Қызылорда қаласының табиғи – экологиялық жағдайлары
Кіріспе
І. Қызылорда қаласының табиғи . экологиялық жағдайлары
1.1. Экологиялық . географиялық орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.2. Литогендік негізі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.3. Гидрологиялық . климатогендік ортасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.4. Биогендік компоненттері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.5. Қазіргі табиғи кешендері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
ІІ. Антропогендік факторлардың қаланың экологиясына тигізер әсерлері
2.1. Табиғатты пайдаланудың урбаэкологиялық негіздері мен қаланың урбажүйелі функцияналды құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.2. Қоршаған ортаға өндірістің тигізетін әсерлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.3. Табиғи ортаға транспорттың тигізетін әсері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.4. Ауыл шаруашылығының қоршаған ортаға тигізер әсері ... ... ... ... ... .
ІІІ. Қаланың қазіргі кездегі табиғи жағдайлары
3.1. Урбандалған территорияның экологиялық бағалау әдістемелері ... .
3.2. Ауа бассейні мен су қорларының жағдайлары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
3.3. Топырақтық . жер ресурстарының жағдайлары ... ... ... ... ... ... ... ... ..
3.4. Қызылорда қаласы қоршаған ортасының экологиялық жағдайына сапалық баға беру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ІV. Экологиялық қауіп . қатерді бағалау, Қызылорда қаласының тұрақты дамуы және табиғатын қорғау міндеттері
4.1. Урбажүйенің қауіп . қатер жағдайында тұрақты дамуының ғылыми негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
4.2. Қала аумағындағы экологиялық қауіп . қатер дәрежесінің кеңістікті көрінуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
4.3. Қызылорда қаласы қоршаған ортасының экологиялық дестабилизациясы қауіп . қатерін кешенді бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ...
4.4. Қала қоршаған ортасының экологиялық дамуының аумақтық негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
І. Қызылорда қаласының табиғи . экологиялық жағдайлары
1.1. Экологиялық . географиялық орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.2. Литогендік негізі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.3. Гидрологиялық . климатогендік ортасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.4. Биогендік компоненттері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.5. Қазіргі табиғи кешендері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
ІІ. Антропогендік факторлардың қаланың экологиясына тигізер әсерлері
2.1. Табиғатты пайдаланудың урбаэкологиялық негіздері мен қаланың урбажүйелі функцияналды құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.2. Қоршаған ортаға өндірістің тигізетін әсерлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.3. Табиғи ортаға транспорттың тигізетін әсері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.4. Ауыл шаруашылығының қоршаған ортаға тигізер әсері ... ... ... ... ... .
ІІІ. Қаланың қазіргі кездегі табиғи жағдайлары
3.1. Урбандалған территорияның экологиялық бағалау әдістемелері ... .
3.2. Ауа бассейні мен су қорларының жағдайлары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
3.3. Топырақтық . жер ресурстарының жағдайлары ... ... ... ... ... ... ... ... ..
3.4. Қызылорда қаласы қоршаған ортасының экологиялық жағдайына сапалық баға беру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ІV. Экологиялық қауіп . қатерді бағалау, Қызылорда қаласының тұрақты дамуы және табиғатын қорғау міндеттері
4.1. Урбажүйенің қауіп . қатер жағдайында тұрақты дамуының ғылыми негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
4.2. Қала аумағындағы экологиялық қауіп . қатер дәрежесінің кеңістікті көрінуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
4.3. Қызылорда қаласы қоршаған ортасының экологиялық дестабилизациясы қауіп . қатерін кешенді бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ...
4.4. Қала қоршаған ортасының экологиялық дамуының аумақтық негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Дипломдық жұмыстың өзектілігі бағзы замандардан бері Сырдария өзенінің алқабы Орта Азия мен Қазақстандағы егіншілік мәдениетінің орталығы болды. Қызылорда облысында қажетті табиғи ресурстар жинақталған.Бұнда Қазақстанның оңтүстігіндегі ірі қалалрдың бірі – Қызылорда қаласы орналасқан.
Соңғы он жылджа Арал теңізінің тартылуына Сырдария өзенінің алқабын қарқынды игеруге және осы өзеннің науасындағы суды есепсіз, ысыраппен пайдаланғанына байланысты Қызылорда облысының территориясында апатты экологиялық жағдай қалыптасқан.Теріс антропогендік әсер Арал теңізінің тартылуына тұтас экожүйенің құлдырауына әкеп соқты.Бұл жағдай табиғатты қорғаудың Сырдария өзені алқабының экономикалық тұрғыда игерілген бөліктерінің рационалды қолданылуының ғылыми негізделген шараларын ұйымдастыру қажеттілігін туғызды.
Осы кезге дейін Қазақстанның географ ғалымдары мен экологтары Қазақстанның Арал өңіріне Сырдария өзені алқабының ландшафттысына кешенді зерттеулер жүргізіп келді.Дегенмен, Қызылорда өзге тұрғындар көп шоғырланған жерлерде қоршаған ортаға кешенді экологиялық – географиялық зерттеулер жүргізілмеген.
Урбандалған орта – табиғаттың терең өзгеріске ұшыраған ареалы, ерекше экожүйе.Тұрғындар өміріндегі гигиеналық және өзгеде жағдайға қаладағы табиғатты тиімді қолданылуына байланысты шешімдер, әдістер, жолдарын урбаэкология қарастырады.
Техногендік ауыртпашылықтардың үлкен концентрациясының әсерінен урбандалған территориялар табиғатты құлдыратудың ірі ошағына айналған.Қызылорда қаласы Қазақстандағы Арал өңірінің орталығы ретінде қоршаған ортамен тығыз қарым – қатынаста қалыптасып дамуда және Қызылорда облысына тән экологиялық проблемалардың да әсерлері байқалады.Қызылорла қаласында облыс тұрғындарының 26,4 % - ы (157,3 мың адам) тұрады.Сол себепті Қызылорда қаласының урбандалған ортасы Қызылорда облысындағы қоршаған орта жағдайының маңызды индикаторы болып саналады.Қызылорда қаласы қоршаған ортаның геоэкологиялық жағдайы табиғи – экологиялық себеп – салдарларын біртұтас урбаөндірістік кешенді қарастыруға мүмкіндік береді.Қызылорда қаласының экологиялық проблемалары мен табиғатты қорғауға қатысты кеңестер жалпы Қызылорда облысына тән.
Осының барлығы Қызылорда қаласының табиғатты қорғау проблемаларын зерттеудің өзектілігін көрсетеді.
Соңғы он жылджа Арал теңізінің тартылуына Сырдария өзенінің алқабын қарқынды игеруге және осы өзеннің науасындағы суды есепсіз, ысыраппен пайдаланғанына байланысты Қызылорда облысының территориясында апатты экологиялық жағдай қалыптасқан.Теріс антропогендік әсер Арал теңізінің тартылуына тұтас экожүйенің құлдырауына әкеп соқты.Бұл жағдай табиғатты қорғаудың Сырдария өзені алқабының экономикалық тұрғыда игерілген бөліктерінің рационалды қолданылуының ғылыми негізделген шараларын ұйымдастыру қажеттілігін туғызды.
Осы кезге дейін Қазақстанның географ ғалымдары мен экологтары Қазақстанның Арал өңіріне Сырдария өзені алқабының ландшафттысына кешенді зерттеулер жүргізіп келді.Дегенмен, Қызылорда өзге тұрғындар көп шоғырланған жерлерде қоршаған ортаға кешенді экологиялық – географиялық зерттеулер жүргізілмеген.
Урбандалған орта – табиғаттың терең өзгеріске ұшыраған ареалы, ерекше экожүйе.Тұрғындар өміріндегі гигиеналық және өзгеде жағдайға қаладағы табиғатты тиімді қолданылуына байланысты шешімдер, әдістер, жолдарын урбаэкология қарастырады.
Техногендік ауыртпашылықтардың үлкен концентрациясының әсерінен урбандалған территориялар табиғатты құлдыратудың ірі ошағына айналған.Қызылорда қаласы Қазақстандағы Арал өңірінің орталығы ретінде қоршаған ортамен тығыз қарым – қатынаста қалыптасып дамуда және Қызылорда облысына тән экологиялық проблемалардың да әсерлері байқалады.Қызылорла қаласында облыс тұрғындарының 26,4 % - ы (157,3 мың адам) тұрады.Сол себепті Қызылорда қаласының урбандалған ортасы Қызылорда облысындағы қоршаған орта жағдайының маңызды индикаторы болып саналады.Қызылорда қаласы қоршаған ортаның геоэкологиялық жағдайы табиғи – экологиялық себеп – салдарларын біртұтас урбаөндірістік кешенді қарастыруға мүмкіндік береді.Қызылорда қаласының экологиялық проблемалары мен табиғатты қорғауға қатысты кеңестер жалпы Қызылорда облысына тән.
Осының барлығы Қызылорда қаласының табиғатты қорғау проблемаларын зерттеудің өзектілігін көрсетеді.
1. Клюев Н.Н. Эколого-географическое положение России \\ Изв. РАН, серия геогр. Вып.5. 1996. – С. 15-35.
2. Положение о Кызылординской специальной экономической зоне № 3123 от 8 окт. 1996 г. – Кызылорда, 1996.
3. Казахстан. Природный условия и естественные ресурсы СССР. – М.: Наука, 1969. 148с.
4. Чигаркин А.В. Региональная геоэкология Казахстана: учебное пособие. – Алматы: Қазақ университеті, 2000. – 224с.
5. Научно-прикладной справочник по климату СССР. Сер.3. Многолетние данные. Ч.1-6. Вып.18. Казахская ССР. – Л.: Гидрометеоиздат, 1989.
6. Жубатканов М.А. Гигиеническая оценка условий водоснабжения и влияние их на здоровье населения в аридной зоне бассейна р.Сырдарьи. Автореф. канд. дисс. – Алматы, 1989.
7. Постановление Верховного Совета РК «О неотложных мерах по коренному преобразованию условий проживания населения Приаралья» \\ Казахстанская Правда от 5.02.1992.
8. Григорьев А.А. Антропогенные воздействия на природную среду по наблюдениям из космоса. – Л., Наука, 1985. – 239с.
9. Котлов Ф.В. Изменение геологической среды под влиянием деятельности человека. – М., Недра. 1978. – 263с.
10. Геологическая карта Казахстана. Масштаб 1: 1000 000. – Алматы: КазИМС, 1996.
11. Боровский В.М., и др. Древняя дельта Сыр-Дарьи и северные Кызыл-Кумы. – Алма-Ата, 1958, т.1, 1959, т.2.
12. Бейсенова А.С., Садыков Д.Ш., Баймолдаева А.Т. Возможный механизм изменения стока Сырдарьи и экологические проблемы Кызылординской области \\ Вестн. Высший школы. – 2000. №3. – С. 69-73
13. Безуглая Э.Я. Метеорологический потенциал и климатические особенности загрязнения воздуха городов. – Л., Гидрометеоиздат, 1980. – 182с.
14. Безуглая Э.Ю., Елекова Л.И., Заводская Е.К. и др. Климатические характеристики условий распространения примесей в атомосфере. Л.: Гидрометеоиздат, 1983. – 328с.
15. Бельгибаев М.Е. Эоловедение – предмет, состояние и проблемы \\ Вопросы рационального природопользования – Алматы, Кайнар, 1990. – С. 10-49.
16. Попова В.П. Прогнозирование водности притоков реки Сырдарья в пределах РК. Автореф. дисс. канд. геогр.н. – Алматы, 1998, 24с.
17. Проект водозаборной скважины на территории профилактория им. Жахаева в г.Кызылорде. Часть 1. – Кызылорда, 1999. – 50с.
18. Волков А.И., Попов Ю.М. Изменения почвенно-мелиоративных условий Левобережного Кзыл-Ординского массива в связи с зарегулированием стока р.Сыр-дарьи \\ Вопросы рисосеяния в Казахстане – А-Ата: Кайнар, 1978. – С. 49-59.
19. Технико-экономическое обоснование реконструкции и строительства оросительной и дренажной систем на территории г. Кызылорда. Раздел 2. Природный условия – Ташкент, 1993. – 102с.
20. Почвы Казахской ССР. Вып.14. Почвы Кзыл-Ординской области. – Алма-Ата: Наука, 1983. – 304с.
21. Ковда В.А. проблемы борьбы с опустыниванием и засолением орошаемых почв. – М.: Колос. 1984. – 304с.
22. Кошкаров С.И. Обоснование эколого-мелиоративного режима ландшафтов в низовьях реки Сырдарьи. Автореф. докт. дисс. – Кызылорда, 1996, 48.
23. Нурымгереев К.Ш. Некоторые аспекты экологического подхода рациональной организации ландшафтов в Приаралье \\ Географические основы устойчивого развития Респ. Казахстан. – Алматы, Гылым, 1998. – С. 144-149.
24. Карта Кызыл-кумского песчаного района и смежных с ним пространств в Казалинском и Перовском уездах Сыр-Дарьинской области. М: 10 верст в 1 дюйме. Сост. Военно-топографический отдел – СПб., 1905.
25. Владимиров В.В. Расселение и экология. М., 1996. – 218с.
26. Проблемы качества городской среды. Под ред. Г.М.Лаппо и Т.В.Бочкаревой. – М.: Наука, 1989. – 192с.
27. Яницкий О.Н. Экология города. Зарубежные междисциплинарные концепции. – М.: Мысль, 1984 – 147с.
28. Котлов Ф.В. Антропогенные экологические процессы и явления на территории города. – М.: 1977.
29. Надиров Н.К. Кызылорда – южный центр нефтегазового комплекса Казахстана. – Алматы: ТОО «Комплекс», 1999. – 283с.
30. Кызылординская специальная экономическая зона живет и развивается \\ Кызылординские вести от 26 декабря 1998 г.
31. Байманов Г.Д. Экологическое обеспечение хранения и транспорта нефти Кумкольского месторождения. Автореф. дисс. к. техн. н. – Тараз, 1999
32. Стратегия экономического развития Кызылординской области. – Кызылорда, 1997. – 168с.
33. Мальковский И.М., Сорокина Т.Е., Толеубаева Л.С. Транспортные коммуникации и устойчивого развития и экологической безопасности региона \\ Географические основы устойчивого развития Респ. Казахстан. – Алматы, Гылым, 1998. – С. 425-430.
34. Хорев Б.С. Проблемы городов. М.: Мысль, - 1971. – 413с.
35. Коган Л.Б. Быть горожанами. М.: Мысль, - 1990. – 205с.
36. Информационный экологический бюллетень Республики Казахстан за 2 кв. 1999 год. – Алматы: Министерство экологии и биоресурсов РК, 1999.
37. Казахстан: ядерная зима уже наступила \\ Ковчег от 18 июня 1998 года.
38. Марымов В.И. Использование промышленных сточных вод для орошения. – М.: Колос, 1982. – 72с.
39. Боровский В.М. Почвы и почвенные районы Кзыл-Ординской области \\ Труды Инс-та почвовед. ЛН КазССР. Т. 10. – Алма-Ата, 1960 – С. 132-144
40. Ерленееов А.Н. Турешев О.Т. Орошаемое земледелие. 2-е изд. – Алма-Ата: Кайнар, 1972. – 368с.
41. Чигаркин А.В. Геоэкология Казахстана. – Алматы: Санат, 1995. – 160с.
42. Большая Советская Энциклопедия. т.27. – М.: 1977. – 632с.
43. Экология и охрана окружающей среды: Толковый терминологический словарь. – М.: Всемирный следопыт, 1998.
44. Мягков С.М. География природного риска. – М.: Изд-во МГУ, 1995. – 224с.
45. Охрана ландшафтов. Толковый словарь. – М.: Прогресс, 1982. – 271с.
46. Почвенно-мелиоративная карта г. Кызылорды. М.1:10000 Ташкент, Узгипромеливодхоз, 1993
2. Положение о Кызылординской специальной экономической зоне № 3123 от 8 окт. 1996 г. – Кызылорда, 1996.
3. Казахстан. Природный условия и естественные ресурсы СССР. – М.: Наука, 1969. 148с.
4. Чигаркин А.В. Региональная геоэкология Казахстана: учебное пособие. – Алматы: Қазақ университеті, 2000. – 224с.
5. Научно-прикладной справочник по климату СССР. Сер.3. Многолетние данные. Ч.1-6. Вып.18. Казахская ССР. – Л.: Гидрометеоиздат, 1989.
6. Жубатканов М.А. Гигиеническая оценка условий водоснабжения и влияние их на здоровье населения в аридной зоне бассейна р.Сырдарьи. Автореф. канд. дисс. – Алматы, 1989.
7. Постановление Верховного Совета РК «О неотложных мерах по коренному преобразованию условий проживания населения Приаралья» \\ Казахстанская Правда от 5.02.1992.
8. Григорьев А.А. Антропогенные воздействия на природную среду по наблюдениям из космоса. – Л., Наука, 1985. – 239с.
9. Котлов Ф.В. Изменение геологической среды под влиянием деятельности человека. – М., Недра. 1978. – 263с.
10. Геологическая карта Казахстана. Масштаб 1: 1000 000. – Алматы: КазИМС, 1996.
11. Боровский В.М., и др. Древняя дельта Сыр-Дарьи и северные Кызыл-Кумы. – Алма-Ата, 1958, т.1, 1959, т.2.
12. Бейсенова А.С., Садыков Д.Ш., Баймолдаева А.Т. Возможный механизм изменения стока Сырдарьи и экологические проблемы Кызылординской области \\ Вестн. Высший школы. – 2000. №3. – С. 69-73
13. Безуглая Э.Я. Метеорологический потенциал и климатические особенности загрязнения воздуха городов. – Л., Гидрометеоиздат, 1980. – 182с.
14. Безуглая Э.Ю., Елекова Л.И., Заводская Е.К. и др. Климатические характеристики условий распространения примесей в атомосфере. Л.: Гидрометеоиздат, 1983. – 328с.
15. Бельгибаев М.Е. Эоловедение – предмет, состояние и проблемы \\ Вопросы рационального природопользования – Алматы, Кайнар, 1990. – С. 10-49.
16. Попова В.П. Прогнозирование водности притоков реки Сырдарья в пределах РК. Автореф. дисс. канд. геогр.н. – Алматы, 1998, 24с.
17. Проект водозаборной скважины на территории профилактория им. Жахаева в г.Кызылорде. Часть 1. – Кызылорда, 1999. – 50с.
18. Волков А.И., Попов Ю.М. Изменения почвенно-мелиоративных условий Левобережного Кзыл-Ординского массива в связи с зарегулированием стока р.Сыр-дарьи \\ Вопросы рисосеяния в Казахстане – А-Ата: Кайнар, 1978. – С. 49-59.
19. Технико-экономическое обоснование реконструкции и строительства оросительной и дренажной систем на территории г. Кызылорда. Раздел 2. Природный условия – Ташкент, 1993. – 102с.
20. Почвы Казахской ССР. Вып.14. Почвы Кзыл-Ординской области. – Алма-Ата: Наука, 1983. – 304с.
21. Ковда В.А. проблемы борьбы с опустыниванием и засолением орошаемых почв. – М.: Колос. 1984. – 304с.
22. Кошкаров С.И. Обоснование эколого-мелиоративного режима ландшафтов в низовьях реки Сырдарьи. Автореф. докт. дисс. – Кызылорда, 1996, 48.
23. Нурымгереев К.Ш. Некоторые аспекты экологического подхода рациональной организации ландшафтов в Приаралье \\ Географические основы устойчивого развития Респ. Казахстан. – Алматы, Гылым, 1998. – С. 144-149.
24. Карта Кызыл-кумского песчаного района и смежных с ним пространств в Казалинском и Перовском уездах Сыр-Дарьинской области. М: 10 верст в 1 дюйме. Сост. Военно-топографический отдел – СПб., 1905.
25. Владимиров В.В. Расселение и экология. М., 1996. – 218с.
26. Проблемы качества городской среды. Под ред. Г.М.Лаппо и Т.В.Бочкаревой. – М.: Наука, 1989. – 192с.
27. Яницкий О.Н. Экология города. Зарубежные междисциплинарные концепции. – М.: Мысль, 1984 – 147с.
28. Котлов Ф.В. Антропогенные экологические процессы и явления на территории города. – М.: 1977.
29. Надиров Н.К. Кызылорда – южный центр нефтегазового комплекса Казахстана. – Алматы: ТОО «Комплекс», 1999. – 283с.
30. Кызылординская специальная экономическая зона живет и развивается \\ Кызылординские вести от 26 декабря 1998 г.
31. Байманов Г.Д. Экологическое обеспечение хранения и транспорта нефти Кумкольского месторождения. Автореф. дисс. к. техн. н. – Тараз, 1999
32. Стратегия экономического развития Кызылординской области. – Кызылорда, 1997. – 168с.
33. Мальковский И.М., Сорокина Т.Е., Толеубаева Л.С. Транспортные коммуникации и устойчивого развития и экологической безопасности региона \\ Географические основы устойчивого развития Респ. Казахстан. – Алматы, Гылым, 1998. – С. 425-430.
34. Хорев Б.С. Проблемы городов. М.: Мысль, - 1971. – 413с.
35. Коган Л.Б. Быть горожанами. М.: Мысль, - 1990. – 205с.
36. Информационный экологический бюллетень Республики Казахстан за 2 кв. 1999 год. – Алматы: Министерство экологии и биоресурсов РК, 1999.
37. Казахстан: ядерная зима уже наступила \\ Ковчег от 18 июня 1998 года.
38. Марымов В.И. Использование промышленных сточных вод для орошения. – М.: Колос, 1982. – 72с.
39. Боровский В.М. Почвы и почвенные районы Кзыл-Ординской области \\ Труды Инс-та почвовед. ЛН КазССР. Т. 10. – Алма-Ата, 1960 – С. 132-144
40. Ерленееов А.Н. Турешев О.Т. Орошаемое земледелие. 2-е изд. – Алма-Ата: Кайнар, 1972. – 368с.
41. Чигаркин А.В. Геоэкология Казахстана. – Алматы: Санат, 1995. – 160с.
42. Большая Советская Энциклопедия. т.27. – М.: 1977. – 632с.
43. Экология и охрана окружающей среды: Толковый терминологический словарь. – М.: Всемирный следопыт, 1998.
44. Мягков С.М. География природного риска. – М.: Изд-во МГУ, 1995. – 224с.
45. Охрана ландшафтов. Толковый словарь. – М.: Прогресс, 1982. – 271с.
46. Почвенно-мелиоративная карта г. Кызылорды. М.1:10000 Ташкент, Узгипромеливодхоз, 1993
Пән: Экология, Қоршаған ортаны қорғау
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 63 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 63 бет
Таңдаулыға:
Мазмұны
Кіріспе
І. Қызылорда қаласының табиғи – экологиялық жағдайлары
1.1. Экологиялық – географиялық
орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.2. Литогендік
негізі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...
1.3. Гидрологиялық – климатогендік
ортасы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... .
1.4. Биогендік
компоненттері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .
1.5. Қазіргі табиғи
кешендері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..
ІІ. Антропогендік факторлардың қаланың экологиясына тигізер әсерлері
2.1. Табиғатты пайдаланудың урбаэкологиялық негіздері мен қаланың
урбажүйелі функцияналды
құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.2. Қоршаған ортаға өндірістің тигізетін
әсерлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.3. Табиғи ортаға транспорттың тигізетін
әсері ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...
2.4. Ауыл шаруашылығының қоршаған ортаға тигізер әсері ... ... ... ... ... .
ІІІ. Қаланың қазіргі кездегі табиғи жағдайлары
3.1. Урбандалған территорияның экологиялық бағалау әдістемелері ... .
3.2. Ауа бассейні мен су қорларының
жағдайлары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... .
3.3. Топырақтық – жер ресурстарының
жағдайлары ... ... ... ... ... ... . ... ... .
3.4. Қызылорда қаласы қоршаған ортасының экологиялық жағдайына сапалық баға
беру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ...
ІV. Экологиялық қауіп – қатерді бағалау, Қызылорда қаласының тұрақты дамуы
және табиғатын қорғау міндеттері
4.1. Урбажүйенің қауіп – қатер жағдайында тұрақты дамуының ғылыми
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
4.2. Қала аумағындағы экологиялық қауіп – қатер дәрежесінің кеңістікті
көрінуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
4.3. Қызылорда қаласы қоршаған ортасының экологиялық дестабилизациясы қауіп
– қатерін кешенді бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ...
4.4. Қала қоршаған ортасының экологиялық дамуының аумақтық
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Кіріспе
Дипломдық жұмыстың өзектілігі бағзы замандардан бері Сырдария өзенінің
алқабы Орта Азия мен Қазақстандағы егіншілік мәдениетінің орталығы болды.
Қызылорда облысында қажетті табиғи ресурстар жинақталған.Бұнда Қазақстанның
оңтүстігіндегі ірі қалалрдың бірі – Қызылорда қаласы орналасқан.
Соңғы он жылджа Арал теңізінің тартылуына Сырдария өзенінің алқабын
қарқынды игеруге және осы өзеннің науасындағы суды есепсіз, ысыраппен
пайдаланғанына байланысты Қызылорда облысының территориясында апатты
экологиялық жағдай қалыптасқан.Теріс антропогендік әсер Арал теңізінің
тартылуына тұтас экожүйенің құлдырауына әкеп соқты.Бұл жағдай табиғатты
қорғаудың Сырдария өзені алқабының экономикалық тұрғыда игерілген
бөліктерінің рационалды қолданылуының ғылыми негізделген шараларын
ұйымдастыру қажеттілігін туғызды.
Осы кезге дейін Қазақстанның географ ғалымдары мен экологтары
Қазақстанның Арал өңіріне Сырдария өзені алқабының ландшафттысына кешенді
зерттеулер жүргізіп келді.Дегенмен, Қызылорда өзге тұрғындар көп
шоғырланған жерлерде қоршаған ортаға кешенді экологиялық – географиялық
зерттеулер жүргізілмеген.
Урбандалған орта – табиғаттың терең өзгеріске ұшыраған ареалы, ерекше
экожүйе.Тұрғындар өміріндегі гигиеналық және өзгеде жағдайға қаладағы
табиғатты тиімді қолданылуына байланысты шешімдер, әдістер, жолдарын
урбаэкология қарастырады.
Техногендік ауыртпашылықтардың үлкен концентрациясының әсерінен
урбандалған территориялар табиғатты құлдыратудың ірі ошағына
айналған.Қызылорда қаласы Қазақстандағы Арал өңірінің орталығы ретінде
қоршаған ортамен тығыз қарым – қатынаста қалыптасып дамуда және Қызылорда
облысына тән экологиялық проблемалардың да әсерлері байқалады.Қызылорла
қаласында облыс тұрғындарының 26,4 % - ы (157,3 мың адам) тұрады.Сол
себепті Қызылорда қаласының урбандалған ортасы Қызылорда облысындағы
қоршаған орта жағдайының маңызды индикаторы болып саналады.Қызылорда қаласы
қоршаған ортаның геоэкологиялық жағдайы табиғи – экологиялық себеп –
салдарларын біртұтас урбаөндірістік кешенді қарастыруға мүмкіндік
береді.Қызылорда қаласының экологиялық проблемалары мен табиғатты қорғауға
қатысты кеңестер жалпы Қызылорда облысына тән.
Осының барлығы Қызылорда қаласының табиғатты қорғау проблемаларын
зерттеудің өзектілігін көрсетеді.
І. Қызылорда қаласының табиғи- экологиялық жағдайлары
1.1. Экологиялық– географиялық орны
Экология – географиялық территориясының жағдайы деп оның жерге
қатысты маңызды экологиялық жағдайлары [1].
Экология – географиялық жағдайының ғылыми анализінің маңыздылығы
территорияны урбандауда жаңа принциптермен, оған жүйелік сипаттама беру.
Экология – географиялық орнының ерекшклігін қоршаған ортаның қазіргі
геоэкологиялық жағдайы анықтайды. Соған байланысты оның мынадай сұрақтары
бар: қала жағдайына табиғи ішкі және анторпогенді көздердің экологиялық
маңыздығы, сондай-ақ қаланың географиялық жағдайының сипаттамасына қатысты
ішкі табиғи-анторпогенді процестер, экологиялық қауырт жағдайларды
күшейтеді.
Қызылорда қаласының, Қызылорда облысының административті орталығы, ол
Қазақстан Республикасының оңтүстігінде орналасқан. Қызылорда қаласының
территориясы Сырдария өзенінің оңтүстігінде 44°44′ -44°53′ аралығында
орналасқан және 65°2′ - 65°35′ бойлықта. Ол солтүстік – батыстан оңтүстік
шығысқа, 15 км созылып жатыр және 8 км дейін тең. Қала ауданы – 605 км2, ал
оған қатысты жергілікті пунктермен 821 км2 жетеді. 1996 ж Қызылорда
қаласының құрамына Қызылорданың арнайы экономикалық зоналары кіреді. Ол
Қазақстан Республикасының Президенті 1996 ж 8 қазандағы №3123 Қызылордада
арнайы экономикалық зона ашылу атты жарғыға байланысты құрылған және
өндіріс экономикасын дамыту мақсатында жоғарғы эффективті және экспортты
заттарды шығаруда Қызылорданың АЭЗ урбокомплексті кешен және өзіне 8
административті территорияларды қосады: Қызылорда қаласы, 2 қала типті
ауылдар – Тасбөгет және Белкөл, 5 ауылды округтер – Қызылжар, Қызылөзек,
Ақсуат, Қасшыңырау, Ақжорма [2].
Физика – географиялық зерттеулерге қатысты территория төменгі
Сырдарияға, Тұран ойпатынына қатысты. Ол Сырдария өзеннінің қазіргі
аккумулятивті аңғары, оның төменгі ағынында орналасқан [3,4].
Ойпатты рельефпен сипатталады, абсолютті белгілері 124-135 м дейін,
оданда жоғары аудандар қаланың оңтүстік шығысында. Рельефтің ойпатты сипаты
территорияның ашықтығына тиеді, яғни Қазақстанның басқа аудандарынан
келетін атмосфера ластаушы заттардың түсуіне ықпал етеді. (Арал теңізі,
Байқоңыр космодромы).
Қаланың төменгі ендікте орналасуы Милан (Италия), Новороссисктің (РФ)
ендігіне сәйкес, күн радияциясының көптігі және сыртқы теңіздер мен үлкен
мұхиттардан алшақтығымен климаты континентальді және құрғақтылығымен
ерекшеленеді. Қаңтардағы орташа температура -8,4°С, шілдеде +29°С.
Атмосфералық жауын мөлшері жылына 129 мм. Гидротермикалық деңгейі 0,1 яғни
климат құрғақтығын көрсетеді. Сондықтан, Қызылорда қаласының
территориясының климаттық жағдайы қоңыржай белдеудің солтүстік шөлдерінің
қуаңшылық климатымен жарқын түрімен сипатталған, ол осы жерде қуандану және
шөлейттену процестерінің болуымен бақыланады. Қызылорда қаласының маңызды
гидроэкологиялық жағдайын, оның орта азия бойынша 2 орындағы өзеннің
Сырдария жағалауында орналасуымен анықталады. Сырдария өзені қаланы
оңтүстігінен батысына қоршап, 10 км жатыр. Сырдария өзені негізгі қаланы
сумен қамтамасыздандырушы және оған қатысты елді мекендері де. Ағыстың
реттелуі,судың суғару деңгейінің өсуімен және Сырдария өзеніне құятын
суармалы су ағыстарының өсуі, 20-25жылда өзгерістердің болуы: судың
минералдылығымен лайлығы өсті (0,72 гл-ден 1,40 гл өскен). Сырдария
өзенінің трансшекаралық ағысының сипаты су сапалығымен анықталады: ағыстың
жоғарғы жағына Өзбекстан, Тәжікістан және Оңтүстік Қазақстан облысындағы
өндірістік орындарды қалдық суларының әсері бар. Соңғы жылдары су сапасының
тенденциясы жақсарған, ол Сырдария өзенінің ағыс көлемінің өсуі және орта
Азия мемлекеттерінің экономикалық активтілігінің төмендеуі әсер көрсетті
[5].
Қызылорда қаласының территориясындағы өзен сулары су ластану
индексінің өлшемі бойынша 3 класқа жатады. Судың сапалығына негізгі әсерді
коллекторлы-дренажды су лақтырымдары ауыл шаруашылығының аудандарында көп
мөлшерлі пестицидтердің және минералды тұздардың болуы.
Сырдария, Қызылорда ауданына су қалдығындағы негізгі көз және ағыс
суды шақырушы. Қызылорда қаласында медико-санитарлы жағдайдың нашарлауы,
соңғы жылдары су ресурстарының тапшылығы мен және өзен суларының жоғарғы
дәрежелі ластануы [6].
Қаланың экология – географиялық жағдайының зерттеудегі маңызды
аспектілер анализі көрші және шекаралық территориясының экологиялық
жағдайы. Қазақстан Республикасының жоғарғы советінің 1992 ж 18 қаңтардағы
шешімі бойынша Арал жеріндегі халықтың тұру жағдайының түпкі тоқтамсыз
жағдайы. Қызылорда облысының территориясы екі зонаға бөлінген:
а) экологиялық катастрофа зонасы 2 административті аудан (Арал және
Қазалы) кіреді;
б) экологиялық тоқырау зонасы, оған Қызылорда қаласынан басқа 6
административті аудан – Сырдария, Жалағаш, Шиелі, Қармақшы, Жаңақорған,
Тереңөзек кіреді. Осыған орай, Қызылорда қаласына қатысты аталған аудандар
экологиялық тәуекел көздері, ал ауа ағымдары Арал теңізінің экологиялық
зонасындағы – ластануды тасушы фактор деп қарастырады [7].
Ауа бассеиінің ластануында маңызды рөлді топырақтың техногенді
ластануы және зерттелетін жер сулары Қызылорданың батысына жақын Арал
теңізінің құрғақ түбіне жатады. Жасанды жер серігінің космостық
суреттерінде шығыс жағалауларында шаң лақтырылымдары және құрғақ теңіз
түбінен оңтүстік-шығысқа, Қызылорда қаласына қарай тасымалданады. Тұзды-
шаңды шливтер ұзындығы космостық суреттер боиынша 200-300 км құрайды. Арал
теңізінің құрғақтануы Қызылорда қаласы территориясындағы экологиялық
жағдайдың қиыншылықтарының бірі. Экологиялық тәуекелдің белгілі факторы
атмосфераға лақтырымдар түсіуі Қызылорда қаласынан 200 км солтүстік
батысқа қарай орналасқан Байқоңыр космодромның жұмыстары. Космодромның
Қызылорда қаласына әсері солтүстік батыс және солтүстік румбтар желдері
арқылы атмосфералық аэрозолдардың тасымалдануы [8].
Айтылғандар Қызылорда қаласының экологиялық жағдайының сыртқы
факторында үлкен рөл атқарады. Қызылорда қаласының қоршаған ортасының
экологиялық өзгерістері болып жатқандардың бағыттылығы мен масштабтарға
баға беру.
1.2. Литогендік негізі
Қызылорда қаласының геологиялық құрылымы табиғи-экологиялық
жағдайында маңызды рөл алады. Литология түрлері жер бедерінің түрін, жер
асты суларының жинақталуына, топырақтың пайда болуын анықтайды.
Антропогендік факторлардың литогенді ландшафт негізіне әсері, біріншіден
геологиялық фундаментті толықтығының бұзылуымен техногенез процесі кезінде
жер бедеріне тиеді. Бұл литогенді ортаның өзгерісінің қоршаған орта
дестобилизацисының экологиялық тәуекелін көрсетеді, ал жер бедеріне, жер
асты суларына, топыраққа, биотаға әсер етеді [9].
Қызылорда қаласының территориясы Сырдария ойысының орталық бөлігінде
орналасқан. Бұл жазықты жоғары полеозой жасы және Тұран плиталарының
бөлігінің құрылымы. Ойыстың орталық бөлігі Қызылорда қаласының
территориясындағы полеозой фундаменті 600-800 м тереңдікте жатыр. Сырдария
ойпатының геологиялық тарихының ұзақтығы террагенді материалдарды
көрсетеді. Ескі қиын дислоцирді полеозой фундаменті теңіз түріндегі
шөгінділермен табылған, Сырдария өзенінің шөгінділері дельта-алювиальді.
Бұл қабат қалыңдығы шаңды саздардан, суглинектерден және ұсақ құмдардан
мезо-кайназойдан тұрады [10].
Мезазой эрасының шөгінділері кең дамыған бор жүйелі жауындардан
тұрады, олар континентальды ала-құла түсті саздақтармен көрсетілген. Осы
шөгіділер қуаттылығы жоғары бор жасына байланысты, төрттік ярусымен
көрсетілген, 140-150 м құрайды. Оларға негізгі су горизонты жер асты сулары
келтірілген жоғарғы континентальды шөгінділердің неогенді жүйесі құмдақты-
сазды түрдегі қабаттан тұрады. Жасының қуаттылығы 60 м дейін. Неогенде
жазықттық толығымен құрылған, сондай-ақ Сырдария өзенінің төменгі
жазықтығының геологиялық процестерінің дамуына да әсер етті. Жер бетінен
тұрақты түрлер төрттік жастағы шөгінділермен жабылған, олар құмдар,
супессиялар және сазды топырақтармен көрсетілген және қуаттылығы 70-80 м.
Геологиялық құрылымның әртүрлілігі гидрогеологиялық ерекшелігін анықтайды.
Мұнда су ұстап тұратын көк жиектің бірнеше түрі кездеседі, Қызылорда
қаласын сумен қамтамасыздандыруда маңызды рөл атқарады.
Геологиялық құрылым Қызылорда қаласынның урба жүйесінің қазіргі
экологиялық көптігін анықтайды. Онымен мынадай маңызды табиғи-экологиялық
жағдайға байланысты, жер бедері жазықтығы және оның әлсіз сулану
территориясының болуы мезо және микро жер бедерінің эрозиялық формасының
көптігін топырақтың жағдайын анықтайды. Қызылорда қаласының жер асты суы
және ландшафт құрылымын анықтайды. Онымен құрылу этапын анықтау қызық,
Сырдария өзенінің төменгі релефінің құрылуы.
Қызылорда қаласының жер беті жауынды аккумулятивті комплекст
түрлерімен көрсетілген. Айта кететін жай ертеде жер бедерінің құрылымы
Сырдария потенциалының маңызы.Соған орай, Қызылорда қаласының ауданында
аллювиальді қабаттың шөгінділердің жинақталуы. Сырдария өзенінің ескі
аңғары Орта Тұранның кең жазықтықтарында құрылған.
В.М.Боровскийдің мәліметтері бойынша басталу этапы төртінші
уақыттының ортасы.Сырдария өзенінде шөгінділердің жиналуы. Кельтеминар
дельтасының құрылуынан кейін, өзен ағыстарының күрт азаюы жүрді. Аллювильді
жел арқылы және құмды атыздарды биіктігі 15-30 м құрады. Голоценде
аллювильдің жинақталуы 2 этапта жүреді. Бұл уақытта атыздардың бөлігінің
өңделуі және кельтеминаралді аллювильдің жинақталуы. Сырдария өзенінің
төменгі ағысының үлкен бөлігіндегі жаңа аллювиль ескі құмдар бетіне жатады.
Қызылорда қаласы территориясында мезо-кайнозой жасындағы құмды-сазды
шөгінділері маңызды экологиялық роль атқарады. Бұл түрлер тез су және жел
эрозиясына ұшырайды. Олар жер асты сулары мен ыза суларының араластырушы
тұзды топырақта гидроларды топырақ құрылады,олар сор топырақты [11].
Сырдария өзенінде күшті эрозиялы шоғырлану қызметінде аллювиальды
жазықтық құрылған. В.М.Баровский мәліметтері бойынша оның беткейі Қызылорда
қаласының ауданында 123-132 м теңіз деңгейінен биікте жатыр. Қазіргі жер
бедерінің құрылуында сондай-ақ дефиляциялық шоғырлану факторға қатысты. Осы
процестердің нәтижесінде Қызылорда қаласының территориясында жер бедерінің
шоғырланған түрі және құмды жазықтық. Құмдар өсімдіктермен жақсы
бекітілген, бірақта күшті жел қызметі құмдардың таралу процесіне жолды жер
бедері формасының құрылуына қатысады [11].
Негізінен, Қызылорда қаласының территориясының геоморфология жағдайы
өте қарапайым. Мұнда жазықтықтар көбіне Сырдария өзеннінің ағысына аз
еңкейген оңтүстік-шығыстан солтүстік-батыстан 132-123 м дейін. Жазықтық
периферасында ұсақ төбелі және төгілмелі құмдар дамыған, биіктігі 10 м
дейін. Олардан төмен сорлы және үлкен емес көлдер – ескі қалған өзен
аңғарлары. Қала ауданында Сырдария өзені өте иірімді, мұнда кезектесіп ескі
және батпаққа айналған жер бедері кездеседі. Бүкіл территорияда ескі арна
төмендеулер көрсетілген, эолды процестермен әлсіз өңделген. Қазіргі
геоморфологиялық құрылымы Қызылорда қаласының территориясының
В.М.Баровскийдің мәліметтерінше келесі түрде көруге болады. Мұнда Сырдария
өзенінің 3 террасысы көрсетілген. Қазіргі арнаның абсолюттік биіктігі 2-3
м, кеңдігі 5-6 км. Бірінші арна беткейінің террасысы Қызылорда қаласының
маңызды бөлігінде орналасқан, оның биіктігі 5-6 м. Ең үлкен биіктігі екінші
арна террасысы Сырдария өзенінен 12 м дейін, ені 20-25 км жетеді. Оның
беткейі күшті жолды өңдеуге түскен және негізінен ұсақ төбелі және төгілгіш
құмды [11].
Шоғырланған жер бедері антропогендік қызмет әсерінен күшті бұзылған:
көптеген өзен учаскілері құрылыстанған, қола инфрақұрылымында жатқызылады.
Мұнда өндіріс объектілері тұрғызылған, жолдар салынған, құрғақ
тереңдетілген арналар және әрқашан қызмет ететін арықтар. Қызылорда
қаласының үлкен бөлігінде табиғи жер бедері қала торларымен торланған,
өндірістік және құрылыстармен. Сондай-ақ қала территориясының жазық жер
бедері ирригациялық жүйелері нашарланған, дачалар жанындағы жыралар
тереңдеген, құрылыс және жоспарлы жұмыстардың деляциялы аудандар ошақтары
және т.б.
Қызылорда қаласының литогенді негізі қарастырылған территорияның
экологиялық жүйесіне айқын әсерлер көрсетеді.
1.3. Гидрологиялық-климатогендік ортасы
Климаттық жағдайы территорияның жер беткейі және жер асты суларының
зерттеулері негізгі Қызылорда қаласының экологиялық күйін анықтаушы.
Б.П.Алисованың климаттық аудандық схемасы бойынша қарастырғанда
территорияда континентальді солтүстік тұрады, климаттық обылыстары қоңыржай
климаттық белдеуде орналасқан [12].
Қызылорда қаласының табиғи-экологиялық жағдайы көбіне күн
радияциясының деңгейіне байланысты.Қызылорда қаласына жоғары күн
радияциясының жылдық қарқындылығы тән (129-134ккалсм2 жылына).Мұндай
жоғары күн радиациясының қауырттылығынан атмосферада фотохимиялық
реакциялар жүреді, токсикалық өнімдердің құрылуына өндірістік лақтырылымдар
қызмет етеді. Техногенді құрылған азот қышқылының құрылымы өндірістік
лақтырылымдардан түсетін, күн радияциясының қарқындылығына азот екі
оксидіне айналады және фотохимиялық түтін қоспасының құрылуына көмектеседі
[13].
Күн радияциясының қарқындылығы жылдық маусымдықпен бөлінген. Күзде ол
орташа 28 ккалсм2 құрайды, көктемде 38 ккалсм2. Күн радияциясының ең кіші
мөлшері қыста – 20 ккалсм2 бақыланған. Бұл кезеңде теріс радияциялық
баланыс тән. Ең үлкен мөлшері күн радияциясының мәні жылы кезде бақыланады,
төменгі мәні - суық кезеңде. Бұл заңдылық негізінен атмосфераның
трансформациялық ластануы жазда макимум, қыста минимум болады.
Соған байланысты жиынтық күн радияциясының деңгейі және оның маусым
бойынша таралуы Қызылорда қаласының қоршаған орта жағдайының экологиялық
климаттық бағалау рөлі [14].
Қоршаған ортаның ластану деңгейі көбіне атмосфералық циркуляциясына
байланысты. Қызылорда қаласының климаты жыл бойына 3 ауа массасының түріне
әсер етеді. Олар: арктикалық, қоңыржай және тропикалық.
Кесте 1.
Қызылорда қаласының ауа массасының қайталанушылығы
Облыс кБВ тБВ кАВ тАВ кТВ мТВ
Тұран–
Қазақтық 69 0 12 1 16 15
(Қызылорда)
кБВ – континенттік бореальды ауа
тБВ – теңіздік бореальды ауа
кАВ – континенттік арктикалық ауа
тАВ – теңіздік арктикалық ауа
кТВ – континенттік тропиктік ауа
тТВ – теңіздік тропиктік ауа
Қызылорда қаласының ішкі континентальды орнында континентальды
полярлы ауа басым. Ауа массасының қайталанушы пайызы Сібірде және Шығыс
Европада 69% құрайды. Атлантика және Жер Орта теңізінде құрылатын мұхиттық
масса тіпті жоқ. Көп қайталанушылық (12%) арктикалық ауа континентальдығы
басым. Суық және өте суық ауа массаларының енуі қыста көп болады, суық
аяздар әкеледі. Екінші орында құрғақ және ауа массаларының қайталанушылығы
алады, континентальды тропиктік ауалары (16%). Бұл ауа массалары Орта
Азияның оңтүстігімен Иранда құрылады. Олардың енуі жазда болады, өте құрғақ
және ыстық ауа райында жүреді.
Қызылорда қаласында көрсетілген ауа массалары әрқайсысы орын алады.
Сондай-ақ, әр бөлікте әртүрлі ауа массаларының циклоны құрылады. Негізгі
ылғал тасушылар және Қызылорда қаласының территориясында атмосфералық
жауындардың түсуі.
Әр түрдің ауа массасы Қызылорда қаласының атмосфералық ластану
деңгейі анықтау: аз ластаушылар арктикалық ауа массалары, көбіне қоңыржай
және тропиктіктер әсерді көрсетеді. Континентальды тропиктік ауа массасының
енуі шаңды дауы және құрғақтыққа әкеледі.
Кесте 2.
Жел және штильдің орташа көпжылдық қайталанушылық бағыты мс бойынша
Желдің С СШ Ш ОШ О
бағыты
Мезгілдер
Қоңыржай Орташа ЖазықтыОйпатты – Ірі шалғындары Сырдария
белдеудің шөлдер жазықты бар жалпақ аңғарының
Тұранды аллювийлі Қызылорданың
Шөлдік жазықтар,шалғындқазіргі
ы аллювийлі, аллювийлі
сортаңдау жайылмалық
топырақтардағы террасасы,
тұзды кешендер шалғынды,
шалғынды – шөлді
топырақтары мен
сорлардағы ажрек
– қамысты
шалғындар
Онда көптеген факторлардың қоршаған ортаның экологиялық жағдайына
әсері көрсетілген. Қызылорда қаласының қоршаған орта экологиялық жағдайында
үлкен рольді жер беті, жер асты сулары топырақ болып табылады.
Сондай-ақ Қызылорда қаласының қоршаған орта экологиялық жағдайының
кешенді анализі және экологиялық өзгеру тенденциясын көрсету. Бұл
жұмыстарды орындау үшін антропогенді факторларды экологиялық бағалау
қажет.Табиғи және техникалық жүйелердің біріккен анализі ғылыми қолданбалы
есептеулерді шешуге көмектеседі.
II.Антропогендік факторлардың қаланың экологиясына тигізер әсерлері
2.1. Табиғатты пайдаланудың урбаэкологиялық негіздері мен қаланың
урбажүйелі функционалды құрылымы
Ғылыми техникалық революцияның қазіргі этапында қауымның дамуының
айқын көрінісі урбанизациялау процесі болып саналады.Урбанизацияның
феномені қазіргі цивилизацияның ең бір керемет ерекшеліктерінің бірі екенін
күмәнсіз айтуға болады.Тарих процесс ретінде урбанизацияның өзіне тән даму
заңдылықтары бар.Бұл жерден терминологияның бір мәнді емес екендігін
байқауға болады.Ғылыми әдебиеттерде урбанизация деп қала халқының өсуін
сипаттайтын әлеуметтік – экономикалық процесті айтады.Урбанизация процесі
урбажүйе маңында түзіледі.Н.Ф.Реймерс мұны архитекторлық – құрылыс
объектілерінен тұратын және табиғи экожүйенің бірден бұзылуымен
сипатталатын, тұрақсыз табиғи – антропогенді жүйе.Ғылыми әдебиеттерде өте
көп кездесетін терминнің бірі – урбанизацияланған зона термині.Бұл
дегеніміз тығыздығы жоғары қала халқы мен халқының саны басым болып келетін
территория [6,25,26].
Г.М.Лаппо айтқандай география қаланы қоршаған ортамен бірге
байланыстырып құрастыруы тиіс, себебі қала табиғата өмір сүреді және
қоршаған ортаға көп жағдайда әсер етеді.Мұндайда Қызылорда қаласы басқа да
урбандалған территория секілді әсер ету сфераларына ұшырайды.Құрылымдық
қатынаста қаланы күрделі жүйеде әсер ету сферасында, өзара байланысқан екі
динамикалық жүйе: антропогенді және табиғи деп қарастыра аламыз.
Қызылорда қаласының литогенді, гидроклиматогенді, топырақты – биоталы
және ландшафт құрылымының жағдайына сараптама бере келе қазіргі кезде
қоршаған ортаның барлық компоненттері адамның шаруашылық іс - әрекетінің
қол астында екендігін айта кеткен жөн.Әсіресе рельефке (бедерге),
топыраққа, су және ауа бассейндеріне және өсімдіктерге адамның әрекеті
қатты тиюде.Антропогендік поджүйені техногендік түзілімдегі ландшафттық
жүйенің дамуы сипаттайды.Оларды табиғи ландшафтты қайта түзімен және мәдени
деп біледі.Техногенді концентрациялардың алып қысымының нәтижесінде
урбандалған территория қоршаған ортаның деградациясының алып ошағы ретінде
көрініс тапқан.
Осы байланыстан урбанизмнің методологиялық (әдістемелік) негізін
өңдеуде негізгі жағдайды жергілікті халықтың жағдайына назар аударылатынын
байқауға болады.Себебі қалада өмір сүру сапасының прогресті нашарлауы
олардың дамуы мен өсуінің тенденциясы іспеттес.Қалаларды адамзат
өркениетінің жетістігі деп қарағанымызбен, онда санитарлы – гигиеналық
жағдайлардың ұнемі бұзылуын, экологиялық жағдайдың бұзылуын байқауға
болады.Адамдарға өмір сүру жағдайлары жасалғанымен онда өмір сүру қауіпі
бар [27].
Урбаэкология дегеніміз халықтың өмір сүруі үшін гигиеналық және басқа
да қолайлы өмір сүру шарттарына бағытталған шешімдер, әдістерді
іздестіру.Қалаларда табиғатты пайдалану, яғни әлемдік рационалды деңгейде
қалаларды пайдалануда қаланың қоршаған ортасы деген термин көптеп
кездеседі.Қала белгілі бір аумақтың әкімшілік орталығы ретінде, өндірістік,
ғылыми – техникалық, транспорттық, тұрғындық, санитарлы – гигиеналық және
тағы осылар сиқты жүйелердің дамуының сапалық сандық қажеттіліктерін
қамтамасыз ету керек.Сондықтан да адамды қоршап тұрған ортаның жағдайының
жақсы болуы урбаэкологияның негізгі міндеті.
Қала – бұл ең алдымен халықтың өмір сүру ортасы, сондықтан да оны
зерттей келе әлеуметтік – экономикалық және ауа бассейнінің ластануы,
топырақтың ластануы, өсімдіктердің, табиғи сулардың ластануы секілді
экологиялық мәселелерге кешенді сараптама жасауы керек.Бұл жағдайда қала
өзін өте қатты өзгерген экожүйе ретінде көрсетеді.Оның өзгеру деңгейі
урбажүйенің географиялық жағдайына, аумақтың нақты табиғи және ландшафттық
шарттарына байланысты.Сонымен қатар урбажүйенің табиғи компоненттері
қаланың ауқымдылығына және экономикалық потенциалына пропорционалды
трансформацияланатынын жоққа шығармау қажет [28].
Табиғи компоненттердің жағдайы, күйі – қаланың сапасының негізгі
көрсеткіші.Бір жағынан қалалардың өздері орналасқан ландшафтқа кері әсері
соншама,біз олардың урбажүйенің түзілуі мен өзгеруіндегі ролін жан – жақты
қарастыруға қиналамыз.
Негізінен біршама көп әсерді ландшафттың литогенді негізі алады.Қалаларда
құрылыстардың жүргізілуі нәтижесінде рельефте нивелировканы байқай аламыз,
яғни бір жерден екінші жерге алып грунтты массалардың тасталуы.Қала аумағы
мен оның айналасында антропогендік әсерден су және жел эрозиясы
процестерінің әсері белсенді.Сонымен бірге екінші рет тұздану және
топырақтардың батпақтануын байқауға болады.
Әсіресе қатты әсерге ұшырайтындар гидроклиматогенді және биогенді
компоненттер.Мұның бәрі атмосфераның ластануымен, су ресурстардың
сорқылуымен (бұған жер асты және жер үсті сулары жатады), топырақ түзуші
процестердің түзілуінің баяулауымен, биота мен өсімдіктер дүниесінің
өзгеруі немесе мүлдем жойылуымен, табиғи ландшафттардың бақтық парктік
массив түрінде көрініс берген табиғи ландшафттардың антропогендік
модификациялық табиғи ландшафт кешеніне айналуымен, суландыратын жерлердің
көбеюімен, шөлденудің артуымен түсіндіріледі.
Мұнда автордың алдына қойған мақсаты антропогендік әсердің Қызылорда
қаласының табиғи ортасына әрекет етуін анықтау.Мұндай сараптама жасау
нәтижесінде техногенездің фомасы мен масштабын анықтап, осы негізде
Қызылорда қаласының урбажүйесіндегі табиғатты қолдану, табиғатты қолданудың
рационалдылығы және осы айтылып отырған Қызылорда қаласының табиғи
жағдайының оптимизациясы жөнінде іс – шаралар ұйымдастыру.
Қалалардағы табиғи жағдайлардың өзгеруінің жалпы сызбасы
1 сурет
Қала және қала маңындағы аудандарда өзгерген масштабтар кеңейіп,
жасанды ландшафттар артуда.Мұның бәрі қала халқының өсуіне және
агломерациялардың көбеюіне байланысты.Қала ландшафттарының қоршаған ортасын
қорғау спецификасы, халықтың өмір сүруіне санитарлы жағдайлардың
болуы.Сонымен қатар қаланың урбажүйенің қоршаған ортасының табиғи
кешендеріне жағымсыз әсерінің барын мүмкіндігінше жою.
Қызылорда қаласының урбажүйесінің функционалды (қызметтік) құрылымы.
Ежелден – ақ Орталық Азияда урбанизация процесінің дамуына негізгі
әсерін су ресурстары беретін.Судың бар болуы, оны жоғарғы дәрежеде қолдана
алу арқылы халық пен шаруашылықтың шоғыры да артады.Яғни суы мол жерде
халық та көп.Белгілі этнограф В.В.Востров былай деп жазады: Сырдария
өзенінң аңғары ежелден – ақ, ежелгі жер мәдениетінің орталығы болған.Бұл
кейіннен қазақ халқының этникалық құрылымының қалыптасуының негізгі ошағы
болды [29].
Жоғарыда айтылғандардың бәрі, Қызылорда қаласының урбажүйесінің
түзілуіне тарихтық кезеңдік қызығушылықтар артуына әкеліп соғады.
Амудария мен Сырдария өзендерінің аралығы ежелден –ақ Орталық Азиядағы
өркендеу мен суару жерлерінің ошағы еді.Тарихи фактілерге жүгінсек, Моңғол
шапқыншылығы кезінде, яғни 1219 жылы күзімен 1224 жылы аралығында, Сырдария
өзенінің аңғары өте күшті антропогендік әсерде болды.Бұл жылдары гүлденген
қала жойылып, жайылым жерлер атпен тапталған.Ежелгі ирригациялық жүйелер
құрылған.Сырдария мен Арал және оның маңындағы аудандар Шыңғыс ханның үлкен
ұлы Жошының қарамағында болды.
Әлемге әйгілі Темірлан (Тур Әмір), XIV ғасырда Сырдария аңғарының биі,
өз уәзірі Ораз қошыға көшпенділердің балаларын оқытсын деп барлық жағдай
жасаған.Дәл соған арналған арнайы 7 үлкен ақ киіз үй тігілген.Сол кезден
бастап оны халық Ақ мешіт деп атаған, ал 1372 жылы Сыр өзенінің
жағалауында Ақ мешіт ауылы пайда болған.
Кесте 7.
Қазіргі Қызылорда қаласының аумағындағы табиғи ортаға антропогендік
әсердің негізгі кезеңдері
Антропогендік әсердің Антропогендік әсердің қоршаған
№ Антропогендік қоршаған ортаға әсерініңортаға әсерінің кейінгі
әсердің негізгі факторлары жағдайлары
кезеңдері
1 2 3 4
Суармалы жерлер, Гидрографиялық тораптардың
1 Ежелгі егін ирригациялық құрылыс, бұзылуы, ирригациялық
шаруашылығы көшпендімал шаруашылығы каналдардың салынуы, табиғи
(XIII ғасырға жайылымдарды бастапқы
дейін) дирадациясы
Сырдария өзенінің режимінің
табиғи гидрологиялық жағдайын
Моңғол Елді мекендердің қалпына келтіру, бастапқыда
2 шапқыншылық суармалы жерлерінің суармалы жерлер массивінде
кезеңіндегі егінмассивтерінің бұзылуы рельефті тиістеу жұмыстарын
шаруашылық жүргізу, биотаны қайта қалпына
оазисінің келтіру.
бұзылуы
( 1219-1224
ж.ж.)
1 2 3 4
Ақ мешіт шаруалар қорғанының
Қоқан хандығы Қалаларды құру пайда болуы, ирригациялық
3 кезеңіндегі жұмыстары, ирригация торлардың бөлшектік пайда
қалалық елді болуы.
мекендер
(1817-1853)
4 Ресейлік Транспортты құрылыстар Перовск қаласының
колонизация құрылыстарының күшеюі, Орынбор
кезеңі Ташкент темір жолдарының
(1853-1917) салынуы, рельефтің бұзылуы,
жердің құрғауы.
Қызылорда қаласының
дамуы,урбажүйенің қоршаған
Қалалық құрылыс, ортаға жөн жоқты әсері,
5 Ерте Кеңестік суармалы жерлерде қоныстану құрылыстарының
кезең техногендік әсердің жүруі, батпақтардың құрғауы,
(1917-1961) болуы, сулы – ауа мен беткі сулардың қалалық
шаруашылықты құрылыстар.инфра құрылым әсерінен
ластануы
Сырдария өзені Сырдария өзені деңгейінің күрт
бассейнінің де кең төмендеуі.Тоғайлардың жойылуы,
6 Кешкі Кеңестік масштабтағы табиғи көлшіктердің жойылуы,
кезең гидромелиоративті Арал теңізінің
(1961-1991) жұмыстардың катастрофасы,жайылым жерлердің
жүргізілуі,қалалар мен дигрессиясы
өндірістердің күрт өсуі.
7 Тәуелсіз Қалалардың көбеюі,нарық Атмосфераға,суға, топыраққа
Қазақстан экономикасына байланыстыөндіріс орындарындағы қалдық
Республикасы туындаған тосын заттардың тасталуының
кезеңі оқиғалар.Табиғатты кемуі,бірақ жалпы қоршаған
(1991-2001) қорғауда инвестицияның ортаның экологиялық жағдайының
кемуі. нашарлауы.
XIX ғасырдың басында Қазақстанның шөлді жерлерінде жаңа қалалар мен
ірі елді мекендер бой көтерді, сонымен бірге Ақ мешіт қорғанын айта кеткен
жөн.Оны 1817 жылы Қоқан ханы Омар орыс самодержавилігіне қарсы тұрғызған
болатын.Бұл кездері жергілікті халық негізінен егін шарашылығымен айналысып
жүрген.
1953 жылы 31 тамызда Петербургтен келген бұйрық бойынша Ақмешіт форт
Перовскіге ауысқан болатын.1967 жылы форт Перовскіні қайтадан Перовск
қаласына өзгертті.1885 жылы қалада 542 үй болған, ал 1897 жылы болған Бүкіл
Ресейлік санақта, Перовск қаласында 5058 халық тіркелген.1902 жылы Орынбор
Ташкент темір жол құрылысы біткеннен бастап қаланың дамуы мен өсуі бірден
жоғарылады [30].
Сонымен, табиғатқа антропогендік әсерлердің артуы XX ғасырдың
күшейді.Бұл Қызылорда оазисінің ландшафттына жан – жақты әсерін
сипаттайды.Келе – келе бұл әсер техногендік сипат алды.
1925 жылы 15 сәуірде Перовск қаласында Жалпы Қырғыз Советтер съезінің
(Жалпы қырғыз) ашылу салтанаты өтті.Мұнда ҚазАССР астанасын Орынбордан
Ақмешітке ауыстырду жайнда сөз қозғалды.1925 жылы 19 сәуірде Ақмешіт
қаласының атауы Қызылорда қаласына өзгертілді.Қаланың астаналық статусы,
өндірістің, ондағы транспорттың қоршаған ортаға әсер ету деңгейі интенсивті
(қарқынды) көрініс алды.1927 жылы Қазақстан өкіметі, Қазақстанның астанасын
Қызылордадан Алматыға көшіру туралы шешім қабылдады.
КСЭЗ (Қызылорда арнайы экономикалық зонасы) территориясында 190,6 мың
адам бар.Олардың 174,9 мыңы қалада, 15,7 мыңы ауылда тұрады.Халықтың
тығыздығы 232 адам.
Қызылордада 33 өндіріс орындары, 53 жалпы білім беретін мектеп, 21
мектепке дейінгі мекемелер, 4 маманданған техникалық мектептер, 4 колледж
бар.
Қызылордалық арнайы экономикалық зонасы бірдей урбаөндірістік кешенді
көрсетеді.Осындай әсер ету кезеңдерінде (1996-1999 жылдар аралығында)
Қызылорданың экономикалық зонасында өндіріс орындарының артуы байқалды.10-
шақты тұрып қалған, яғни жұмыс істемей қалған өндіріс орындар қайтадан
жанданып, қызмет көрсету мен тауарлардың 30 – ға жуық түрі игерілді [31].
Осы айтылған барлық процестер, антропогендік жағдайдың қоршаған ортаға
әсерінің артуына әкеліп соқты.
Қызылорда қаласы қоршаған ортасының экологиялық жағдайына
антропогендік әсерлердің негізгі факторлары
2 сурет
Қызылорда қаласының урбажүйесіндегі экологиялық жағдайдың негізгі ролі
өндіріске тиесілі экономика салаларының құрамында ең бір басты орынды
алатындар, яғни қоршаған ортаға әсер етушілер мұнайды тасымалдау мен жылу
энергетикасы.Қызылорда қаласының қоршаған ортаға кері әсер ететін тағы бір
жағдайға стационарлы емес ластаушы көздерді – темір жол және автомобильді
транспортты жатқызуға болады.
Қызылорда қаласының қоршаған ортасының экологиялық дестабилизациясына
үлес қосатындар, қалаішілік және қала маңындағы коммуникалды – тұрмыстық
шаруашылықтар қоршаған ортаның экологиялық жағдайына, мелиоративтік –
ирригациялық және қала сыртындағы инженерлі – құрылысты жұмыстарды,
суайрықтар мен суды тазарту жұмыстарын жатқызуға болады.
Кесте 8.
Қызылорда қаласының экологиялық – экономикалық жағдайлары
№ Урбаэкологиялық Экономикалық әсер Аудан
поджүйе
Q га % қала
1 Көпэтапты құрылыстыңБарлық компоненттерге
қоныстану зонасы жан – жақты әсер ету 930 8
2 Азэтапты құрылыстың Атмосфералық ауаның
қоныстану зонасы ластануы, суару
мақсатында өзендерді
қолдану, топырақ пен 2939 26
батпақтардың қалыпты
түзілуі
1 2 3 4
3 Көпэтапты – Барлық табиғи
көпэтажды компоненттерге
құрылыстардың қалыпты әсер ету, 1000 9
қоныстық аралас топырақтың бөлшектік
зонасы сақталуы
4 Өндірістік зона Барлық табиғи
компоненттерге әсер 1105 9,5
ету
5 Транспорттық зона 1154 10
6 Коммуналдық зона Литогенді және
биогенді ортаға әсері680 6
7 Бақтық – парктік Барлық табиғи
рекреациялық зона компоненттердің 604 5,5
түзілуі
8 Санитарлық зона Топырақ пен су
компоненттерінің 568 5
жергілікті ластануы
9 Қоныстық – егіншілікРельефке, топыраққа
зона және биотаға қалыпты 1470 13
әсері
10 Полифункционалды Барлық табиғи 900 8
қоныстық өндірістік компоненттерге
зона көпжақты әсері.
2.2. Өндірістің қоршаған ортаға тигізетін әсерлері
Өнеркәсіп – Қызылорда қаласының экономкалық потенциалының негізі
Қызылорда қаласының өнеркәсіп орындарының көпсалалы құрылымы 13 ірі өндіріс
орындарын қамтиды.Олар мұнай өндіру саласы, электроэнергетика, машина
жасау, метал өңдеу, целлюлоза – қағаз, жеңіл, тамақ, ұнды – бидайды, жемді
салаларын қамтиды.
Кесте 9.
Қызылорда қаласындағы Қызылорда арнайы экономикалық зонаның өндірістік
құрылымы
№ Негізгі кәсіпорындар Өндіретін өнім
1. ААҚ Харрикейн Құмкөл Мұнай Мұнайды қайта өңдеу
2. АҚ Құмкөл Лукойл Мұнайды өндіру мен қайта өңдеу
3. Қазгермұнай Мұнайды өндіру мен қайта өңдеу
4. Қуатамлонмұнай Мұнайды қайта өңдеу
5. АҚ ТЭЦ Жылу және электр энергиясын өндіру
6. АҚ КРЭК Жылу және электр энергиясын өндіру
7. АҚ Қызылордаагрореммаш Машина жасау
8. АҚ КЭРМЗ -1 Машина жасау
9. АҚ КЭРМЗ -2 Машина жасау
10. ЖШС Айдан ( ФНМ ) Талшықсыз материалдар
11 АҚ Ақмаржарн Азық – түліктік өнімдер
12. АҚ Главтара Азық – түліктік өнімдер
13. АҚ Сыр шарабы Азық – түліктік өнімдер
Қызылорда қаласы Бүкіл Қызылорда облысы беретін, өнеркәсіп өнімдерінің
90 % астамын шығарады.Мысал ретінде 1998 жылғы Қызылорда қаласының өндіріс
өнімінің жалпы көлемін сипаттайтын экономикалық саласын айтуға
болады.Өндіріс орындарының көлемі бойынша алдыңғы орынды мұнай мен газ
өндіру салалары алып жатыр (80,9%). Екінші орында ТЭЦ – 6 – да электр
энергиясын өндіру жатады (17,1%).Экономиканың қалған салалары жалпы көлем
бойынша үшінші орынды алып жатыр.Өндіріс орындарының қалдықтар құрамы мен
деңгейінің, Қызылорда қаласының қоршаған ортасына кері әсерін түрлі
жолдармен қарастыруға болады. Қызылорда қаласының негізгі өндіріс
салаларының, табиғи ортаға әсерін сипаииайық.
Энергетика Қызылорда қаласының атмосферасын, су қоймасын және
топырағын ластауға негізгі ролді жылу – энергетикалық кешеннің әсері алып
жатыр.Қаланың ең ірі жылу центірі ТЭЦ – 6.Ол қаланың батыс бөлігінде
орналасқан және осы жерге жақын маңайлардың бәрін ластайды.Мұнда,
атмосфераға түсетін ластаушы заттардың максимальді мөлшері түседі.
Сонымен бірге, Қызылорда қаласының қоршаған ортасына энергетиканың
әсерін, ең алдымен ТЭЦ атмосфера мен топырақты қатты ластайды.Олар күл
үгінділерінің астында үлкен аумақты алып жатыр. (2 км – ге жуық)
Машина жасау.Бұл саланың қоршаған ортаға әсері салыстырмалы түрде көп
емес.Ол негізінен қалаларда жер аумақтарының шектелуімен сипатталады.Бұл
өндірістік құрылыстардың, сонымен бірге топырақтың беткі , грунт суларының
өндіріс қалдықтарымен ластануын айтамыз. 13 таблицадан көріп отырғанымыздай
шаңның максимальді концентрациясы 4,8 – ге .ПДК, Қызылорданың
экспериментальді механикалық зауытынан 2 км аралығында орналасқан жерден
алынған. Мұнда азот диоксидінің концентрациясы анықталған. Ол 1,3 ПДК – ға
тең.
Орманды өңдеу шаруашылығы.Қағаз бен картон жасау көп мөлшерде суды
қажет етеді және де өндіріс қалдықтарының көлемінің көптігімен
сипатталады.Қызылорда қаласында орманды өңдеу шаруашылығына целлюлозды –
картонды зауытты айтуға болады.Целлюлоза, картон және қағаз өндіру үшін,
яғни 1 тонна өнім өндіру үшін 350-600 м3 су мөлшері қажет.Мұнда өндірістер
сонымен қатар атмосферасын ауасын да ластайды.Осылайша, ЦКЗ маңындағы
аммиактың концентрациясы 1,4-2 ПДК – ға тең.(табл.13).Өнімді жасау
технологиясы, түрлі сілтілі ерітінділер мен хлорлардың қолданылуымен
байланысты.Сондықтан да ЦЗК – ның қоршаған ортаға негативті әсерінің
бейтараптануы актуальды болып табылады [32].
Мұнай өнеркәсібі.Осы өндіріс саласының қоршаған ортаға тура және
қосалқы әсері атмосфераның, су көздерінің, топырақтың ластануымен көрініс
тапқан.Қызылорданың экономикалық зонасының қоршаған ортасына
әсерініңкүштілігі Құмкөл мұнай өндіру кен орнымен тікелей байланысты. Бірақ
Қызылорданың өзінде мұнай өндіру кен орындары жоқ.Қаланың өзінде тек
мұнайды айдау және оны темір жол көлігімен тасымалдау іске асырылған.Осыған
байланысты жер асты сулары мен топырақтың ластануы актуальды болып
саналады.Бұлардың ластануы ағынды сулардың әрекетімен тікелей
байланысты.Бұлардың құрамында мұнай өнімдерінің концентрациясының
мөлшерлері бар.Ол темір жолға жақын маңда орналасқан.
Жеңіл өнеркәсіп.жеңіл өнеркәсіп өндірістері жергілікті ауыл шаруашылық
шикізатына негізделіп жасалған.Олар, қоршаған ортаға әлсіз ластаушы
заттардың, су көздері арқылы тасталуымен сипатталады.
Тамақ өнеркәсібі.Ауыл шаруашылық шикізатының өңдеу процесінің
нәтижесінде ағын суларының нәтижесінде сулардың ластануы байқалады.Бұлардың
құрамында түрлі органикалық және басқа да қоспалар бар.
Осындай өндірістерге мыналарды жатқызуға аламыз.АҚ Ақмаржан, АҚ Сыр
торабы, АҚ Тормозавод және т.б.
Қалдықтардың құрамы мен көлемі өнеркәсіп орындарының типіне
байланысты.Бұған Қызылорда облысындағы аймақтық мамандар жүргізген зерттеу
нәтижелері негіз болады.Мұндағы өндіріс орындарына целлюлоза – картон
зауытын, (АҚ Главторо), Қызылорда экспериментальді механикалық зауытын
ЖШС Айдан өндіріс орны мен ТЭЦ – 6 жатқызуға болады.
Газды қалдықтар қатты қалдықтардан көлемі асып кетеді.Бұл әсіресе жеңіл
өндіріс орындарында кең таралған.Целлюлоза – картон комбинаты атмосфераны
ластауда стационарлы көздердің алатын ролі зор.Бұлардан қатты бөлшектер
тұндалар, көмірсутек тотықтары, күкірт диоксиді бөлінеді.Нәтижесінде күлі
көп көмірдің жағылуына әкеліп соғады.
Осылайша, Қызылорда қаласының аумағындағы өндіріс орындар қоршаған
ортаның жағдайына кері әсер етеді: мұндай процестер әсер ететін зонадағы
ауаның құрамында шаң, қатты және газ түріндегі зиянды қоспалардың болуы
байқалады.Бұлардың таралуы жергілікті шарттар мен 1-ші жағдайда ПДК – ның
деңгейінің артуына әкеп соғатын жағдайлар да байқалған.Қоршаған ортаның
экологиялық жағдайына барынша көп кері әсер ететін жылу энергетикалық
кешені.
2.3. Қоршаған ортаға транспорттың тигізетін әсерлері
Қаланың дамуына транспортты инфрақұрылымның болуы маңызды.Транспортты
коммуникация урбандалған кешеннің құрылымы.Қызылорданың экономикалық зонасы
маңызды географиялық орын және транспорттың дамуында қолайлы жағдай
туғызады.Қызылорда үлкен транзитті түйін функциясы қызметін атқарады.Қала
теміржол және үлкен жолдардың магистральды қиылысуында орналасқан.
Транспорттың табиғатқа әсер ету ролін 2 түрлі аспектіде қарастырамыз:
жердің қазылуы және қоршаған ортаның ластануы.Қоршаған ортаның тұрақсыз
ластау көздеріне теміржол мен автомобильді транспорт жатады.
Автомобильді транспорт: транспортты инфрақұрылымда оның маңыздылығы
өте жоғары.Мысал ретінде келесіні көрсетеміз.1997 жылы жүк тасымалды көлік
транспортының көлемі алдағы жылдарға қарағанда 4,5 % өсті, және ол 247 мың
тоннаны құрады, ал 1998 жылы 204 мың тоннаға жетті.Қала территориясы
бойынша Ақтөбе – Қызылорда – Шымкент автомагистралі өтеді.Қалада жеткілікті
мөлшерде жолаушыларды тасымалдаушы автотранспорттар жеткілікті.
Қызылорда қаласында тұрақсыз көздер түріне, сондай – ақ автотранспорт
кіреді, атмосфераны ластаушы лақтырымдардың көбі соған келеді.ҚР
агентствосының статистикалық мәліметтері бойынша 1448 жылы автотранспортты
лақтырым 22,8 мың тоннаны құрады.Қызылорда қаласында автомобиль сандары
көбею үстінде.Олардың ластаушы әсері қаланың халқы мен аудандарына да
тиюде.Автомобильді транспорттың түтінді газдарының құрамына: азот оксиді
мен қорғасын кіреді.
Автомобильді транспорт газы атмосфераның жер қабатына лақтырылып, оның
таралуы қиындайды.
Қызылордада жіңішке көшелер мен үлкен ғимараттардың көп болуы, әсіресе
автотранспорт газдарының ластаушы лақтырымдарының жинақталуына
әкеледі.Қолданылған газдар құрамына 200 астам бөлшектер кіреді, бірақ
нормалы түрінде – көмірқышқылы, көмірсутектер, азот қышқылы, мұнар, шаң
және күйе болады.
Қызылорда қаласында ауаның ластануында маңызды орынды көп циклды
көмірсулары алады және 3,4 бензопирел алады, транспортты магистральға жақын
ШМК мөлшеріне жақын болады.Қызылорда қаласының ауа бассейнінің ластануын
зерттеген мәліметтердің көрсетуі бойынша қатты ластанған аудан – қаланың
солтүстік батыс болып табылады, онда автотранспорттың қозғалыс қарқындылығы
жоғары.
Автомобильді жолдарды жөндеу кезінде шаңдардың пайда болуы, ол
канцерогенді қосылыстарды құрайтын нәтижелер [33].
Қызылорда қаласының ауа бассейнінің жыл бойына автомобильді
транспортпен ластануының орташа ШМК – сы 3,3, суық мезгілде ШМК – 2,7
мөлшерде.Көп шаңданатын қаланың солтүстік батысы болып табылады.
Қызылорда қаласының қоршаған ортасының жағдайының нашарлауына
автранспорт санының өсуі, автомобильдердің жаман техникалық
жағдайлары.Қалаға этилді емес бензен түспейді.
Үлкен қалаларда, әсіресе Алматы қаласында автомобильдерден қорғаудың
экологиялық жағдайлары және зиянды лақтырымдардың деңгейін қарау.
Қызылорда облысының экологиялық жағдайын тұрақтандыру 1997-2000 жылдар
экологиялық бағдарламаларда қарастырылған.
14 кесте мәліметтері бойынша негізгі суды қолданатын шаруашылықты –
тұрмыстық орындар (14400 мың м3). Мұндай суды көп қолдану жер асты
суларының ресурстарының жағдайларында өзгерістер бар.
Табиғи жер асты суының дейгейі салыстыруға қарағанда төмендеген,
артезиан бассейнінің сулылығы да азайған.
Кесте 10.
Водоканал ЖШС – ң су шаруашылығының тепе – теңдігі
№ Тұтынушылардың атаулары Пайдаланатын Су көздері мың м3 жылына
су, мың м3
Сырдария өзеніЖер асты суы
1. Шаруашылықтық – ауыз су 14400 5270 9130
қажеттіліктері, Қызылорда
қаласын сумен қамтамасыз
ету
2. Арнайы қолданылатын 1261 555 706
жануарлар
3. Өнеркәсіп 1036 420 616
4. Водоканал ЖШС – ң 633 285 348
өзіндік қажеттіліктері
Барлығы: 17330 6530 10800
Көптеген скважиналар үздіксіз Қызылорданың артезиан бассейндерінің
тереңдігінен суды тартып алуда.Қызылорда қаласының сумен қамтамасыздаудың
бір бөлігі Сырдария өзенінен алынады.Сырдария өзенінің жоғарғы ағысы
бақтарды, парктерді, көшелердегі жасыл көшеттерді суғаруға
пайдаланылады.Қаланың көп бөлігінде канализация жоқ.Бар канализациялардың
ағысы қаланың солтүстік батысына тасталады және осы жерге өндірістік пен
тұрмыстық қалдықтар тасталады.Сондай – ақ жылу электр станцияларының да
ластаушылары көп.Бірақ қазіргі кезде мұндай ластаушылардың ластауы аз.
2.4.Ауыл шаруашылығының қоршаған ортаға әсері
Қызылорда облысы жер туралы реформа заңды экономикалық және әлеуметтік
жағдайлардың дамуына, әртүрлі эффективті функционалды шаруашылықтың жерге
әсері көрсетіледі.
Негізгі жер реформасындағы бағыт: Қызылорда қаласының әлеуметтік жер
фондының дамуы, біраз жер бөлігінің қала әкімшілігіне көшуі, жеке
шаруашылықтың дамуы және торлық нормативтің жерді қолдану кезінде
сақтануы.Осы айтылғандардың барлығы 10 кестеде көрсетілген.
Кесте 11.
Қызылорда қаласындағы ауыл шаруашылығына қарасты жер қорларының
құрылымы
Нысандардың атаулары Саны Га
Бау – бақша және саяжай 5430 566
Халық шаруашылығы 144 2389
Ауыл шаруашылық өндіріс орындары 3 24357
Басқа кәсіпорындар 14 2587
Жер қорлары - 31717
Барлығы 5591 61904
Айта кететін жайт, жер құрылымы Қызылорда қаласының ауданының кеңеюіне
сипаттама.Бұл потенциалды зона экологиялық тәуекел ретінде урбажүйені
көрсетеді.Жер қорының ретін қала әкімшілігімен анықтау қолданылады, әдетте
бұл жерлер жалға беріледі.
1998 жылы Қызылорда қаласының жеке шаруашылық территориясының 2231 га
күріш егілген, 870 га бидай, 395,7 га картоп, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
І. Қызылорда қаласының табиғи – экологиялық жағдайлары
1.1. Экологиялық – географиялық
орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.2. Литогендік
негізі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...
1.3. Гидрологиялық – климатогендік
ортасы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... .
1.4. Биогендік
компоненттері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .
1.5. Қазіргі табиғи
кешендері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..
ІІ. Антропогендік факторлардың қаланың экологиясына тигізер әсерлері
2.1. Табиғатты пайдаланудың урбаэкологиялық негіздері мен қаланың
урбажүйелі функцияналды
құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.2. Қоршаған ортаға өндірістің тигізетін
әсерлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.3. Табиғи ортаға транспорттың тигізетін
әсері ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...
2.4. Ауыл шаруашылығының қоршаған ортаға тигізер әсері ... ... ... ... ... .
ІІІ. Қаланың қазіргі кездегі табиғи жағдайлары
3.1. Урбандалған территорияның экологиялық бағалау әдістемелері ... .
3.2. Ауа бассейні мен су қорларының
жағдайлары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... .
3.3. Топырақтық – жер ресурстарының
жағдайлары ... ... ... ... ... ... . ... ... .
3.4. Қызылорда қаласы қоршаған ортасының экологиялық жағдайына сапалық баға
беру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ...
ІV. Экологиялық қауіп – қатерді бағалау, Қызылорда қаласының тұрақты дамуы
және табиғатын қорғау міндеттері
4.1. Урбажүйенің қауіп – қатер жағдайында тұрақты дамуының ғылыми
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
4.2. Қала аумағындағы экологиялық қауіп – қатер дәрежесінің кеңістікті
көрінуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
4.3. Қызылорда қаласы қоршаған ортасының экологиялық дестабилизациясы қауіп
– қатерін кешенді бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ...
4.4. Қала қоршаған ортасының экологиялық дамуының аумақтық
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Кіріспе
Дипломдық жұмыстың өзектілігі бағзы замандардан бері Сырдария өзенінің
алқабы Орта Азия мен Қазақстандағы егіншілік мәдениетінің орталығы болды.
Қызылорда облысында қажетті табиғи ресурстар жинақталған.Бұнда Қазақстанның
оңтүстігіндегі ірі қалалрдың бірі – Қызылорда қаласы орналасқан.
Соңғы он жылджа Арал теңізінің тартылуына Сырдария өзенінің алқабын
қарқынды игеруге және осы өзеннің науасындағы суды есепсіз, ысыраппен
пайдаланғанына байланысты Қызылорда облысының территориясында апатты
экологиялық жағдай қалыптасқан.Теріс антропогендік әсер Арал теңізінің
тартылуына тұтас экожүйенің құлдырауына әкеп соқты.Бұл жағдай табиғатты
қорғаудың Сырдария өзені алқабының экономикалық тұрғыда игерілген
бөліктерінің рационалды қолданылуының ғылыми негізделген шараларын
ұйымдастыру қажеттілігін туғызды.
Осы кезге дейін Қазақстанның географ ғалымдары мен экологтары
Қазақстанның Арал өңіріне Сырдария өзені алқабының ландшафттысына кешенді
зерттеулер жүргізіп келді.Дегенмен, Қызылорда өзге тұрғындар көп
шоғырланған жерлерде қоршаған ортаға кешенді экологиялық – географиялық
зерттеулер жүргізілмеген.
Урбандалған орта – табиғаттың терең өзгеріске ұшыраған ареалы, ерекше
экожүйе.Тұрғындар өміріндегі гигиеналық және өзгеде жағдайға қаладағы
табиғатты тиімді қолданылуына байланысты шешімдер, әдістер, жолдарын
урбаэкология қарастырады.
Техногендік ауыртпашылықтардың үлкен концентрациясының әсерінен
урбандалған территориялар табиғатты құлдыратудың ірі ошағына
айналған.Қызылорда қаласы Қазақстандағы Арал өңірінің орталығы ретінде
қоршаған ортамен тығыз қарым – қатынаста қалыптасып дамуда және Қызылорда
облысына тән экологиялық проблемалардың да әсерлері байқалады.Қызылорла
қаласында облыс тұрғындарының 26,4 % - ы (157,3 мың адам) тұрады.Сол
себепті Қызылорда қаласының урбандалған ортасы Қызылорда облысындағы
қоршаған орта жағдайының маңызды индикаторы болып саналады.Қызылорда қаласы
қоршаған ортаның геоэкологиялық жағдайы табиғи – экологиялық себеп –
салдарларын біртұтас урбаөндірістік кешенді қарастыруға мүмкіндік
береді.Қызылорда қаласының экологиялық проблемалары мен табиғатты қорғауға
қатысты кеңестер жалпы Қызылорда облысына тән.
Осының барлығы Қызылорда қаласының табиғатты қорғау проблемаларын
зерттеудің өзектілігін көрсетеді.
І. Қызылорда қаласының табиғи- экологиялық жағдайлары
1.1. Экологиялық– географиялық орны
Экология – географиялық территориясының жағдайы деп оның жерге
қатысты маңызды экологиялық жағдайлары [1].
Экология – географиялық жағдайының ғылыми анализінің маңыздылығы
территорияны урбандауда жаңа принциптермен, оған жүйелік сипаттама беру.
Экология – географиялық орнының ерекшклігін қоршаған ортаның қазіргі
геоэкологиялық жағдайы анықтайды. Соған байланысты оның мынадай сұрақтары
бар: қала жағдайына табиғи ішкі және анторпогенді көздердің экологиялық
маңыздығы, сондай-ақ қаланың географиялық жағдайының сипаттамасына қатысты
ішкі табиғи-анторпогенді процестер, экологиялық қауырт жағдайларды
күшейтеді.
Қызылорда қаласының, Қызылорда облысының административті орталығы, ол
Қазақстан Республикасының оңтүстігінде орналасқан. Қызылорда қаласының
территориясы Сырдария өзенінің оңтүстігінде 44°44′ -44°53′ аралығында
орналасқан және 65°2′ - 65°35′ бойлықта. Ол солтүстік – батыстан оңтүстік
шығысқа, 15 км созылып жатыр және 8 км дейін тең. Қала ауданы – 605 км2, ал
оған қатысты жергілікті пунктермен 821 км2 жетеді. 1996 ж Қызылорда
қаласының құрамына Қызылорданың арнайы экономикалық зоналары кіреді. Ол
Қазақстан Республикасының Президенті 1996 ж 8 қазандағы №3123 Қызылордада
арнайы экономикалық зона ашылу атты жарғыға байланысты құрылған және
өндіріс экономикасын дамыту мақсатында жоғарғы эффективті және экспортты
заттарды шығаруда Қызылорданың АЭЗ урбокомплексті кешен және өзіне 8
административті территорияларды қосады: Қызылорда қаласы, 2 қала типті
ауылдар – Тасбөгет және Белкөл, 5 ауылды округтер – Қызылжар, Қызылөзек,
Ақсуат, Қасшыңырау, Ақжорма [2].
Физика – географиялық зерттеулерге қатысты территория төменгі
Сырдарияға, Тұран ойпатынына қатысты. Ол Сырдария өзеннінің қазіргі
аккумулятивті аңғары, оның төменгі ағынында орналасқан [3,4].
Ойпатты рельефпен сипатталады, абсолютті белгілері 124-135 м дейін,
оданда жоғары аудандар қаланың оңтүстік шығысында. Рельефтің ойпатты сипаты
территорияның ашықтығына тиеді, яғни Қазақстанның басқа аудандарынан
келетін атмосфера ластаушы заттардың түсуіне ықпал етеді. (Арал теңізі,
Байқоңыр космодромы).
Қаланың төменгі ендікте орналасуы Милан (Италия), Новороссисктің (РФ)
ендігіне сәйкес, күн радияциясының көптігі және сыртқы теңіздер мен үлкен
мұхиттардан алшақтығымен климаты континентальді және құрғақтылығымен
ерекшеленеді. Қаңтардағы орташа температура -8,4°С, шілдеде +29°С.
Атмосфералық жауын мөлшері жылына 129 мм. Гидротермикалық деңгейі 0,1 яғни
климат құрғақтығын көрсетеді. Сондықтан, Қызылорда қаласының
территориясының климаттық жағдайы қоңыржай белдеудің солтүстік шөлдерінің
қуаңшылық климатымен жарқын түрімен сипатталған, ол осы жерде қуандану және
шөлейттену процестерінің болуымен бақыланады. Қызылорда қаласының маңызды
гидроэкологиялық жағдайын, оның орта азия бойынша 2 орындағы өзеннің
Сырдария жағалауында орналасуымен анықталады. Сырдария өзені қаланы
оңтүстігінен батысына қоршап, 10 км жатыр. Сырдария өзені негізгі қаланы
сумен қамтамасыздандырушы және оған қатысты елді мекендері де. Ағыстың
реттелуі,судың суғару деңгейінің өсуімен және Сырдария өзеніне құятын
суармалы су ағыстарының өсуі, 20-25жылда өзгерістердің болуы: судың
минералдылығымен лайлығы өсті (0,72 гл-ден 1,40 гл өскен). Сырдария
өзенінің трансшекаралық ағысының сипаты су сапалығымен анықталады: ағыстың
жоғарғы жағына Өзбекстан, Тәжікістан және Оңтүстік Қазақстан облысындағы
өндірістік орындарды қалдық суларының әсері бар. Соңғы жылдары су сапасының
тенденциясы жақсарған, ол Сырдария өзенінің ағыс көлемінің өсуі және орта
Азия мемлекеттерінің экономикалық активтілігінің төмендеуі әсер көрсетті
[5].
Қызылорда қаласының территориясындағы өзен сулары су ластану
индексінің өлшемі бойынша 3 класқа жатады. Судың сапалығына негізгі әсерді
коллекторлы-дренажды су лақтырымдары ауыл шаруашылығының аудандарында көп
мөлшерлі пестицидтердің және минералды тұздардың болуы.
Сырдария, Қызылорда ауданына су қалдығындағы негізгі көз және ағыс
суды шақырушы. Қызылорда қаласында медико-санитарлы жағдайдың нашарлауы,
соңғы жылдары су ресурстарының тапшылығы мен және өзен суларының жоғарғы
дәрежелі ластануы [6].
Қаланың экология – географиялық жағдайының зерттеудегі маңызды
аспектілер анализі көрші және шекаралық территориясының экологиялық
жағдайы. Қазақстан Республикасының жоғарғы советінің 1992 ж 18 қаңтардағы
шешімі бойынша Арал жеріндегі халықтың тұру жағдайының түпкі тоқтамсыз
жағдайы. Қызылорда облысының территориясы екі зонаға бөлінген:
а) экологиялық катастрофа зонасы 2 административті аудан (Арал және
Қазалы) кіреді;
б) экологиялық тоқырау зонасы, оған Қызылорда қаласынан басқа 6
административті аудан – Сырдария, Жалағаш, Шиелі, Қармақшы, Жаңақорған,
Тереңөзек кіреді. Осыған орай, Қызылорда қаласына қатысты аталған аудандар
экологиялық тәуекел көздері, ал ауа ағымдары Арал теңізінің экологиялық
зонасындағы – ластануды тасушы фактор деп қарастырады [7].
Ауа бассеиінің ластануында маңызды рөлді топырақтың техногенді
ластануы және зерттелетін жер сулары Қызылорданың батысына жақын Арал
теңізінің құрғақ түбіне жатады. Жасанды жер серігінің космостық
суреттерінде шығыс жағалауларында шаң лақтырылымдары және құрғақ теңіз
түбінен оңтүстік-шығысқа, Қызылорда қаласына қарай тасымалданады. Тұзды-
шаңды шливтер ұзындығы космостық суреттер боиынша 200-300 км құрайды. Арал
теңізінің құрғақтануы Қызылорда қаласы территориясындағы экологиялық
жағдайдың қиыншылықтарының бірі. Экологиялық тәуекелдің белгілі факторы
атмосфераға лақтырымдар түсіуі Қызылорда қаласынан 200 км солтүстік
батысқа қарай орналасқан Байқоңыр космодромның жұмыстары. Космодромның
Қызылорда қаласына әсері солтүстік батыс және солтүстік румбтар желдері
арқылы атмосфералық аэрозолдардың тасымалдануы [8].
Айтылғандар Қызылорда қаласының экологиялық жағдайының сыртқы
факторында үлкен рөл атқарады. Қызылорда қаласының қоршаған ортасының
экологиялық өзгерістері болып жатқандардың бағыттылығы мен масштабтарға
баға беру.
1.2. Литогендік негізі
Қызылорда қаласының геологиялық құрылымы табиғи-экологиялық
жағдайында маңызды рөл алады. Литология түрлері жер бедерінің түрін, жер
асты суларының жинақталуына, топырақтың пайда болуын анықтайды.
Антропогендік факторлардың литогенді ландшафт негізіне әсері, біріншіден
геологиялық фундаментті толықтығының бұзылуымен техногенез процесі кезінде
жер бедеріне тиеді. Бұл литогенді ортаның өзгерісінің қоршаған орта
дестобилизацисының экологиялық тәуекелін көрсетеді, ал жер бедеріне, жер
асты суларына, топыраққа, биотаға әсер етеді [9].
Қызылорда қаласының территориясы Сырдария ойысының орталық бөлігінде
орналасқан. Бұл жазықты жоғары полеозой жасы және Тұран плиталарының
бөлігінің құрылымы. Ойыстың орталық бөлігі Қызылорда қаласының
территориясындағы полеозой фундаменті 600-800 м тереңдікте жатыр. Сырдария
ойпатының геологиялық тарихының ұзақтығы террагенді материалдарды
көрсетеді. Ескі қиын дислоцирді полеозой фундаменті теңіз түріндегі
шөгінділермен табылған, Сырдария өзенінің шөгінділері дельта-алювиальді.
Бұл қабат қалыңдығы шаңды саздардан, суглинектерден және ұсақ құмдардан
мезо-кайназойдан тұрады [10].
Мезазой эрасының шөгінділері кең дамыған бор жүйелі жауындардан
тұрады, олар континентальды ала-құла түсті саздақтармен көрсетілген. Осы
шөгіділер қуаттылығы жоғары бор жасына байланысты, төрттік ярусымен
көрсетілген, 140-150 м құрайды. Оларға негізгі су горизонты жер асты сулары
келтірілген жоғарғы континентальды шөгінділердің неогенді жүйесі құмдақты-
сазды түрдегі қабаттан тұрады. Жасының қуаттылығы 60 м дейін. Неогенде
жазықттық толығымен құрылған, сондай-ақ Сырдария өзенінің төменгі
жазықтығының геологиялық процестерінің дамуына да әсер етті. Жер бетінен
тұрақты түрлер төрттік жастағы шөгінділермен жабылған, олар құмдар,
супессиялар және сазды топырақтармен көрсетілген және қуаттылығы 70-80 м.
Геологиялық құрылымның әртүрлілігі гидрогеологиялық ерекшелігін анықтайды.
Мұнда су ұстап тұратын көк жиектің бірнеше түрі кездеседі, Қызылорда
қаласын сумен қамтамасыздандыруда маңызды рөл атқарады.
Геологиялық құрылым Қызылорда қаласынның урба жүйесінің қазіргі
экологиялық көптігін анықтайды. Онымен мынадай маңызды табиғи-экологиялық
жағдайға байланысты, жер бедері жазықтығы және оның әлсіз сулану
территориясының болуы мезо және микро жер бедерінің эрозиялық формасының
көптігін топырақтың жағдайын анықтайды. Қызылорда қаласының жер асты суы
және ландшафт құрылымын анықтайды. Онымен құрылу этапын анықтау қызық,
Сырдария өзенінің төменгі релефінің құрылуы.
Қызылорда қаласының жер беті жауынды аккумулятивті комплекст
түрлерімен көрсетілген. Айта кететін жай ертеде жер бедерінің құрылымы
Сырдария потенциалының маңызы.Соған орай, Қызылорда қаласының ауданында
аллювиальді қабаттың шөгінділердің жинақталуы. Сырдария өзенінің ескі
аңғары Орта Тұранның кең жазықтықтарында құрылған.
В.М.Боровскийдің мәліметтері бойынша басталу этапы төртінші
уақыттының ортасы.Сырдария өзенінде шөгінділердің жиналуы. Кельтеминар
дельтасының құрылуынан кейін, өзен ағыстарының күрт азаюы жүрді. Аллювильді
жел арқылы және құмды атыздарды биіктігі 15-30 м құрады. Голоценде
аллювильдің жинақталуы 2 этапта жүреді. Бұл уақытта атыздардың бөлігінің
өңделуі және кельтеминаралді аллювильдің жинақталуы. Сырдария өзенінің
төменгі ағысының үлкен бөлігіндегі жаңа аллювиль ескі құмдар бетіне жатады.
Қызылорда қаласы территориясында мезо-кайнозой жасындағы құмды-сазды
шөгінділері маңызды экологиялық роль атқарады. Бұл түрлер тез су және жел
эрозиясына ұшырайды. Олар жер асты сулары мен ыза суларының араластырушы
тұзды топырақта гидроларды топырақ құрылады,олар сор топырақты [11].
Сырдария өзенінде күшті эрозиялы шоғырлану қызметінде аллювиальды
жазықтық құрылған. В.М.Баровский мәліметтері бойынша оның беткейі Қызылорда
қаласының ауданында 123-132 м теңіз деңгейінен биікте жатыр. Қазіргі жер
бедерінің құрылуында сондай-ақ дефиляциялық шоғырлану факторға қатысты. Осы
процестердің нәтижесінде Қызылорда қаласының территориясында жер бедерінің
шоғырланған түрі және құмды жазықтық. Құмдар өсімдіктермен жақсы
бекітілген, бірақта күшті жел қызметі құмдардың таралу процесіне жолды жер
бедері формасының құрылуына қатысады [11].
Негізінен, Қызылорда қаласының территориясының геоморфология жағдайы
өте қарапайым. Мұнда жазықтықтар көбіне Сырдария өзеннінің ағысына аз
еңкейген оңтүстік-шығыстан солтүстік-батыстан 132-123 м дейін. Жазықтық
периферасында ұсақ төбелі және төгілмелі құмдар дамыған, биіктігі 10 м
дейін. Олардан төмен сорлы және үлкен емес көлдер – ескі қалған өзен
аңғарлары. Қала ауданында Сырдария өзені өте иірімді, мұнда кезектесіп ескі
және батпаққа айналған жер бедері кездеседі. Бүкіл территорияда ескі арна
төмендеулер көрсетілген, эолды процестермен әлсіз өңделген. Қазіргі
геоморфологиялық құрылымы Қызылорда қаласының территориясының
В.М.Баровскийдің мәліметтерінше келесі түрде көруге болады. Мұнда Сырдария
өзенінің 3 террасысы көрсетілген. Қазіргі арнаның абсолюттік биіктігі 2-3
м, кеңдігі 5-6 км. Бірінші арна беткейінің террасысы Қызылорда қаласының
маңызды бөлігінде орналасқан, оның биіктігі 5-6 м. Ең үлкен биіктігі екінші
арна террасысы Сырдария өзенінен 12 м дейін, ені 20-25 км жетеді. Оның
беткейі күшті жолды өңдеуге түскен және негізінен ұсақ төбелі және төгілгіш
құмды [11].
Шоғырланған жер бедері антропогендік қызмет әсерінен күшті бұзылған:
көптеген өзен учаскілері құрылыстанған, қола инфрақұрылымында жатқызылады.
Мұнда өндіріс объектілері тұрғызылған, жолдар салынған, құрғақ
тереңдетілген арналар және әрқашан қызмет ететін арықтар. Қызылорда
қаласының үлкен бөлігінде табиғи жер бедері қала торларымен торланған,
өндірістік және құрылыстармен. Сондай-ақ қала территориясының жазық жер
бедері ирригациялық жүйелері нашарланған, дачалар жанындағы жыралар
тереңдеген, құрылыс және жоспарлы жұмыстардың деляциялы аудандар ошақтары
және т.б.
Қызылорда қаласының литогенді негізі қарастырылған территорияның
экологиялық жүйесіне айқын әсерлер көрсетеді.
1.3. Гидрологиялық-климатогендік ортасы
Климаттық жағдайы территорияның жер беткейі және жер асты суларының
зерттеулері негізгі Қызылорда қаласының экологиялық күйін анықтаушы.
Б.П.Алисованың климаттық аудандық схемасы бойынша қарастырғанда
территорияда континентальді солтүстік тұрады, климаттық обылыстары қоңыржай
климаттық белдеуде орналасқан [12].
Қызылорда қаласының табиғи-экологиялық жағдайы көбіне күн
радияциясының деңгейіне байланысты.Қызылорда қаласына жоғары күн
радияциясының жылдық қарқындылығы тән (129-134ккалсм2 жылына).Мұндай
жоғары күн радиациясының қауырттылығынан атмосферада фотохимиялық
реакциялар жүреді, токсикалық өнімдердің құрылуына өндірістік лақтырылымдар
қызмет етеді. Техногенді құрылған азот қышқылының құрылымы өндірістік
лақтырылымдардан түсетін, күн радияциясының қарқындылығына азот екі
оксидіне айналады және фотохимиялық түтін қоспасының құрылуына көмектеседі
[13].
Күн радияциясының қарқындылығы жылдық маусымдықпен бөлінген. Күзде ол
орташа 28 ккалсм2 құрайды, көктемде 38 ккалсм2. Күн радияциясының ең кіші
мөлшері қыста – 20 ккалсм2 бақыланған. Бұл кезеңде теріс радияциялық
баланыс тән. Ең үлкен мөлшері күн радияциясының мәні жылы кезде бақыланады,
төменгі мәні - суық кезеңде. Бұл заңдылық негізінен атмосфераның
трансформациялық ластануы жазда макимум, қыста минимум болады.
Соған байланысты жиынтық күн радияциясының деңгейі және оның маусым
бойынша таралуы Қызылорда қаласының қоршаған орта жағдайының экологиялық
климаттық бағалау рөлі [14].
Қоршаған ортаның ластану деңгейі көбіне атмосфералық циркуляциясына
байланысты. Қызылорда қаласының климаты жыл бойына 3 ауа массасының түріне
әсер етеді. Олар: арктикалық, қоңыржай және тропикалық.
Кесте 1.
Қызылорда қаласының ауа массасының қайталанушылығы
Облыс кБВ тБВ кАВ тАВ кТВ мТВ
Тұран–
Қазақтық 69 0 12 1 16 15
(Қызылорда)
кБВ – континенттік бореальды ауа
тБВ – теңіздік бореальды ауа
кАВ – континенттік арктикалық ауа
тАВ – теңіздік арктикалық ауа
кТВ – континенттік тропиктік ауа
тТВ – теңіздік тропиктік ауа
Қызылорда қаласының ішкі континентальды орнында континентальды
полярлы ауа басым. Ауа массасының қайталанушы пайызы Сібірде және Шығыс
Европада 69% құрайды. Атлантика және Жер Орта теңізінде құрылатын мұхиттық
масса тіпті жоқ. Көп қайталанушылық (12%) арктикалық ауа континентальдығы
басым. Суық және өте суық ауа массаларының енуі қыста көп болады, суық
аяздар әкеледі. Екінші орында құрғақ және ауа массаларының қайталанушылығы
алады, континентальды тропиктік ауалары (16%). Бұл ауа массалары Орта
Азияның оңтүстігімен Иранда құрылады. Олардың енуі жазда болады, өте құрғақ
және ыстық ауа райында жүреді.
Қызылорда қаласында көрсетілген ауа массалары әрқайсысы орын алады.
Сондай-ақ, әр бөлікте әртүрлі ауа массаларының циклоны құрылады. Негізгі
ылғал тасушылар және Қызылорда қаласының территориясында атмосфералық
жауындардың түсуі.
Әр түрдің ауа массасы Қызылорда қаласының атмосфералық ластану
деңгейі анықтау: аз ластаушылар арктикалық ауа массалары, көбіне қоңыржай
және тропиктіктер әсерді көрсетеді. Континентальды тропиктік ауа массасының
енуі шаңды дауы және құрғақтыққа әкеледі.
Кесте 2.
Жел және штильдің орташа көпжылдық қайталанушылық бағыты мс бойынша
Желдің С СШ Ш ОШ О
бағыты
Мезгілдер
Қоңыржай Орташа ЖазықтыОйпатты – Ірі шалғындары Сырдария
белдеудің шөлдер жазықты бар жалпақ аңғарының
Тұранды аллювийлі Қызылорданың
Шөлдік жазықтар,шалғындқазіргі
ы аллювийлі, аллювийлі
сортаңдау жайылмалық
топырақтардағы террасасы,
тұзды кешендер шалғынды,
шалғынды – шөлді
топырақтары мен
сорлардағы ажрек
– қамысты
шалғындар
Онда көптеген факторлардың қоршаған ортаның экологиялық жағдайына
әсері көрсетілген. Қызылорда қаласының қоршаған орта экологиялық жағдайында
үлкен рольді жер беті, жер асты сулары топырақ болып табылады.
Сондай-ақ Қызылорда қаласының қоршаған орта экологиялық жағдайының
кешенді анализі және экологиялық өзгеру тенденциясын көрсету. Бұл
жұмыстарды орындау үшін антропогенді факторларды экологиялық бағалау
қажет.Табиғи және техникалық жүйелердің біріккен анализі ғылыми қолданбалы
есептеулерді шешуге көмектеседі.
II.Антропогендік факторлардың қаланың экологиясына тигізер әсерлері
2.1. Табиғатты пайдаланудың урбаэкологиялық негіздері мен қаланың
урбажүйелі функционалды құрылымы
Ғылыми техникалық революцияның қазіргі этапында қауымның дамуының
айқын көрінісі урбанизациялау процесі болып саналады.Урбанизацияның
феномені қазіргі цивилизацияның ең бір керемет ерекшеліктерінің бірі екенін
күмәнсіз айтуға болады.Тарих процесс ретінде урбанизацияның өзіне тән даму
заңдылықтары бар.Бұл жерден терминологияның бір мәнді емес екендігін
байқауға болады.Ғылыми әдебиеттерде урбанизация деп қала халқының өсуін
сипаттайтын әлеуметтік – экономикалық процесті айтады.Урбанизация процесі
урбажүйе маңында түзіледі.Н.Ф.Реймерс мұны архитекторлық – құрылыс
объектілерінен тұратын және табиғи экожүйенің бірден бұзылуымен
сипатталатын, тұрақсыз табиғи – антропогенді жүйе.Ғылыми әдебиеттерде өте
көп кездесетін терминнің бірі – урбанизацияланған зона термині.Бұл
дегеніміз тығыздығы жоғары қала халқы мен халқының саны басым болып келетін
территория [6,25,26].
Г.М.Лаппо айтқандай география қаланы қоршаған ортамен бірге
байланыстырып құрастыруы тиіс, себебі қала табиғата өмір сүреді және
қоршаған ортаға көп жағдайда әсер етеді.Мұндайда Қызылорда қаласы басқа да
урбандалған территория секілді әсер ету сфераларына ұшырайды.Құрылымдық
қатынаста қаланы күрделі жүйеде әсер ету сферасында, өзара байланысқан екі
динамикалық жүйе: антропогенді және табиғи деп қарастыра аламыз.
Қызылорда қаласының литогенді, гидроклиматогенді, топырақты – биоталы
және ландшафт құрылымының жағдайына сараптама бере келе қазіргі кезде
қоршаған ортаның барлық компоненттері адамның шаруашылық іс - әрекетінің
қол астында екендігін айта кеткен жөн.Әсіресе рельефке (бедерге),
топыраққа, су және ауа бассейндеріне және өсімдіктерге адамның әрекеті
қатты тиюде.Антропогендік поджүйені техногендік түзілімдегі ландшафттық
жүйенің дамуы сипаттайды.Оларды табиғи ландшафтты қайта түзімен және мәдени
деп біледі.Техногенді концентрациялардың алып қысымының нәтижесінде
урбандалған территория қоршаған ортаның деградациясының алып ошағы ретінде
көрініс тапқан.
Осы байланыстан урбанизмнің методологиялық (әдістемелік) негізін
өңдеуде негізгі жағдайды жергілікті халықтың жағдайына назар аударылатынын
байқауға болады.Себебі қалада өмір сүру сапасының прогресті нашарлауы
олардың дамуы мен өсуінің тенденциясы іспеттес.Қалаларды адамзат
өркениетінің жетістігі деп қарағанымызбен, онда санитарлы – гигиеналық
жағдайлардың ұнемі бұзылуын, экологиялық жағдайдың бұзылуын байқауға
болады.Адамдарға өмір сүру жағдайлары жасалғанымен онда өмір сүру қауіпі
бар [27].
Урбаэкология дегеніміз халықтың өмір сүруі үшін гигиеналық және басқа
да қолайлы өмір сүру шарттарына бағытталған шешімдер, әдістерді
іздестіру.Қалаларда табиғатты пайдалану, яғни әлемдік рационалды деңгейде
қалаларды пайдалануда қаланың қоршаған ортасы деген термин көптеп
кездеседі.Қала белгілі бір аумақтың әкімшілік орталығы ретінде, өндірістік,
ғылыми – техникалық, транспорттық, тұрғындық, санитарлы – гигиеналық және
тағы осылар сиқты жүйелердің дамуының сапалық сандық қажеттіліктерін
қамтамасыз ету керек.Сондықтан да адамды қоршап тұрған ортаның жағдайының
жақсы болуы урбаэкологияның негізгі міндеті.
Қала – бұл ең алдымен халықтың өмір сүру ортасы, сондықтан да оны
зерттей келе әлеуметтік – экономикалық және ауа бассейнінің ластануы,
топырақтың ластануы, өсімдіктердің, табиғи сулардың ластануы секілді
экологиялық мәселелерге кешенді сараптама жасауы керек.Бұл жағдайда қала
өзін өте қатты өзгерген экожүйе ретінде көрсетеді.Оның өзгеру деңгейі
урбажүйенің географиялық жағдайына, аумақтың нақты табиғи және ландшафттық
шарттарына байланысты.Сонымен қатар урбажүйенің табиғи компоненттері
қаланың ауқымдылығына және экономикалық потенциалына пропорционалды
трансформацияланатынын жоққа шығармау қажет [28].
Табиғи компоненттердің жағдайы, күйі – қаланың сапасының негізгі
көрсеткіші.Бір жағынан қалалардың өздері орналасқан ландшафтқа кері әсері
соншама,біз олардың урбажүйенің түзілуі мен өзгеруіндегі ролін жан – жақты
қарастыруға қиналамыз.
Негізінен біршама көп әсерді ландшафттың литогенді негізі алады.Қалаларда
құрылыстардың жүргізілуі нәтижесінде рельефте нивелировканы байқай аламыз,
яғни бір жерден екінші жерге алып грунтты массалардың тасталуы.Қала аумағы
мен оның айналасында антропогендік әсерден су және жел эрозиясы
процестерінің әсері белсенді.Сонымен бірге екінші рет тұздану және
топырақтардың батпақтануын байқауға болады.
Әсіресе қатты әсерге ұшырайтындар гидроклиматогенді және биогенді
компоненттер.Мұның бәрі атмосфераның ластануымен, су ресурстардың
сорқылуымен (бұған жер асты және жер үсті сулары жатады), топырақ түзуші
процестердің түзілуінің баяулауымен, биота мен өсімдіктер дүниесінің
өзгеруі немесе мүлдем жойылуымен, табиғи ландшафттардың бақтық парктік
массив түрінде көрініс берген табиғи ландшафттардың антропогендік
модификациялық табиғи ландшафт кешеніне айналуымен, суландыратын жерлердің
көбеюімен, шөлденудің артуымен түсіндіріледі.
Мұнда автордың алдына қойған мақсаты антропогендік әсердің Қызылорда
қаласының табиғи ортасына әрекет етуін анықтау.Мұндай сараптама жасау
нәтижесінде техногенездің фомасы мен масштабын анықтап, осы негізде
Қызылорда қаласының урбажүйесіндегі табиғатты қолдану, табиғатты қолданудың
рационалдылығы және осы айтылып отырған Қызылорда қаласының табиғи
жағдайының оптимизациясы жөнінде іс – шаралар ұйымдастыру.
Қалалардағы табиғи жағдайлардың өзгеруінің жалпы сызбасы
1 сурет
Қала және қала маңындағы аудандарда өзгерген масштабтар кеңейіп,
жасанды ландшафттар артуда.Мұның бәрі қала халқының өсуіне және
агломерациялардың көбеюіне байланысты.Қала ландшафттарының қоршаған ортасын
қорғау спецификасы, халықтың өмір сүруіне санитарлы жағдайлардың
болуы.Сонымен қатар қаланың урбажүйенің қоршаған ортасының табиғи
кешендеріне жағымсыз әсерінің барын мүмкіндігінше жою.
Қызылорда қаласының урбажүйесінің функционалды (қызметтік) құрылымы.
Ежелден – ақ Орталық Азияда урбанизация процесінің дамуына негізгі
әсерін су ресурстары беретін.Судың бар болуы, оны жоғарғы дәрежеде қолдана
алу арқылы халық пен шаруашылықтың шоғыры да артады.Яғни суы мол жерде
халық та көп.Белгілі этнограф В.В.Востров былай деп жазады: Сырдария
өзенінң аңғары ежелден – ақ, ежелгі жер мәдениетінің орталығы болған.Бұл
кейіннен қазақ халқының этникалық құрылымының қалыптасуының негізгі ошағы
болды [29].
Жоғарыда айтылғандардың бәрі, Қызылорда қаласының урбажүйесінің
түзілуіне тарихтық кезеңдік қызығушылықтар артуына әкеліп соғады.
Амудария мен Сырдария өзендерінің аралығы ежелден –ақ Орталық Азиядағы
өркендеу мен суару жерлерінің ошағы еді.Тарихи фактілерге жүгінсек, Моңғол
шапқыншылығы кезінде, яғни 1219 жылы күзімен 1224 жылы аралығында, Сырдария
өзенінің аңғары өте күшті антропогендік әсерде болды.Бұл жылдары гүлденген
қала жойылып, жайылым жерлер атпен тапталған.Ежелгі ирригациялық жүйелер
құрылған.Сырдария мен Арал және оның маңындағы аудандар Шыңғыс ханның үлкен
ұлы Жошының қарамағында болды.
Әлемге әйгілі Темірлан (Тур Әмір), XIV ғасырда Сырдария аңғарының биі,
өз уәзірі Ораз қошыға көшпенділердің балаларын оқытсын деп барлық жағдай
жасаған.Дәл соған арналған арнайы 7 үлкен ақ киіз үй тігілген.Сол кезден
бастап оны халық Ақ мешіт деп атаған, ал 1372 жылы Сыр өзенінің
жағалауында Ақ мешіт ауылы пайда болған.
Кесте 7.
Қазіргі Қызылорда қаласының аумағындағы табиғи ортаға антропогендік
әсердің негізгі кезеңдері
Антропогендік әсердің Антропогендік әсердің қоршаған
№ Антропогендік қоршаған ортаға әсерініңортаға әсерінің кейінгі
әсердің негізгі факторлары жағдайлары
кезеңдері
1 2 3 4
Суармалы жерлер, Гидрографиялық тораптардың
1 Ежелгі егін ирригациялық құрылыс, бұзылуы, ирригациялық
шаруашылығы көшпендімал шаруашылығы каналдардың салынуы, табиғи
(XIII ғасырға жайылымдарды бастапқы
дейін) дирадациясы
Сырдария өзенінің режимінің
табиғи гидрологиялық жағдайын
Моңғол Елді мекендердің қалпына келтіру, бастапқыда
2 шапқыншылық суармалы жерлерінің суармалы жерлер массивінде
кезеңіндегі егінмассивтерінің бұзылуы рельефті тиістеу жұмыстарын
шаруашылық жүргізу, биотаны қайта қалпына
оазисінің келтіру.
бұзылуы
( 1219-1224
ж.ж.)
1 2 3 4
Ақ мешіт шаруалар қорғанының
Қоқан хандығы Қалаларды құру пайда болуы, ирригациялық
3 кезеңіндегі жұмыстары, ирригация торлардың бөлшектік пайда
қалалық елді болуы.
мекендер
(1817-1853)
4 Ресейлік Транспортты құрылыстар Перовск қаласының
колонизация құрылыстарының күшеюі, Орынбор
кезеңі Ташкент темір жолдарының
(1853-1917) салынуы, рельефтің бұзылуы,
жердің құрғауы.
Қызылорда қаласының
дамуы,урбажүйенің қоршаған
Қалалық құрылыс, ортаға жөн жоқты әсері,
5 Ерте Кеңестік суармалы жерлерде қоныстану құрылыстарының
кезең техногендік әсердің жүруі, батпақтардың құрғауы,
(1917-1961) болуы, сулы – ауа мен беткі сулардың қалалық
шаруашылықты құрылыстар.инфра құрылым әсерінен
ластануы
Сырдария өзені Сырдария өзені деңгейінің күрт
бассейнінің де кең төмендеуі.Тоғайлардың жойылуы,
6 Кешкі Кеңестік масштабтағы табиғи көлшіктердің жойылуы,
кезең гидромелиоративті Арал теңізінің
(1961-1991) жұмыстардың катастрофасы,жайылым жерлердің
жүргізілуі,қалалар мен дигрессиясы
өндірістердің күрт өсуі.
7 Тәуелсіз Қалалардың көбеюі,нарық Атмосфераға,суға, топыраққа
Қазақстан экономикасына байланыстыөндіріс орындарындағы қалдық
Республикасы туындаған тосын заттардың тасталуының
кезеңі оқиғалар.Табиғатты кемуі,бірақ жалпы қоршаған
(1991-2001) қорғауда инвестицияның ортаның экологиялық жағдайының
кемуі. нашарлауы.
XIX ғасырдың басында Қазақстанның шөлді жерлерінде жаңа қалалар мен
ірі елді мекендер бой көтерді, сонымен бірге Ақ мешіт қорғанын айта кеткен
жөн.Оны 1817 жылы Қоқан ханы Омар орыс самодержавилігіне қарсы тұрғызған
болатын.Бұл кездері жергілікті халық негізінен егін шарашылығымен айналысып
жүрген.
1953 жылы 31 тамызда Петербургтен келген бұйрық бойынша Ақмешіт форт
Перовскіге ауысқан болатын.1967 жылы форт Перовскіні қайтадан Перовск
қаласына өзгертті.1885 жылы қалада 542 үй болған, ал 1897 жылы болған Бүкіл
Ресейлік санақта, Перовск қаласында 5058 халық тіркелген.1902 жылы Орынбор
Ташкент темір жол құрылысы біткеннен бастап қаланың дамуы мен өсуі бірден
жоғарылады [30].
Сонымен, табиғатқа антропогендік әсерлердің артуы XX ғасырдың
күшейді.Бұл Қызылорда оазисінің ландшафттына жан – жақты әсерін
сипаттайды.Келе – келе бұл әсер техногендік сипат алды.
1925 жылы 15 сәуірде Перовск қаласында Жалпы Қырғыз Советтер съезінің
(Жалпы қырғыз) ашылу салтанаты өтті.Мұнда ҚазАССР астанасын Орынбордан
Ақмешітке ауыстырду жайнда сөз қозғалды.1925 жылы 19 сәуірде Ақмешіт
қаласының атауы Қызылорда қаласына өзгертілді.Қаланың астаналық статусы,
өндірістің, ондағы транспорттың қоршаған ортаға әсер ету деңгейі интенсивті
(қарқынды) көрініс алды.1927 жылы Қазақстан өкіметі, Қазақстанның астанасын
Қызылордадан Алматыға көшіру туралы шешім қабылдады.
КСЭЗ (Қызылорда арнайы экономикалық зонасы) территориясында 190,6 мың
адам бар.Олардың 174,9 мыңы қалада, 15,7 мыңы ауылда тұрады.Халықтың
тығыздығы 232 адам.
Қызылордада 33 өндіріс орындары, 53 жалпы білім беретін мектеп, 21
мектепке дейінгі мекемелер, 4 маманданған техникалық мектептер, 4 колледж
бар.
Қызылордалық арнайы экономикалық зонасы бірдей урбаөндірістік кешенді
көрсетеді.Осындай әсер ету кезеңдерінде (1996-1999 жылдар аралығында)
Қызылорданың экономикалық зонасында өндіріс орындарының артуы байқалды.10-
шақты тұрып қалған, яғни жұмыс істемей қалған өндіріс орындар қайтадан
жанданып, қызмет көрсету мен тауарлардың 30 – ға жуық түрі игерілді [31].
Осы айтылған барлық процестер, антропогендік жағдайдың қоршаған ортаға
әсерінің артуына әкеліп соқты.
Қызылорда қаласы қоршаған ортасының экологиялық жағдайына
антропогендік әсерлердің негізгі факторлары
2 сурет
Қызылорда қаласының урбажүйесіндегі экологиялық жағдайдың негізгі ролі
өндіріске тиесілі экономика салаларының құрамында ең бір басты орынды
алатындар, яғни қоршаған ортаға әсер етушілер мұнайды тасымалдау мен жылу
энергетикасы.Қызылорда қаласының қоршаған ортаға кері әсер ететін тағы бір
жағдайға стационарлы емес ластаушы көздерді – темір жол және автомобильді
транспортты жатқызуға болады.
Қызылорда қаласының қоршаған ортасының экологиялық дестабилизациясына
үлес қосатындар, қалаішілік және қала маңындағы коммуникалды – тұрмыстық
шаруашылықтар қоршаған ортаның экологиялық жағдайына, мелиоративтік –
ирригациялық және қала сыртындағы инженерлі – құрылысты жұмыстарды,
суайрықтар мен суды тазарту жұмыстарын жатқызуға болады.
Кесте 8.
Қызылорда қаласының экологиялық – экономикалық жағдайлары
№ Урбаэкологиялық Экономикалық әсер Аудан
поджүйе
Q га % қала
1 Көпэтапты құрылыстыңБарлық компоненттерге
қоныстану зонасы жан – жақты әсер ету 930 8
2 Азэтапты құрылыстың Атмосфералық ауаның
қоныстану зонасы ластануы, суару
мақсатында өзендерді
қолдану, топырақ пен 2939 26
батпақтардың қалыпты
түзілуі
1 2 3 4
3 Көпэтапты – Барлық табиғи
көпэтажды компоненттерге
құрылыстардың қалыпты әсер ету, 1000 9
қоныстық аралас топырақтың бөлшектік
зонасы сақталуы
4 Өндірістік зона Барлық табиғи
компоненттерге әсер 1105 9,5
ету
5 Транспорттық зона 1154 10
6 Коммуналдық зона Литогенді және
биогенді ортаға әсері680 6
7 Бақтық – парктік Барлық табиғи
рекреациялық зона компоненттердің 604 5,5
түзілуі
8 Санитарлық зона Топырақ пен су
компоненттерінің 568 5
жергілікті ластануы
9 Қоныстық – егіншілікРельефке, топыраққа
зона және биотаға қалыпты 1470 13
әсері
10 Полифункционалды Барлық табиғи 900 8
қоныстық өндірістік компоненттерге
зона көпжақты әсері.
2.2. Өндірістің қоршаған ортаға тигізетін әсерлері
Өнеркәсіп – Қызылорда қаласының экономкалық потенциалының негізі
Қызылорда қаласының өнеркәсіп орындарының көпсалалы құрылымы 13 ірі өндіріс
орындарын қамтиды.Олар мұнай өндіру саласы, электроэнергетика, машина
жасау, метал өңдеу, целлюлоза – қағаз, жеңіл, тамақ, ұнды – бидайды, жемді
салаларын қамтиды.
Кесте 9.
Қызылорда қаласындағы Қызылорда арнайы экономикалық зонаның өндірістік
құрылымы
№ Негізгі кәсіпорындар Өндіретін өнім
1. ААҚ Харрикейн Құмкөл Мұнай Мұнайды қайта өңдеу
2. АҚ Құмкөл Лукойл Мұнайды өндіру мен қайта өңдеу
3. Қазгермұнай Мұнайды өндіру мен қайта өңдеу
4. Қуатамлонмұнай Мұнайды қайта өңдеу
5. АҚ ТЭЦ Жылу және электр энергиясын өндіру
6. АҚ КРЭК Жылу және электр энергиясын өндіру
7. АҚ Қызылордаагрореммаш Машина жасау
8. АҚ КЭРМЗ -1 Машина жасау
9. АҚ КЭРМЗ -2 Машина жасау
10. ЖШС Айдан ( ФНМ ) Талшықсыз материалдар
11 АҚ Ақмаржарн Азық – түліктік өнімдер
12. АҚ Главтара Азық – түліктік өнімдер
13. АҚ Сыр шарабы Азық – түліктік өнімдер
Қызылорда қаласы Бүкіл Қызылорда облысы беретін, өнеркәсіп өнімдерінің
90 % астамын шығарады.Мысал ретінде 1998 жылғы Қызылорда қаласының өндіріс
өнімінің жалпы көлемін сипаттайтын экономикалық саласын айтуға
болады.Өндіріс орындарының көлемі бойынша алдыңғы орынды мұнай мен газ
өндіру салалары алып жатыр (80,9%). Екінші орында ТЭЦ – 6 – да электр
энергиясын өндіру жатады (17,1%).Экономиканың қалған салалары жалпы көлем
бойынша үшінші орынды алып жатыр.Өндіріс орындарының қалдықтар құрамы мен
деңгейінің, Қызылорда қаласының қоршаған ортасына кері әсерін түрлі
жолдармен қарастыруға болады. Қызылорда қаласының негізгі өндіріс
салаларының, табиғи ортаға әсерін сипаииайық.
Энергетика Қызылорда қаласының атмосферасын, су қоймасын және
топырағын ластауға негізгі ролді жылу – энергетикалық кешеннің әсері алып
жатыр.Қаланың ең ірі жылу центірі ТЭЦ – 6.Ол қаланың батыс бөлігінде
орналасқан және осы жерге жақын маңайлардың бәрін ластайды.Мұнда,
атмосфераға түсетін ластаушы заттардың максимальді мөлшері түседі.
Сонымен бірге, Қызылорда қаласының қоршаған ортасына энергетиканың
әсерін, ең алдымен ТЭЦ атмосфера мен топырақты қатты ластайды.Олар күл
үгінділерінің астында үлкен аумақты алып жатыр. (2 км – ге жуық)
Машина жасау.Бұл саланың қоршаған ортаға әсері салыстырмалы түрде көп
емес.Ол негізінен қалаларда жер аумақтарының шектелуімен сипатталады.Бұл
өндірістік құрылыстардың, сонымен бірге топырақтың беткі , грунт суларының
өндіріс қалдықтарымен ластануын айтамыз. 13 таблицадан көріп отырғанымыздай
шаңның максимальді концентрациясы 4,8 – ге .ПДК, Қызылорданың
экспериментальді механикалық зауытынан 2 км аралығында орналасқан жерден
алынған. Мұнда азот диоксидінің концентрациясы анықталған. Ол 1,3 ПДК – ға
тең.
Орманды өңдеу шаруашылығы.Қағаз бен картон жасау көп мөлшерде суды
қажет етеді және де өндіріс қалдықтарының көлемінің көптігімен
сипатталады.Қызылорда қаласында орманды өңдеу шаруашылығына целлюлозды –
картонды зауытты айтуға болады.Целлюлоза, картон және қағаз өндіру үшін,
яғни 1 тонна өнім өндіру үшін 350-600 м3 су мөлшері қажет.Мұнда өндірістер
сонымен қатар атмосферасын ауасын да ластайды.Осылайша, ЦКЗ маңындағы
аммиактың концентрациясы 1,4-2 ПДК – ға тең.(табл.13).Өнімді жасау
технологиясы, түрлі сілтілі ерітінділер мен хлорлардың қолданылуымен
байланысты.Сондықтан да ЦЗК – ның қоршаған ортаға негативті әсерінің
бейтараптануы актуальды болып табылады [32].
Мұнай өнеркәсібі.Осы өндіріс саласының қоршаған ортаға тура және
қосалқы әсері атмосфераның, су көздерінің, топырақтың ластануымен көрініс
тапқан.Қызылорданың экономикалық зонасының қоршаған ортасына
әсерініңкүштілігі Құмкөл мұнай өндіру кен орнымен тікелей байланысты. Бірақ
Қызылорданың өзінде мұнай өндіру кен орындары жоқ.Қаланың өзінде тек
мұнайды айдау және оны темір жол көлігімен тасымалдау іске асырылған.Осыған
байланысты жер асты сулары мен топырақтың ластануы актуальды болып
саналады.Бұлардың ластануы ағынды сулардың әрекетімен тікелей
байланысты.Бұлардың құрамында мұнай өнімдерінің концентрациясының
мөлшерлері бар.Ол темір жолға жақын маңда орналасқан.
Жеңіл өнеркәсіп.жеңіл өнеркәсіп өндірістері жергілікті ауыл шаруашылық
шикізатына негізделіп жасалған.Олар, қоршаған ортаға әлсіз ластаушы
заттардың, су көздері арқылы тасталуымен сипатталады.
Тамақ өнеркәсібі.Ауыл шаруашылық шикізатының өңдеу процесінің
нәтижесінде ағын суларының нәтижесінде сулардың ластануы байқалады.Бұлардың
құрамында түрлі органикалық және басқа да қоспалар бар.
Осындай өндірістерге мыналарды жатқызуға аламыз.АҚ Ақмаржан, АҚ Сыр
торабы, АҚ Тормозавод және т.б.
Қалдықтардың құрамы мен көлемі өнеркәсіп орындарының типіне
байланысты.Бұған Қызылорда облысындағы аймақтық мамандар жүргізген зерттеу
нәтижелері негіз болады.Мұндағы өндіріс орындарына целлюлоза – картон
зауытын, (АҚ Главторо), Қызылорда экспериментальді механикалық зауытын
ЖШС Айдан өндіріс орны мен ТЭЦ – 6 жатқызуға болады.
Газды қалдықтар қатты қалдықтардан көлемі асып кетеді.Бұл әсіресе жеңіл
өндіріс орындарында кең таралған.Целлюлоза – картон комбинаты атмосфераны
ластауда стационарлы көздердің алатын ролі зор.Бұлардан қатты бөлшектер
тұндалар, көмірсутек тотықтары, күкірт диоксиді бөлінеді.Нәтижесінде күлі
көп көмірдің жағылуына әкеліп соғады.
Осылайша, Қызылорда қаласының аумағындағы өндіріс орындар қоршаған
ортаның жағдайына кері әсер етеді: мұндай процестер әсер ететін зонадағы
ауаның құрамында шаң, қатты және газ түріндегі зиянды қоспалардың болуы
байқалады.Бұлардың таралуы жергілікті шарттар мен 1-ші жағдайда ПДК – ның
деңгейінің артуына әкеп соғатын жағдайлар да байқалған.Қоршаған ортаның
экологиялық жағдайына барынша көп кері әсер ететін жылу энергетикалық
кешені.
2.3. Қоршаған ортаға транспорттың тигізетін әсерлері
Қаланың дамуына транспортты инфрақұрылымның болуы маңызды.Транспортты
коммуникация урбандалған кешеннің құрылымы.Қызылорданың экономикалық зонасы
маңызды географиялық орын және транспорттың дамуында қолайлы жағдай
туғызады.Қызылорда үлкен транзитті түйін функциясы қызметін атқарады.Қала
теміржол және үлкен жолдардың магистральды қиылысуында орналасқан.
Транспорттың табиғатқа әсер ету ролін 2 түрлі аспектіде қарастырамыз:
жердің қазылуы және қоршаған ортаның ластануы.Қоршаған ортаның тұрақсыз
ластау көздеріне теміржол мен автомобильді транспорт жатады.
Автомобильді транспорт: транспортты инфрақұрылымда оның маңыздылығы
өте жоғары.Мысал ретінде келесіні көрсетеміз.1997 жылы жүк тасымалды көлік
транспортының көлемі алдағы жылдарға қарағанда 4,5 % өсті, және ол 247 мың
тоннаны құрады, ал 1998 жылы 204 мың тоннаға жетті.Қала территориясы
бойынша Ақтөбе – Қызылорда – Шымкент автомагистралі өтеді.Қалада жеткілікті
мөлшерде жолаушыларды тасымалдаушы автотранспорттар жеткілікті.
Қызылорда қаласында тұрақсыз көздер түріне, сондай – ақ автотранспорт
кіреді, атмосфераны ластаушы лақтырымдардың көбі соған келеді.ҚР
агентствосының статистикалық мәліметтері бойынша 1448 жылы автотранспортты
лақтырым 22,8 мың тоннаны құрады.Қызылорда қаласында автомобиль сандары
көбею үстінде.Олардың ластаушы әсері қаланың халқы мен аудандарына да
тиюде.Автомобильді транспорттың түтінді газдарының құрамына: азот оксиді
мен қорғасын кіреді.
Автомобильді транспорт газы атмосфераның жер қабатына лақтырылып, оның
таралуы қиындайды.
Қызылордада жіңішке көшелер мен үлкен ғимараттардың көп болуы, әсіресе
автотранспорт газдарының ластаушы лақтырымдарының жинақталуына
әкеледі.Қолданылған газдар құрамына 200 астам бөлшектер кіреді, бірақ
нормалы түрінде – көмірқышқылы, көмірсутектер, азот қышқылы, мұнар, шаң
және күйе болады.
Қызылорда қаласында ауаның ластануында маңызды орынды көп циклды
көмірсулары алады және 3,4 бензопирел алады, транспортты магистральға жақын
ШМК мөлшеріне жақын болады.Қызылорда қаласының ауа бассейнінің ластануын
зерттеген мәліметтердің көрсетуі бойынша қатты ластанған аудан – қаланың
солтүстік батыс болып табылады, онда автотранспорттың қозғалыс қарқындылығы
жоғары.
Автомобильді жолдарды жөндеу кезінде шаңдардың пайда болуы, ол
канцерогенді қосылыстарды құрайтын нәтижелер [33].
Қызылорда қаласының ауа бассейнінің жыл бойына автомобильді
транспортпен ластануының орташа ШМК – сы 3,3, суық мезгілде ШМК – 2,7
мөлшерде.Көп шаңданатын қаланың солтүстік батысы болып табылады.
Қызылорда қаласының қоршаған ортасының жағдайының нашарлауына
автранспорт санының өсуі, автомобильдердің жаман техникалық
жағдайлары.Қалаға этилді емес бензен түспейді.
Үлкен қалаларда, әсіресе Алматы қаласында автомобильдерден қорғаудың
экологиялық жағдайлары және зиянды лақтырымдардың деңгейін қарау.
Қызылорда облысының экологиялық жағдайын тұрақтандыру 1997-2000 жылдар
экологиялық бағдарламаларда қарастырылған.
14 кесте мәліметтері бойынша негізгі суды қолданатын шаруашылықты –
тұрмыстық орындар (14400 мың м3). Мұндай суды көп қолдану жер асты
суларының ресурстарының жағдайларында өзгерістер бар.
Табиғи жер асты суының дейгейі салыстыруға қарағанда төмендеген,
артезиан бассейнінің сулылығы да азайған.
Кесте 10.
Водоканал ЖШС – ң су шаруашылығының тепе – теңдігі
№ Тұтынушылардың атаулары Пайдаланатын Су көздері мың м3 жылына
су, мың м3
Сырдария өзеніЖер асты суы
1. Шаруашылықтық – ауыз су 14400 5270 9130
қажеттіліктері, Қызылорда
қаласын сумен қамтамасыз
ету
2. Арнайы қолданылатын 1261 555 706
жануарлар
3. Өнеркәсіп 1036 420 616
4. Водоканал ЖШС – ң 633 285 348
өзіндік қажеттіліктері
Барлығы: 17330 6530 10800
Көптеген скважиналар үздіксіз Қызылорданың артезиан бассейндерінің
тереңдігінен суды тартып алуда.Қызылорда қаласының сумен қамтамасыздаудың
бір бөлігі Сырдария өзенінен алынады.Сырдария өзенінің жоғарғы ағысы
бақтарды, парктерді, көшелердегі жасыл көшеттерді суғаруға
пайдаланылады.Қаланың көп бөлігінде канализация жоқ.Бар канализациялардың
ағысы қаланың солтүстік батысына тасталады және осы жерге өндірістік пен
тұрмыстық қалдықтар тасталады.Сондай – ақ жылу электр станцияларының да
ластаушылары көп.Бірақ қазіргі кезде мұндай ластаушылардың ластауы аз.
2.4.Ауыл шаруашылығының қоршаған ортаға әсері
Қызылорда облысы жер туралы реформа заңды экономикалық және әлеуметтік
жағдайлардың дамуына, әртүрлі эффективті функционалды шаруашылықтың жерге
әсері көрсетіледі.
Негізгі жер реформасындағы бағыт: Қызылорда қаласының әлеуметтік жер
фондының дамуы, біраз жер бөлігінің қала әкімшілігіне көшуі, жеке
шаруашылықтың дамуы және торлық нормативтің жерді қолдану кезінде
сақтануы.Осы айтылғандардың барлығы 10 кестеде көрсетілген.
Кесте 11.
Қызылорда қаласындағы ауыл шаруашылығына қарасты жер қорларының
құрылымы
Нысандардың атаулары Саны Га
Бау – бақша және саяжай 5430 566
Халық шаруашылығы 144 2389
Ауыл шаруашылық өндіріс орындары 3 24357
Басқа кәсіпорындар 14 2587
Жер қорлары - 31717
Барлығы 5591 61904
Айта кететін жайт, жер құрылымы Қызылорда қаласының ауданының кеңеюіне
сипаттама.Бұл потенциалды зона экологиялық тәуекел ретінде урбажүйені
көрсетеді.Жер қорының ретін қала әкімшілігімен анықтау қолданылады, әдетте
бұл жерлер жалға беріледі.
1998 жылы Қызылорда қаласының жеке шаруашылық территориясының 2231 га
күріш егілген, 870 га бидай, 395,7 га картоп, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz