кәсіпкерге (инвесторға) пайыз
табу мақсатында уақытша беріледі. Несиелік капитал - бұл тауар, ал оның
бағасы - пайыз. Төменгі пайызбен алынған несие – арзан ақшаң, ал жоғары
пайызбен алынған несие – қымбат ақшаң болып табылады. 5, б.55
Негізгі қорлар (негізгі капитал) – өндіріс үдерісінде ұзақ уақыт бойы,
яғни бір жылдан артық уақыт пайдаланылатын, өзінің бастапқы түрін, көлемін
сақтай отырып, құнын шығарылған өнімге, орындалған жұмысқа, көрсетілген
қызметке, есептелген амортизациялық аударым мөлшері шегінде біртіндеп
ауыстырып отыратын еңбек құралдарын, яғни материалдық активтерді айтады.
Негізгі құралдардың өмірлік циклі келесі кезеңдерден тұрады: түсім -
өндірістік үдерісте қатысу – кәсіпорын ішінде ауыстырылуы – жөндеу – жалға
беру – түгендеу – шығып кету. Негізгі құралдар өндіріс үдерісінде бірте-
бірте тоза бастайды, яғни өзінің бастапқы сапасын жоғалтады. Олар белгілі
бір уақыт өткеннен кейін пайдалануға жарамай қалады да, бұл құралдардың
орнына жаңа негізгі құралдар сатып алуға тура келеді.
Негізгі құралдардың тозуын табиғиң және сапалықң тозу деп екіге бөледі.
Табиғи тозуы олардың материалдық жағынан тозуы болып табылады, яғни жұмыс
істеу үдерісінде машиналар мен құралдардың жеке бөлшектердің қажалып
мүжілуі, үйлер мен ғимараттардың тозығы жетіп құлайтындай дәрежеге жетуі.
Негізгі құралдардың табиғи тозуы олардың көр уақыт бойы пайдаланғандығына
ғана байланысты емес, оған сонымен қатар басқа да табиғи жағдайлар әсер
еткендігінде байланысты. Яғни негізгі құралдардың табиғи тозуы (физикалық
тозуы) олардың ұзақ уақыт пайдаланылуы және оларға басқа да факторлардың
әсер етуі нәтижесінен болып табылады. Негізгі құралдардың сапалық тозуы
олардың толық табиғи тозуы жетпей-ақ құнсызданып, өндірістің даму
үдерісінен кейін қалуы, яғни активтердің ғылым мен техниканың дамуының
бүгінгі күнгі талаптарына сәйкес келмейтін жағдайда болуынан пайда болады
(туындайды). 6, б.25
Негізгі құралдар (үйлер мен ғимараттар, машиналар, көліктер, тағы
басқалары) өндіріс үдерісінде пайдаланылған кезде өздерінің бірте-бірте
тозуына байланысты құндарын, өздерінің көмегімен өндіріліп шығарылатын,
жаңадан жасалған өнімдерге біртіндеп ауыстырып отырады. Бұл үдеріс
амортизация деп аталады. Амортизация белгіленген бір мөлшерде өнімнің
өзіндік құнына қосылып отырады, оны амортизациялық аударым деп атайды.
Амортизациялық аударым әрбір өнімнің өзіндік құнына кіріп, ал өнім сатылған
кезде қайтарып отырады, яғни негізгі құралдардың тозуына байланысты құнының
кемуі амортизациялық аударым жасау қайтарылады. Негізгі құралдардың тозуына
сәйкес келетін ақшалай қаражаттар амортизациялық қорда жинақталады.
Амортизациялық қор немесе өтелетін ақшалай қор әр уақытта қозғалыста
жүреді.
Негізгі қорлардың ұдайы өндірісінің ерекшелігі бірқатар белгілі
сипаттамаларға байланысты анықталады, оларға: дайындалған өнім құнына
негізгі қорлардың құнын бірқалыпты ауыстыру; құн мен тұтынушылық құнның
қоғалысы; қорлар құнының айналымы; дайын өнімдегі құнды бөлшектеп ұдайы
өндіру және ақшалай нысандағы жинақталуы; ұзақ мерзімді кезеңдерде негізгі
қорларды заттық – табиғи нысанда қайта жаңарту, бұл өз кезегінде
амортизациялық қордағы қаражаттарды оңтайландыруға мүмкіндік туғызады.
Сурет 1. Негізгі қорлардың айналымы
Негізгі қорларды сатып алуға авансталған ақшалай қаражаттар негізгі
құралдар (негізгі капитал) деп аталынады. Қорларға жұмсалынған ақша
қаражаттары аванс арқылы жүзеге асады. Мақсаттық бағытталуына байланысты
өндірістік үдерістегі рөлі мен орындалатын қызметтерінде негізгі қорлар
белгілі топтарға сыныпталады.
Негізгі құралдарға – қозғалмайтын мүлік, жер уачскелері, үйлер мен
ғимараттар, өткізгіш тетіктер, машиналар мен жабдықтар, өлшеуіш және
реттеуіш аспаптары мен құралдары, есептеуіш машиналар мен техникалары және
олардың бағдарламалық құралдары, көлік тасымалдау құралдары, аспаптар,
өндірістік және шаруашылық құрал-саймандары, өнім және жұмыс малдары, көп
жылдық көшеттер, шаруашылықтың ішкі жолы, тағы да басқалары жатады.
Көлеміне немесе бағасына (арзанды-қымбаттылығына) қарамастан пайдалану
мерзімі бір жылдан аспайтын өндіріс құралдары негізгі құралдардың қатарына
жатпайды. Сонымен қатар негізгі құралдардың құрамына кәсіпорынның
қоймаларындағы дайын бұйымдар (тауарлар) болып саналатын жабдықтар мен
машиналар, күрделі құрылыс құрамында есептелетін монтаждауды (құрастыруды,
орнатуды) қажет ететін жабдықтар, жасалып (салынып) біткен, бірақ әлі
пайдалануға берілмей тұрған машиналар мен жабдықтар, сондай-ақ құрылыс-
монтаж жұмысының өзіндік құнының құрамында қаралған үстеме шығындардың
есебінен салынған титулдық тізімге кірмеген ғимараттар мен тетіктер,
сонымен бірге жас малдар, яғни мал төлдері де жатпайды.
Барлық негізгі құралдар өздерінің өндіріске қатысуына қарай өндірістік
және өндірістік емес болып екі топқа бөлінеді. Өндірістік негізгі құралдар
деп өндірісте қызмет ететін, яғни өнім өндіру орындарында пайдаланатын
негізгі құралдарды айтады. Оларға: өндіріске арналған үйлер, ғимараттар,
өткізгіш тетіктері, құрылыс машиналары, көлік тасымалдау құралдары, әр
түрлі станоктар, двигательдер, құрал-саймандар, өлшеуіш аспаптар және тағы
басқалары жатады. Өндірістік емес негізгі құралдардың қатарына
шаруашылықтың өндірістен басқа салаларында пайдаланатын негізгі құралдар
жатады. Оларға тұрмыстық үй-жай (коммуналдық) шаруашылығында, денсаулық
сақтау, әлеуметтік қамсыздандыру, білім беру және мәдениет салаларында
пайдаланатын негізгі құралдар және тағы да басқа негізгі құралдар жатады.
Халық шаруашылық салалары мен қызметтерінің түрлеріне қарай барлық негізгі
құралдар: өнеркәсіп, ауыл шаруашылығы, тасымалдау, байланыс, құрылыс,
материалдық-техникалық жабдықтау және сату-өткізу ұйымдары, қоғамдық
тамақтандыру, басқару органдары, әлеуметтік сақтандыру, ғылым және білім
беру, ғылыми көмек көрсету және тағы да басқа салалар бойынша топталады.
Материалдық емес активтер – белгілі бір нақтылы пішіні жоқ, бірақ қандай
да бір бағаға, құнға бағаланатын болғандықтан субъектіге үнемі, яғни ұзақ
уақыт бойы қосымша табыс (пайда) әкеліп тұратын активтер.
Материалдық емес активтердің қатарына шаруашылық субъектісінің сатып
алған патенттері, лицензиялық сауда маркалары, тауар белгісі, жер қойнауы,
электронды есептеуіш машиналарды, өндіріс жағдайындағы хабарларды пайдалану
құқығы, гудвилл яғни фирма бағасы, өнеркәсіп үлгілері, ұйымдастыру
шығындары тағы да басқалары жатады. 7, б.206
Гудвилл – (ағылшын тілінің good wіll – фирманың беделі) екі мағынаны
білдіреді.
Біріншіден, гудвилл – бұл фирма байланыстарының іскерлігі шартының құны,
фирманың материалдық емес активтер бағасының жинағы, болмашы капиталдың
ақшалай бағасы. болмашы капитал өзіне сауда маркасының беделін, іскерлік
байланыстардың тәжірбиесін, тұрақты клиентураны, техникалық,
ұйымдастырушылық, және басқарушылық ресуртарды, қаржылық әлемдегі атақты,
өткізу қызметінің механизмін бағалау және тағы басқаларды қосады.
Екіншіден, гудвилл – өзі болмашы негізгі капиталды жалпы фирма бағасы
мен негізгі капиталдың нақты бағасы арасындағы айырмашылықты көрсетеді.
Гудвилл – бұл теңестірілген активтер мен міндеттемелердің әділ құнына
сатып алушы үлесінің үстінен арттырылған құны болып табылады.
Теріс болмашы актив фирманың сату және баланстық құн арасындағы
айырмашылықты білдіреді.
Сатып алынбаған гудвилл көптеген жылдар бойы клиенттер мен сатып алушылар
арасындағы шаруашылық субъектінің беделін көтеру және табыс алуға, оның жоқ
кезіндегі табыстардан жоғарғы табыстар алуға жету үшін сатып алынады.
Гудвилді сатып алуға болады. Гудвилл өзін шаруашылық субъект сатылатын
кезде көрсетеді. Шаруашылық субъект сатылатын бағаның құрамына меншік
капиталының құны, қосымша капитал құны, гудвилл кіруі мүмкін.
Пайдалану сипатына қарай материалдық емес активтер негізгі құралдарға
ұқсас. Олар ұзақ уақыт пайдаланылады, табыс әкеледі, уақыт өте келе көбісі
өзінің құнын жоғалтады. Материалдық емес активтердің ерекшелігі болып
олардың материалдық-заттық құрылымының жоқтығында, құнын анықтаудағы
қиындық, пайдаланудан түскен пайданы анықтаудың күрделілігі. Материалдық
емес активтерді бағалағанда және оны жарғылық капиталға енгізгенде әлемдік
немесе ішкі нарыққа сәйкес бағалайды. Материалдық емес активтердің құнына
сатып алынған бағасы, сатып алуға және бұл активтерді дайын жағдайға
келтіруге кеткен шығындарды қосады. Материалдық емес активтердің құны
тозуды есептей отырып өнімнің өзіндік құнына кіреді.
Қоғамдық еңбек бөлінісінде бір шаруашылық субъектілерінің еңбек өнімдері
басқа шаруашылық субъектілерінің еңбек (құрал) заттары болып табылады.
Сондықтан өндірістік және тауарды тұтыну үздіксіздігін қамтамасыз ету
үшін әрбір шаруашылық субъектілерінде және олардың басқа шаруашылық
субъектілеріне кетер жолында еңбек өнімі мен заттарының қоры болуы қажет.
Еңбек заттарының қоры айналым қорларының заттық элементтерін көрсетеді
Олар екі бөліктен тұрады: өндіріс үдерісіне әлі кіріспеген, бірақ
шаруашылық субъектісінің қарауындағы, және өндірілгеннен кейін дайын өнімге
айналатын осы өндіріс үдерісіндегі еңбек заттарынан тұрады. Еңбек заттары
қорларын құру үшін оларға белгілі бір мөлшерде ақша қаражаттарын салу
керек. Бұл шығындарды шаруашылық субъект аванс түрінде өндіреді. Бұл
бөліктердің әрбіреуін ақшалай қаражатпен аванстау әр түрлі жолдармен
әртүрлі уақытта құрылады. Айналым қорларының бірінші бөлігін құру үшін
өндірістік қорларда затқа айналған ақша қаражаттары шаруашылық
субъектісінің қарауындағы еңбек заттарын алуы бір мезгілде авансталады.
Аяқталмаған өндірісте жүзеге асырылған айналым қорларының екінші бөлігі,
еңбек затының (шикізат) құны түгелімен, өндірістік үдерісте құрылған (еңбек
ақы мен оған есептелген сома) негізгі құралдар құнының жарым-жартылай
бөлігі мен табыстың бөлігі, көшірілуінен пайда болады. Ақырғысы өндіріске
деген ақша шығындары нысанын қабылдайды.
Қорыта келгенде, шаруашылық субъектілерінің қаржылық ресурстары – бұл
оның иелігіндегі ақшалай қаражаттар. Қаржылық ресурстар өндірісті дамытуға
(өндірістік-саудалық үдеріс), өндірістік емес саладағы объектілерді ұстауға
және дамытуға, тұтынуға бағытталады, сонымен қатар резервте де қалуы
мүмкін.
1.2 Қаржылық ресурстардың қалыптасу көздері
Қаржылық ресурстар бірқатар қайнар көздердің есебінен қалыптасады.
Меншіктік құқықтық нысаны бойынша меншікті ақша қаражаттары және бөтен
қайнар көздерден тұрады.
Қаржылық ресурстардың қайнар көздерінің құрамы мен қолдану бағыттары
(Қосымша А) көрсетілген.
Шаруашылық субъектіде пайдалар мен табыстардың біртұтас жүйесі қызмет
жасайды. Табыс – бұл есепті кезеңдегі активтердің көбеюін және
міндеттемелердің азаюы негізінде капиталдың көбеюін яғни экономикалық пайда
табуды айтамыз.
Мұндай табыстарға: дайын бұйымдар мен тауарларды сатудан алынатын
табыстар; қызмет көрсетуден алынатын табыстар; дивиденттер, роялтилер және
пайыз түрінде алынатын және тағы да басқа табыстар жатады. 5,102б.
Осы аталған табыстар қатарына шаруашылық субъектісіне келіп түскен,
кіріс етілген және субъектінің төленген сомалары мына жағдайларда
жатқызылмайды: алдын – ала аванс ретінде алынған табыстар; алынған
несиелердің және қарыздардың қайтарылуы;
Алынған табыстар шаруашылық субъектісі қызметінің түріне және бағытына
байланысты мынадай түлерге бөлінеді:
Негізгі қызметтен алынған табыстар
Негізге емес қызметтен алынға табыстар
Субъектінің негізгі қызметтен алынған табыстары мен негізгі емес
қызметтен алынған табыстарының қосындысы оның жиынтық табысын құрайды. Ал
бұл табыс сатылған өнімнен, көрсетілген қызметтен алынған немесе алынуға
тиісті өткізу құны бойынша бағаланады. Өткізу құны шаруашылық субъектісімен
активті сатып алушының немесе пайдаланушының арасындағы келісім-шарт
бойынша анықталады.
Пайда мен табыстар жүйесінің құрамы өнімді өткізуден түскен пайдадан,
басқа да өткізуден түскен пайдадан, өткізуден емес операциялардан түскен
табыс (осы операциялар бойынша шығындарды алып тастағанда), баланстық
(жалпы) пайдадан және таза пайдадан тұрады. Сонымен қатар салық салынатын
пайда және салық салынбайтын пайда болып ажыратылады. (Сурет 2.)
Нарықтық экономиканың ажырамас белгісі болып консолидацияланған пайданың
пайда болуы. Консолидациялық пайда – бас кәсіпорын мен еншілес
кәсіпорындарының қаржылық нәтижелерінің және қызметітерінің бухгалтерлік
баланс бойынша жинақтық пайдасы. Консолидацияланған бухгалтерлік есеп
белгілі бір заңдық және қаржы-шаруашылық қарым-қатынастағы екі немесе
бірнеше шаруашылық субъектілерінің есептерінің жинағын білдіреді.
Консолидацияның қажеттігі экономикалық мақсатқа лайықтылықпен анықталады.
Кәсіпкерлерге бір ірі фирма ашқанның орнын заңи дербес бірақ экономикалық
байланысқан бірнеше кішігірім фирмалар ашқан тиімді, осы жағдайда салық
төлемдерінен үнемдеуге болады.
Кәсіпорындардың әрқайсысы жеке заңды тұлға болып табылады және өзінің
қаржылық есеп берушілігін жасайды, бірақ басқа жағынан алғанда еншілес және
бас кәсіпорындардың арасындағы ерекше қатынастар мен байланыстарды ескере
отырып, олар біртұтас біріңғай ретінде қарастырылып, консолидацияланған
есеп берушілік деп аталатын жалпы есеп берушілікті жасайды.
Сурет 2. Шаруашылық субъектінің таза пайдасының құрылуы
Консолидацияланған есеп берушіліктерді жасаудағы негізгі мақсат – бас
және еншілес фирмалардың қызметін біріңғай шаруашылық ұйым ретінде көрсету.
Мұндай қаржылық есеп берушілік әкімшілікке де, кредиторларға да және
корпорацияның дамуына сипаттама беру үшін бас компанияның акционерлеріне де
қажет болады.8, б.43
Өнімді өткізуден түскен түсім - қаржы – шаруашылық қызметінің нәтижесі
туралы есепте қосымша құн салығы, акциздер және тағы сондай сияқты салықтар
мен міндетті төлемдер, сондай-ақ қайтарылған тауарлардың құны, сату
шегерімдері және баға шегерімдері алынып тасталып көрсетіледі. Өнімді
өткізуден түскен түсім төлем шегіне ( қолма-қолсыз есеп айырысуды – яғни
тауарды сатудан түскен ақша қаражаттарының банктегі есеп шоттарға түсуінен,
қолма-қол есеп айырысуда – қаражаттардың кассаға түсуінен) немесе тауарлады
тиеп жөнелткеннен кейін және де сатып алушыға (тапсырушыға) есеп-айырысу
құжаттарын талап ету. Өнімді өткізуден түскен түсімнің әдісін анықтау
кәсіпорынмен келісім-шарттарды жасауда және шаруашылық жағдайына негізделіп
ұзақ мерзімге белгіленеді.
Тауар айналысы саласында (сауда, қоғамдық тамақтану, материалдық –
техникалық жабдықтану, дайындама) өнімді өткізуден түскен түсімң- мен қоса
тауар айналымы санаты қолданылады. Тауар айналымының мәні сату-сатып алу
тәртібі бойынша ақша табыстарының тауарға айырбасталуының экономикалық
қатынастарды құрайды. Шетел тәжірибелерінде көбінесе түсімң ұғымының
орнына жалпы табысң терминін қолданады. Бірақ бұл осы терминнің кең
түсіндірілуі. Жалпы табыс экономикалық санат ретінде қайтадан құрылған
құнды білдіреді немесе шаруашылық субъекстінің таза табысын көрсетеді.
Өнімнің өзіндік құны дегеніміз - өндіріс процесі кезінде қолданылатын
табиғи ресурстар, шикізат, материалдар, отын, энергия, негізгі қорлар,
еңбек ресурстары, басқа да өнімді өндіру мен өткізу шығындарының ақшалай
көрсеткіші болып табылады. Олардың орны өнімді өткізуден түскен қаржылардың
есебінен өндірістің әр циклінде толтырылып тұрады.
Өнеркәсіптің барлық салаларында өнімді өндіру, өткізу шығындары келесідей
экономикалық элементтерге бөлінеді:
- материалдық шығындар;
- еңбекақы шығындары;
- сақтандыру шығынары;
- негізгі қорлардың тозу құнын есептеу шығындары;
- басқа да шығындар;
Материалдарң шығындар бабында мыналар көрсетіледі:
Шығарылған өнімнің құрамына кіретін негізгі материалдар. Олар өнімді
өндіру кезінде ең қажетті элементтердің бірі болып табылады. Бұл шығындар
бабына тасымалдау шығындары да кіргізіледі;
өнімді өндіруге қажетті сатып алынған материалдар. Бұл материалдар
қолайлы технологиялық процесті қамтамасыз ету мен өнімді сақтау үшін,
шаруашылық және өндірістік қажеттіліктерді қарастыру мақсатында қолданылады
(құралдарға және негізгі қорға кірмейтін басқа да еңбек құралдарына
жүктемелер, бақылау жүргізу, жөндеу);
табиғи шикізат (шаруашылық су жүйесін қолдануға байланысты төлемдер,
табиғи шикізат ресурстарын барлауға, қорғауға, пайдалануға ұйымдастыруды
қажетті мамандандырылған ұйымдарға төлейтін төлемдер), мамандандырылған
ұйымдар тарапынан жүргізілетін жерді қайта өңдеу шығындары;
жартылай дайын өнім, өнімді өндіруге байланысты қосымша жұмыстар
құрастыру;
орталық қорларға дейін қорларды жеткізуге байланысты басқа тұлғалардың
атқаратын тасымалдау қызметтері (шикізаттарды, материалдарды, жартылай
дайын өнімді қоймаға жеткізуге байланысты шығындар);
технологиялық мақсатқа жұмсалынатын отын. Ол кәсіпорынның ішінде
өндірілуі немесе сырттан алынып келуі де мүмкін;
Материалдық шығындардың құны, оларды сатып алу, үстеме баға (қосымша құн
салығын есептемегенде), делдалдық сыйақылар, жабдықтаушы және сыртқы
экономикалық ұйымдармен төленетін, тауарлық биржа қызметінің құнына,
брокерлік, кедендік баждарды, тасымал төлемдерін, сақтау және жеткізуді
қоса алғанда, басқа ұйымдармен жүзеге асырылатын бағаға негізделеді.
Материалдық ресурстарды көлікпен және кәсіпорынның қызметкерлері
көмегімен тасымалдауға байланысты шығындар өндіріске кететін тиесілі
шығындар элементтеріне қосылуы тиіс.
Өнімнің өзіндік құнына кіретін материалдық шығындарының қатарынан
қайтарылмалы қалдықтардың құны алынып тасталынады.
Қайтарылмалы қалдықтар дегеніміз – шикізат пен материалдардың, жартылай
өңдеген өнім, жылу сақтаушы және басқа да материалдық ресурстардың дайын
өнімге айналу барысында тұтынушылық сапасын толығымен немесе жарым –
жартылай жоғалтқан немесе тікелей бағыттарында қолданылмайтын қалдықтары
түсіндіріледі. Қайтарылмалы қалдықтарға бекітілген технология бойынша басқа
қоймаларға, бөлімшелерге басқа өнім шығаруға толық құнды материал ретінде
жұмсалынатын материалдық ресурстардың қалдықтары, сонымен қатар өнімнің
өзіндік құнын калькуляциялауда салалық әдістемелікте ұсынылған жолай
өнімдер жатпайды. Олар өздерінің тұтынушылық қасиетін физикалық және
химиялық, жартылай немесе толық түрде жоғалтады.
Қайтарылмалы қалдықтардың бағалануы:
бастапқы материалдық ресурстің төмендетілген бағасы бойынша (мүмкін
пайдаланылатын баға), қалдықтар негізгі өндіріске жұмсалынатын болса, бірақ
қосымша өндіріс қажеттілігіне, көпшілік қолданатын заттарды өндіруге
немесе тараптарға өткізу, көтеріңкілік шығындармен жүзеге асырылады.
бастапқы материалдық ресурстің толық бағасы бойынша, егерде қалдықтар
тараптарға толық бағалы ресурс ретінде өткізілетін болса.
Еңбекақың шығындар бабында негізгі өндірісте жұмыс істейтін
жұмысшыларға төленетін еңбекақы, белгілі бір өндірістік нәтижелерге жетуіне
байланысты сыйақылар, ынталандырушы және орнын толтыру төлемдері кіреді.
Сол сияқты, бұл бапқа бағалардың көтерілуіне байланысты және табыстың
индекстелуіне сәйкес оны орнын толтыру шығындары, бала көтеруіне байланысты
әйелдерге берілетін төлемдер, негізгі өндірісте жұмыс істейтін, бірақ
кәсіпорын жұмысшылары штатынан тыс тұлғалардың еңбекақысын төлеуге
байланысты шығындар кіреді.
Еңбекақы шығындарына мыналар кіреді:
- нақты жұмсалған жұмыстар үшін еңбекақы төлемдері. Ол субъектінің
еңбекақыны төлеу жүйесін таңдауына байланысты трафиктік мөлшерлеме
немесе қызметкерлік айлық түрінде төленуі мүмкін;
- ынталандырушы сипатындағы төлемдер: өндірістік нәтижеле бойынша
сыйлықтар, жыл соңындағы өндірістік жетістіктерге байланысты
берілетін сыйақылар, тарифтік мөлшерлемелерге қосылатын ақшалай
қаражаттар;
- жұмыс тәртібіне және еңбек жағдайларына байланысты орын толтыру
шығындары: түнгі уақытта жұмыс істегені үшін, қосымша жұмыс, көп
сменалық жұмыс, бірнеше кәсіп түрімен айналысқаны үшінде қызмет
көрсету көлемін кеңейткені және денсаулыққа зиян еңбек орында жұмыс
істегені үшін төлем түрінде беріледі;
- заңдарда қарастырылған жұмыс істемейтін күндерге берілетін төлемде;
- заңдарға сәйкес, бір ұйымда көп жыл жұмыс істеген жұмысшыларға
төленетін төлемдер;
- жұмысшылар мен қызметкерлердің кінәсісіз жұмыстың тоқтап қалған
уақытына төленетін төлемдер;
- еңбек қабілеттілігін уақытша жоғалтқан жұмысшыларға төленетін
төлемдер;
Сақтандыруң төлемдері бабына заңдарға сәйкес зейнетақы қорына және
әлеуметтік сақтандыруға төленетін төлемдер кіреді.
Үстемең шығындары - өндірісті басқаруға және өндіріске қызмет көрсетуге
байланысты шығындардың жиынтығы болып табылады. Әр цехтын шығындары сол
цехта өндірілген өнімнің өзіндік құнына қосылады. Бұл шығындардың жалпы
сипаттамалары:
- олар кешендік сипатта болады, яғни бұл бап шығындардың экономикалық
элементтерінің барлық жиынтығынан тұрады;
- екі немесе одан да көп өнімді өндіру барысында бұл шығындар тікелей
өнімнің құнына кірмейді, ол дайын өнім мен аяқталмаған өндіріс
құнына жанама түрде енгізіледі.
Жоғарыда айтылған шығындар баптарының жиынтығы өнімді өндіру, өткізу
шығындардың толық өзіндік құнын құрайды.
Негізгі қорлардың амортизациясы негізгі қорларды толығымен қайта қалпына
келтірудегі амортизациялық аударымдардың сомасын қамтиды. Жалға беру шарты
бойынша жұмыс істейтін кәсіпорындарда негізгі қорлардың амортизациясың
меншікті және де жалға берілген негізгі құралдардың амортизациялық
аударымдарын бейнелейді.
Сонымен қатар басқа да шығындарң элементтерінде негізгі қорлардың
баланстық құнының және аударымдардың нормативтеріне сәйкес анықталатын
жөндеу қорына түсетін аударымдар.
Қаржылық ресурстардың қайнар көздері болып мыналар табылады: пайда;
амортизациялық аударымдар; шаруашылық субъектісінің иелігіндегі әрдайым
тұратын несиелік берешек; құнды қағаздарды сатудан түскен қаражаттар; жеке,
заңды тұлғалардың және еңбек ұжымы мүшелерінің үлесі мен басқа да
салымдары; несиелер мен қарыздар; кепілдік куәліктері, сақтандыру
полистерін өткізуден түскен қаражаттар және басқа да ақшалай қаражаттардың
түсімдері (қайырымдылық, қолдаушылық салымдар және тағы басқа).
ШАРУАШЫЛЫҚ СУБЪЕКТІЛЕРІНІҢ қаржылық ресурстарынЫҢ қалыптасуын талдау
ЖӘНЕ БАҒАЛАУ (ҚазМұнайгаз - консалтинг ЖШС мысалында)
Бұл тарауда жұмыс зерттеу объектісімен тікелей байланыстыра жасалды,
кәсіпорынның тарихынан басталып, оның басқарушылық құрылымдарына,
кәсіпорынның қаржылық ресурстарына талдау және тиімді қолдану жұмыстары
жүргізілді.
1. ҚазМұнайГаз – Консалтинг ЖШС ұйымдық – экономикалық сипаттамасы
ҚазМұнайГаз - Консалтинг ЖШС Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2006
жылғы 6 сәуірдегі №461 қаулысымен, мемлекеттің 100 пайыздық қатысуымен
Нефтеконсалтингң ЖАҚ болып құрылған. Негізгі мақсаты мемлекет пен жер
қойнауын пайдаланушылар арасындағы келісімшартта, барлау, көмірсутек
шикізатын өндіру және дайындау, соның ішінде өнім бөлімі келісімдерінде
мемлекеттің мүддесін қорғау үшін құрылған.
ҚазМұнайГаз - Консалтинг ЖШҚ (одан әрі - Қоғам) жарғысы Қазақстан
Республикасы Қаржы министрлігіндегі Мемлекеттік мүлік және жекешелендіру
комитетінің 2006 жылғы 24 сәуірдегі №93 бұйрығымен бекітілген. Қоғам
Астана қаласының Әділет басқармасында 2006 жылдың 4-ші мамырында
тіркелген. Негізгі қызметі Қазақстан Републикасының жергілікті және орталық
орындаушы органдарына және де Қазақстан Республикасының және шетелдік
мемлекеттердің аумағында жеке меншік және заңды тұлғаларға кеңес беру
қызметімен айналысу болып анықталған.
Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2007 жылғы 28 маусымының №702
қаулысымен Қоғамның 100 пайыздық акциясы Мемлекеттік мүлік және
жекешелендіру комитетінің 2007 жылғы 9 тамыздағы №160 бұйрығымен
ҚазМұнайГазң Ұлттық Компаниясы АҚ-ң жарғылық капиталына берілді.
2008 жылдың 19 қарашасында ҚазМұнайГазң АҚ-ң өкілі жалғыз акционердің
шешімімен Нефтеконсалтингң ЖАҚ ҚазМұнайГаз - Консалтинг АҚ болып аты
өзгертіледі.
2008 жылдың 11 желтоқсанында Қоғам Астана қаласының Әділет басқармасында
ҚазМұнайГаз-Консалтинг АҚ болып қайта тіркелінеді. 2007 жылы ҚазМұнайГазң
Ұлттық Компаниясы АҚ-ң сатуына байланысты ҚазМұнайГаз-Консалтинг
жауапкершілігі шектеулі серіктестік болып өзгертілді.
Ұйымдастырушылық құрылымы. Қазіргі уақытта Қоғамда тек орталық аппаратқа
кіретін өндірістік бөлімшелері ғана бар. Ұйымдастырушылық құрылымы Қоғам
қызметінің кеңеюіне байланысты дами берді.
2006 жылы Қоғам Қазақстан Респубикасы Энергетика және минералдық
ресурстар министрлігіне тек қана заңи мәселелер бойынша ғана кеңес берді,
сондықтан оның құрылымында құқықтық блок қана болды.
2007 жылы қаржы-экономикалық блок құрылды, негізгі қызметінің бірі салық
салу облысына кеңес беру болып табылады.
2009 жылы Қоғамның қызметін әртараптандыру мен кеңейтуге байланысты
қажеттілік туындағандықтан оның құрылымында жаңа жобалар және даму
департаменті құрылды, ол 2010 жылы құрамына экономикалық талдау және
бюджеттеу секторын қосу арқылы Жобалау және даму департаменті болып қайта
құрылды.
Қазір Қоғам мынандай департаменттерден құрылған: құқықтық қызмет, қаржы-
экономикалық қызмет, инжинирингтік қызмет, болжау және даму, сонымен қатар
әкімшілік сектор және бухгалтерия.
Ұйымдастырушылық құрылымының басқаруын басқарудың сызықтық құрылымына
жатқызуға болады, бұл құрылымның иерархиялық типіне жатады. Ереже бойынша,
осындай құрылымды үлкен емес кәсіпорындар қолданады.
Қазіргі уақытта Қоғам консалтингтік компанияларға сипатты құрылымға ие
болып отыр, яғни әртүрлі консалтингтік қызметтер көрсетуге мамандандырылған
бөлімшелерден тұрады. Негізі үш өндірістік бөлімшелердің болуы, клиенттерге
осы үш негізгі, яғни заңи, қаржы-экономикалық, техникалық бағыттар бойынша
қызмет көрсетуге мүмкіндік береді. Сонымен қатар Қоғамның құрылымында жаңа
қызмет түрлерін іздеуге, жаңа жобаларды, жаңа клиенттерді, сонымен қоса
инвестициялық және басқарушылық консалтинг ортасында қызмет көрсетуге
байланысты бөлімшелер бар.
Сурет 4. ҚазМұнайГазКонсалтинг ЖШС ұйымдастырушылық құрылымы.
Қоғамдағы басқарушылық құрылымында материалдық және еңбектік ресурстарды
тиімді бөлу клиенттерге өз уақытылы және сапалы кеңестік қызмет көрсетуді
қамтамасыз етеді.
Алғашында Қоғам тек қана нарықтың бір сараланымында (Қоғамның жалғыз
клиенті Қазақстан Республикасының Энергетика және минералдық ресурстар
министрлігі болатын) жұмыс істесе, 2009 жылы жаңа сараланымарға шықты:
ҚазМұнайГазң ҰКң АҚ мен оның еншілес кәсіпорындары, сонымен қатар басқа да
компаниялар.
Қазір Қоғамның қызметін тұтынушылардың негізі топтарына төмендегі ұйымдар
кіреді:
- Қазақстан Республикасының министрліктері мен ведомстволары
(қаржыландыру көзі – республикалық бюджет)
- ҚазМұнайГазң ҰКң АҚ мен оның еншілес компаниялары. (қаржыландыру
көзі – ҚазМұнайГазң тобының бюджеті)
- коммерциялық компаниялар (қаржыландыру көзі – клиенттердің айналым
қаражаты.
Қаржылық көрсеткіштер. Кірістер. Қоғам кірістерінің құрылымы мен серпінін
келесі суреттен көруге болады:
Өзіміз көріп отырғанымыздай, кірістердің 100-ға пайызға жуығы негізгі
қызметтен яғни қызмет көрсетуден түскен кірістер .
Негізгі қызметтен түскен түсімкөлемі жыл сайын артқанын көруге болады.
2009 жылдағы түсім алдыңғы жылмен салыстырғанда 63 пайызға өсіп, 634391
мың. теңгені құрады.
Негізгі емес қызметтен түскен түсім 2007 жылы 40 мың. теңгені құраса,
2008 жылы 9,2 есеге өсіп, 368 мың. теңге, ал 2009 жылы 20,3 есеге өсіп
7477 мың. теңгені құраған.
Шығындар. Қызметтердің өзіндік құны. 2006-2007 жылдардағы есептік
саясатта қоғамның барлық шығындары жалпы және әкімшілік шығындарында есепке
алынды (кезең шығындары). Өткізілген қызметтердің өзіндік құны осы жылдары
нөлге тең болды (2006 жылы өткізілген қызмет болған жоқ).
Кесте 1.
Өткізілген қызметтердің өзіндік құны
мың теңге
2008 ж 2009 ж
Өндірістік сипаттағы жұмыстар мен қызметтер, 286 669 281 854
басқа ұйымдармен орындалған
Негізгі құралдардың амортизациясы 97 -
Матриалдық емес активтердің амортизациясы - 79
Өндіріс қызметкерлеріне төлеуге кеткен шығындар38 900 95 787
Салықтық төлемдер мен алымдар 9 233 51 353
Басқа да шығындар 5 643 33 898
Жалпы өткізілген қызметтердің өзіндік құны 340 542 462 971
(ҚазМұнайГаз – Консалтинг ЖШС қаржылық қызметі туралы мәліметтерден)
Сондықтан қызметтердің өзіндік құнының талдауын тек қана 2008 және
2009 көрсетуге болады. Бұл деректер келесі кесте-1 көрсетілген.
Қоғамның басқа да шығындары, яғни іссапарлық шығындар, біліктілікті
даярлауға және жоғарлатуға байланысты шығындар, арендалық төлемдер, кәсіби
жауаркершілікті сақтандыру, байланысқа кеткен шығындар, канцелярлық және
кеңсеге қажетті жабдықтар, негізгі қорларға және материалдық емес
активтерге қызмет көрсетуге, жөндеуге кеткен шығындар, әлеуметтік
бағдарламаларға кеткен шығындар 2008 жылы көрсетілген қызметтердің өзіндік
құнының 1,7 пайызын құрады, 2009 жылы ол 7,3 пайыз.
Кезең шығындары. Кезең шығындары өзіне тек қана жалпы және әкімшілік
шығындарды қосады. (Қосымша Ә)
2006 жылы Қоғамда қаржы – шаруашылық қызметі шын мәнінде болған жоқ.
Басқару аппаратын, ұстауға кеткен шығындар 9,36 млн. құрады.
Бюджетке төленетін салықтар мен төлемдер. Қоғаммен төленген салықтар мен
төлемдер келесі кестеде көрсетілен.
Кесте 2.
Салықтар мен төлемдер
(мың. теңге)
2007 ж 2008 ж 2009 ж
Корпоративтік табыс салығы 6996 1 076 20 689
ПНЮЛ бейрезиденттерден төлеу 10 506 40 709 42 187
көздерінен
Жеке табыс салығы - 12 497 25 227
Қосылған құн салығы 12 381 17 267 33 512
Әлеуметтік салық 4 259 13 316 14 808
Мүлік салығы 15 25 143
Басқа да салықтар мен төлемдер 10 490 1 322 -
Төлемақы өсімі мен айыппұлдар - 884 248
Жалпы салықтар 44 647 87 098 136 814
(ҚазМұнайГаз - Консалтинг ЖШС қаржылық қызметі туралы мәліметтерден)
Мына кестеден корпоративтік табыс салығының едәуір өскендігін көреміз,
яғни 2009 жылы 2008 жылмен салыстырғанда 19,2 есеге өсіп, 20689 мың.
теңгені құрады. Әлеуметтік салық 2008 жылы 13316 мың. теңге көлемінде,
алдыңғы жылмен салыстырсақ 3 есеге өскен, 2009 жылы 11 пайызға өскен.
Қосылған құн салығы 2008 жылы алдыңғы жылмен саыстырғанда 40 пайызға өсіп
17267 мың. теңгені құраса, 2009 жылы 1,9 есеге өсіп 33512 мың. теңені
құраған.
Келтіріліп отыран мәліметтерден қарасақ, Қоғам қызметінің кеңеюіне және
ұлғаюына байланысты бюджетке төленетін салықтар мен төлемдердің жыл сайынғы
тұрақты өсу беталысы көрініп отыр. 2008 жылғы өсім алдыңғы жылмен
салыстырғанда 95 пайызға, 2009 жылы 57 пайызға өскен.
Қаржылық нәтиже. 2006 жылы Қоғам, кіріске ие болмай, 9,36 млн. теңге
көлемінде шығынға ұшыраған, сол себептен соған лайықты шығын пайда болды.
Қоғамның 2007-2009 жылғы қаржылық нәтижелері көрсетілген. (Қосымша Б)
2007 жыл Қоғам үшін табысты болды, бірақ алдыңғы жылдың шығыны жабылған
жоқ. 2008 жыл Қоғамның негізгі қызметі табысы болды – негізгі қызметтен
түскен табыс 3,4 млн. теңгені құрады. Корпоративтік табыс салығы
шығындарын (1,1 млн. теңге) есептегеннен кейін Қоғамның таза табысы 2,5
млн. теңге болушы еді, бірақ курстық айырымға байланысты 6,5 млн. теңгені
құрап отырған, қаржылық нәтиже кері болып шықты: -4,2 млн. теңге.
Жоғарыда айтылып кеткендей осы жылғы негізгі қызметтен түскен табыс 368
млн. теңгені құраған, сол уақытта соған сәйкес шығындарда елеулі болса да
асып кетті, яғни 6833 мың. теңгені құрады, курстық айырым шығындары – 6772
мың теңге, негізгі құралдардың шығып кетуі - 61,2 мың теңге.
Қоғамның 2009 жылғы қызметі алдыңғы жылдармен салыстырғанда анағұрлым
көтерілді: таза табыс 44,3 млн. теңгені құрады, бұл алдыңғы жыдағы
шығындарды толығымен өтеуге мүмкіндік береді. Таза табыстың осылай өсуі
шығындарға (49 пайызды құрады) қарағанда табыстардың (2008 жылмен
салысырғанда 2009жылы 63 пайызға өскен) асып түсуімен түсіндіріледі.
Сонымен қатар Қоғамның 2009 жылдағы негізгі емес қызметті 2008 жылға
қарағанда табысты болды.
Күрделі салымдар көлемі. Қоғамның негізгі қызметінің ерекшелігіне сүйене
отырсақ, күрделі салымдар, негізінен оргтехниканы, жићаз бен материалдық
емес активтерді сатып алуға бағытталған.
2007 жылы күрделі салымдар 1,6 млн. теңгені құрады, оның 99,2 пайызы
негізгі құралдарды сатып алуға жұмсалды (негізінен, компьютерлер,
оргтехника және жићаз), ал 0,8 пайызы материалдық емес активтерді сатып
алуға жұмсалынды.
(ҚазМұнайГаз - Консалтинг ЖШС қаржылық қызметі туралы мәліметтерден)
Сурет 5. Күрделі салымдар
2008 жылы күрделі салымдар алдыңғы жылға қарағанда 11 пайызға өсті, яғни
1,7 млн. теңгені құрады. Оның 80,4 пайызы негізгі құралдарды, ал 19,6
пайызы материалдық емес активтерді сатып алуға жұмсалынды.
Қоғам қызметтерінің кеңеюіне және қызметкерлер санының өсуіне байланысты
2009 жылы негізгі активтерге деген инвестиция алдыңғы жылмен салыстырғанда
15 есеге өскен яғни бұл көрсеткіш 24,4 млн. теңгені құраған.
2. ҚазМұнайГаз – Консалтинг қаржылық ресурстарының
өсу динамикасын талдау
Нарық қатынасы жағдайында кәсіпорынның қызметі және оның дамуы көбінесе
өзін-өзі қаржыландырумен, яғни меншікті капиталдың көмегімен жүзеге
асырылады. Тек ол капитал жетпегенде ғана шеттен капитал тартылады. Бұл
кезде қиын болса да сырттан тартылған капиталдан қаржылық тәуелсіздік аса
маңызды орын алады.
Қаражат көздері құрылымының ұтымды қалыптасуы кәсіпорын үшін қажетті
шығындар көлемін және табыстарды қажетті деңгейде қамтамасыз ету қажет
болып табылады.
Келесі кестеде ҚазМұнайГаз-Консалтинг ЖШС қаржылық ресурстарының
қалыптасу көздерінің құрамы мен құрылымы және талданып отырған кезеңдегі
өзгерістер көрсетілген.
Есепте көрсетілгендей, талданып отырған кезеңде қаржылық ресурстардың
көздері кезең басында 147384 мың. теңгеден кезең аяғында 505743 мың.
теңгеге дейін өскен, яғни өсу қарқыны 343,1 пайызды құраған. Меншікті
көздердің өсу қарқыны 1041,3 пайыз көлемінде 2009 жылы -7811 мың. теңгеге
төмендеп, 2010 жылы 81334 мың. теңгеге дейін өскен. Меншікті капиталдағы
жарғылық капитал көлемі 70 мың. теңгеден 2010 жылы 41103 мың. теңгеге
ұлғайған. Бөлінбеген кіріс -7881 мың. теңгеден 2010 жылы 40225 мың. теңгеге
ұлғайып, өсу қарқыны 510,4 пайызды құраған.
Ұзақ мерзімді міндеттемелер "ҚазМұнайГаз" ҰК" АҚ шоғырына кіретін ұйымдар
арасындағы топ ішілік операциялар бойынша қарыз әсерінен қалыптасқан 2010
жылы бұл көрсеткіш 315000 мың. теңгені құраған, яғни айналым қаражаттарын
толтыру үшін қаржылық көмек көрсеткені үшін.
Ағымдағы міндеттемелер кезең басында 155195 мың. теңгені құрап, кезең
аяғында 109409 мың. теңгені құраған, өсу қарқыны 70 пайыз. Ағымдағы
міндеттемелердің өсуіне негізінен қысқа мерзімді несие соның ішінде төлемге
шот және вексель әсерін тигізген, яғни 2009 жылы 96468 мың. теңгеден 2010
жылы 68283 мың. теңгеге төмендеген.
Бюджетпен есеп-айырысу 14542 мың. теңгеден 37258 мың. теңгеге ұлғайған,
өсу қарқыны 256,2 пайыз. "ҚазМұнайГаз" ҰК" АҚ шоғырына кіретін ұйымдар
арасындағы топішілік операциялар бойынша қарыз 42022 мың. теңгеден 2049
мың. теңгеге төмендеп, өсу қарқыны 4,9 пайызды құраған. Басқа кредиторлық
қарыздар 2163 мың. теңгеден, 1819 мың. теңгеге төмендеген, яғни
қызметкерлермен еңбекақы жөніндегі есеп айырысу әсерінен, бұл көрсеткіш
1851 мың. теңгеден 134 мың. теңгеге төмендеген, өсу қарқыны 7,2 пайызды
құрады. 2009 жылы ағымдық міндеттемелер 109409 мың. теңгені құрап, 29
пайызға төмендеген. Компания алдында "ҚазМұнайГаз" ҰК" АҚ алдында 315000
мың. теңге көлемінде ұзақ мерзімді кредиторлық қарыз пайда болды.
Кесте 5.
Қаржылық ресурстарының қалыптасу көздерінің құрамы мен құрылымы
Көрсеткіштер 01.01.2009 01.01.2010 Абсолютті Өсу
ауытқу қарқыны
мың. үлес мың. үлес
теңге салмағы теңге салмағы
1. Қаржылық ресурстар147 384100% 505 743100 358 359 343,1%
көздері, барлығы
соның ішінде
2. Меншікті капитал -7 811 -5,3% 81 334 16,1% 89 145 -1
041,3%
2.1 Жарғылық капитал 70 0,0% 41 103 8,1% 41 033 58
718,6%
2.2 Бөлінбеген кіріс -7 881 -5,3% 40 225 8,0% 48 106 -510,4%
3.Ұзақ мерзімді 0 0,0% 315 00062,3% 315 000 0,0%
міндеттемелер
3.1 "ҚазМұнайГаз" ҰК"0 0,0% 315000 62,3% 315 000 0,0%
ЖШС шоғырына кіретін
ұйымдар арасындағы
топішілік операциялар
бойынша қарыз
4. Ағымдағы 155 195105,3% 109 40921,6% -45 786 70,5%
міндеттемелер
4.1 Қысқа мерзімді 96 468 65,5% 68 283 13,5% -28 185 70,8%
несие қарызы
соның ішінде
төлемге шот және 96 468 65,5% 68 283 13,5% -28 185 70,8%
вексель
4.2 Бюджетпен 14 542 9,9% 37 258 7,4% 22 716 256,2%
есеп-айырысу
4.3 "ҚазМұнайГаз" ҰК"42 022 28,5% 2 049 0,4% -39 973 4,9%
ЖШС шоғырына кіретін
ұйымдар арасындағы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz