Шоқан Уалиханов тұңғыш қазақ ғалымы, этнограф, демократ
Жоспар
I. Кіріспе
II. Негізгі бөлім
I . тарау. Шоқан Уалиханов тұңғыш қазақ ғалымы, этнограф, демократ.
1.1 Шоқан Уалиханов: ғалымның өткен өмірінен
1.2 Шоқан Уалиханов: ғалым, саяхатшы, демократ
1.3 Шоқан Уалихановтың еңбектері
II . тарау. Шоқан Уалихановтың саяси ой.пікірлері.
2.1 Шоқан Уалихановтың саяси қоғамдық және құқықтың ой.пікірлерінің қалыптасуы
2.2 1861 жылы саяси өзгерістерге Ш.Уалиханов білдірген көзқарас.
Қорытынды.
Пайдаланған әдебиеттер.
Сілтемелер тізімі.
I. Кіріспе
II. Негізгі бөлім
I . тарау. Шоқан Уалиханов тұңғыш қазақ ғалымы, этнограф, демократ.
1.1 Шоқан Уалиханов: ғалымның өткен өмірінен
1.2 Шоқан Уалиханов: ғалым, саяхатшы, демократ
1.3 Шоқан Уалихановтың еңбектері
II . тарау. Шоқан Уалихановтың саяси ой.пікірлері.
2.1 Шоқан Уалихановтың саяси қоғамдық және құқықтың ой.пікірлерінің қалыптасуы
2.2 1861 жылы саяси өзгерістерге Ш.Уалиханов білдірген көзқарас.
Қорытынды.
Пайдаланған әдебиеттер.
Сілтемелер тізімі.
Кіріспе
Курстық жұмыстың өзектілігі:
Ш Уалиханұлының тұңғыш қазақ ғалымы, ағартушы, тарихшы, этнограф географ, демократиялық ой-пікірлері мен өз халқының жанашыры дана ұлының қоғамда болып жатқан саяси оқиғаларға демократиялық тұрғыдағы ой-пікірлері ғылымда өзекті мәселе болып табылады.
Курстық жұмыстың мақсаты:
Ш.Уалихановтың өмірі, өткен жолы, ғылыми тұжырымдары, кітаптары, демократ ретіндегі көзқарастары, қоғамдық оқиғаларға білдірген ой пікірлері, артында қалдырған мол мұрасын баяндау.
Курстық жұмыстың міндеттері:
- Шоқан Уалиханов-өміріне, қысқаша тоқталу
- Шоқан Уалиханов тұңғыш қазақ ғалымы, этнограф, демократ екенін айқындау.
- Шоқан Уалихановтың саяси қоғамдық құқықтық ой-пікірлерінің демократиялық тұрғыда қалыптасуын баяндау.
- Қоғамдағы өзгерістерге, жүргізіліп жатқан реформаларға білдірген демократиялық көзқарастарын баяндау.
Курстық жұмыстың тарихнамасы:
Курстық жұмыстың тарихнамасы курстық жұмыста Әнуар Исмағамбетовтың
«Шоқан Уалиханов, таңдамалы шығармалар» Алматы 1986 жылы кітабы мен
Ш.Уалихановтың төл шығармасы сот реформасы туралы жазбалар. Алматы 2000 ж. Ш.Сәтібаев,Ж.Жамбаев ұмытылмас есімдер. Алматы. Қазақстан 1994ж. Достық жыры кітаптары кеңінен пайдаланылды .
Курстық жұмыстың құрылымы:
Курстық жұмыс Кіріспеден екі тарау мен бес тақырыптан тұрады.
Бағалаған генерал Г.Х.Гасфорт оны наградаға ұсынады, әскери
лауазымы бір сатыға жоғарылап, поручик атағын алады. Келесі жылы М.М.Хоментовский басқарған әскери-ғылыми экспедицияға қатысып,
қырғыс елін жете зерттеп, Ыстықкөл аймағының қартасын жасасады.
Шоқанның Қашқарияға сапары ғалымдық, ағартушылық саласындағы еңбегінің жаңа белеске көтерілуіне жол ашты. Қоқан хандығының Қашқардағы консулы әрі саяси резидентінің көмегімен Қашқардың экономикалық саяси құрылымын зерттеп, бұл халықтың тарихы мен этнографиясынан көптеген материалдар жинайды. Қашқар сапарынан «Алты
шаһардың, яғни Қытайдың Нанлу провинциясының шығыстағы алты
қаласының жайы» атты еңбеп дүниеге келеді. Шоқаннан қалған мұраның бірі-бейнелеу өнеріндегі зерттеулері. Бұл еңбектер оның өнердің осы саласындағы қазақтың тұңғыш профессионал суретшісі болғанын дәлелдейді. Ол негізінен портрет, пейзаж және халықтың тұрмыс-салтын бейнелеумен айналысқан. Одан 150-дей сурет қалған.
Науқасы меңдегендіктен Петербургтан елге оралған Шоқан туған халқының екі жақты қанауда езілгенін көріп, 1862 жылғы сайлауда Атбасар округының аға сұлтаны болуға талпынады.
Тән ауруы мен жан ауруына шипа таба алмаған Шоқан 1865 жылы Алтынемелде, Көшкентоғай деген жердегі Тезек төренің ауылында қайтыс болады.
Шоқанның маңдайына «жарқ етіп сөнген құйрықты жұлдыздай» қысқағана ғұмыр сүру жазылды. Бірақ ол аз ғана ғұмырында адам қабілетінің ғажайып мүмкіндіктерін, гуманизмнің биік өресін, ұлтжандылықтың жалтақсыз үлгісін, алғырлықтың қайран қаларлық өнегесін барша болмысымен, нақтылы іс-әрекетімен дәлелдеп үлгерді.
Курстық жұмыстың өзектілігі:
Ш Уалиханұлының тұңғыш қазақ ғалымы, ағартушы, тарихшы, этнограф географ, демократиялық ой-пікірлері мен өз халқының жанашыры дана ұлының қоғамда болып жатқан саяси оқиғаларға демократиялық тұрғыдағы ой-пікірлері ғылымда өзекті мәселе болып табылады.
Курстық жұмыстың мақсаты:
Ш.Уалихановтың өмірі, өткен жолы, ғылыми тұжырымдары, кітаптары, демократ ретіндегі көзқарастары, қоғамдық оқиғаларға білдірген ой пікірлері, артында қалдырған мол мұрасын баяндау.
Курстық жұмыстың міндеттері:
- Шоқан Уалиханов-өміріне, қысқаша тоқталу
- Шоқан Уалиханов тұңғыш қазақ ғалымы, этнограф, демократ екенін айқындау.
- Шоқан Уалихановтың саяси қоғамдық құқықтық ой-пікірлерінің демократиялық тұрғыда қалыптасуын баяндау.
- Қоғамдағы өзгерістерге, жүргізіліп жатқан реформаларға білдірген демократиялық көзқарастарын баяндау.
Курстық жұмыстың тарихнамасы:
Курстық жұмыстың тарихнамасы курстық жұмыста Әнуар Исмағамбетовтың
«Шоқан Уалиханов, таңдамалы шығармалар» Алматы 1986 жылы кітабы мен
Ш.Уалихановтың төл шығармасы сот реформасы туралы жазбалар. Алматы 2000 ж. Ш.Сәтібаев,Ж.Жамбаев ұмытылмас есімдер. Алматы. Қазақстан 1994ж. Достық жыры кітаптары кеңінен пайдаланылды .
Курстық жұмыстың құрылымы:
Курстық жұмыс Кіріспеден екі тарау мен бес тақырыптан тұрады.
Бағалаған генерал Г.Х.Гасфорт оны наградаға ұсынады, әскери
лауазымы бір сатыға жоғарылап, поручик атағын алады. Келесі жылы М.М.Хоментовский басқарған әскери-ғылыми экспедицияға қатысып,
қырғыс елін жете зерттеп, Ыстықкөл аймағының қартасын жасасады.
Шоқанның Қашқарияға сапары ғалымдық, ағартушылық саласындағы еңбегінің жаңа белеске көтерілуіне жол ашты. Қоқан хандығының Қашқардағы консулы әрі саяси резидентінің көмегімен Қашқардың экономикалық саяси құрылымын зерттеп, бұл халықтың тарихы мен этнографиясынан көптеген материалдар жинайды. Қашқар сапарынан «Алты
шаһардың, яғни Қытайдың Нанлу провинциясының шығыстағы алты
қаласының жайы» атты еңбеп дүниеге келеді. Шоқаннан қалған мұраның бірі-бейнелеу өнеріндегі зерттеулері. Бұл еңбектер оның өнердің осы саласындағы қазақтың тұңғыш профессионал суретшісі болғанын дәлелдейді. Ол негізінен портрет, пейзаж және халықтың тұрмыс-салтын бейнелеумен айналысқан. Одан 150-дей сурет қалған.
Науқасы меңдегендіктен Петербургтан елге оралған Шоқан туған халқының екі жақты қанауда езілгенін көріп, 1862 жылғы сайлауда Атбасар округының аға сұлтаны болуға талпынады.
Тән ауруы мен жан ауруына шипа таба алмаған Шоқан 1865 жылы Алтынемелде, Көшкентоғай деген жердегі Тезек төренің ауылында қайтыс болады.
Шоқанның маңдайына «жарқ етіп сөнген құйрықты жұлдыздай» қысқағана ғұмыр сүру жазылды. Бірақ ол аз ғана ғұмырында адам қабілетінің ғажайып мүмкіндіктерін, гуманизмнің биік өресін, ұлтжандылықтың жалтақсыз үлгісін, алғырлықтың қайран қаларлық өнегесін барша болмысымен, нақтылы іс-әрекетімен дәлелдеп үлгерді.
Пайдаланылған әдебиеттер
1.Әнуар Исмағанбетов, Ш. Уалиханов. Тыңдамалы шығармалар. Алматы 1986 ж.
2.Ш. Уалиханов. Сот реформалары жайындағы жазбалар. Алматы 2000 ж.
3.Қазақстан тарихы. Көне заманнан бүгінге дейін, бес томдық үшін томы. Алматы. М.Х. Асылбеков 1996 ж.
4.Қазақстан тарихы. Көне заманнан бүгінге дейін, бес томдық үшін томы. Алматы. М.Х. Асылбеков 1996 ж. Бұлда сонда
5.Ч. Мусин «Қазақстан тарихы» Алматы , 2005 ж.
6.Қазақстан тарихы. Көне заманнан бүгінге дейін, бес томдық үшін томы. Алматы. М.Х. Асылбеков 1996 ж. Бұлда сонда
7.Мәлімбетов «Қазақстан тарихы» Алматы 2004 ж
8.Х.Әбіжанов. «Қазақста тарихы». Алматы 2000 ж.
9.Қазақстан тарихы. Оқу әдістемелік журналы. Алматы 2004 ж.
10.Қазақ ССР тарихы. Алматы 1982 3 том.
11.Ш. Уалиханов. Қашқарияға саяхат. Алматы 1999 ж.
13.Қазақстан тарих очерктері. С. Асфендияров
14.Ж. Таймағанбетов. «Қазақстан тарихы дәріс - баяндар жинағы» Алматы 2002 ж.
15.М. Қозыбаев Қазақстан тарихы «Дәуір» Алматы 1997 ж.
16.Қазақстан тарихы. Көне заманнан бүгінге дейін. Алматы. «Атамұра» 2003 ж.
1.Әнуар Исмағанбетов, Ш. Уалиханов. Тыңдамалы шығармалар. Алматы 1986 ж.
2.Ш. Уалиханов. Сот реформалары жайындағы жазбалар. Алматы 2000 ж.
3.Қазақстан тарихы. Көне заманнан бүгінге дейін, бес томдық үшін томы. Алматы. М.Х. Асылбеков 1996 ж.
4.Қазақстан тарихы. Көне заманнан бүгінге дейін, бес томдық үшін томы. Алматы. М.Х. Асылбеков 1996 ж. Бұлда сонда
5.Ч. Мусин «Қазақстан тарихы» Алматы , 2005 ж.
6.Қазақстан тарихы. Көне заманнан бүгінге дейін, бес томдық үшін томы. Алматы. М.Х. Асылбеков 1996 ж. Бұлда сонда
7.Мәлімбетов «Қазақстан тарихы» Алматы 2004 ж
8.Х.Әбіжанов. «Қазақста тарихы». Алматы 2000 ж.
9.Қазақстан тарихы. Оқу әдістемелік журналы. Алматы 2004 ж.
10.Қазақ ССР тарихы. Алматы 1982 3 том.
11.Ш. Уалиханов. Қашқарияға саяхат. Алматы 1999 ж.
13.Қазақстан тарих очерктері. С. Асфендияров
14.Ж. Таймағанбетов. «Қазақстан тарихы дәріс - баяндар жинағы» Алматы 2002 ж.
15.М. Қозыбаев Қазақстан тарихы «Дәуір» Алматы 1997 ж.
16.Қазақстан тарихы. Көне заманнан бүгінге дейін. Алматы. «Атамұра» 2003 ж.
Жоспар
I. Кіріспе
II. Негізгі бөлім
I - тарау. Шоқан Уалиханов тұңғыш қазақ ғалымы, этнограф, демократ.
Шоқан Уалиханов: ғалымның өткен өмірінен
Шоқан Уалиханов: ғалым, саяхатшы, демократ
Шоқан Уалихановтың еңбектері
II - тарау. Шоқан Уалихановтың саяси ой-пікірлері.
Шоқан Уалихановтың саяси қоғамдық және құқықтың ой-пікірлерінің қалыптасуы
1861 жылы саяси өзгерістерге Ш.Уалиханов білдірген көзқарас.
Қорытынды.
Пайдаланған әдебиеттер.
Сілтемелер тізімі.
Кіріспе
Курстық жұмыстың өзектілігі:
Ш Уалиханұлының тұңғыш қазақ ғалымы, ағартушы, тарихшы, этнограф географ,
демократиялық ой-пікірлері мен өз халқының жанашыры дана ұлының қоғамда
болып жатқан саяси оқиғаларға демократиялық тұрғыдағы ой-пікірлері ғылымда
өзекті мәселе болып табылады.
Курстық жұмыстың мақсаты:
Ш.Уалихановтың өмірі, өткен жолы, ғылыми тұжырымдары, кітаптары, демократ
ретіндегі көзқарастары, қоғамдық оқиғаларға білдірген ой пікірлері, артында
қалдырған мол мұрасын баяндау.
Курстық жұмыстың міндеттері:
Шоқан Уалиханов-өміріне, қысқаша тоқталу
Шоқан Уалиханов тұңғыш қазақ ғалымы, этнограф, демократ екенін айқындау.
Шоқан Уалихановтың саяси қоғамдық құқықтық ой-пікірлерінің
демократиялық тұрғыда қалыптасуын баяндау.
Қоғамдағы өзгерістерге, жүргізіліп жатқан реформаларға білдірген
демократиялық көзқарастарын баяндау.
Курстық жұмыстың тарихнамасы:
Курстық жұмыстың тарихнамасы курстық жұмыста Әнуар Исмағамбетовтың
Шоқан Уалиханов, таңдамалы шығармалар Алматы 1986 жылы кітабы мен
Ш.Уалихановтың төл шығармасы сот реформасы туралы жазбалар. Алматы 2000 ж.
Ш.Сәтібаев,Ж.Жамбаев ұмытылмас есімдер. Алматы. Қазақстан 1994ж. Достық
жыры кітаптары кеңінен пайдаланылды[1].
Курстық жұмыстың құрылымы:
Курстық жұмыс Кіріспеден екі тарау мен бес тақырыптан тұрады.
Бағалаған генерал Г.Х.Гасфорт оны наградаға ұсынады, әскери
лауазымы бір сатыға жоғарылап, поручик атағын алады. Келесі жылы
М.М.Хоментовский басқарған әскери-ғылыми экспедицияға қатысып,
қырғыс елін жете зерттеп, Ыстықкөл аймағының қартасын жасасады.
Шоқанның Қашқарияға сапары ғалымдық, ағартушылық саласындағы еңбегінің
жаңа белеске көтерілуіне жол ашты. Қоқан хандығының Қашқардағы консулы әрі
саяси резидентінің көмегімен Қашқардың экономикалық саяси құрылымын
зерттеп, бұл халықтың тарихы мен этнографиясынан көптеген материалдар
жинайды. Қашқар сапарынан Алты
шаһардың, яғни Қытайдың Нанлу провинциясының шығыстағы алты
қаласының жайы атты еңбеп дүниеге келеді. Шоқаннан қалған мұраның бірі-
бейнелеу өнеріндегі зерттеулері. Бұл еңбектер оның өнердің осы саласындағы
қазақтың тұңғыш профессионал суретшісі болғанын дәлелдейді. Ол негізінен
портрет, пейзаж және халықтың тұрмыс-салтын бейнелеумен айналысқан. Одан
150-дей сурет қалған.
Науқасы меңдегендіктен Петербургтан елге оралған Шоқан туған халқының
екі жақты қанауда езілгенін көріп, 1862 жылғы сайлауда Атбасар округының
аға сұлтаны болуға талпынады.
Тән ауруы мен жан ауруына шипа таба алмаған Шоқан 1865 жылы
Алтынемелде, Көшкентоғай деген жердегі Тезек төренің ауылында қайтыс
болады.
Шоқанның маңдайына жарқ етіп сөнген құйрықты жұлдыздай қысқағана
ғұмыр сүру жазылды. Бірақ ол аз ғана ғұмырында адам қабілетінің ғажайып
мүмкіндіктерін, гуманизмнің биік өресін, ұлтжандылықтың жалтақсыз үлгісін,
алғырлықтың қайран қаларлық өнегесін барша болмысымен, нақтылы іс-
әрекетімен дәлелдеп үлгерді.
I - тарау. Ш.Уалиханов түңғыш қазақ ғалымы, этнограф, демократ.
1.1. Шоқан Уалиханов: ғалымның өткен өмірінен.
Уалиханов Шоқан Шыңғысүлы - қазақтың ұлы ғалымы: ориенталист, тарихшы,
фольклоршы, этноргаф, геграф, ағартушы, демократ. Шын аты -Мұхаммедханафия,
әжесінің бала күнінде Шоқаным деп еркелетіп айтуымен, Шоқан аталып
кеткен. Туған жері - қазіргі Қостанай облысындағы Қүсмүрын көлінің жағасы.
Арғы атасы-қазақтың үлы ханы -Абылай, Шоқан оның шөбересі. Өз атасы Уәлиде
хан болған. Ал экесі Шыңғыс Қазақстанда хандық жүйе жойылып, аға
сүлтандықтың енгізілуіне байланысты, аға сұлтан лауазымын иеленген.
Жеті жүрттың тілін білуге тиісті хан түқымы болғандықтан, ауыл
мектебінде оқып, арабша хат таныған Шоқан араб, шағатай тілдерін меңгерген.
Бұдан кейін оны әкесі сол кезде Сібірдегі ең таңдаулы оқу орны деп
есептелінетін Омбы кадет корпусына береді. Зерек те зерделі Шоқан мүнда
екі-үш жылдан кейін -ақ өз кластарынан ғана емес. өзінен екі жас
үлкендердің класындағыларды да басып озып шығады (Г.Н.Потанин)
Кадет корпусын бітіргеннен кейін Шоқан Батыс Сібір генерел-
губернаторының кеңсесінде қалдырылады. Ол 1855 жылы Ұлы жүзді Қоқан
хандығының ықпалынан шығарып, Ресейге қосу бағытында жұмыс істеу үшін
ұйымдастырылған экспедицияға қатысып, Семей, Аягөз, Қапал арқылы Іле
Алатауына дейін келеді, Жоңғар қақпасына, Алакөл, Тарбағатайға саяхат
жасайды. Осы сапарында қазақ, қырғыз ауыз эдебиетінің үлгілерін, тарихы мен
этнографиясының материалдарын жинап алды. Бұл еңбегін жоғары бағалаған
генерал Г.Х.Гасфорт оны наградаға ұсынады, эскери лауазымы бір сатыға
жоғарылап, поручик атағын алады. Келесі жылы М.М.Хоментовский басқарған
әскери -ғылыми экспедицияға қатысып, қырғыс елін жете зерттеп, Ыстықкөл
аймағының картасын жасасады[2].
Шоқанның Қашқарияға сапары ғалымдық, ағартушылық саласындағы
еңбегінің жаңа белеске көтерілуіне жол ашты. Қоқан хаңдығының экономикалық
саяси құрылымын зерттеп, бұл халықтың тарихы мен этнографиясынан көптеген
материалдар жинайды. Қашқар сапарынан Алты шаһардың, яғни Қытайдың Нан-лу
провинциясының шығыстағы алты қаласының жайы атты еңбегі дүниеге келеді
Шоқаннан қалған мұраның бірі-бейнелеу өнеріндегі зерттеулері. Бұл
еңбектер оның өнердің осы саласындағы қазақтың тұңғыш профессионал
суретшісі болғанын дәлелдейді. Ол негізінен портрет, пейзаж және халықтың
тұрмыс-салтын бейнелеумен айналысқан. Одан 150-дей сурет қалған.
Науқасы меңдегендіктен Петербургтан елге оралған Шоқан туған халқының
екі жақты қанауда езілгенін көріп, 1862 жылғы сайлауда Атбасар округының
аға сүлтаны болуға талпынады.
Тән ауруы мен жан ауруына шипа таба алмаған Шоқан 1865 жылы
Алтынемелде, Көшкентоғай деген жердегі Тезек төренің ауылында қайтыс
болады.
Шоқанның маңдайына жарқ етіп сөнген қүйрықты жүлдыздай қысқа ға
ағүмыр сүру жазылды. Бірақ ол аз ғана ғүмырында адам қабілетінің ғажайып
мүмкіндіктерін, гуманизмнің биік өресін, үлтжандылықтың жалтақсыз үлгісін,
алғырлықтың қайран қаларлық өнегесін барша болмысымен, нақтылы іс-
эрекетімен дэлелдеп үлгерді.
1.2. Шоқан Уалиханұлы ғалым, саяхатшы, демократ.
Қазақтың ұлы ғалымы, ағартушы-демократ Ш.Ш.Уалиханов отандық ғылым мен
әдебиет тарихында үлкен орын алады. Оның қысқа да жарқын өмірі мен ғылыми
қызметі қазақ халқының көпғасырғы дамуының, рухани ізденістерінің тамаша
қорытындысы, биік жалғасы болды, қоғамдық ой-сана, пікір-тұжырым биіктей
өркендеуіне ықпал етті.
Шоқан (шын аты - Мұхаммедханафия) Шыңғысұлы Уалиханов 1835 жылдың
ноябрь айында Құсмұрын бекінісінде атақты аға сұлтан Шыңғыс Уалихановтың
әулетті семьясында дүниеге келген. Арғы атасы Абылай жоңғарларға қарсы
соғыста асқан ерлік көрсеткен, ел бірлігін сақтауға едәуір еңбек еткен
ақылды қолбасшы, іскер, дипломат, амал-айласы мол, Орта жүз ханы болған.
Оның үлкен ұлы Уәли (Шоқанның туған атасы) қайтыс болғаннан кейін хан
шаңырағы, хандық билік Уәлидің кіші әйелі Айғанымда қалған. ... Айғаным
мен оның балалары Россияға адал ниетін сақтап қалды. Уэли канның осы
жесіріне Александр I аса бір ықылас білдірді. Сөйтіп қазақ даласында оған
сәулетті үй салып беруге өмір етті. Сол үйде Тян-Шанский. Жасында Шоқан
әжесі Айғанымның ықпалында болған.
1847 жылы 12 жасар Шоқанды экесі Омбыға әкеліп, сол кезде Сібірдегі ең
таңдаулы оқы орны болып есептелген Сібір кадет корпусына оқуға
орналастырады. Жабық әскери оқу орны болғанмен, онда көптеген пәндер
оқытылуы, орыстың озық ойлы интеллигенттерінің өкілдері сабақ берді.
Омбының көзі ашық оқыған адамдарының семьяларымен араласуы, көп оқып
білімін тереңдете түсуі Шоқанның рухани өсуіне, келешек тағдырына едәуір
ықпалы болған[3].
Корпуста ой-өрісі, білімі жағынан Шоқан тез өсті, орыс жолдастарын
басып озып отырды. Екі-үш жылдан кейін-ақ Шоқан өз класындағылардан ғана
емес, өзінен екі жас үлкендердің класындағыларды да идея жағынан басып
озды - деп жазды онымен бірге оқыған досы Г.Н.Потанин. Сібір кадет
корпусында оқудың соңғы жылдарында-ақ Шоқан биік саналы, терең ойлы, жан-
жақты білімді, дүниеге көзқарасы қалыптасқан, халқының қажет-мұқтаждарын
пайымдай да, түсіне де алатын, оған барынша пайдалы қызмет етуге дайын
мақсатшыл жас болып қалыптасқаны оның алғашқы ғылыми еңбектері болып
есептелетін Проф. Н.И.Березинге хат, Профессор Н.И.Березиннің Хан
жырлықтары кітабына рецензия, Рашид-еддин т.б жұмыстарынан да
байқалады. Жап-жас Шоқанға мұғалімдері де, құрбылары да болашақ ғалым,
зерттеуші деп қарағандары, жоғары бағалағандары естеліктері де айтылған.
Шоқан Уалиханов 1853 жылы кадет корпусын бітіріп, атты әскер көрнеті
атағын алып шыққан соң Сібір қазақ-орыс әскерінің 6-атты әскер полкына
офицер болып тағайындалады, іс жүзінде Батыс Сібір генерал-губернаторының
кеңсесінде қалдырылады. Бір жылдан кейін Батыс Сібір мен Қазақстанның
солтүстік-батыс аймағының генерал-губернаторы Г.Х.Гасфорттың адютанты
қызметіне белгіленеді. Сонымен қатар Батыс
Сібір өлкесінің Бас басқармасы оған айрықша тапсырмаларды орындайтын офицер
ретінде қарайды. Бүл қызметтерде Шоқан бюрократтық аппараттың мансапқор,
парақор, тоң майын, жүгенсіз кеткен чиновниктері мен патша өкіметінің
отаршылдық саясаты туғызған әділетсіздіктерді көреді, оларға қарсы батыл
пікірлер де айтады, ресми басышылықтармен қарым-қатынас шиеленісе түседі.
Ол бұл қызметтерден Омбыдан кетуді, туған халықна пайдасы тиетін істерге
араласуды армандайтыны туралы сол кезде танысып, достасқан орыс жазушысы
Ф.М.Достоевскийге, досы К.К. Гутковскийге хаттар жазғаны белгілі. Шоқанның:
қоғамдық және әдебиет саласындағы белсенді қызметі осы жылдардан басталады.
1854 -1857 жылдары Ұлы жүз қазақтары мен кейбір қырғыз руларын Қоқан
хандығының ықпалынан шығарып, Россияға бейбіт Ш.Ш.Уалиханов оны жан-жақты
зерттеуі, географиялық сипаты, саяси құрылысы, мәдениеті мен тұрмыс-салт
ерекшеліктері туралы мағлұмат-деректерді әлемге, ғылымға ашып беруге тиіс
болды.
Ержүрек саяхатшы бүл сапарда талай-талай қиындықтар мен кедергілерден
өтеді, жалған атпен Әлімбай болып керуен басының туысы ретінде аттанады,
Тянь-Шань биіктерінің, бірі Сырт деп аталатын хауіпті әрі адам қадам
баспаған тайғанақтаған ат-түйлелері де біраз шырынданып, кейде алыс ауыл
тұрғындарының қауесетсенімсіздіктеріне де кездесіп, талай бөгеттерді
өткеріп, керуен 1858 жылдың 27 сентябрінде Қытай шекарасынан өткен.
Қашғарияда Шоқан 1858 жылдың 1 октябрінен 1859 жылдың март айының
ортасына дейін болған кезде бұл аймақты -Қашғар қаласы мен Алты шаһар елін
терең зерттейді. Ол кезде алты шаһар деп солтүстіктен Тянь-Шань,
оңтүстіктен Кун-Лунь тауы қоршап тұрған Қашғар, Ақсу, Учтуғфан, Янысар,
Жаркент, Хотан қалаларын айтады екен. Қоқан ханының Қашқардағы сауда
консулы, әрі саяси резиденті, егде тартқан ресми адаммен Шоқанның сыйлас,
құрметтес болуы сапар нәтижелерінің өнімді де пайдалы болуына едәуір
жәрдемдескен.
Ш.Уалиханов Қашқарияның экономикалық-саяси қүрылысын, тарихын,
этнографиясын рухани өмірін зерттеген зерттеген, бү_л аймақтың өткені мен
сол кездің қалпын жақсы білетін адамдармен, ғалымдарымен, ақындарымен де
кездесіп, мағлүматтар жинаған, шығыс қолжазбаларының бірсыпырасын қолға
түсіріп алған, нумизматикалық жэне тау жыныстарының коллекциясын, гербарий
жасаған. Солардың бірінде Мирджай тауы мен Қарақаш өзені аңғарынан шығатың
нефрит асыл тасының текшелері болған. Зерттеуге қажет деп саналған талай
бұйымдар да жиналған. Сөйтіп бейтаныс елді жан-жақты сипаттайтын, әскери,
саяси, экономикалық, сауда-саттық жағынан үкіметке де ғылымға да пайдалы
бай материал мен сирек деректерді жинап, қиыншылықтар мен қауіп-қатерді көп
көріп Шоқан керуені 1859 жылдың апрелінде елге оралған[4].
Қауіп-қатері мен қиыншылығы мол сапардан ауырып қайтқан Шоқан
Петербеургке үсті-үстіне шақыртып жатса да, Омбыда экспедиция материалдарын
жүйелеп, қорыту ісімен біраз айналысады да, Петербургке
келеді. Ш.Уалихановтың Петербургке келу кезі әр-түрлі жазылып жүр, 1860
жылғы февральда, енді бір мәлімет бойынша 1859 жылдың аяғында. Ол 1860 жыл
бойы астанада болған.
Қашғария сапарының нәтижелі жемісі - Ш.Ш.Уалихановтың Алты шаһардың
яғни Қытайдың Нан-Лу провинциясының (Кіші Бұхараның) шығыстағы алты қаланың
жайы атты еңбегі Шығыс Түркістан халықтарының тарихына, географиясына,
әлеуметтік құрылысына арналып жазылған ғылымның биік деңгейіндегі тұңғыш
зерттеу жұмысы болды. Сондықтан орыс ғалымдары мен саяси қайраткерлері оны
шығыстың тарихы мен географиясы туралы Европа ғылымын толықтырған шын
мәнісіндеге
географиялық жаңалық, ал Қашғарияға салар нағыз ерлік деп таныды.
Қашғария сапарының ғылыми нәтижелері туралы Ш.Ш.Уалиханов
Орыс география қоғамында мэлімдеме жасағаннан кейін-ақ, оның материалын
Германияда неміс тілінде басып шығарды. 1865 жылы Лондонда
ағылшын тілінде жарияланды. Бұл Ш.Ш.Уалиханов еңбектері Батыс Европада
жоғары бағаланушының айғағы еді.
Қашғария экспедициячының қорытындылары нәтижелері ресми үкімет
тарапынан да аталып өтті. Оған дэлел 1860 жылғы 8 апрельдегі Үкімет указы
бойынша ...пооручик сұлтан Шоқан Уалихановқа штаберотмистр әскери атағы, 4-
дәрежелі Ізгі Владимир ордені және бір жолғы көмек ретінде 500 сом күміс
ақша берілсін делінген. Шоқанның ұсынысы бойынша, осы экспедицияның
жұмысына атысы бар 22 адам қоса наградталған, оның ішінде керуен басы
Мұсабай Семей көпесі Бұқаш, К.К.Гутковский т.б бар[5].
1860 жылы астанада болғанда, Бас штабтың әскери-ғылыми комитетінде
қызмет істеген, Сыртқы істер министрлігінің Азия департаментінде, Орыс
География қоғамында қызметте болған талай ресми қайраткерлермен,
шығыстанушылармен, әдебиетшілер тобымен кездескен. Олардың ішінде ішкі
істер министрі граф Д.Н.Блудов пен Синодтың оберпрокуроры граф А.П.Толстой
сияқты ресми қайраткер, Ф.Р.остен-Сакен, В.В.Григорьев, И.И.захаров,
В.В.Вельминов-Зернов, М.А.Казем-бек, А.Н.Бекетов, А.Н.Майков, В.Крестовский
тағы басқалары бар. Олардың біразымен Ш.Ш.Уалиханов сыйлас дос болған
бұрынғы достары Ф.М.Достоевскиймен Г.Н.Потанинмен араласқан.
Ш.Ш.Уалиханов Петербургте болғанда өнімді ғылыми жұмыс жүргізеді. Бас
штабтың әскери-ғылыми комитетінің тапсыруы бойынша ол Орта және Орталық
Азия мен Қазақстанның карталарын жасайды. Оның редакциясымен Балқаш көлі
мен Алатау жотасы аралығының картасы, Іле сырты өлкесі бөлігінің
рекогноссировкасы Құлжа қаласының жобасы Ыстықкөл экспедициясының
қорытындысына қосымша карта Қытай империясының батыс өлкесінің картасы
т.б дайындады. Ш.Ш.Уалихановтың география, картография Юграфия салаларына
қосқан үлесі зор. Ол география қоғамында белгілі неміс ғалымы Карл
Риттердің еңбектерін баспаға әзірлеседі, неміс, ағылшын, франсуз
тілдеріндегі еңбектерді зерттейді. Шоқан Петербургте Сыртқы Істер
министрлігің Азия департаменті жанындағы Жоғары мектепте, География
қоғамында Шығыс Түркістан, Тянь-Шань, Қырғызсатн туралы лекция оқиды,
унивесритеттің тарих-философия факультетінде лекцияларға қатысады.
жылдары Петербургте Шоқанның I Жоңғария очерктері, Алты шаһардың немесе
Қытайдың Нан-Лу провинциясының (Кіші Бұхараның) шығыстағы алты қаласының
жағдайы туралы, Адольф Шлагинвейттің өліміне әкелген жағдайлар туралы
мәліметтер еңбектері жарияланды.
жылдың көктемінде денсаулығы тым нашарлап кетуіне байланысты Шоқан
Уалиханов Петербургтен туған жеріне оралы[6].
Мүнда да ол творчестволық, ғылыми ой толқындарын өрістете берді,
ғылыми еңбектермен шұғылданды, талай ақын-жыршылардан өлең-әңгімелер, аңыз-
ертегілер жинады, талдаулар жасады, қоғам құрлысына көп көңіл бөлді, үстем
тап өкіметінің жүгенсіздіктерін, озбырлық-зорлықтарына қарсы күресуді,
сөйтіп қазақ халқының тіршілік-тынысын жақсартуға көмектесуді,
әділеттілікті ойлады. Шоқан Уалиханов Атбасар округының аға сұлтандық
қызметіне сайлауға қатысып, көршілік дауыс алғанымен, сібір әкімшілігі оны
аға сұлтандыққа бекітпеді, өйткені демократтық бағыттағы озық ойлы ғалым
билеуші топ үшін, зорлықшылар мен жемқорлар үшін қауіпті де кедергі болатын
адам деп есептеледі. менің сұлтан да болғым келген еді, ондағы ойым
халқыма қызмет етіп, оларды чиновниктер мен бай қазақтардың қатал қысымымен
қорғау еді- деп жазды Шоқан Ф .М. Достоевскийге.
Ол Омбыға барьіп, сол кезде қазақстанда сот реформасын жүргізудің
жобасы жасалып жатқанда, облыстық басқарманың заң комиссиясының жұмысына
қатысады, сот реформасы елге тиімді, пайдалы болуды талап етеді. Бұл тұста
оның Сот реформасы туралы жазбалар еңбегінің маңызы аса зор. Онда қазақ
қоғамының экоомикалық, саяси, рухани жағдайлары және қазақ халқының болашақ
даму негіздері мен жолдары терең талданды, Ш.Ш.Уалиханов ...Азаматтық
жағынан өсіп-өркендеуінде үлкен үміт туғызып отырған, орыстарды отандас
туысқанымыз деп санап отырған және орын мемлекетінің қарамағына еркімен
қосылып отырған миллиондаған адамдардың тағдыры, Шекспирше айтқанда, бол не
болмау деген сияқты үзілді -кесілді мәселелерді шешерде көбірек көңіл
бөліп, көбірек қамқорлық жасауға тұратын іс сияқты, одан әрі Шоқан қазақ
елінің дамуы үшін қандай шаралар қажет екенін егжей-тегжейлі сөз етеді.
1864 жылдың көктемінде Ш.уалиханов Оңтүстік қазақстанды Россияға қосу
жөніндегі полковник М.Г.Черняевтың әскери экспедициясына шақырылды. Әулие
ата камалын алуға қатысады. Бірақ жергілікті халықтарға Черняевтің оның
эскери қызметкерлерінің көрсеткен озыбрлығы мен қаталдығына наразы болған
бір топ офицермен бірге Шоқан 1864 жылы армиядан бөлініп, Верныйға (Алматы)
келеді[7]. Ол Албан руының аға сұлтаны Тезек төренің ауылына барып,
жергілікті тұрғындарының аңыз-ертегілерін жинап, зерттеумен шұғылданады,
сол кезде Батыс Қытайдағы қоғамдық-саяси жағдайдың шиеленісуіне байланысты
болған дүнгендер көтерілісіне көңіл бөледі. Жұмыс бабымен Капалға оқта-
текте келіп жүрген бір сапарында Ш.Ш.уалиханов Русский инвалид әскери
газетіне Құлжадағы жағдай, дүнген қозғалыстарына байланысты мақала жіберді,
ол мақала осы газеттің 1865 жылғы 51 санында жарияланды, бұл оның ең соңғы
еңбегі еді. Меңдеген ауру асқынып, Шоқан 1865 жылы 10 апрельде Алтынемел
жотасының етегіндегі Көшен-тоған деген жерде Тезек ауылында қайтыс болды,
сонда жерленді. Қазіргі Талдықорған облысы Шоқан атындағы колхоздың маңында
Алтынемел мемориалдық комплексі бар.
Шоқан Уалиханов өзінің қысқа өмірінде қоғамдық ғылымдардың алуан
саласында-тарихта, шығыстануда, географияда, этнографияда, экономикада,
философияда, өнертануда-көптеген құнды еңбектер қалдырды. Ол Қазақстанның,
Орта және орта Азияның түрік тілдес халықтарының -қазақтың, қырғыздың,
өзбектің, ұйғырдың, түрікменнің тарихы мен сол кездегі жағдайы, тілі мен
әдебиетін терең зерттеумен сол кездегі жағдайы, тілі мен әдебиетін терең
зерттеумен шығыстану ғылымына зор үлес қосты. Шоқанның Қазақтың шежіресі,
Жоңғария очерктері, Қазақтар туралы жазбалар Абылай Көне замандағы
қазақтың қару-жарақ, сауыт-саймандары Даладағы мұсылмандық Қазақтағы
шаман діннің қалдықтары Қазақтың көші қоны Оңтүстік Сібір тайпаларының
тарихы туралы пікірлер, Ыстықкөл күнделіктері тағы басқа еңбектерінде
Қазақстан мен Орта Азиядағы түрік халықтарының келелі мәселелері кеңінен
зерттелді және де зерттеулерде, мәселер қою мен шешуде қазақ ғалымы дүрыс
ғылыми бағыт ұстағаны кейінгі оқымыстылар зертеулері арқылы расталды,
бүгінгі күні де ғылыми мәні сақталды.
Ш.Ш.Уалихановтың шетелдің Шығыс туралы еңбектері мен зертеулері -бір
төбе. Шығыс Түркістан мен Шынжан халқының тарихы туралы еңбектері оның
ғалымдық даңқын дүниежүзіне таратты. Ол Алты шаһардың немесе Қытайдың Нан-
Лу провинциясының (Кіші Бүхараның) жайы атты іргелі еңбегінде жэне
Қашқарияға сапар күнделіктерінде осы аймақтың жан-жақты географиялық,
әлеуметтік, экономикалық, тарихи, мәдени, әдеби сипаттамасын берді. Қазақ
ғалымының еңбектерінде ол тарихшы, этнограф,географ, публицист, әдебиетші,
жазушы болып көрінеді және көбіне қатар жүреді.
Ш.Ш.Уалиханов -қазақ және қырғыз халықтарының бай әдебиет қорын
түңғыш зерттеуші екендігі де ерекше. Қазақ көркем сөз өнерінің кейбір
үлгілерін ол жас кезінде-ақ білген, оған деген ықылас-қызығуы кадет
корпусында оқыған жылдары мен қызметтері кезінде арта түскен де, 1850
жылдардың орта ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
I. Кіріспе
II. Негізгі бөлім
I - тарау. Шоқан Уалиханов тұңғыш қазақ ғалымы, этнограф, демократ.
Шоқан Уалиханов: ғалымның өткен өмірінен
Шоқан Уалиханов: ғалым, саяхатшы, демократ
Шоқан Уалихановтың еңбектері
II - тарау. Шоқан Уалихановтың саяси ой-пікірлері.
Шоқан Уалихановтың саяси қоғамдық және құқықтың ой-пікірлерінің қалыптасуы
1861 жылы саяси өзгерістерге Ш.Уалиханов білдірген көзқарас.
Қорытынды.
Пайдаланған әдебиеттер.
Сілтемелер тізімі.
Кіріспе
Курстық жұмыстың өзектілігі:
Ш Уалиханұлының тұңғыш қазақ ғалымы, ағартушы, тарихшы, этнограф географ,
демократиялық ой-пікірлері мен өз халқының жанашыры дана ұлының қоғамда
болып жатқан саяси оқиғаларға демократиялық тұрғыдағы ой-пікірлері ғылымда
өзекті мәселе болып табылады.
Курстық жұмыстың мақсаты:
Ш.Уалихановтың өмірі, өткен жолы, ғылыми тұжырымдары, кітаптары, демократ
ретіндегі көзқарастары, қоғамдық оқиғаларға білдірген ой пікірлері, артында
қалдырған мол мұрасын баяндау.
Курстық жұмыстың міндеттері:
Шоқан Уалиханов-өміріне, қысқаша тоқталу
Шоқан Уалиханов тұңғыш қазақ ғалымы, этнограф, демократ екенін айқындау.
Шоқан Уалихановтың саяси қоғамдық құқықтық ой-пікірлерінің
демократиялық тұрғыда қалыптасуын баяндау.
Қоғамдағы өзгерістерге, жүргізіліп жатқан реформаларға білдірген
демократиялық көзқарастарын баяндау.
Курстық жұмыстың тарихнамасы:
Курстық жұмыстың тарихнамасы курстық жұмыста Әнуар Исмағамбетовтың
Шоқан Уалиханов, таңдамалы шығармалар Алматы 1986 жылы кітабы мен
Ш.Уалихановтың төл шығармасы сот реформасы туралы жазбалар. Алматы 2000 ж.
Ш.Сәтібаев,Ж.Жамбаев ұмытылмас есімдер. Алматы. Қазақстан 1994ж. Достық
жыры кітаптары кеңінен пайдаланылды[1].
Курстық жұмыстың құрылымы:
Курстық жұмыс Кіріспеден екі тарау мен бес тақырыптан тұрады.
Бағалаған генерал Г.Х.Гасфорт оны наградаға ұсынады, әскери
лауазымы бір сатыға жоғарылап, поручик атағын алады. Келесі жылы
М.М.Хоментовский басқарған әскери-ғылыми экспедицияға қатысып,
қырғыс елін жете зерттеп, Ыстықкөл аймағының қартасын жасасады.
Шоқанның Қашқарияға сапары ғалымдық, ағартушылық саласындағы еңбегінің
жаңа белеске көтерілуіне жол ашты. Қоқан хандығының Қашқардағы консулы әрі
саяси резидентінің көмегімен Қашқардың экономикалық саяси құрылымын
зерттеп, бұл халықтың тарихы мен этнографиясынан көптеген материалдар
жинайды. Қашқар сапарынан Алты
шаһардың, яғни Қытайдың Нанлу провинциясының шығыстағы алты
қаласының жайы атты еңбеп дүниеге келеді. Шоқаннан қалған мұраның бірі-
бейнелеу өнеріндегі зерттеулері. Бұл еңбектер оның өнердің осы саласындағы
қазақтың тұңғыш профессионал суретшісі болғанын дәлелдейді. Ол негізінен
портрет, пейзаж және халықтың тұрмыс-салтын бейнелеумен айналысқан. Одан
150-дей сурет қалған.
Науқасы меңдегендіктен Петербургтан елге оралған Шоқан туған халқының
екі жақты қанауда езілгенін көріп, 1862 жылғы сайлауда Атбасар округының
аға сұлтаны болуға талпынады.
Тән ауруы мен жан ауруына шипа таба алмаған Шоқан 1865 жылы
Алтынемелде, Көшкентоғай деген жердегі Тезек төренің ауылында қайтыс
болады.
Шоқанның маңдайына жарқ етіп сөнген құйрықты жұлдыздай қысқағана
ғұмыр сүру жазылды. Бірақ ол аз ғана ғұмырында адам қабілетінің ғажайып
мүмкіндіктерін, гуманизмнің биік өресін, ұлтжандылықтың жалтақсыз үлгісін,
алғырлықтың қайран қаларлық өнегесін барша болмысымен, нақтылы іс-
әрекетімен дәлелдеп үлгерді.
I - тарау. Ш.Уалиханов түңғыш қазақ ғалымы, этнограф, демократ.
1.1. Шоқан Уалиханов: ғалымның өткен өмірінен.
Уалиханов Шоқан Шыңғысүлы - қазақтың ұлы ғалымы: ориенталист, тарихшы,
фольклоршы, этноргаф, геграф, ағартушы, демократ. Шын аты -Мұхаммедханафия,
әжесінің бала күнінде Шоқаным деп еркелетіп айтуымен, Шоқан аталып
кеткен. Туған жері - қазіргі Қостанай облысындағы Қүсмүрын көлінің жағасы.
Арғы атасы-қазақтың үлы ханы -Абылай, Шоқан оның шөбересі. Өз атасы Уәлиде
хан болған. Ал экесі Шыңғыс Қазақстанда хандық жүйе жойылып, аға
сүлтандықтың енгізілуіне байланысты, аға сұлтан лауазымын иеленген.
Жеті жүрттың тілін білуге тиісті хан түқымы болғандықтан, ауыл
мектебінде оқып, арабша хат таныған Шоқан араб, шағатай тілдерін меңгерген.
Бұдан кейін оны әкесі сол кезде Сібірдегі ең таңдаулы оқу орны деп
есептелінетін Омбы кадет корпусына береді. Зерек те зерделі Шоқан мүнда
екі-үш жылдан кейін -ақ өз кластарынан ғана емес. өзінен екі жас
үлкендердің класындағыларды да басып озып шығады (Г.Н.Потанин)
Кадет корпусын бітіргеннен кейін Шоқан Батыс Сібір генерел-
губернаторының кеңсесінде қалдырылады. Ол 1855 жылы Ұлы жүзді Қоқан
хандығының ықпалынан шығарып, Ресейге қосу бағытында жұмыс істеу үшін
ұйымдастырылған экспедицияға қатысып, Семей, Аягөз, Қапал арқылы Іле
Алатауына дейін келеді, Жоңғар қақпасына, Алакөл, Тарбағатайға саяхат
жасайды. Осы сапарында қазақ, қырғыз ауыз эдебиетінің үлгілерін, тарихы мен
этнографиясының материалдарын жинап алды. Бұл еңбегін жоғары бағалаған
генерал Г.Х.Гасфорт оны наградаға ұсынады, эскери лауазымы бір сатыға
жоғарылап, поручик атағын алады. Келесі жылы М.М.Хоментовский басқарған
әскери -ғылыми экспедицияға қатысып, қырғыс елін жете зерттеп, Ыстықкөл
аймағының картасын жасасады[2].
Шоқанның Қашқарияға сапары ғалымдық, ағартушылық саласындағы
еңбегінің жаңа белеске көтерілуіне жол ашты. Қоқан хаңдығының экономикалық
саяси құрылымын зерттеп, бұл халықтың тарихы мен этнографиясынан көптеген
материалдар жинайды. Қашқар сапарынан Алты шаһардың, яғни Қытайдың Нан-лу
провинциясының шығыстағы алты қаласының жайы атты еңбегі дүниеге келеді
Шоқаннан қалған мұраның бірі-бейнелеу өнеріндегі зерттеулері. Бұл
еңбектер оның өнердің осы саласындағы қазақтың тұңғыш профессионал
суретшісі болғанын дәлелдейді. Ол негізінен портрет, пейзаж және халықтың
тұрмыс-салтын бейнелеумен айналысқан. Одан 150-дей сурет қалған.
Науқасы меңдегендіктен Петербургтан елге оралған Шоқан туған халқының
екі жақты қанауда езілгенін көріп, 1862 жылғы сайлауда Атбасар округының
аға сүлтаны болуға талпынады.
Тән ауруы мен жан ауруына шипа таба алмаған Шоқан 1865 жылы
Алтынемелде, Көшкентоғай деген жердегі Тезек төренің ауылында қайтыс
болады.
Шоқанның маңдайына жарқ етіп сөнген қүйрықты жүлдыздай қысқа ға
ағүмыр сүру жазылды. Бірақ ол аз ғана ғүмырында адам қабілетінің ғажайып
мүмкіндіктерін, гуманизмнің биік өресін, үлтжандылықтың жалтақсыз үлгісін,
алғырлықтың қайран қаларлық өнегесін барша болмысымен, нақтылы іс-
эрекетімен дэлелдеп үлгерді.
1.2. Шоқан Уалиханұлы ғалым, саяхатшы, демократ.
Қазақтың ұлы ғалымы, ағартушы-демократ Ш.Ш.Уалиханов отандық ғылым мен
әдебиет тарихында үлкен орын алады. Оның қысқа да жарқын өмірі мен ғылыми
қызметі қазақ халқының көпғасырғы дамуының, рухани ізденістерінің тамаша
қорытындысы, биік жалғасы болды, қоғамдық ой-сана, пікір-тұжырым биіктей
өркендеуіне ықпал етті.
Шоқан (шын аты - Мұхаммедханафия) Шыңғысұлы Уалиханов 1835 жылдың
ноябрь айында Құсмұрын бекінісінде атақты аға сұлтан Шыңғыс Уалихановтың
әулетті семьясында дүниеге келген. Арғы атасы Абылай жоңғарларға қарсы
соғыста асқан ерлік көрсеткен, ел бірлігін сақтауға едәуір еңбек еткен
ақылды қолбасшы, іскер, дипломат, амал-айласы мол, Орта жүз ханы болған.
Оның үлкен ұлы Уәли (Шоқанның туған атасы) қайтыс болғаннан кейін хан
шаңырағы, хандық билік Уәлидің кіші әйелі Айғанымда қалған. ... Айғаным
мен оның балалары Россияға адал ниетін сақтап қалды. Уэли канның осы
жесіріне Александр I аса бір ықылас білдірді. Сөйтіп қазақ даласында оған
сәулетті үй салып беруге өмір етті. Сол үйде Тян-Шанский. Жасында Шоқан
әжесі Айғанымның ықпалында болған.
1847 жылы 12 жасар Шоқанды экесі Омбыға әкеліп, сол кезде Сібірдегі ең
таңдаулы оқы орны болып есептелген Сібір кадет корпусына оқуға
орналастырады. Жабық әскери оқу орны болғанмен, онда көптеген пәндер
оқытылуы, орыстың озық ойлы интеллигенттерінің өкілдері сабақ берді.
Омбының көзі ашық оқыған адамдарының семьяларымен араласуы, көп оқып
білімін тереңдете түсуі Шоқанның рухани өсуіне, келешек тағдырына едәуір
ықпалы болған[3].
Корпуста ой-өрісі, білімі жағынан Шоқан тез өсті, орыс жолдастарын
басып озып отырды. Екі-үш жылдан кейін-ақ Шоқан өз класындағылардан ғана
емес, өзінен екі жас үлкендердің класындағыларды да идея жағынан басып
озды - деп жазды онымен бірге оқыған досы Г.Н.Потанин. Сібір кадет
корпусында оқудың соңғы жылдарында-ақ Шоқан биік саналы, терең ойлы, жан-
жақты білімді, дүниеге көзқарасы қалыптасқан, халқының қажет-мұқтаждарын
пайымдай да, түсіне де алатын, оған барынша пайдалы қызмет етуге дайын
мақсатшыл жас болып қалыптасқаны оның алғашқы ғылыми еңбектері болып
есептелетін Проф. Н.И.Березинге хат, Профессор Н.И.Березиннің Хан
жырлықтары кітабына рецензия, Рашид-еддин т.б жұмыстарынан да
байқалады. Жап-жас Шоқанға мұғалімдері де, құрбылары да болашақ ғалым,
зерттеуші деп қарағандары, жоғары бағалағандары естеліктері де айтылған.
Шоқан Уалиханов 1853 жылы кадет корпусын бітіріп, атты әскер көрнеті
атағын алып шыққан соң Сібір қазақ-орыс әскерінің 6-атты әскер полкына
офицер болып тағайындалады, іс жүзінде Батыс Сібір генерал-губернаторының
кеңсесінде қалдырылады. Бір жылдан кейін Батыс Сібір мен Қазақстанның
солтүстік-батыс аймағының генерал-губернаторы Г.Х.Гасфорттың адютанты
қызметіне белгіленеді. Сонымен қатар Батыс
Сібір өлкесінің Бас басқармасы оған айрықша тапсырмаларды орындайтын офицер
ретінде қарайды. Бүл қызметтерде Шоқан бюрократтық аппараттың мансапқор,
парақор, тоң майын, жүгенсіз кеткен чиновниктері мен патша өкіметінің
отаршылдық саясаты туғызған әділетсіздіктерді көреді, оларға қарсы батыл
пікірлер де айтады, ресми басышылықтармен қарым-қатынас шиеленісе түседі.
Ол бұл қызметтерден Омбыдан кетуді, туған халықна пайдасы тиетін істерге
араласуды армандайтыны туралы сол кезде танысып, достасқан орыс жазушысы
Ф.М.Достоевскийге, досы К.К. Гутковскийге хаттар жазғаны белгілі. Шоқанның:
қоғамдық және әдебиет саласындағы белсенді қызметі осы жылдардан басталады.
1854 -1857 жылдары Ұлы жүз қазақтары мен кейбір қырғыз руларын Қоқан
хандығының ықпалынан шығарып, Россияға бейбіт Ш.Ш.Уалиханов оны жан-жақты
зерттеуі, географиялық сипаты, саяси құрылысы, мәдениеті мен тұрмыс-салт
ерекшеліктері туралы мағлұмат-деректерді әлемге, ғылымға ашып беруге тиіс
болды.
Ержүрек саяхатшы бүл сапарда талай-талай қиындықтар мен кедергілерден
өтеді, жалған атпен Әлімбай болып керуен басының туысы ретінде аттанады,
Тянь-Шань биіктерінің, бірі Сырт деп аталатын хауіпті әрі адам қадам
баспаған тайғанақтаған ат-түйлелері де біраз шырынданып, кейде алыс ауыл
тұрғындарының қауесетсенімсіздіктеріне де кездесіп, талай бөгеттерді
өткеріп, керуен 1858 жылдың 27 сентябрінде Қытай шекарасынан өткен.
Қашғарияда Шоқан 1858 жылдың 1 октябрінен 1859 жылдың март айының
ортасына дейін болған кезде бұл аймақты -Қашғар қаласы мен Алты шаһар елін
терең зерттейді. Ол кезде алты шаһар деп солтүстіктен Тянь-Шань,
оңтүстіктен Кун-Лунь тауы қоршап тұрған Қашғар, Ақсу, Учтуғфан, Янысар,
Жаркент, Хотан қалаларын айтады екен. Қоқан ханының Қашқардағы сауда
консулы, әрі саяси резиденті, егде тартқан ресми адаммен Шоқанның сыйлас,
құрметтес болуы сапар нәтижелерінің өнімді де пайдалы болуына едәуір
жәрдемдескен.
Ш.Уалиханов Қашқарияның экономикалық-саяси қүрылысын, тарихын,
этнографиясын рухани өмірін зерттеген зерттеген, бү_л аймақтың өткені мен
сол кездің қалпын жақсы білетін адамдармен, ғалымдарымен, ақындарымен де
кездесіп, мағлүматтар жинаған, шығыс қолжазбаларының бірсыпырасын қолға
түсіріп алған, нумизматикалық жэне тау жыныстарының коллекциясын, гербарий
жасаған. Солардың бірінде Мирджай тауы мен Қарақаш өзені аңғарынан шығатың
нефрит асыл тасының текшелері болған. Зерттеуге қажет деп саналған талай
бұйымдар да жиналған. Сөйтіп бейтаныс елді жан-жақты сипаттайтын, әскери,
саяси, экономикалық, сауда-саттық жағынан үкіметке де ғылымға да пайдалы
бай материал мен сирек деректерді жинап, қиыншылықтар мен қауіп-қатерді көп
көріп Шоқан керуені 1859 жылдың апрелінде елге оралған[4].
Қауіп-қатері мен қиыншылығы мол сапардан ауырып қайтқан Шоқан
Петербеургке үсті-үстіне шақыртып жатса да, Омбыда экспедиция материалдарын
жүйелеп, қорыту ісімен біраз айналысады да, Петербургке
келеді. Ш.Уалихановтың Петербургке келу кезі әр-түрлі жазылып жүр, 1860
жылғы февральда, енді бір мәлімет бойынша 1859 жылдың аяғында. Ол 1860 жыл
бойы астанада болған.
Қашғария сапарының нәтижелі жемісі - Ш.Ш.Уалихановтың Алты шаһардың
яғни Қытайдың Нан-Лу провинциясының (Кіші Бұхараның) шығыстағы алты қаланың
жайы атты еңбегі Шығыс Түркістан халықтарының тарихына, географиясына,
әлеуметтік құрылысына арналып жазылған ғылымның биік деңгейіндегі тұңғыш
зерттеу жұмысы болды. Сондықтан орыс ғалымдары мен саяси қайраткерлері оны
шығыстың тарихы мен географиясы туралы Европа ғылымын толықтырған шын
мәнісіндеге
географиялық жаңалық, ал Қашғарияға салар нағыз ерлік деп таныды.
Қашғария сапарының ғылыми нәтижелері туралы Ш.Ш.Уалиханов
Орыс география қоғамында мэлімдеме жасағаннан кейін-ақ, оның материалын
Германияда неміс тілінде басып шығарды. 1865 жылы Лондонда
ағылшын тілінде жарияланды. Бұл Ш.Ш.Уалиханов еңбектері Батыс Европада
жоғары бағаланушының айғағы еді.
Қашғария экспедициячының қорытындылары нәтижелері ресми үкімет
тарапынан да аталып өтті. Оған дэлел 1860 жылғы 8 апрельдегі Үкімет указы
бойынша ...пооручик сұлтан Шоқан Уалихановқа штаберотмистр әскери атағы, 4-
дәрежелі Ізгі Владимир ордені және бір жолғы көмек ретінде 500 сом күміс
ақша берілсін делінген. Шоқанның ұсынысы бойынша, осы экспедицияның
жұмысына атысы бар 22 адам қоса наградталған, оның ішінде керуен басы
Мұсабай Семей көпесі Бұқаш, К.К.Гутковский т.б бар[5].
1860 жылы астанада болғанда, Бас штабтың әскери-ғылыми комитетінде
қызмет істеген, Сыртқы істер министрлігінің Азия департаментінде, Орыс
География қоғамында қызметте болған талай ресми қайраткерлермен,
шығыстанушылармен, әдебиетшілер тобымен кездескен. Олардың ішінде ішкі
істер министрі граф Д.Н.Блудов пен Синодтың оберпрокуроры граф А.П.Толстой
сияқты ресми қайраткер, Ф.Р.остен-Сакен, В.В.Григорьев, И.И.захаров,
В.В.Вельминов-Зернов, М.А.Казем-бек, А.Н.Бекетов, А.Н.Майков, В.Крестовский
тағы басқалары бар. Олардың біразымен Ш.Ш.Уалиханов сыйлас дос болған
бұрынғы достары Ф.М.Достоевскиймен Г.Н.Потанинмен араласқан.
Ш.Ш.Уалиханов Петербургте болғанда өнімді ғылыми жұмыс жүргізеді. Бас
штабтың әскери-ғылыми комитетінің тапсыруы бойынша ол Орта және Орталық
Азия мен Қазақстанның карталарын жасайды. Оның редакциясымен Балқаш көлі
мен Алатау жотасы аралығының картасы, Іле сырты өлкесі бөлігінің
рекогноссировкасы Құлжа қаласының жобасы Ыстықкөл экспедициясының
қорытындысына қосымша карта Қытай империясының батыс өлкесінің картасы
т.б дайындады. Ш.Ш.Уалихановтың география, картография Юграфия салаларына
қосқан үлесі зор. Ол география қоғамында белгілі неміс ғалымы Карл
Риттердің еңбектерін баспаға әзірлеседі, неміс, ағылшын, франсуз
тілдеріндегі еңбектерді зерттейді. Шоқан Петербургте Сыртқы Істер
министрлігің Азия департаменті жанындағы Жоғары мектепте, География
қоғамында Шығыс Түркістан, Тянь-Шань, Қырғызсатн туралы лекция оқиды,
унивесритеттің тарих-философия факультетінде лекцияларға қатысады.
жылдары Петербургте Шоқанның I Жоңғария очерктері, Алты шаһардың немесе
Қытайдың Нан-Лу провинциясының (Кіші Бұхараның) шығыстағы алты қаласының
жағдайы туралы, Адольф Шлагинвейттің өліміне әкелген жағдайлар туралы
мәліметтер еңбектері жарияланды.
жылдың көктемінде денсаулығы тым нашарлап кетуіне байланысты Шоқан
Уалиханов Петербургтен туған жеріне оралы[6].
Мүнда да ол творчестволық, ғылыми ой толқындарын өрістете берді,
ғылыми еңбектермен шұғылданды, талай ақын-жыршылардан өлең-әңгімелер, аңыз-
ертегілер жинады, талдаулар жасады, қоғам құрлысына көп көңіл бөлді, үстем
тап өкіметінің жүгенсіздіктерін, озбырлық-зорлықтарына қарсы күресуді,
сөйтіп қазақ халқының тіршілік-тынысын жақсартуға көмектесуді,
әділеттілікті ойлады. Шоқан Уалиханов Атбасар округының аға сұлтандық
қызметіне сайлауға қатысып, көршілік дауыс алғанымен, сібір әкімшілігі оны
аға сұлтандыққа бекітпеді, өйткені демократтық бағыттағы озық ойлы ғалым
билеуші топ үшін, зорлықшылар мен жемқорлар үшін қауіпті де кедергі болатын
адам деп есептеледі. менің сұлтан да болғым келген еді, ондағы ойым
халқыма қызмет етіп, оларды чиновниктер мен бай қазақтардың қатал қысымымен
қорғау еді- деп жазды Шоқан Ф .М. Достоевскийге.
Ол Омбыға барьіп, сол кезде қазақстанда сот реформасын жүргізудің
жобасы жасалып жатқанда, облыстық басқарманың заң комиссиясының жұмысына
қатысады, сот реформасы елге тиімді, пайдалы болуды талап етеді. Бұл тұста
оның Сот реформасы туралы жазбалар еңбегінің маңызы аса зор. Онда қазақ
қоғамының экоомикалық, саяси, рухани жағдайлары және қазақ халқының болашақ
даму негіздері мен жолдары терең талданды, Ш.Ш.Уалиханов ...Азаматтық
жағынан өсіп-өркендеуінде үлкен үміт туғызып отырған, орыстарды отандас
туысқанымыз деп санап отырған және орын мемлекетінің қарамағына еркімен
қосылып отырған миллиондаған адамдардың тағдыры, Шекспирше айтқанда, бол не
болмау деген сияқты үзілді -кесілді мәселелерді шешерде көбірек көңіл
бөліп, көбірек қамқорлық жасауға тұратын іс сияқты, одан әрі Шоқан қазақ
елінің дамуы үшін қандай шаралар қажет екенін егжей-тегжейлі сөз етеді.
1864 жылдың көктемінде Ш.уалиханов Оңтүстік қазақстанды Россияға қосу
жөніндегі полковник М.Г.Черняевтың әскери экспедициясына шақырылды. Әулие
ата камалын алуға қатысады. Бірақ жергілікті халықтарға Черняевтің оның
эскери қызметкерлерінің көрсеткен озыбрлығы мен қаталдығына наразы болған
бір топ офицермен бірге Шоқан 1864 жылы армиядан бөлініп, Верныйға (Алматы)
келеді[7]. Ол Албан руының аға сұлтаны Тезек төренің ауылына барып,
жергілікті тұрғындарының аңыз-ертегілерін жинап, зерттеумен шұғылданады,
сол кезде Батыс Қытайдағы қоғамдық-саяси жағдайдың шиеленісуіне байланысты
болған дүнгендер көтерілісіне көңіл бөледі. Жұмыс бабымен Капалға оқта-
текте келіп жүрген бір сапарында Ш.Ш.уалиханов Русский инвалид әскери
газетіне Құлжадағы жағдай, дүнген қозғалыстарына байланысты мақала жіберді,
ол мақала осы газеттің 1865 жылғы 51 санында жарияланды, бұл оның ең соңғы
еңбегі еді. Меңдеген ауру асқынып, Шоқан 1865 жылы 10 апрельде Алтынемел
жотасының етегіндегі Көшен-тоған деген жерде Тезек ауылында қайтыс болды,
сонда жерленді. Қазіргі Талдықорған облысы Шоқан атындағы колхоздың маңында
Алтынемел мемориалдық комплексі бар.
Шоқан Уалиханов өзінің қысқа өмірінде қоғамдық ғылымдардың алуан
саласында-тарихта, шығыстануда, географияда, этнографияда, экономикада,
философияда, өнертануда-көптеген құнды еңбектер қалдырды. Ол Қазақстанның,
Орта және орта Азияның түрік тілдес халықтарының -қазақтың, қырғыздың,
өзбектің, ұйғырдың, түрікменнің тарихы мен сол кездегі жағдайы, тілі мен
әдебиетін терең зерттеумен сол кездегі жағдайы, тілі мен әдебиетін терең
зерттеумен шығыстану ғылымына зор үлес қосты. Шоқанның Қазақтың шежіресі,
Жоңғария очерктері, Қазақтар туралы жазбалар Абылай Көне замандағы
қазақтың қару-жарақ, сауыт-саймандары Даладағы мұсылмандық Қазақтағы
шаман діннің қалдықтары Қазақтың көші қоны Оңтүстік Сібір тайпаларының
тарихы туралы пікірлер, Ыстықкөл күнделіктері тағы басқа еңбектерінде
Қазақстан мен Орта Азиядағы түрік халықтарының келелі мәселелері кеңінен
зерттелді және де зерттеулерде, мәселер қою мен шешуде қазақ ғалымы дүрыс
ғылыми бағыт ұстағаны кейінгі оқымыстылар зертеулері арқылы расталды,
бүгінгі күні де ғылыми мәні сақталды.
Ш.Ш.Уалихановтың шетелдің Шығыс туралы еңбектері мен зертеулері -бір
төбе. Шығыс Түркістан мен Шынжан халқының тарихы туралы еңбектері оның
ғалымдық даңқын дүниежүзіне таратты. Ол Алты шаһардың немесе Қытайдың Нан-
Лу провинциясының (Кіші Бүхараның) жайы атты іргелі еңбегінде жэне
Қашқарияға сапар күнделіктерінде осы аймақтың жан-жақты географиялық,
әлеуметтік, экономикалық, тарихи, мәдени, әдеби сипаттамасын берді. Қазақ
ғалымының еңбектерінде ол тарихшы, этнограф,географ, публицист, әдебиетші,
жазушы болып көрінеді және көбіне қатар жүреді.
Ш.Ш.Уалиханов -қазақ және қырғыз халықтарының бай әдебиет қорын
түңғыш зерттеуші екендігі де ерекше. Қазақ көркем сөз өнерінің кейбір
үлгілерін ол жас кезінде-ақ білген, оған деген ықылас-қызығуы кадет
корпусында оқыған жылдары мен қызметтері кезінде арта түскен де, 1850
жылдардың орта ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz