Қазақ халқының жоңғар шапқыншылығына қарсы күрескен атақты батырлары
Кіріспе
1. Қазақ халқының жоңғар басқыншылығына қарсы күресі.
2. Ақтабан шұбырынды, Алқакөл сұлама жылдары.
3. Қазақ батырларының ерлігі.
Қорытынды.
Пайдаланған әдебиеттер.
1. Қазақ халқының жоңғар басқыншылығына қарсы күресі.
2. Ақтабан шұбырынды, Алқакөл сұлама жылдары.
3. Қазақ батырларының ерлігі.
Қорытынды.
Пайдаланған әдебиеттер.
Қазақ хандықтары XVIII ғасырдың басынан-ақ сыртқы саяси жағдайдын одан әрі шиеленісуі туғызған аса ауыр халді бастан кешірді. Тәуке хан ру аралық қырқысты уақытша болса да токтатып, жүздерде тыныштық орнатты, сол аркылы қазақ руларының коныстарын сырттан басып кіруден кауіпсіздендірді. Бұған деректемелердін, дәлелдеуі бойынша, оның карамағында 80 мыңға жуык сарбаз болғаны едәуір дәрежеде көп көмекті тигізді. Алайда билік үшін күрес пен сұлтандардың, оқшаулануға ұмтылуы көп кешікпей бірлікті бұзды, оны көршілері дереу пайдаланып қалды. Оңтүстік-батыстан Жайық казактары колдаған Еділ калмақтары шапқыншылық жасады; солтүстіктен сібір қазақтары шабуылға шықты; Жайықтыларғы бетіндеп қоныстардан башкұртгар дәмеленді. Оңтүстік жағынан казақтарды Орта Азия хандықтарының(Бұхара, Хиуа) феодалдары ығыстырды. Біракең катерлі кауіп қазақ халқына шығыстан күші басым, баскыншы әскери-феодалдық Жоңғар хандығы тарапынан төнген еді.
Қазақ және жоңғар әміршілері арасындағы күрес жүз жылдан астам уақытқа созылды. Оның негізінде жайылым үшін бакталастық жаткан еді. Мал санының өсуіне карай көшпелілер мал шаруашылығы өндірісі үшін қажеіті аумакты ұлғайтуға мәжбүр болды.
Жоңғар қонтайшыларын жайылымдық жерлермен оңтүстік Қазакстанның сауда-қолөнер орталықтары қызыктырды. Оңтүстік Қазакстан қалаларын басып алу арқылы жоңғар феодалдарына сауда-қоленер орталыктарын ғана емес, сомымен қатар Қазақстанды Ресеймен және Шығыс елдерімен байланыстырып жатқан керуен жолдары өтетін аумакты да иелену мүмкіншілігі ашылды.
Қазақ және жонғар хандықтары арасындағы күрес барған сайын кескілескен және қан төгісті сипатала берді.
Сонымен ұлы империя қысым көрсеткен Жоңғария өзінін, басқыншылдық ниетін Қазақстанға бұрды. Жоңғар феодалдары қазақтарға үсті-үсітіне шапқыншылык, жасап,тұтқындар мен малдарын айдап әкетті, жай-ылымдары мен мүлкін гартып алып, кейде тұтас рулар меы ауылдарды қырып-жфйды. Үздіксіз жасалған сыртқы қақтығыстар мен ішкі алауыз-дыктар бытырап, әлсіреткен қазақ халқы бұл кезеңде асқан зорқайғы.
Қазақ және жоңғар әміршілері арасындағы күрес жүз жылдан астам уақытқа созылды. Оның негізінде жайылым үшін бакталастық жаткан еді. Мал санының өсуіне карай көшпелілер мал шаруашылығы өндірісі үшін қажеіті аумакты ұлғайтуға мәжбүр болды.
Жоңғар қонтайшыларын жайылымдық жерлермен оңтүстік Қазакстанның сауда-қолөнер орталықтары қызыктырды. Оңтүстік Қазакстан қалаларын басып алу арқылы жоңғар феодалдарына сауда-қоленер орталыктарын ғана емес, сомымен қатар Қазақстанды Ресеймен және Шығыс елдерімен байланыстырып жатқан керуен жолдары өтетін аумакты да иелену мүмкіншілігі ашылды.
Қазақ және жонғар хандықтары арасындағы күрес барған сайын кескілескен және қан төгісті сипатала берді.
Сонымен ұлы империя қысым көрсеткен Жоңғария өзінін, басқыншылдық ниетін Қазақстанға бұрды. Жоңғар феодалдары қазақтарға үсті-үсітіне шапқыншылык, жасап,тұтқындар мен малдарын айдап әкетті, жай-ылымдары мен мүлкін гартып алып, кейде тұтас рулар меы ауылдарды қырып-жфйды. Үздіксіз жасалған сыртқы қақтығыстар мен ішкі алауыз-дыктар бытырап, әлсіреткен қазақ халқы бұл кезеңде асқан зорқайғы.
1. Ә.Х.Марғұлан археология институты «Көне заманнан бүгінге дейінгі 5 томдық» // Қазақстан тарихы 3 том «Аатмұра» баспасы, А., 2002, 121-б.
2. М.Жолдасбекұлы, Қ. Салғараұлы, А. Седімбек «Ел пұтқа» // Ел тарихының әйгілі тұлғалары, «KUL TEGIN» баспасы, астана, 2001ж.
3. «Қазақ батырлары» газеті, ел қорған ер бабаң! // Керейде батыр Жәнібек-Базарбай Атығай, №2 (19) 2000ж.
4. Бөкебай Батыр (қолбасшы, саясаткер, мемлекет қайраткері) «Ақтөбе» газеті// Париж, 27 қыркүйек, 2007ж.
5. «Қазақ батырлары» газеті // Бөгенбай батыр, №2 (7) 1999ж.
6. «Қазақ батырлары» газеті Ел қорғаған ер абаң! // Қаракерей Қабанбай. №4 (21) 2000.
7. «Қазақ батырлары» газеті Ел қорғаған ер абаң! // Малай мен Сары. №2 (7) 1999.
8. «Қазақ батырлары» газеті Ел қорғаған ер абаң! // Өтеген батыр. №2 (19) 2000.
9. Памятники сибирской истории ХVIIIв., кн. 2 Спб., 1985, 82-б.
10. Левшин А.И. Описание киргиз-кайсацких, киргиз-казачьих, орд и степей, ч.ІІ, Спб., 1832, 90-94б.
2. М.Жолдасбекұлы, Қ. Салғараұлы, А. Седімбек «Ел пұтқа» // Ел тарихының әйгілі тұлғалары, «KUL TEGIN» баспасы, астана, 2001ж.
3. «Қазақ батырлары» газеті, ел қорған ер бабаң! // Керейде батыр Жәнібек-Базарбай Атығай, №2 (19) 2000ж.
4. Бөкебай Батыр (қолбасшы, саясаткер, мемлекет қайраткері) «Ақтөбе» газеті// Париж, 27 қыркүйек, 2007ж.
5. «Қазақ батырлары» газеті // Бөгенбай батыр, №2 (7) 1999ж.
6. «Қазақ батырлары» газеті Ел қорғаған ер абаң! // Қаракерей Қабанбай. №4 (21) 2000.
7. «Қазақ батырлары» газеті Ел қорғаған ер абаң! // Малай мен Сары. №2 (7) 1999.
8. «Қазақ батырлары» газеті Ел қорғаған ер абаң! // Өтеген батыр. №2 (19) 2000.
9. Памятники сибирской истории ХVIIIв., кн. 2 Спб., 1985, 82-б.
10. Левшин А.И. Описание киргиз-кайсацких, киргиз-казачьих, орд и степей, ч.ІІ, Спб., 1832, 90-94б.
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
АБАЙ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ ПЕДАГОГИКА УНИВЕРСИТЕТІ
Реферат
Тақырыбы: Қазақ хылқының жоңғар шапқыншылығына қарсы күрескен
атақты батырлары.
Орындаған: Мердемғалиева Г.И.
Тексерген: ғылыми жетекші
Смаилова Г.Қ.
Алматы 2007
Жоспар:
Кіріспе
1. Қазақ халқының жоңғар басқыншылығына қарсы күресі.
2. Ақтабан шұбырынды, Алқакөл сұлама жылдары.
3. Қазақ батырларының ерлігі.
Қорытынды.
Пайдаланған әдебиеттер.
Пайдаланған әдебиеттер тізімі:
1. Ә.Х.Марғұлан археология институты Көне заманнан бүгінге дейінгі
5 томдық Қазақстан тарихы 3 том Аатмұра баспасы, А., 2002, 121-б.
2. М.Жолдасбекұлы, Қ. Салғараұлы, А. Седімбек Ел пұтқа Ел тарихының
әйгілі тұлғалары, KUL TEGIN баспасы, астана, 2001ж.
3. Қазақ батырлары газеті, ел қорған ер бабаң! Керейде батыр
Жәнібек-Базарбай Атығай, №2 (19) 2000ж.
4. Бөкебай Батыр (қолбасшы, саясаткер, мемлекет қайраткері) Ақтөбе
газеті Париж, 27 қыркүйек, 2007ж.
5. Қазақ батырлары газеті Бөгенбай батыр, №2 (7) 1999ж.
6. Қазақ батырлары газеті Ел қорғаған ер абаң! Қаракерей
Қабанбай. №4 (21) 2000.
7. Қазақ батырлары газеті Ел қорғаған ер абаң! Малай мен Сары.
№2 (7) 1999.
8. Қазақ батырлары газеті Ел қорғаған ер абаң! Өтеген батыр. №2
(19) 2000.
9. Памятники сибирской истории ХVIIIв., кн. 2 Спб., 1985, 82-б.
10. Левшин А.И. Описание киргиз-кайсацких, киргиз-казачьих, орд и
степей, ч.ІІ, Спб., 1832, 90-94б.
1. Қазақ халқының жоңғар басқыншылығына қарсы күресі.
Қазақ хандықтары XVIII ғасырдың басынан-ақ сыртқы саяси жағдайдын одан
әрі шиеленісуі туғызған аса ауыр халді бастан кешірді. Тәуке хан ру аралық
қырқысты уақытша болса да токтатып, жүздерде тыныштық орнатты, сол аркылы
қазақ руларының коныстарын сырттан басып кіруден кауіпсіздендірді. Бұған
деректемелердін, дәлелдеуі бойынша, оның карамағында 80 мыңға жуык сарбаз
болғаны едәуір дәрежеде көп көмекті тигізді. Алайда билік үшін күрес пен
сұлтандардың, оқшаулануға ұмтылуы көп кешікпей бірлікті бұзды, оны
көршілері дереу пайдаланып қалды. Оңтүстік-батыстан Жайық казактары
колдаған Еділ калмақтары шапқыншылық жасады; солтүстіктен сібір қазақтары
шабуылға шықты; Жайықтыларғы бетіндеп қоныстардан башкұртгар дәмеленді.
Оңтүстік жағынан казақтарды Орта Азия хандықтарының(Бұхара, Хиуа)
феодалдары ығыстырды. Біракең катерлі кауіп қазақ халқына шығыстан күші
басым, баскыншы әскери-феодалдық Жоңғар хандығы тарапынан төнген еді.
Қазақ және жоңғар әміршілері арасындағы күрес жүз жылдан астам уақытқа
созылды. Оның негізінде жайылым үшін бакталастық жаткан еді. Мал санының
өсуіне карай көшпелілер мал шаруашылығы өндірісі үшін қажеіті аумакты
ұлғайтуға мәжбүр болды.
Жоңғар қонтайшыларын жайылымдық жерлермен оңтүстік Қазакстанның сауда-
қолөнер орталықтары қызыктырды. Оңтүстік Қазакстан қалаларын басып алу
арқылы жоңғар феодалдарына сауда-қоленер орталыктарын ғана емес, сомымен
қатар Қазақстанды Ресеймен және Шығыс елдерімен байланыстырып жатқан керуен
жолдары өтетін аумакты да иелену мүмкіншілігі ашылды.
Қазақ және жонғар хандықтары арасындағы күрес барған сайын кескілескен
және қан төгісті сипатала берді.
Сонымен ұлы империя қысым көрсеткен Жоңғария өзінін, басқыншылдық
ниетін Қазақстанға бұрды. Жоңғар феодалдары қазақтарға үсті-үсітіне
шапқыншылык, жасап,тұтқындар мен малдарын айдап әкетті, жай-ылымдары мен
мүлкін гартып алып, кейде тұтас рулар меы ауылдарды қырып-жфйды. Үздіксіз
жасалған сыртқы қақтығыстар мен ішкі алауыз-дыктар бытырап, әлсіреткен
қазақ халқы бұл кезеңде асқан зорқайғы. XVIII ғасырдын. басындағы
қазақтардың жағдайын Ш. Уәлиханов міне былайша суреттеген: XVIII ғасырдың
алғашқы онжылды қырғыз (казақ. - Ред.) халқының өміріндегі сұмдық уақыт
болды. Олардың ұлыстарын жоңғарлар, еділ қалмақтары, жайық қазақтары және
башқұрттар әр жақтан талқандады, малын айдап әкетіп, тұтас әулеттерді
тұтқын етіп алып кетті.
Сөйтіп тағы да, қазақ қоныстары жоңғарлар тарапынан кезекті
шапқыншылыққа ұшырады.
Жоңғарлардың Жетісуғағана емес сонымен қатар Шу және Талас өзендерінің
алқабына жасаған кезекті жорығына 1699 жылы қазактар тойтарыс берді. Қазақ
руларының қарсылық көрсеткеніне қарамастан, жоңғарлар он мыңға жуықтұтқын
алудын, сәтін түсірді. Қазакта күштерін еселей түсті. Мұның алғы
шарттарының бірі Тәукеханнын, мықты билігі болды. Қазақтардың жекелеген
жасақтары солтүстікке жорық жасады. Қарақалпақтармен бірге қазақ жасақтары
Түмен округіндегі Тархан бекінісін шапты...
Қазақтар даоларды Батыс Казакстан даласында сол кезенде
жецілістапгырды. Қазақжасақтары негізгі соққыны Ертістің жоғарғы ағысында
жасады. Олар жоңғарларды ығыстырды, бұған Тянь-Шянь қырғыздары да
көмектесті. Жоңғар контайшысы өз орда-сыи Іле өзені ауданынап Обь-Ертіс
өзендерінің аралығына көшіру туралы жоспар жасады. Қазақ әскерлері осындай
нақты қауіп төндірген еді. Осындай жағдаііда жоңғар жайсандары мен минусин
қырғыздарының кінәздері жалпы саны 3 мың шаруашылықтан астам бірнеше мың
минусин қырғыздарын Ертістін. жоғарғы ағысына айдап алып кетті. 1702-03
жылдарда казақтар Ертістің жоғарғы жағында ойдағыдай әскери қимылдар
жүргізді.
Ең ықпалды тұлға Тәуке хан болды. Оның елдін, тыныс-тіршіліпн жетік
білуімен коса, өміртөжірибесі аса мол болатын. Ол әртүрлі қазақ руларымен
тыгыз байланыс жасап тұратын, дағдылы құкыкты жақсы білетім, батырлармен
қарым-қатынасы жаксы еді Ақыр аяғында, Тәуке хан қазақ жоңғар өзара
қатынастарының гана емес, сонымен қатар жоңгарларға қарсы согыс кимыл-
дарыныңтарихынын,да барлық күрделі жақтарын басқалардың бәрінен жақсы
білді. Ол шайкастарды көзімен көріп кана койған жок, онын. калың ортасында
жүрді. Қазақ жасақтары мен көптеген руларды жалпы басқарудың ауырлай
түскенін ескере отырып, Тәуке хан қазақ жасақтары мен қазақ руларын
басқаруды құрылымдық қайта ұйымдастырудың жоспарын ұсынды. Сонымен бірге ол
сұлтандар билігін шектеуге, үш жүзді жауапты билер аркылы басқару жолымен
орталықтандыруды нығайтуға ұмтылды. Бұл шаралар бүкіл қазақ жасақтарын
құру, казақтардың корғаныс кабілетін нығайту міндеттеріне сәйкес келді.
Съезд шешіміне Қайып және Әбілқайыр сұлтандар өз ықпалын жасады.
Канжығалы Бөгенбай, Шақшақ, Жәнібек,Тама Есет батырлардың пікірлері жалпы
жұрттың назарын аударды. Олар түрлі рулардың ғана емес, түрлі жүздердіңде
жасақтарын біріктіруді жақтады. Ал бұрын әртүрлі рулардын, әртүрлі
жерлерді: біреулеріыің — Іле және Щу, екіншілерімің — Талас және
Бадамөзендерінінаңғарларын, үшіншілерініңСарысу өзеш мен-Ұлытау алкаптады
қорғауғатура келген еді.
Съездегі негізгі мәселе Жоңғар хандығына бірігіп тойтарыс беру болды.
Түрлі өкілдердің көзқарастары бірдей болған жок. Адамдардың бір бөлігі
қатаң қажетгілікке сай жоңғарларға бодан болуды жөн көрді.
Бұған дейінгі оқиғалар жоңғарларды жеңудің онай еместігін көрсетті.
Алайда съезге қатысушылардың бір. Дауға өз пікірін айткысы кел-меген
көптегем съезд қатысушылары тартылды. Шығысты қүлкенді сыйлауға карамастан,
пікірлер ашық айтылып, дауға, өз пікірін дәлелдеуге еркіндік берілді. Дау
шарықтау шегіне жеткеі ідс ортаға адуынды да кесіп айтар шешеы Бөгенбай
батыр шыкты. Ол ақсақалдар алдына келіп, семсерін жерге қойды да, жейдесін
жыртып жіберіп кеудесін жалаңаштап: Таланған көштің,тұтқындалған
Балашағаның бейшара бақылаушысы болып отырмын.Жауданкек аламыз, өлсек, қару
ұстап өлеміз! Қыпшақ даласының сарбаздарының жалтарған кезі болды ма?! Мен
қолымды жау қанына малғанда, сақалымды кырау шалған жоқ болатын! Жаудың
зұлымдығына шыдап отыра алман?! Жауға мінер тұлпар құрып па?! Сұр жебетолы
қорамсаққаңырап бос қалып па?! -деді. Бөгенбай батырдың сөзі жоңғар
мәселесін шешудің шырқау шегі болды. Мұндай көзқарасқа ашық карсы шығуға
ешкімнің батылы бармады. Осыдан өрістетті. Сол қырғыз-қайсак ордаларының
бәрі, - деп жазды И. К. Кириллов, - жалпы келісімге келген болса, ол
калмақтарды жеңе алатын еді. Ал оларда бір хан соғысқа атганады да, басқасы
қалып кояды, сөйтіп өздерінің қалмактарға ықпалын жоғалтады. 1716 жылы
Цеван-Рабтан өз әскерлерінің негізгі бөлігін қазақтарға карсы аттандырды.
Оқиғалардын бас кезінде қазақ жасақтары тегеурінге төтеп бере алмай, көбі
тұткынға алынды. Жоңғарлар Ямышев бекінісін де қоршап алды. Алайда қазақ
жасақтары біркатар шаралар қолданып, Іле өзеніндегі жоңғар-чоростарға сәтті
жорық жасады.
Тәукехан елшілерінің Сібір губернаторы М. Гагаринмен келіс сөзінде
1716 жылы Ресейдің әскери көмегі туралы мәселе койылды. Қазақ елшілері
ханның 20-30 мын, адамнан тұратын әскері бар екенін хабарлады. Ал егер
Сібір губернаторы бұған өз әскерін қосса, жоңғарлар жеңіліс табатын еді.
Сол жылы Қайып ханның елшілері де сондай ұсыныс жасады. Алайда Сібір
губернаторы келіспеді.
Келесі 1717 жылы соғыс окиғалары одан әрі жалғасты. Соғыс кимылдарының
негізгі шоғырланған жері Аягөз өзенінің бойында болды. Казақ жасақтары мен
жоңғарлар арасымда шайқас басталды. Жоңғар әскерлері шығыс жақта жүрген
еді. Қазақтардың басым күші Аягөз өзеңіне әкелінді. Табысқа жетуді әскер
санының басымдығы, тұтқиылдан шабуыл жасау қамтамасыз етуге тиіс еді.
Шынында да, әскерсаны жөнінен казақтар басым болатын. Бұл жорыкта қазақ
әскерлерінің саны 30 мың адам болды. Қазақ хандығында жағдайы берік болған
Әбілқайыр 1718 жылы патшаға былай деп жазды: Әбілкайыр хан басымды иіп,
тағзым етем... Мұндағы Қайып хан аман-есем. Мұндағы шеткі ұлыстағы біз де
аман-есенбіз. Калмақтармен соғысканша, таутекемізді атып, аңымызды ауласақ
болар еді. Жергөктегі бала ер жеткенше соғыспай, бейбіт жамандыксыз өтсек
деп едік.
Асқан зор апат кезеңіндегі халық аңыздарын алғашкылардың бірі болып жинаған
Мәшһүр Жүсіп Көпеев Бұхара жағынан Орталык Қазакстанға қайтқан Орта жүз
қазақтарының даңқты батыры әрі қолбасшысы Шақшақұлы Жәнібектің басшылығымен
1725 жылы Шұбаркөл ауданында (Қорғалжын келі жағында) жонғарларға күйрете
соққы бергенін айтады. Отандық тарихтың тағы бір шежірешісі Шәкәрім
Құдайбердиевте осыны растайды. Соның ізінше қазақ жасақтары жауды Ойылдың
саласы Ақтасты өзенінде кездестірді. Қазак жасағы. бірқатар басымдыктары
болды. Ең алдымен жоңғарлар қазақ жеріне терендей еңіп кетіп, сол арқылы өз
тылынан кол үзіп қалды. Қазақ жауынгерлерінің тоскауылға қолайлы жерлерді
тиімді пайдалануы табысқа жетуге жәрдемдесті. Өз кезіндегі аса көрнекі
қолбасшылар Әбілқайырхан, Тама Есет, Тама Жангай, Каракерей Қабанбай,
Қанжығалы Бөгенбай батырлар өз күштерін біріктіріп, тізе қосып іс-қимыл
жасады. Калмақ қырылған деген алғашкы жер атауларының, бірі Қазақстан
картасында осылайша пайда болды.
1726-27 жылдарға қарай сұлтандармен билер басқыншы жауға карсы барлық
қазақ рүларын біріктіру жөнінде кең саясат жүргізе бастады. Бұл саясатты
мейлінше белсеніді жүргізген Кіші жүз ханы Әбілқайыр болды.
1726 жылдын күзінде Бадам өзені маңындағы биік қырка - Ордабасы деген жерде
бүкіл қазақ съезі өткізілді. Съезге Әбілқайыр, Әбілмәмбет, Сәмеке, Күшік,
Жолбарыс хандар, сұлтандар, Төле би Әлібекұлы, Қаздауысты Қазыбек би,
Әйтеке би бастаған түрлі әр рудың билері, даңқы шыққан қолбасшылар мен
батырлар шақырылды.
Съезде негізгі мәселе басқыншы жауға бүкіл халықтық тойтарыс беруді
ұйымдастыру туралы мәселе болды. Отанға қауіп төнген жағдайда ру ішіндегі
қайшылықтар, барлық жүздерге билік жүргізу жолындағы, жайылым үшін күрес
екінші катарға ығысты. Съезге қатысушылар бірге болуға, өз қимылдарын
үйлестірін отыруға, жауға біріккен майдан құрып аттануға ант берді.
Съезде талкыланған маңызды мәселенің бІірі — бүкіл казақ жасағының
қолбасшысын сайлау туралы мәселе болды.
САРЫҰЛЫ АҚТАНБЕРДІ
(1868-1762)
Сарыұлы Ақтанберді (1668-1762) атақты жырау, қобасшы батыр, қоғам
қайраткері. Ұлы жүздің Ошақты руынан. әкесі сары мен шешесі
Сырбикеден жалғыз тған. Жыраудың атадан жалғыз туғанның
жүрегінің бастары сары да жалқын су болар деуінде өз өмірінің
шындығы бар.
Қазақ тарихындағы аласапыран кезеңде өмір сүрген Ақатңберді
дұшпаннан көрген қорлығым, сары су болды жүрекке. Он жетіде
құрсанып, қылыш ілдім білекке. Жауға қарай аттандым, жеткіз деп, қүдай,
тілекке деп, өзі айтқандай, он жеті жасында-ақ қолына қару алып, ел
қорғауға аттанады.
Жыраудың ақындық даңқымен балуандық, батырлық даңқы қатар шығады. Орта
Азия хандықтарымен, қалмақтармен арадағы ұрыстарға катысып алғашкы кезде
жеке басының ерлігімен, соңынан қолбасшылық қабілетімен көзге түседі. Сақа
батырлар санатына қосылған кезде атақты Ақтабан шүбырындының куәгері
болады.
Осы кезде ол жоңғар баскыншыларына қарсы ұлт азаттық күресін
ұйымдастырушылардың және жеңісті жорықтарға дем берушілердің бірі ретінде
танылады.
Жоңғар мемлекеті талқандалып, шығыстағы бұрынғы жау колында қалған жерлер
босатылған кезде сонда қайта коныс аударған қазақтарды ата мекеніне біржола
орнықтыру жолында Ақтанберді айтарлықтай роль атқарады. Өзіне қараған
руларды отырықшыландырмақ болып; апық. тоған қаздырады, егін ектіреді.
Ақтанберді шығармалары негізінен нақылдық толғаныстар түрінде болып
келеді. Олар көшпелі қазақтардың ой-арманымен, мақсат-мүддесімен астасьш
жатады. Жыраудың Түйе мойнын түз кесер, Күлдір-күлдір кісінетіп,
Жылкыдан асқан мал бар ма? тәріздес әйгілі толғауларынан қазақ халкының
мінез-құлық ерекшеліктері, болмыска өзікдік көз қарастары анық аңғарыла-ды.
Мал атаулының. оның ішінде жылқы түлігінің көшпелілер өміріндегі орыны
жайында өз түстастары арасында дәл Ақтанбердідей толғаған акын жоқ. Ол
жылқыны тіршілік көзі, жігіттің көркі деп есептейді. Әсіресе, батырдың жан
серігі, жауға мінер түлпары ретінде мадақтайды.
Ақтанберді жырларындағы негізгі сарын - ерлікке үндеу, жауға қарсы
күреске жігерлендіру. Ол жау табанында қалған жерлерді азат етуді аңсайды,
бүкіл қазақ болып бірігіп атқа қонуды, жоң-ғарларға күйрете соққы беруді
арманддйды. Балпаң-балпаң кім баспас, Жауға шаптым, От басар орыны
отаудай секілді біраз жырларында жұртшылықты ата жаумен айқасқа шақырады.
Ел қорғау жолында өлген ерде арман жоқ деп біледі.
Аласапыран кезеқде туып, шайқас алаңында шындалып өскен Ақтанберді
жырлары қазақтардың он сегізінші ғасырдағы жаугершілікке толы өмірінің
шынайы суреттерін алға тартады.
АҚШАҰЛЫ БӨГЕНБАЙ
(1768-1775)
Ақшаұлы Бөгенбай (1768-1775) Жоңғар басқншылғына қарсы азаттық
жорығын ұаймдастырушылардың бірі, атақты батыр, ұл ы қолбасшы.
Шыққан тегі-Орта Жүздің Арғын тайпасының Қанжағалы руынан,
есімдерді әуелден елге мәлім болған батырлар әулетінен.
Батырдың атасы Әлдеуік- қазақтың атақты ханы Еңсегей бойлы Ер
Есімнің атақты батырларының бірі болған. Ғұмыры
Бірінші кезең 1669-1690 жылдар арасын қамтиды Бұл Бөкенбайдың балғын
балалық, жалынды жастық шағы еді Осы кезеңце Бөкенбай әкесі Қара батырдан
(ш 1640-1710) тәрбие-улп ала өсті Ол кездеп Кіші жүз беткейінің басты жауы
Еділ бойы қалмақтары, терістіпндеп баш-қурггар, Жайық бойы казактары.
түстіндегі теке-жәуміттер болды Неме-се аймақтың төрткуліндегі әдіс
айлалары мен қуат-күштік болмыстары әр дең-гейдегі төрт гурлі жаумен
тынымсыз ар-палысып келді Олардың мақсаттары көшпелі мал шаруашылығын
журпзіп өмір кешкён қазақтардың байлығын олжалау. жайылымдарына ие болу,
адамдарын қулдыққа, куңдікке салу, жылма-жыл өтем-салық алып тұру еді Міне.
осы кез-ден бала кейіңірек жігіт Бөкенбай қазақ жамағатының қасіреті мен
ашу-ызасын бойына сіңіріп өсті Әкесі Қараның батылдығы мен қайтпас
қажырлылығы, даулы істердеп өктем биліп, жаумен шабыс-қандағы дүлейліп
өскелең Бөкенбайға улп, методологиялық арна-тәрбие еді.
Осы арада Бөкенбайдың нағашы журты, бірақ қазақтардың қас жауы бол-ған
Еділ бойы қалмақтары туралы біршама тоқталған артық бола қоймас деп
ойлаймын. Олар Жоңғариядағы бес ірі күшті тайпалық бірлестіктің бірі болған
торғауыттардан турады. XVII ғасырдың 30-шы жылдарының басында әлем
сахнасына Жоңғария хандығы келді Ол казақ хандығына ата жау болды
Торғауыттар Қазақ хандығының терістілн ала, артынан Ырғыз, Муғалжар, Елек,
Қобда бойларымен Еділ-Жайык аралығына орналасып, Қалмақ хандығын құрды,
Ресей қол астына еніп, оның оңтүстігіндегі қорғаныстық шепке айналды.
Халық санасында сақталған аңыз-әнгімелерге қарағанда, Бөкенбайдың
әкесі Қара батыр қалмақтармен болған бір шайқаста оның қолбасшыларының
бірінің қызын олжалап, тоқалдыққа алған екен Қыз дегдар, қайратты, сыр
ашпайтын ұстамды әйел болыпты Аяғы ауырлағаннан кейін ретін тауып, екі рет
еліне қашыпты. Алайда екеуі де сәтсіз болып, кейін қайтарылған екен Айы-
куні жақындағанда ол ушінші рет қашқан Бул жолы Қарабатыр өзі қуып, қалың
ши арасында әлсіреп жатқан тоқалын тауып, 16 өрімді қамшысымен бір-екі рет
тартып жібергенде, әйел. Ей, Қарабатыр, мені ұрма, мен — ноянның қызымын
Сен — баһадүрсің Қорлама суйепмді Сенен туған бала да баһадур болады Сол
отаншылдық, әділдік пен төбелі терелік рухында шыңдалды. Бұлар болашақтағы
Ұлы Бөкенбай болмысының непзі бола-тын.
Екінші кезең. Бөкенбайдың бұл кездегі өмірі алаулаған жастық, орда
бұзар отыз, алмас қылыш қырыққа келген шағында ағындады. Бұл кезең 1691-
1710 жылдар еді немесе Бөкенбайдың 22-34 жас аралығындағы уақыт Дәл осы 12
жыл ішінде Бөкенбай жоғарыда көрсетілген Кіші жүздің. қала берді бүкіл
қазақтың жауымен шайқаста. оның устіне, шығыстағы 1707-1710 жылдарда 8 рет
болған Жоңғар шапқыншылығында қатардағы жауынгер Сайыпқыран Бөкенбай
батыр атанды, Кіші жуз әскери құрамында жүзбасылық, мыңбасылық,
түменбасылық дәрежеге жетті Қазақстанның батысындағы, шығысындағы,
оңгустігіндегі жаулармен шайқаста 15 рет жеке шайкасқа шығып бәрінде де
жеңіске жеткен екен. Халық санасында сақталған тарихи жырлардың бізге
жеткен бір шумағында Бөкенбай шықты айдынға, бес қаруын асынып,
Торғауыттан майданға, Дондық шықты ақырып, Табындар тұрды Аллалап, Аруаққа
сыйынып, Бөкенбай шапты қиялап Дондық-тың басы қиылып. жерге түсті домалап,
Тостағандап лап қойды, Табындар күші тасқындап, — деп жырланады екен Бул
шайқас Бөкенбайдың Табын тайпасынан қуралған мыңдыққа қолбасылық ету
кезінде болған Өйткені Тостаған — та-бын ураны 1708 жылғы Жемнің сол
жағындағы Мәстағат (Жарқамыстың батысында 40 шақырым шамасында) шың-ның
басында табындар Құрылтайы болып, сонда Сайыпқыран Бөкенбай батырды Табын
тайпасының аға биі елп сайлаған екен. Бұл тарихи деректі Тұзтөбе қаласының
тұрғыны, жас та бол-са зерек Баянасов Жұмағали деген азамат баяндаған еді.
Сөйтіп. Бөкенбай батыр өмірінің екінші кезенінде жеттді, шындалды, әскери-
батырлық, саяси-коғамдық шеберлігі жетіліп. онын данкы өз аталыәы менруынын
шенберінен шығып. Жетіру, одан әрі Кіші жүз өнріне. ҚазаҚ хандығы денгейіне
көтерілді.
Бөкенбай өмірінің ушінші кезеңі 1710-1730 жылдар аралығын қамтиды. Бұл
кезең 21 жылды немесе Бөкенбайдың 40-61 жас аралығын алады. Бөкенбай батыр
бул кезде Желрудың аға биі-билеушісі Бөкенбай батырдың осы кезеңі Тәуке хан
өмірінің соңғы жылдарына, 1710 жылы Ырғыздың оңтүстік-шығыс беткейіндеп
Қарақұм бойында өткен. Букіл қазақтық Құрылтайға қарайлас Ресейдің әскери
министрлігі Бас штабының подполковнигі Л.Мейер Бөкенбай жөнін айтты Қалың
жауға қасқая қарсы турған Қасым хан, қасарысқан басым жауды қан жалатқан
Есім хаң аз кушпен Ордабұлақта жоңғарларға ойран салған Жәңгір хан, сол
кездердегі қас батырлар Тілеулі, ер Жиембет, Турке, шұбыртпалы Шулен
бабаларымыздың аруақтары жар болғай Тастай түйін боп жиналыңдар. Ел намысы
— ер намысы, елдің жері — қазақ әулетінің алтын бесіп! Аттаныңдар! — деген
екен.
Осы арада орыс зерттеушілеріне сөз берелік Л.Мейер Киргизская степь
Оренбургского ведомства деген 1865 жылы Санкт-Петербургте шыққан кітабында
Около 1710 года, киргизы пришли в совершенное расстройство и хотели
искать спасения в подчинении соседям, на народном съезде на Кара-кумах
старшина табинец Букенбай известный батыр, уговарил народ решиться напасть
на калмыков , — деп жаза келіп, одан әрі сол Қарақұм Құрылтайында был
избран Абулхаир ханом а Букенбай предводителем Букенбай действительно
победил калмыков. — деп байлам жасапты.
Бұл кездегі қазақ хандығының әскери куші уш жуздің құрамды
әскерлерінен тұрды Улы жузден - 22 мың, Орта жузден - 27 мың, Кіші жузден
- 30 мың, барлығы 80 мыңдық уш қосын легінен немесе 8 туменнен тұрды. Осы
біріккен куштің бас қолбасшысы Әбілқайыр хаң Кіші жуздің әскербасшысы болып
табын Бөкенбай кетерілген еді. Осы арада, 2000 жылы баспадан шыққан
Қазақстан тарихының 3-томында, одан кейінп көпте-ген кітаптар мен
мақалаларда Қарақум Құрылтайында Қайып хан, Әбілқайыр ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
АБАЙ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ ПЕДАГОГИКА УНИВЕРСИТЕТІ
Реферат
Тақырыбы: Қазақ хылқының жоңғар шапқыншылығына қарсы күрескен
атақты батырлары.
Орындаған: Мердемғалиева Г.И.
Тексерген: ғылыми жетекші
Смаилова Г.Қ.
Алматы 2007
Жоспар:
Кіріспе
1. Қазақ халқының жоңғар басқыншылығына қарсы күресі.
2. Ақтабан шұбырынды, Алқакөл сұлама жылдары.
3. Қазақ батырларының ерлігі.
Қорытынды.
Пайдаланған әдебиеттер.
Пайдаланған әдебиеттер тізімі:
1. Ә.Х.Марғұлан археология институты Көне заманнан бүгінге дейінгі
5 томдық Қазақстан тарихы 3 том Аатмұра баспасы, А., 2002, 121-б.
2. М.Жолдасбекұлы, Қ. Салғараұлы, А. Седімбек Ел пұтқа Ел тарихының
әйгілі тұлғалары, KUL TEGIN баспасы, астана, 2001ж.
3. Қазақ батырлары газеті, ел қорған ер бабаң! Керейде батыр
Жәнібек-Базарбай Атығай, №2 (19) 2000ж.
4. Бөкебай Батыр (қолбасшы, саясаткер, мемлекет қайраткері) Ақтөбе
газеті Париж, 27 қыркүйек, 2007ж.
5. Қазақ батырлары газеті Бөгенбай батыр, №2 (7) 1999ж.
6. Қазақ батырлары газеті Ел қорғаған ер абаң! Қаракерей
Қабанбай. №4 (21) 2000.
7. Қазақ батырлары газеті Ел қорғаған ер абаң! Малай мен Сары.
№2 (7) 1999.
8. Қазақ батырлары газеті Ел қорғаған ер абаң! Өтеген батыр. №2
(19) 2000.
9. Памятники сибирской истории ХVIIIв., кн. 2 Спб., 1985, 82-б.
10. Левшин А.И. Описание киргиз-кайсацких, киргиз-казачьих, орд и
степей, ч.ІІ, Спб., 1832, 90-94б.
1. Қазақ халқының жоңғар басқыншылығына қарсы күресі.
Қазақ хандықтары XVIII ғасырдың басынан-ақ сыртқы саяси жағдайдын одан
әрі шиеленісуі туғызған аса ауыр халді бастан кешірді. Тәуке хан ру аралық
қырқысты уақытша болса да токтатып, жүздерде тыныштық орнатты, сол аркылы
қазақ руларының коныстарын сырттан басып кіруден кауіпсіздендірді. Бұған
деректемелердін, дәлелдеуі бойынша, оның карамағында 80 мыңға жуык сарбаз
болғаны едәуір дәрежеде көп көмекті тигізді. Алайда билік үшін күрес пен
сұлтандардың, оқшаулануға ұмтылуы көп кешікпей бірлікті бұзды, оны
көршілері дереу пайдаланып қалды. Оңтүстік-батыстан Жайық казактары
колдаған Еділ калмақтары шапқыншылық жасады; солтүстіктен сібір қазақтары
шабуылға шықты; Жайықтыларғы бетіндеп қоныстардан башкұртгар дәмеленді.
Оңтүстік жағынан казақтарды Орта Азия хандықтарының(Бұхара, Хиуа)
феодалдары ығыстырды. Біракең катерлі кауіп қазақ халқына шығыстан күші
басым, баскыншы әскери-феодалдық Жоңғар хандығы тарапынан төнген еді.
Қазақ және жоңғар әміршілері арасындағы күрес жүз жылдан астам уақытқа
созылды. Оның негізінде жайылым үшін бакталастық жаткан еді. Мал санының
өсуіне карай көшпелілер мал шаруашылығы өндірісі үшін қажеіті аумакты
ұлғайтуға мәжбүр болды.
Жоңғар қонтайшыларын жайылымдық жерлермен оңтүстік Қазакстанның сауда-
қолөнер орталықтары қызыктырды. Оңтүстік Қазакстан қалаларын басып алу
арқылы жоңғар феодалдарына сауда-қоленер орталыктарын ғана емес, сомымен
қатар Қазақстанды Ресеймен және Шығыс елдерімен байланыстырып жатқан керуен
жолдары өтетін аумакты да иелену мүмкіншілігі ашылды.
Қазақ және жонғар хандықтары арасындағы күрес барған сайын кескілескен
және қан төгісті сипатала берді.
Сонымен ұлы империя қысым көрсеткен Жоңғария өзінін, басқыншылдық
ниетін Қазақстанға бұрды. Жоңғар феодалдары қазақтарға үсті-үсітіне
шапқыншылык, жасап,тұтқындар мен малдарын айдап әкетті, жай-ылымдары мен
мүлкін гартып алып, кейде тұтас рулар меы ауылдарды қырып-жфйды. Үздіксіз
жасалған сыртқы қақтығыстар мен ішкі алауыз-дыктар бытырап, әлсіреткен
қазақ халқы бұл кезеңде асқан зорқайғы. XVIII ғасырдын. басындағы
қазақтардың жағдайын Ш. Уәлиханов міне былайша суреттеген: XVIII ғасырдың
алғашқы онжылды қырғыз (казақ. - Ред.) халқының өміріндегі сұмдық уақыт
болды. Олардың ұлыстарын жоңғарлар, еділ қалмақтары, жайық қазақтары және
башқұрттар әр жақтан талқандады, малын айдап әкетіп, тұтас әулеттерді
тұтқын етіп алып кетті.
Сөйтіп тағы да, қазақ қоныстары жоңғарлар тарапынан кезекті
шапқыншылыққа ұшырады.
Жоңғарлардың Жетісуғағана емес сонымен қатар Шу және Талас өзендерінің
алқабына жасаған кезекті жорығына 1699 жылы қазактар тойтарыс берді. Қазақ
руларының қарсылық көрсеткеніне қарамастан, жоңғарлар он мыңға жуықтұтқын
алудын, сәтін түсірді. Қазакта күштерін еселей түсті. Мұның алғы
шарттарының бірі Тәукеханнын, мықты билігі болды. Қазақтардың жекелеген
жасақтары солтүстікке жорық жасады. Қарақалпақтармен бірге қазақ жасақтары
Түмен округіндегі Тархан бекінісін шапты...
Қазақтар даоларды Батыс Казакстан даласында сол кезенде
жецілістапгырды. Қазақжасақтары негізгі соққыны Ертістің жоғарғы ағысында
жасады. Олар жоңғарларды ығыстырды, бұған Тянь-Шянь қырғыздары да
көмектесті. Жоңғар контайшысы өз орда-сыи Іле өзені ауданынап Обь-Ертіс
өзендерінің аралығына көшіру туралы жоспар жасады. Қазақ әскерлері осындай
нақты қауіп төндірген еді. Осындай жағдаііда жоңғар жайсандары мен минусин
қырғыздарының кінәздері жалпы саны 3 мың шаруашылықтан астам бірнеше мың
минусин қырғыздарын Ертістін. жоғарғы ағысына айдап алып кетті. 1702-03
жылдарда казақтар Ертістің жоғарғы жағында ойдағыдай әскери қимылдар
жүргізді.
Ең ықпалды тұлға Тәуке хан болды. Оның елдін, тыныс-тіршіліпн жетік
білуімен коса, өміртөжірибесі аса мол болатын. Ол әртүрлі қазақ руларымен
тыгыз байланыс жасап тұратын, дағдылы құкыкты жақсы білетім, батырлармен
қарым-қатынасы жаксы еді Ақыр аяғында, Тәуке хан қазақ жоңғар өзара
қатынастарының гана емес, сонымен қатар жоңгарларға қарсы согыс кимыл-
дарыныңтарихынын,да барлық күрделі жақтарын басқалардың бәрінен жақсы
білді. Ол шайкастарды көзімен көріп кана койған жок, онын. калың ортасында
жүрді. Қазақ жасақтары мен көптеген руларды жалпы басқарудың ауырлай
түскенін ескере отырып, Тәуке хан қазақ жасақтары мен қазақ руларын
басқаруды құрылымдық қайта ұйымдастырудың жоспарын ұсынды. Сонымен бірге ол
сұлтандар билігін шектеуге, үш жүзді жауапты билер аркылы басқару жолымен
орталықтандыруды нығайтуға ұмтылды. Бұл шаралар бүкіл қазақ жасақтарын
құру, казақтардың корғаныс кабілетін нығайту міндеттеріне сәйкес келді.
Съезд шешіміне Қайып және Әбілқайыр сұлтандар өз ықпалын жасады.
Канжығалы Бөгенбай, Шақшақ, Жәнібек,Тама Есет батырлардың пікірлері жалпы
жұрттың назарын аударды. Олар түрлі рулардың ғана емес, түрлі жүздердіңде
жасақтарын біріктіруді жақтады. Ал бұрын әртүрлі рулардын, әртүрлі
жерлерді: біреулеріыің — Іле және Щу, екіншілерімің — Талас және
Бадамөзендерінінаңғарларын, үшіншілерініңСарысу өзеш мен-Ұлытау алкаптады
қорғауғатура келген еді.
Съездегі негізгі мәселе Жоңғар хандығына бірігіп тойтарыс беру болды.
Түрлі өкілдердің көзқарастары бірдей болған жок. Адамдардың бір бөлігі
қатаң қажетгілікке сай жоңғарларға бодан болуды жөн көрді.
Бұған дейінгі оқиғалар жоңғарларды жеңудің онай еместігін көрсетті.
Алайда съезге қатысушылардың бір. Дауға өз пікірін айткысы кел-меген
көптегем съезд қатысушылары тартылды. Шығысты қүлкенді сыйлауға карамастан,
пікірлер ашық айтылып, дауға, өз пікірін дәлелдеуге еркіндік берілді. Дау
шарықтау шегіне жеткеі ідс ортаға адуынды да кесіп айтар шешеы Бөгенбай
батыр шыкты. Ол ақсақалдар алдына келіп, семсерін жерге қойды да, жейдесін
жыртып жіберіп кеудесін жалаңаштап: Таланған көштің,тұтқындалған
Балашағаның бейшара бақылаушысы болып отырмын.Жауданкек аламыз, өлсек, қару
ұстап өлеміз! Қыпшақ даласының сарбаздарының жалтарған кезі болды ма?! Мен
қолымды жау қанына малғанда, сақалымды кырау шалған жоқ болатын! Жаудың
зұлымдығына шыдап отыра алман?! Жауға мінер тұлпар құрып па?! Сұр жебетолы
қорамсаққаңырап бос қалып па?! -деді. Бөгенбай батырдың сөзі жоңғар
мәселесін шешудің шырқау шегі болды. Мұндай көзқарасқа ашық карсы шығуға
ешкімнің батылы бармады. Осыдан өрістетті. Сол қырғыз-қайсак ордаларының
бәрі, - деп жазды И. К. Кириллов, - жалпы келісімге келген болса, ол
калмақтарды жеңе алатын еді. Ал оларда бір хан соғысқа атганады да, басқасы
қалып кояды, сөйтіп өздерінің қалмактарға ықпалын жоғалтады. 1716 жылы
Цеван-Рабтан өз әскерлерінің негізгі бөлігін қазақтарға карсы аттандырды.
Оқиғалардын бас кезінде қазақ жасақтары тегеурінге төтеп бере алмай, көбі
тұткынға алынды. Жоңғарлар Ямышев бекінісін де қоршап алды. Алайда қазақ
жасақтары біркатар шаралар қолданып, Іле өзеніндегі жоңғар-чоростарға сәтті
жорық жасады.
Тәукехан елшілерінің Сібір губернаторы М. Гагаринмен келіс сөзінде
1716 жылы Ресейдің әскери көмегі туралы мәселе койылды. Қазақ елшілері
ханның 20-30 мын, адамнан тұратын әскері бар екенін хабарлады. Ал егер
Сібір губернаторы бұған өз әскерін қосса, жоңғарлар жеңіліс табатын еді.
Сол жылы Қайып ханның елшілері де сондай ұсыныс жасады. Алайда Сібір
губернаторы келіспеді.
Келесі 1717 жылы соғыс окиғалары одан әрі жалғасты. Соғыс кимылдарының
негізгі шоғырланған жері Аягөз өзенінің бойында болды. Казақ жасақтары мен
жоңғарлар арасымда шайқас басталды. Жоңғар әскерлері шығыс жақта жүрген
еді. Қазақтардың басым күші Аягөз өзеңіне әкелінді. Табысқа жетуді әскер
санының басымдығы, тұтқиылдан шабуыл жасау қамтамасыз етуге тиіс еді.
Шынында да, әскерсаны жөнінен казақтар басым болатын. Бұл жорыкта қазақ
әскерлерінің саны 30 мың адам болды. Қазақ хандығында жағдайы берік болған
Әбілқайыр 1718 жылы патшаға былай деп жазды: Әбілкайыр хан басымды иіп,
тағзым етем... Мұндағы Қайып хан аман-есем. Мұндағы шеткі ұлыстағы біз де
аман-есенбіз. Калмақтармен соғысканша, таутекемізді атып, аңымызды ауласақ
болар еді. Жергөктегі бала ер жеткенше соғыспай, бейбіт жамандыксыз өтсек
деп едік.
Асқан зор апат кезеңіндегі халық аңыздарын алғашкылардың бірі болып жинаған
Мәшһүр Жүсіп Көпеев Бұхара жағынан Орталык Қазакстанға қайтқан Орта жүз
қазақтарының даңқты батыры әрі қолбасшысы Шақшақұлы Жәнібектің басшылығымен
1725 жылы Шұбаркөл ауданында (Қорғалжын келі жағында) жонғарларға күйрете
соққы бергенін айтады. Отандық тарихтың тағы бір шежірешісі Шәкәрім
Құдайбердиевте осыны растайды. Соның ізінше қазақ жасақтары жауды Ойылдың
саласы Ақтасты өзенінде кездестірді. Қазак жасағы. бірқатар басымдыктары
болды. Ең алдымен жоңғарлар қазақ жеріне терендей еңіп кетіп, сол арқылы өз
тылынан кол үзіп қалды. Қазақ жауынгерлерінің тоскауылға қолайлы жерлерді
тиімді пайдалануы табысқа жетуге жәрдемдесті. Өз кезіндегі аса көрнекі
қолбасшылар Әбілқайырхан, Тама Есет, Тама Жангай, Каракерей Қабанбай,
Қанжығалы Бөгенбай батырлар өз күштерін біріктіріп, тізе қосып іс-қимыл
жасады. Калмақ қырылған деген алғашкы жер атауларының, бірі Қазақстан
картасында осылайша пайда болды.
1726-27 жылдарға қарай сұлтандармен билер басқыншы жауға карсы барлық
қазақ рүларын біріктіру жөнінде кең саясат жүргізе бастады. Бұл саясатты
мейлінше белсеніді жүргізген Кіші жүз ханы Әбілқайыр болды.
1726 жылдын күзінде Бадам өзені маңындағы биік қырка - Ордабасы деген жерде
бүкіл қазақ съезі өткізілді. Съезге Әбілқайыр, Әбілмәмбет, Сәмеке, Күшік,
Жолбарыс хандар, сұлтандар, Төле би Әлібекұлы, Қаздауысты Қазыбек би,
Әйтеке би бастаған түрлі әр рудың билері, даңқы шыққан қолбасшылар мен
батырлар шақырылды.
Съезде негізгі мәселе басқыншы жауға бүкіл халықтық тойтарыс беруді
ұйымдастыру туралы мәселе болды. Отанға қауіп төнген жағдайда ру ішіндегі
қайшылықтар, барлық жүздерге билік жүргізу жолындағы, жайылым үшін күрес
екінші катарға ығысты. Съезге қатысушылар бірге болуға, өз қимылдарын
үйлестірін отыруға, жауға біріккен майдан құрып аттануға ант берді.
Съезде талкыланған маңызды мәселенің бІірі — бүкіл казақ жасағының
қолбасшысын сайлау туралы мәселе болды.
САРЫҰЛЫ АҚТАНБЕРДІ
(1868-1762)
Сарыұлы Ақтанберді (1668-1762) атақты жырау, қобасшы батыр, қоғам
қайраткері. Ұлы жүздің Ошақты руынан. әкесі сары мен шешесі
Сырбикеден жалғыз тған. Жыраудың атадан жалғыз туғанның
жүрегінің бастары сары да жалқын су болар деуінде өз өмірінің
шындығы бар.
Қазақ тарихындағы аласапыран кезеңде өмір сүрген Ақатңберді
дұшпаннан көрген қорлығым, сары су болды жүрекке. Он жетіде
құрсанып, қылыш ілдім білекке. Жауға қарай аттандым, жеткіз деп, қүдай,
тілекке деп, өзі айтқандай, он жеті жасында-ақ қолына қару алып, ел
қорғауға аттанады.
Жыраудың ақындық даңқымен балуандық, батырлық даңқы қатар шығады. Орта
Азия хандықтарымен, қалмақтармен арадағы ұрыстарға катысып алғашкы кезде
жеке басының ерлігімен, соңынан қолбасшылық қабілетімен көзге түседі. Сақа
батырлар санатына қосылған кезде атақты Ақтабан шүбырындының куәгері
болады.
Осы кезде ол жоңғар баскыншыларына қарсы ұлт азаттық күресін
ұйымдастырушылардың және жеңісті жорықтарға дем берушілердің бірі ретінде
танылады.
Жоңғар мемлекеті талқандалып, шығыстағы бұрынғы жау колында қалған жерлер
босатылған кезде сонда қайта коныс аударған қазақтарды ата мекеніне біржола
орнықтыру жолында Ақтанберді айтарлықтай роль атқарады. Өзіне қараған
руларды отырықшыландырмақ болып; апық. тоған қаздырады, егін ектіреді.
Ақтанберді шығармалары негізінен нақылдық толғаныстар түрінде болып
келеді. Олар көшпелі қазақтардың ой-арманымен, мақсат-мүддесімен астасьш
жатады. Жыраудың Түйе мойнын түз кесер, Күлдір-күлдір кісінетіп,
Жылкыдан асқан мал бар ма? тәріздес әйгілі толғауларынан қазақ халкының
мінез-құлық ерекшеліктері, болмыска өзікдік көз қарастары анық аңғарыла-ды.
Мал атаулының. оның ішінде жылқы түлігінің көшпелілер өміріндегі орыны
жайында өз түстастары арасында дәл Ақтанбердідей толғаған акын жоқ. Ол
жылқыны тіршілік көзі, жігіттің көркі деп есептейді. Әсіресе, батырдың жан
серігі, жауға мінер түлпары ретінде мадақтайды.
Ақтанберді жырларындағы негізгі сарын - ерлікке үндеу, жауға қарсы
күреске жігерлендіру. Ол жау табанында қалған жерлерді азат етуді аңсайды,
бүкіл қазақ болып бірігіп атқа қонуды, жоң-ғарларға күйрете соққы беруді
арманддйды. Балпаң-балпаң кім баспас, Жауға шаптым, От басар орыны
отаудай секілді біраз жырларында жұртшылықты ата жаумен айқасқа шақырады.
Ел қорғау жолында өлген ерде арман жоқ деп біледі.
Аласапыран кезеқде туып, шайқас алаңында шындалып өскен Ақтанберді
жырлары қазақтардың он сегізінші ғасырдағы жаугершілікке толы өмірінің
шынайы суреттерін алға тартады.
АҚШАҰЛЫ БӨГЕНБАЙ
(1768-1775)
Ақшаұлы Бөгенбай (1768-1775) Жоңғар басқншылғына қарсы азаттық
жорығын ұаймдастырушылардың бірі, атақты батыр, ұл ы қолбасшы.
Шыққан тегі-Орта Жүздің Арғын тайпасының Қанжағалы руынан,
есімдерді әуелден елге мәлім болған батырлар әулетінен.
Батырдың атасы Әлдеуік- қазақтың атақты ханы Еңсегей бойлы Ер
Есімнің атақты батырларының бірі болған. Ғұмыры
Бірінші кезең 1669-1690 жылдар арасын қамтиды Бұл Бөкенбайдың балғын
балалық, жалынды жастық шағы еді Осы кезеңце Бөкенбай әкесі Қара батырдан
(ш 1640-1710) тәрбие-улп ала өсті Ол кездеп Кіші жүз беткейінің басты жауы
Еділ бойы қалмақтары, терістіпндеп баш-қурггар, Жайық бойы казактары.
түстіндегі теке-жәуміттер болды Неме-се аймақтың төрткуліндегі әдіс
айлалары мен қуат-күштік болмыстары әр дең-гейдегі төрт гурлі жаумен
тынымсыз ар-палысып келді Олардың мақсаттары көшпелі мал шаруашылығын
журпзіп өмір кешкён қазақтардың байлығын олжалау. жайылымдарына ие болу,
адамдарын қулдыққа, куңдікке салу, жылма-жыл өтем-салық алып тұру еді Міне.
осы кез-ден бала кейіңірек жігіт Бөкенбай қазақ жамағатының қасіреті мен
ашу-ызасын бойына сіңіріп өсті Әкесі Қараның батылдығы мен қайтпас
қажырлылығы, даулы істердеп өктем биліп, жаумен шабыс-қандағы дүлейліп
өскелең Бөкенбайға улп, методологиялық арна-тәрбие еді.
Осы арада Бөкенбайдың нағашы журты, бірақ қазақтардың қас жауы бол-ған
Еділ бойы қалмақтары туралы біршама тоқталған артық бола қоймас деп
ойлаймын. Олар Жоңғариядағы бес ірі күшті тайпалық бірлестіктің бірі болған
торғауыттардан турады. XVII ғасырдың 30-шы жылдарының басында әлем
сахнасына Жоңғария хандығы келді Ол казақ хандығына ата жау болды
Торғауыттар Қазақ хандығының терістілн ала, артынан Ырғыз, Муғалжар, Елек,
Қобда бойларымен Еділ-Жайык аралығына орналасып, Қалмақ хандығын құрды,
Ресей қол астына еніп, оның оңтүстігіндегі қорғаныстық шепке айналды.
Халық санасында сақталған аңыз-әнгімелерге қарағанда, Бөкенбайдың
әкесі Қара батыр қалмақтармен болған бір шайқаста оның қолбасшыларының
бірінің қызын олжалап, тоқалдыққа алған екен Қыз дегдар, қайратты, сыр
ашпайтын ұстамды әйел болыпты Аяғы ауырлағаннан кейін ретін тауып, екі рет
еліне қашыпты. Алайда екеуі де сәтсіз болып, кейін қайтарылған екен Айы-
куні жақындағанда ол ушінші рет қашқан Бул жолы Қарабатыр өзі қуып, қалың
ши арасында әлсіреп жатқан тоқалын тауып, 16 өрімді қамшысымен бір-екі рет
тартып жібергенде, әйел. Ей, Қарабатыр, мені ұрма, мен — ноянның қызымын
Сен — баһадүрсің Қорлама суйепмді Сенен туған бала да баһадур болады Сол
отаншылдық, әділдік пен төбелі терелік рухында шыңдалды. Бұлар болашақтағы
Ұлы Бөкенбай болмысының непзі бола-тын.
Екінші кезең. Бөкенбайдың бұл кездегі өмірі алаулаған жастық, орда
бұзар отыз, алмас қылыш қырыққа келген шағында ағындады. Бұл кезең 1691-
1710 жылдар еді немесе Бөкенбайдың 22-34 жас аралығындағы уақыт Дәл осы 12
жыл ішінде Бөкенбай жоғарыда көрсетілген Кіші жүздің. қала берді бүкіл
қазақтың жауымен шайқаста. оның устіне, шығыстағы 1707-1710 жылдарда 8 рет
болған Жоңғар шапқыншылығында қатардағы жауынгер Сайыпқыран Бөкенбай
батыр атанды, Кіші жуз әскери құрамында жүзбасылық, мыңбасылық,
түменбасылық дәрежеге жетті Қазақстанның батысындағы, шығысындағы,
оңгустігіндегі жаулармен шайқаста 15 рет жеке шайкасқа шығып бәрінде де
жеңіске жеткен екен. Халық санасында сақталған тарихи жырлардың бізге
жеткен бір шумағында Бөкенбай шықты айдынға, бес қаруын асынып,
Торғауыттан майданға, Дондық шықты ақырып, Табындар тұрды Аллалап, Аруаққа
сыйынып, Бөкенбай шапты қиялап Дондық-тың басы қиылып. жерге түсті домалап,
Тостағандап лап қойды, Табындар күші тасқындап, — деп жырланады екен Бул
шайқас Бөкенбайдың Табын тайпасынан қуралған мыңдыққа қолбасылық ету
кезінде болған Өйткені Тостаған — та-бын ураны 1708 жылғы Жемнің сол
жағындағы Мәстағат (Жарқамыстың батысында 40 шақырым шамасында) шың-ның
басында табындар Құрылтайы болып, сонда Сайыпқыран Бөкенбай батырды Табын
тайпасының аға биі елп сайлаған екен. Бұл тарихи деректі Тұзтөбе қаласының
тұрғыны, жас та бол-са зерек Баянасов Жұмағали деген азамат баяндаған еді.
Сөйтіп. Бөкенбай батыр өмірінің екінші кезенінде жеттді, шындалды, әскери-
батырлық, саяси-коғамдық шеберлігі жетіліп. онын данкы өз аталыәы менруынын
шенберінен шығып. Жетіру, одан әрі Кіші жүз өнріне. ҚазаҚ хандығы денгейіне
көтерілді.
Бөкенбай өмірінің ушінші кезеңі 1710-1730 жылдар аралығын қамтиды. Бұл
кезең 21 жылды немесе Бөкенбайдың 40-61 жас аралығын алады. Бөкенбай батыр
бул кезде Желрудың аға биі-билеушісі Бөкенбай батырдың осы кезеңі Тәуке хан
өмірінің соңғы жылдарына, 1710 жылы Ырғыздың оңтүстік-шығыс беткейіндеп
Қарақұм бойында өткен. Букіл қазақтық Құрылтайға қарайлас Ресейдің әскери
министрлігі Бас штабының подполковнигі Л.Мейер Бөкенбай жөнін айтты Қалың
жауға қасқая қарсы турған Қасым хан, қасарысқан басым жауды қан жалатқан
Есім хаң аз кушпен Ордабұлақта жоңғарларға ойран салған Жәңгір хан, сол
кездердегі қас батырлар Тілеулі, ер Жиембет, Турке, шұбыртпалы Шулен
бабаларымыздың аруақтары жар болғай Тастай түйін боп жиналыңдар. Ел намысы
— ер намысы, елдің жері — қазақ әулетінің алтын бесіп! Аттаныңдар! — деген
екен.
Осы арада орыс зерттеушілеріне сөз берелік Л.Мейер Киргизская степь
Оренбургского ведомства деген 1865 жылы Санкт-Петербургте шыққан кітабында
Около 1710 года, киргизы пришли в совершенное расстройство и хотели
искать спасения в подчинении соседям, на народном съезде на Кара-кумах
старшина табинец Букенбай известный батыр, уговарил народ решиться напасть
на калмыков , — деп жаза келіп, одан әрі сол Қарақұм Құрылтайында был
избран Абулхаир ханом а Букенбай предводителем Букенбай действительно
победил калмыков. — деп байлам жасапты.
Бұл кездегі қазақ хандығының әскери куші уш жуздің құрамды
әскерлерінен тұрды Улы жузден - 22 мың, Орта жузден - 27 мың, Кіші жузден
- 30 мың, барлығы 80 мыңдық уш қосын легінен немесе 8 туменнен тұрды. Осы
біріккен куштің бас қолбасшысы Әбілқайыр хаң Кіші жуздің әскербасшысы болып
табын Бөкенбай кетерілген еді. Осы арада, 2000 жылы баспадан шыққан
Қазақстан тарихының 3-томында, одан кейінп көпте-ген кітаптар мен
мақалаларда Қарақум Құрылтайында Қайып хан, Әбілқайыр ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz