Лизингтік операцияларды ұйымдастыру
КІРІСПЕ
1. ЛИЗИНГТІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1. Лизингтің мәні, түсінігі және мағынасы
1.2. Лизингтік операциялардың мәні мен жіктелуі
1.3. Лизинг .инвестиция тартудың басты құралы
2.КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕРДЕГІ ЛИЗИНГТІК ОПЕРАЦИЯЛАРДЫҢ ЖАҒДАЙЫН ТАЛДАУ
2.1. Лизингтік компанияларда лизингтік мәміленің жасалу тәртібі
2.2. Ауыл шаруашылығындағы лизингтің орны
2.3. Лизингтік тәуекел және оны басқару әдістері
3. ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ЛИЗИНГТІҢ АҒЫМДЫҚ ЖАҒДАЙЫ МЕН ДАМУ БОЛАШАҒЫ
3.1. Қазақстандағы лизингтік қатынастарды басқару тетіктерін жетілдіру
3.2. Лизингтік операциялардың қазіргі кездегі жағдайы мен алдағы уақыттағы перспективалары
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ҚОСЫМША
1. ЛИЗИНГТІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1. Лизингтің мәні, түсінігі және мағынасы
1.2. Лизингтік операциялардың мәні мен жіктелуі
1.3. Лизинг .инвестиция тартудың басты құралы
2.КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕРДЕГІ ЛИЗИНГТІК ОПЕРАЦИЯЛАРДЫҢ ЖАҒДАЙЫН ТАЛДАУ
2.1. Лизингтік компанияларда лизингтік мәміленің жасалу тәртібі
2.2. Ауыл шаруашылығындағы лизингтің орны
2.3. Лизингтік тәуекел және оны басқару әдістері
3. ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ЛИЗИНГТІҢ АҒЫМДЫҚ ЖАҒДАЙЫ МЕН ДАМУ БОЛАШАҒЫ
3.1. Қазақстандағы лизингтік қатынастарды басқару тетіктерін жетілдіру
3.2. Лизингтік операциялардың қазіргі кездегі жағдайы мен алдағы уақыттағы перспективалары
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ҚОСЫМША
Қазақстан экономикасының барлық салаларында нарықтық қатынастарға негізделіп жүргізілген реформалар тұрақты экономикалық дамуды қамтамасыз етуге бағытталғандықтан, қазіргі уақытта ҚР-ның экономикасының алдындағы маңыздылығы өте жоғары міндеттердің бірі соңғы жылдары өз уақытында жасалынған құрылымдық реформалардың және тиімді жүргізілген экономикалық реттеудің арқасында қол жеткізілген макроэкономикалық көрсеткіштерге тұрақтылық және жаңа сапалық сипат беру. Сондықтан да Ел басшысының Қазақстан халқына дәстүрлі Жолдауында «экономиканы әртараптандыруға бағытталған Индустриалды –инновациялық стратегияны іске асыру қажет» деп айқындалып беруі бекер болмаса керек.
Қазіргі кезде біздің мемлекетіміз бәсекеге қабілетті экономиканың үлгісін таңдай отырып, бәсекелестікке қарымы мол басым салаларды, яғни отандық өндірісті дамытуға кірісе бастады. Ал отандық өндірісті, сол арқылы отандық өнімдердің ішкі және сыртқы нарықтардағы бәсекелестік қабілеттілігін дамытудың маңызды шарттарының бірі өндіріске ғылым мен техниканың соңғы жетістіктерін енгізу негізінде оған қызмет көрсететін негізгі қорлардың сапалық жағдайын жоғарылату болып табылады. Себебі, нарықтық экономика жағдайында жұмыс істейтін кәсіпорындардың бәсекелестік қабілеттілігі және өндірілген өнімдері мен көрсетілген қызметтерінің сапасы, көбінесе олардың пайдаланатын негізгі қорларының технологиясы қаншалықты деңгейде қазіргі заман талаптарына сай екендігіне байланысты. Сондай-ақ бізге ұзақ мерзімді тұрақты экономикалық өсуді қамтамасыз етудің классикалық факторларының бірі өндірістік база немесе өндірістік аппарат болып саналатындығы да белгілі. Сондықтан да, бүгінгі күнгі мемлекеттің ұзақ мерзімді болашақтағы стратегиялық мақсаты ҚР-ның тиімді және тұрақты экономикалық дамуын қамтамасыз етуге қабілетті өндірістік аппаратты құру болып табылады. Осы арада Қазақстанның барлық негізгі қорларының шамамен 50-70%-ға дейінгі мөлшерінің ескіргенін және жақын уақыт аралығында айырбастауды талап ететінін ескере кеткен жөн. Пайдаланылуда жүрген негізгі қорлардың өте көп бөлігінің ескіруі және өнеркәсіптің өңдеу салаларына жұмсалып отырылған инвестициялар көлемінің өте төменгі деңгейі отандық өнімдердің бәсекелестік қабілеттіліктерінің төмендеуіне әкеліп соғады.
Қазіргі кезде біздің мемлекетіміз бәсекеге қабілетті экономиканың үлгісін таңдай отырып, бәсекелестікке қарымы мол басым салаларды, яғни отандық өндірісті дамытуға кірісе бастады. Ал отандық өндірісті, сол арқылы отандық өнімдердің ішкі және сыртқы нарықтардағы бәсекелестік қабілеттілігін дамытудың маңызды шарттарының бірі өндіріске ғылым мен техниканың соңғы жетістіктерін енгізу негізінде оған қызмет көрсететін негізгі қорлардың сапалық жағдайын жоғарылату болып табылады. Себебі, нарықтық экономика жағдайында жұмыс істейтін кәсіпорындардың бәсекелестік қабілеттілігі және өндірілген өнімдері мен көрсетілген қызметтерінің сапасы, көбінесе олардың пайдаланатын негізгі қорларының технологиясы қаншалықты деңгейде қазіргі заман талаптарына сай екендігіне байланысты. Сондай-ақ бізге ұзақ мерзімді тұрақты экономикалық өсуді қамтамасыз етудің классикалық факторларының бірі өндірістік база немесе өндірістік аппарат болып саналатындығы да белгілі. Сондықтан да, бүгінгі күнгі мемлекеттің ұзақ мерзімді болашақтағы стратегиялық мақсаты ҚР-ның тиімді және тұрақты экономикалық дамуын қамтамасыз етуге қабілетті өндірістік аппаратты құру болып табылады. Осы арада Қазақстанның барлық негізгі қорларының шамамен 50-70%-ға дейінгі мөлшерінің ескіргенін және жақын уақыт аралығында айырбастауды талап ететінін ескере кеткен жөн. Пайдаланылуда жүрген негізгі қорлардың өте көп бөлігінің ескіруі және өнеркәсіптің өңдеу салаларына жұмсалып отырылған инвестициялар көлемінің өте төменгі деңгейі отандық өнімдердің бәсекелестік қабілеттіліктерінің төмендеуіне әкеліп соғады.
1. ҚР «Қаржы лизингі туралы» Заңы,2000,5шілде
2. Салық кодексі. Салық және бюждетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы. Алматы, 2005ж.
Монография мен оқу құралдару
3. Исабеков Б.Н. Қазақстанда аралас экономика кезіндегі индустриялдық –инновациялық саясат және кәсіпкерлік мәселелер, концепциялар және шешімдер. Түркістан:Б.Ж., 2004 ж.
4. Мақыш С.Б. Коммерциялық банктер операциялар. Алматы, 2004ж.
5. Смағұлова Р.О. Қаржы нарығы. Алматы, 2001ж.
6. Қазақстандағы экономика өсімі: көзі, факторлары, тенденциялары және болашаққа болжау, 1 бөлім, Алматы, 2004ж.
7. Экономические ориентиры на пути к ускроренной модернизации. Материалы международной научно-практической конференций, 6 часть Алматы:экономика, 2005г.
8.Канакина М.М. Лизинг как форма инвестиционной деятельности. Санкт-Петербург, 2000г.
9. Оралбаева Ж.З. Қазақстандағы лизингтік қатынастарды басқару тетіктерін жетілдіру. Алматы, 2005ж.
10. Горемыкин В.А. Лизинг. Учебник-М. «Дашков и К», 2003
11. Іскер адамның орысша-қазақша экономикалық түсіндірме сөздігі. Алматы: «Мұраттас», 2005
12. Рыночная экономика русско-казахский толковый словарь-справочник. Алматы: «Білім», 1995
13. Теоретические и практические аспекты индустриально-инновационного развития РҚ. Алматы: «Қазақ ун-ті», 2004
Мерзімді басылымдар
14. Қаржылық лизинг және экономиканың нақты секторы// Қаржы қаражат, №6,2001
15. Қазақстандағы лизингтік қатынастар механизмін жетілдіру жолдары// Қаржы қаражат, №2, 2004
16. Лизингті қалыптастыру және тиімді қолданудың экономикалық негіздері// Ізденіс-Пойск, №3, 2003
17. Лизингтік келісімдердегі тәуекелділіктерді ескере отырып, лизингтік қатынастарды басқару мәселелері//АльПари,№4, 2004
18. Рынок лизинговых услуг в Республике Казахстан// АльПари, №3, 2005
19. Ауыл шаруашылығындағы лизингтің орны//Вестник университета «Кайнара», №3, 2003
20. Лизингтік қатынастарды банктік құрылымдар арқылы ұйымдастырудың ерекшеліктері// Банки Казахстана, №6, 2004
21. Проблемы развития лизинга в Казахстане// Банки Казахстана, №9, 2005
22. Лизинг как альтернативный источник финансирования инвестиций//Бухгалтер и налоги, №11, 2004
23. Конверсия финансовой отчетности для лизинговых компаний// Бухгалтер и налоги, №12, 2004
24. . Лизинг в Казахстане// Бухгалтер-налоги, №5, 2005
25. Әлемдік және отандық лизингтік нарықтың қалыптастыру және даму ерекшеліктері//Хабаршы «Жас ғалым. Ізденістер. Мәселелер. Зерттеулер» сериясы, №1, 2005
26. Лизинг –инвестиция тартудың басты құралы//Заң газеті, 2000ж. 26 қаңтар
27. «Лизинг дегеніміз не? Немесе кәсіпкерлік қызметтің жекелеген түрлеріне кәсіпкерлер құқығын қорғау туралы// Заң газеті, 2001ж. 21 мамыр
28. ҚР «Қаржы лизингі туралы» Заңы// Егемен Қазақстан, 2000ж. 12 шілде
29.Лизингтік қызметтер// Егемен Қазақстан, 2004ж. 24 сәуір
30. Қаржы лизингінің шарты бойынша қосылған құн салығынан босатылатын мүлік тізбесін қалыптастыру ережелері//Егемен Қазақстан, 2005ж. 16 наурыз
31. Тығырықтан шығаратын тиімді жол//Дала мен қала, 2004ж. 23 сәуір
32. «Темір Лизинг: сатып алатын –біз, игілігін көретін –сіз»//Қазақстан ZAMAN, 2004ж. 28 мамыр
33. Лизингтік жүйенің артықшылығы неде?//Жас Қазақ үні, 2005ж. 22 сәуір
34. Лизингтік қаржыландыру құрылымы жағынан ауыл шаруашылығына жақындау// Айқын, 2005ж. 30 маусым
2. Салық кодексі. Салық және бюждетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы. Алматы, 2005ж.
Монография мен оқу құралдару
3. Исабеков Б.Н. Қазақстанда аралас экономика кезіндегі индустриялдық –инновациялық саясат және кәсіпкерлік мәселелер, концепциялар және шешімдер. Түркістан:Б.Ж., 2004 ж.
4. Мақыш С.Б. Коммерциялық банктер операциялар. Алматы, 2004ж.
5. Смағұлова Р.О. Қаржы нарығы. Алматы, 2001ж.
6. Қазақстандағы экономика өсімі: көзі, факторлары, тенденциялары және болашаққа болжау, 1 бөлім, Алматы, 2004ж.
7. Экономические ориентиры на пути к ускроренной модернизации. Материалы международной научно-практической конференций, 6 часть Алматы:экономика, 2005г.
8.Канакина М.М. Лизинг как форма инвестиционной деятельности. Санкт-Петербург, 2000г.
9. Оралбаева Ж.З. Қазақстандағы лизингтік қатынастарды басқару тетіктерін жетілдіру. Алматы, 2005ж.
10. Горемыкин В.А. Лизинг. Учебник-М. «Дашков и К», 2003
11. Іскер адамның орысша-қазақша экономикалық түсіндірме сөздігі. Алматы: «Мұраттас», 2005
12. Рыночная экономика русско-казахский толковый словарь-справочник. Алматы: «Білім», 1995
13. Теоретические и практические аспекты индустриально-инновационного развития РҚ. Алматы: «Қазақ ун-ті», 2004
Мерзімді басылымдар
14. Қаржылық лизинг және экономиканың нақты секторы// Қаржы қаражат, №6,2001
15. Қазақстандағы лизингтік қатынастар механизмін жетілдіру жолдары// Қаржы қаражат, №2, 2004
16. Лизингті қалыптастыру және тиімді қолданудың экономикалық негіздері// Ізденіс-Пойск, №3, 2003
17. Лизингтік келісімдердегі тәуекелділіктерді ескере отырып, лизингтік қатынастарды басқару мәселелері//АльПари,№4, 2004
18. Рынок лизинговых услуг в Республике Казахстан// АльПари, №3, 2005
19. Ауыл шаруашылығындағы лизингтің орны//Вестник университета «Кайнара», №3, 2003
20. Лизингтік қатынастарды банктік құрылымдар арқылы ұйымдастырудың ерекшеліктері// Банки Казахстана, №6, 2004
21. Проблемы развития лизинга в Казахстане// Банки Казахстана, №9, 2005
22. Лизинг как альтернативный источник финансирования инвестиций//Бухгалтер и налоги, №11, 2004
23. Конверсия финансовой отчетности для лизинговых компаний// Бухгалтер и налоги, №12, 2004
24. . Лизинг в Казахстане// Бухгалтер-налоги, №5, 2005
25. Әлемдік және отандық лизингтік нарықтың қалыптастыру және даму ерекшеліктері//Хабаршы «Жас ғалым. Ізденістер. Мәселелер. Зерттеулер» сериясы, №1, 2005
26. Лизинг –инвестиция тартудың басты құралы//Заң газеті, 2000ж. 26 қаңтар
27. «Лизинг дегеніміз не? Немесе кәсіпкерлік қызметтің жекелеген түрлеріне кәсіпкерлер құқығын қорғау туралы// Заң газеті, 2001ж. 21 мамыр
28. ҚР «Қаржы лизингі туралы» Заңы// Егемен Қазақстан, 2000ж. 12 шілде
29.Лизингтік қызметтер// Егемен Қазақстан, 2004ж. 24 сәуір
30. Қаржы лизингінің шарты бойынша қосылған құн салығынан босатылатын мүлік тізбесін қалыптастыру ережелері//Егемен Қазақстан, 2005ж. 16 наурыз
31. Тығырықтан шығаратын тиімді жол//Дала мен қала, 2004ж. 23 сәуір
32. «Темір Лизинг: сатып алатын –біз, игілігін көретін –сіз»//Қазақстан ZAMAN, 2004ж. 28 мамыр
33. Лизингтік жүйенің артықшылығы неде?//Жас Қазақ үні, 2005ж. 22 сәуір
34. Лизингтік қаржыландыру құрылымы жағынан ауыл шаруашылығына жақындау// Айқын, 2005ж. 30 маусым
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
Тақырыбы: Лизингтік операцияларды ұйымдастыру
АЛМАТЫ 2006 ж.
Мазмұны
КІРІСПЕ
1. ЛИЗИНГТІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1. Лизингтің мәні, түсінігі және мағынасы
1.2. Лизингтік операциялардың мәні мен жіктелуі
1.3. Лизинг –инвестиция тартудың басты құралы
2.КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕРДЕГІ ЛИЗИНГТІК ОПЕРАЦИЯЛАРДЫҢ ЖАҒДАЙЫН ТАЛДАУ
2.1. Лизингтік компанияларда лизингтік мәміленің жасалу тәртібі
2.2. Ауыл шаруашылығындағы лизингтің орны
2.3. Лизингтік тәуекел және оны басқару әдістері
3. ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ЛИЗИНГТІҢ АҒЫМДЫҚ ЖАҒДАЙЫ МЕН ДАМУ БОЛАШАҒЫ
3.1. Қазақстандағы лизингтік қатынастарды басқару тетіктерін жетілдіру
3.2. Лизингтік операциялардың қазіргі кездегі жағдайы мен алдағы
уақыттағы перспективалары
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ҚОСЫМША
Кіріспе
Қазақстан экономикасының барлық салаларында нарықтық қатынастарға
негізделіп жүргізілген реформалар тұрақты экономикалық дамуды қамтамасыз
етуге бағытталғандықтан, қазіргі уақытта ҚР-ның экономикасының алдындағы
маңыздылығы өте жоғары міндеттердің бірі соңғы жылдары өз уақытында
жасалынған құрылымдық реформалардың және тиімді жүргізілген экономикалық
реттеудің арқасында қол жеткізілген макроэкономикалық көрсеткіштерге
тұрақтылық және жаңа сапалық сипат беру. Сондықтан да Ел басшысының
Қазақстан халқына дәстүрлі Жолдауында экономиканы әртараптандыруға
бағытталған Индустриалды –инновациялық стратегияны іске асыру қажет деп
айқындалып беруі бекер болмаса керек.
Қазіргі кезде біздің мемлекетіміз бәсекеге қабілетті экономиканың
үлгісін таңдай отырып, бәсекелестікке қарымы мол басым салаларды, яғни
отандық өндірісті дамытуға кірісе бастады. Ал отандық өндірісті, сол арқылы
отандық өнімдердің ішкі және сыртқы нарықтардағы бәсекелестік
қабілеттілігін дамытудың маңызды шарттарының бірі өндіріске ғылым мен
техниканың соңғы жетістіктерін енгізу негізінде оған қызмет көрсететін
негізгі қорлардың сапалық жағдайын жоғарылату болып табылады. Себебі,
нарықтық экономика жағдайында жұмыс істейтін кәсіпорындардың бәсекелестік
қабілеттілігі және өндірілген өнімдері мен көрсетілген қызметтерінің
сапасы, көбінесе олардың пайдаланатын негізгі қорларының технологиясы
қаншалықты деңгейде қазіргі заман талаптарына сай екендігіне байланысты.
Сондай-ақ бізге ұзақ мерзімді тұрақты экономикалық өсуді қамтамасыз етудің
классикалық факторларының бірі өндірістік база немесе өндірістік аппарат
болып саналатындығы да белгілі. Сондықтан да, бүгінгі күнгі мемлекеттің
ұзақ мерзімді болашақтағы стратегиялық мақсаты ҚР-ның тиімді және тұрақты
экономикалық дамуын қамтамасыз етуге қабілетті өндірістік аппаратты құру
болып табылады. Осы арада Қазақстанның барлық негізгі қорларының шамамен 50-
70%-ға дейінгі мөлшерінің ескіргенін және жақын уақыт аралығында
айырбастауды талап ететінін ескере кеткен жөн. Пайдаланылуда жүрген негізгі
қорлардың өте көп бөлігінің ескіруі және өнеркәсіптің өңдеу салаларына
жұмсалып отырылған инвестициялар көлемінің өте төменгі деңгейі отандық
өнімдердің бәсекелестік қабілеттіліктерінің төмендеуіне әкеліп соғады.
Қазіргі кезде еліміздің ұлттық банктік жүйесінің экономика салаларының
несиелік ресурстарға деген қажеттіліктерін қанағаттандыру мүмкіндіктері
жылдан-жылға жоғарылағанымен, банктік несие есебінен кәсіпорындардың
негізгі қорларын жаңарту қажеттіліктерін толық қанағаттандыру мүмкін емес.
ҚР Қаржы министрлігінің мәліметтеріне сүйенсек еліміздегі кәсіпорындардың
негізгі қорларын жаңарту үшін қазіргі таңда 800 млрд. теңгеден аз емес
мөлшерде инвестициялар талап етіліп отыр. Бүгінгі күні бұл көрсеткіш барлық
коммерциялық банктерден бөлінген несиелер көлемінен шамамен екі есеге жуық
жоғары. Осындай тығырықтан шығудың негізгі жолы, лизингтік қатынастарды
негізгі қорларды инвестициялаудың тиімді, ыңғайлы құралы ретінде дамыту
болып табылады. Қазіргі кезде әлемдік тәжірибеде, лизинг экономиканың нақты
секторына инвестиция тартудың негізгі құралдарының бірі бола отырып,
прогрессивті технологиялар негізінде ескірген өндірістік базаны жаңартуға
және шаруашылық субъектілері үшін тиімді шарттармен негізгі өндірістік
қорларды сатып алуға мүмкіндіктер беретін инвестициялық қызметтің ерекше
түрі ретінде кең түрде танылуда. Лизингтің басқа қаржылық құралдармен
салыстырғандағы артықшылықтарына қарамастан, экономикалық қатынастардың бұл
нысаны ҚР-да өте баяу қарқынмен дамуда және бұл мәселе біздің
республикамызда әзірге кешенді зерттеулер объектісіне айнала қойған жоқ.
Инвестициялар жалпы көлеміндегі лизингтік операциялардың үлесі бүгінгі
таңда тек 1,9% ғана құрап отырғандығын, ал шет елдерде бұл көрсеткіш 15-30%
аралығында екендігін және Қазақстан экономикасының дамуының қазіргі кезеңі
үшін лизингтік қатынастарды дамытудың өте өзекті болып табылатындығын
ескерсек, сол қатынастарды дамыту жолдарын айқындау және оларды басқару
тетіктерін жетілдіруді ғылыми негіздеу қажеттілігі туындайтыны түсінікті.
Осы мақсатта еліміздегі лизингтік қатынастар нарығындағы төменгі іскерлік
белсенділіктеді және қазақстандық экономика үшін лизингтік қатынастарды
басқару тетіктерін зерттеу объектісіне айналдыру қажет.
Жұмыстың негізгі мақсаты лизингтік қатынастардағы өзгеру үдерістерін
кешенді түрде талдау негізінде оларды басқару тетіктерін жетілдіру бойынша
тәжірибелік ұсыныстар жасау болып табылады. Біз лизинг операциясын елімізге
нақты пайда түсіру үшін лизинг операциясын жасалудың тәртібін реттейтін
арнайы нормативті актілер, заңдар қабылдауымыз керек. Соған орай, еліміздің
экономикасын тұрақтандыру, дамыту үшін лизинг шарты секілді индустрия,
өндірісті инвестициялар арқылы дамытудың қолайлы жолы деп атауға болады.
Көрсетілген мақсатқа қол жеткізу үшін келесідей міндеттерді шешу
қарастырылады:
- лизингтік қатынастардың экономикалық мәнін зерттеу және
теориялық тұрғыдан негіздеу арқылы, оның өзіне тән барлық
ерекшеліктерін ескере отырып, лизинг түсінігінің тұжырымын
нақтылау;
- лизингті ұйымдастырудың әр түрлі нысандарының экономикалық
артықшылықтары мен іске асырылу ерекшеліктерін зерделеу;
- инвестициялаудың бір нысаны ретіндегі лизингтің
артықшылықтарын салыстырмалы түрде көрсету арқылы, лизингтік
экономикалық тиімділігін бағалау;
- лизингтік төлемдер сомасын есептеудің қолданыста жүрген
әдістемелік негіздеріне талдау жүргізу және оны жетілдіру
жолдарын ұсыну;
- ҚР-дағы лизингті әр түрлі деңгейлерде басқару қажеттіліктерін
негіздеу арқылы, оларды реттеуді ұдайы жетілдіріп отыру керек
екендігін дәлелдеу;
- лизингтік келісімдегі тәуекелділіктерді ескере отырып,
лизингті басқару мәселелерін зерттеу;
- Қазақстандағы лизингтік қатынастарды басқару тетіктерін
жетілдіру жолдарын анықтау.
Зерттеу пәні ретінде ҚР-ның экономикасының әр түрлі салаларындағы
лизингтік операциялардың дамуы, лизингтік қатынастарды басқару тетіктерін
жетілдіру жолдары қарастырылады.
Зерттеу объектісіне лизингтік операцияларды іске асыру нәтижесінде ҚР-
дағы әр түрлі ұйымдар арасында пайда болатын лизингтік қатынастар және
оларды басқару үдерістері алынады.
Кез келген өндірістің материалдық-техникалық базасының дамуына кең
көлемде капитал құра алатын ірі несиелендірудің бір түрі –лизинг. Лизинг
ұғымы Қазақстан экономикасына жаңадан келген ұғым. Оны біз Қазақстанның
нарықтық экономикаға көшуімен байланыстырамыз. Ол несиенің бір түрі ретінде
кәсіпорынға қажетті тауарларды және қызметтерді аз мөлшерлі шығындармен
өндіруге және жоғалтулардан сақтауға мүмкіндік береді.
Лизингті белсенді енгізуде ұлттық экономиканың интенсивті дамуының
және оның құрылымдық қайта құрылуының, елдің сыртқы экономикалық қызметінің
дамуының және дүниежүзілік нарықта отандық кәсіпорын өнімдерінің бәсекелес
қабілеттілігін арттырудың басты факторларының бірі бола алады.
Лизингтік операцияларды жүзеге асырудың әлемдік және қазақстандық
тәжірибелерін оқып-үйрену негізінде лизингтік қатынастардың ерекшеліктері
туралы түсініктерді тереңдету болып табылады. Ұсынылған лизингтік бизнесті
ынталандыру және жетілдіру бойынша шаралардың іске асырылуы Қазақстан
Республикасының лизингтік саласына инвестициялар тартуға және соның
әсерінен кәсіпорындардың өндірістік базасын неғұрлым тез жаңартуға,
өндірілген өнімдердің сапасы мен бәсекелестік қабілеттілігін жоғарлатуға
әсер етуі мүмкін. Лизингтік экономикалық тиімділігін бағалау және лизингтік
төлемдерді есептеу бойынша әдістемені толықтыру үшін ұсынылған ұсыныстарды
лизингтік келісімге қатысушы субъектілер лизингтік жобаларға ақша
қаражаттарын инвестициялаудың маңыздылығын анықтау және лизингтік қызметтер
нарығындағы лизингтік операциялардың неғұрлым тиімді шарттарын таңдау
кезінде пайдаланылуы мүмкін.
Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш тараудан, пайдаланылған әдебиеттер
тізімінен және қосымшалардан тұрады.
Бірінші тарауда, лизингтің шығу тарихы, мағынасы, артықшылықтары мен
кемшіліктері, тиімділігі және түрлері қаралады. Және де лизинг
инвестициялық қызметтің бір түрі болғандықтан, оның инвестиция тартудың
құралы құралы туралы ой қозғалады.
Екінші тарауда бірнеше лизингтік компанияларды салыстыру, олардың
тәуекелге баруы мен басқару әдістері, лизинг мүлігін сақтандыру және салық
салу режимдері, ауыл шаруашылығын қаржыландыруда лизинг тиімді ма, жоқ па?
Үшінші тарауда Қазақстандағы лизингтің мәселелері, лизингтік
қатынастарды басқару тетіктерін жетілдіру жолдары, лизингтің дамуы үшін
бағдарлама қабылданғаны қарастырылады.
Теориялық, әдістемелік және ақпараттық негізі ретінде отандық және
шетелдік экономист-ғалымдардың лизингтік қатынастарды басқару мәселелеріне
арналған ғылыми еңбектері мен монографиялық жұмыстары, ҚР-ның лизингті
мемлекеттік реттеу туралы заңнамалық актілері мен нормативтік құжаттары, ҚР-
ның статистика жөніндегі Агенттігінің анықтамалық материалдары және т.б.
пайдаланылды.
Қазақстанда лизингтік қатынастарды басқаруды реттеу және дамыту
мәселелері де жан-жақты зерттеуді қажет ететіндіктен туындаған ғылыми
ізденістер мен жарық көрген жұмыстар да баршылық. Лизинг туралы тоериялық
және тәжірибелік сұрақтарға солардың ішінде Р.О.Смағұлова, С.Б.Мақыш,
Ж.З.Оралбаева, М.М.Канакина және т.б. экономист-ғалымдардың еңбектерін
еліміздегі лизингті жетілдіруге мүмкіндік береді.
1 –тарау. Лизингтің теориялық негіздері
1.1. Лизингтің мәні, түсінігі және мағынасы
Алу қағидасына негізделген шаруашылық жүргізуші субъектілердің
мүліктік қатынастары басқаша құрылуы мүмкін емес, сондықтан да олар
азаматтық құқықтық қатынасқа қатысушылардың теңдігі мен дербестігін
бейнелейтін тиісті нысанда көрініс беруі керек. Мұндай нысан шарт
болып табылады. Кәсіпкерлік салада шарттың алатын орны елеулі.
Демек, оның кейбір түрлерімен таныстырсақ, сатып алу –сатудан басқа,
кәсіпкерлік салада кең тарағандары лизинг, кешенді кәсіпкерлік
лицензия, факторинг, форфейтинг және басқалары. Кәсіпкерлік қызметтің
бұл түрлері осы заманғы шеңберде кәсіби кәсіпкерлік айналымды
енгізуге және оның қатысушыларына нақты бағдар беруге мүмкіндік
туғызады. Бұл шарттар кәсіпкерлік қызметтің түріне жататынына ешкім
дау туғыза қоймас, заңнама кесімдері лизингті инвестициялық іс-
әрекетке қатысты деп санап, кәсіпкерлік қызметтің сипатын атап
көрсетеді. Лизинг беруші мен лизинг алушы капиталмен ақшалай емес,
өндірістік нысанда пайдаланады, мұның өзі лизингті инвестиция
тартумен жақындастыра түседі. Бұл шарттар кәсіпкерлік сипатта
болғандықтан көбінесе оларды кәсіпкерлік қызмет түрлері деп атайды,
яғни, қызметтің негізгі мақсаты тұтынушылар мүддесін қанағатандыру
үшін таза кіріс келтіру және кәсіпкерлік қызметте әлеуметтік оң
бағалау. Егер, қажетті заң кепілдік жасалса, лизинг шартымен
еліміздің экономикасына мемлекеттік емес аса ірі инвестициялар тарту
мүмкіншілігі болатыны жөнінде игілікті істер күтіп тұрғанын
сезінгендейміз.
Нарықтық қатынасқа көшу жағдайында кәсіпорынның өндірістік
қызметін дамыту және олардың техникалық жабдықталуын жоғарлату үшін
несиелік ресурстарды, соның ішінде лизингті пайдалану қажет. Лизинг
несиенің бір түрі ретінде кәсіпорынға қажетті тауарды және қызметті
аз мөлшерлі шығынмен өндіруге және жоғалтудан сақтауға мүмкіндік
береді.
Лизингтің дүниежүзілік тәжірибеде пайда болуы тарихтың тереңіне
кетеді. Лизингтік операцияларға ұқсас мәмілелер Батыс Еуропада ХХІ
ғасырда қолданыла бастады. Әсіресе, Венеция мен Генуяда өте қымбат
саналатын теңіз кемесінің якорьлары сауда кемелерінің иесіне жалға
берілген.
Тарихта лизингке ұқсас операцияның б.э. 2000 жылдай бұрын
ертедегі Вавильонда жасалғандығы белгілі болғанмен, шетелдік
зерттеушілер лизинг операциясының жасалғандығы туралы нақты зерттеулер
ретінде 1877 жылы Белл Телефон Компани деген американдық
компанияның телефондарды сатудың орнына жалға бергендігін тілге тиек
етеді. Юнайтед Стейтс лизинг корп. атты алғашқы лизингтік компания
1952 жылы Сан-Францискода (АҚШ) құрылған. Еуропада 1962 жылы Дойче
лизинг ГМбХ деген бірінші лизингтік компания Дюссельдорфта
(Германия) пайда болыпты. 1972 жылдан бері еуропа лизинг нарығы
дамып келеді. Лизинг термині
ағылшынның Leasing және Lease деген сөзінен шыққан, яғни жалға
беру және жалға алу деген мағынаны білдіреді. Лизинг негізінде
ХХ ғасырдың ортасында көп тараған және дамыған. 50 жылдың соңы мен
60 жылдың басында АҚШ, Батыс Еуропа және Азия Тынық мұхиты
аумағында, өзінің қызметі жағынан ерекше лизингтік компаниялар пайда
бола бастады.
Лизингтік қатынастардың қалыптасуы туралы жазылған экономикалық
әдебиеттерге шолу жасау нәтижесінде, жұмыста әлемдік нарықтағы лизингтің
қалыптасуы мен дамуын олардың сипаттарындағы сапалық өзгерістерге және
лизингтік келісімдердің санының өсуіне байланысты, шартты түрде 5 кезеңге
бөліп қарастырылған және оның әрбір кезеңіне сипаттамалар берілген (кесте
1).
Кесте 1. Әлемдік нарықтағы лизингтің даму кезеңдері*
Кезеңдер
І. ХІХғ. соңы –ХХғ. басы Лизингтің қалыптасуының алғашқы
кезеңі
ІІ. 1950-1960 жж. Американдық кезең
ІІІ. 1960-1970 жж. Лизингтің әлемге таралу кезеңі
ІV. 1970-1980 жж. Лизингтің шу кезеңі
V. 1980-қазіргі уақытқа дейін Әлемдік лизингтік одақтардың құрылу
кезеңі
*Көзі: Хабаршы Жас ғалым. Ізденістер. Мәселелер. Зерттеулер сериясы, №1,
2005, 15б.
Әлемнің 59 мемлекеті бойынша статистикалық мәліметтер негізінде
лизингтік нарықтың негізгі көрсеткіштеріне талдау жүргізу арқылы, қазіргі
уақытта лизингтің әлемнің шамамен барлық аумақтарында дамуда деген
қорытынды жасалды. Соған байланысты, әлемнің көптеген елдеріндегі
инвестицияның жалпы көлеміндегі лизингтің алатын үлесіне байланысты,
лизингті инвестициялаудың болашағы бар бір нысаны деп толық санау
мүмкіндігі бар. Бірақ осы көрсеткіштің неғұрлым жоғары мөлшері экономикалық
даму деңгейлері жоғары елдерде (АҚШ, Батыс Еуропа елдері) байқалатындықтан,
экономиканың даму деңгейі лизингтің дамуы үшін қажетті шарт болып табылады
деген қорытынды жасалынған.
Лизинг біздің елде 1989 жылы банктер лизингтік операцияларды
іске асыра бастағанда пайда болған. 1990 жылы бұрынғы Қазақ ССР
Госснаб кезінде жасалынған Прокат (ежіре) және лизинг 95
жүйесінде прокатты және лизингті дамытудың мақсатты бес жылдық
бағдарламасын іске асыратын коммерциялық банктік мекемелерді және
машинаны, жабдықтарды, көліктік құралдарды алдын ала сатып алумен
және оларды шаруашылық етуші субъектілерге белгілі шарттарға сәйкес
пайдалануға берумен айналысатын лизингтік фирмалар болды.
Еліміздегі лизингтің қалыптасуы мен даму ерекшеліктеріне сипаттама
беру үшін, жұмыста 2003 жылдың желтоқсан айында Қазақстандағы лизинг:
тәжірибе, мәселелер және даму болашағы деген тақырыпта болып өткен
халықаралық дөңгелек столда болған пікір алмасулар нәтижесінде лизингтік
бизнестің 15 жылдық тарихының шартты түрде анықталған кезеңдеріне арнайы
кесте құрастыра отырып талдаулар жасалынған (кесте 2).
Кесте 2. Қазақстандағы лизингтің қалыптасу және даму кезеңдері*
Жылдар Кезеңдердің Қысқаша сипаттама
аралығы аты
І-кезең Пайда болу Алғашқы лизингтік компаниялар құрылды
1989-1992 кезеңі және кейбір коммерциялық банктер лизингтік
операцияларды аз көлемде іске асыра бастады.
ІІ-кезең Баяулау Қазақстанның ішкі нарығындағы экономикалық
1992-1994 кезеңі дағдарыстардың әсерінен лизингтік бизнестің
қарқыны баяулай бастады.
ІІІ-кезең Жандану, қайтаЛизингті мемлекттік қолдау және ынталандыру
1995-2000 даму дами бастады, сондықтан бұл кезеңді
кезеңі мемлекеттік лизинг кезеңі деп те атауға
болады.
ІV-кезең Банктік Банктік лизингтік компаниялардың құрылуымен
2000-2003 лизинг байланысты лизинг коммерциялық секторда өте тез
кезеңі қалыптасып, дами бастады.
*Кестені зерттелген әдебиеттер негізінде автор жасаған.
Осы кестеде көрсетілген кезеңдерді 2004 жыл және одан жоғары жылдар
деп толықтыру ұсынылған. Себебі, 2004 жылдың қаңтар айында Қаржылық лизинг
туралы ҚР-ның Заңына өзгерістер мен толықтырулар енгізілгені белгілі.
Ондағы ең маңызды өзгерістердің бірі лизинг алушылардың лизинг бойынша
есептелінген сыйақы сомаларын толық көлемде салық салынатын табыстан шегеру
құқығының берілуі және лизингке беру мақсатында сырттан әкелінетін
құрылғылардың импорты кезінде ҚҚС-нан босатылатындығы болып табылады. Яғни,
штелдік тәжірибе көрсеткендей, лизингтік операцияларға салық салу тәртібі
бойынша енгізілген жеңілдіктер отандық лизингтік нарықтың дамуына оң ықпал
ететіндіктен, біз оны еліміздегі лизингтің қалыптасуы мен дамуының V-кезеңі
және лизингтің қарқынды дамуы мен лизинг саласы бойынша Қазақстанның басқа
мемлекеттермен халықаралық ынтымақтастық кезеңі деп атауды ұсынамыз.
Лизинг жөніндегі түсініктер, ең алдымен, мүлікті уақытша
пайдалануға беру, берілген мүлікті сату, сатып алуды іске асыру
және заемды рәсімдеу кезінде жасалынатын мүліктік арендалық келісім-
шарт сипатымен анықталынады. Бұл келісім-шарттың жиынтығы лизингтің
шынайы мәнін және оның формасының әр алуандығын білдіреді.
Лизинг - бұл лизинг берушінің өзіне тиесілі құрал- жабдықтарды,
машиналарды, техникаларды, өндірісте, сауда -саттыққа және қоймаға
арналған құрылғыларды лизинг алушыға лизингтік төлем төлеу шартымен
белгіленген мерзімде пайдалануға беруін қарастыратын жалға беру
шарты.
2000 жылдың 5 шілдесіндегі Қазақстан Республикасының Қаржы
лизингі туралы заңына сәйкес лизинг дегеніміз – лизингтік келісімге
қатысушылар ретінде лизингке беруші, лизинг алушы және лизингке
берілетін мүлікті сатушы ретінде көрінетін жеке кәсіпкерлік
қызметпен айналысатын жеке және заңды тұлғалар болып табылады.
Лизингке беруші—бұл өзіндік және сырттан тартылған қаражаттар
есебінен лизингке берілетін мүлікті өз меншігіне сатып алатын және
оны лизингтік келісім-шарт негізінде лизингке алушыға беретін
лизингтік келісімнің қатысушысы. Лизингке беруші бір мезгілде басқа
лизингтік келісімге қатысушы ретінде көрінуге құқығы жоқ.
Лизингке алушы—лизингтік келісім-шарт негізінде кәсіпкерлік
мақсат үшін лизингке берілетін мүлікті қабылдайтын лизингтік
келісімге қатысушы тұлға.
Лизингке беруші лизингке алушыға негізгі капитал элементтерін
келісім-шартта көрсетілетін мерзімге және белгілі бір төлем ақымен
бере отырып, шын мәнінде несиелік келісімге тән мерзімділік,
қайтарымдылық, төлемділік қағидаларын іске асырады. Бірақ, басқа
жағынан алып қарағанда лизингке беруші де және лизингке алушы да
ақшалай емес, яғни өндірістік формадағы капиталмен жұмыс істейді. Бұл
жағдай лизингті инвестиция түсінігімен жақындастырады және лизингтің
халық шаруашылықтық мәнін жоғарлатады.
Лизинг объектісі болып нарықта еркін айналуға тыйым салынған
негізгі құралдың жіктелуіне жататын кез келген жылжымалы және
жылжымайтын мүліктер табылады.
Қаржылық лизинг туралы Қазақстан Республикасының Заңына сәйкес
бағалы қағаздар және табиғи ресурстардан басқа да кәсіпкерлік қызмет
үшін пайдаланылатын кез келген тұтынылмайтын заттар лизингтік
келісім – шарттың негізі болып санала алады.
Қаржылық лизинг мәселесімен айналысатын көптеген Ресей
экономистері лизингті жалға беру және несиелік операцияларды
біріктіретін аялар деп қарастырады.
Лизингтің несиеден қарағанда өзіндік ерекшелігі бар, ол тиімді шарт
ұсынады (қосымша 1). Нәтижесінде ұзақ мерзімді инвестицияны қаржыландырудың
негізгі қаражатының жетіспеушілігіне байланысты клиенттерге қолайлы.
Банктік несиенің және лизингтің меншікті қаражаттарының инвестициялық
қаржыландыруда лизинг арқылы қаржыландыру көбірек тиімді, бірақ меншік
қаражатынан азырақ тиімді (қосымша 2)
Кез келген лизингтік келісімнің негізі қаржылық, нақты айтқанда
несиелік операция болып табылады. Мүлік иесі (лизинг беруші) оны
пайдаланушыға (лизинг алушыға) қаржылық қызмет көрсетеді. Ол мүлікті
толық құнына сатып алады және лизингке алушының жарнамалары есебінен
ол соманың орнын толтырады. Осы тұрғыдан алып қарағанда, лизингтің
экономикалық мәні –ол мүлікті уақытша пайдалануға беру формасындағы
лизинг берушінің лизинг алушыға берген несиесі. Сонымен, лизинг
сыртқы тұрғысынан коммерциялық несиемен өте ұқсас, бірақ екеуінің
арасында айырмашылықтар бар. Бұл айырмашылық ең алдымен меншік
қатынастарынан көрінеді. Коммерциялық несие кезінде тауарға деген
меншік құқығы бірден беріледі. Тауарға төлем жүргізу уақыты кейінше
шегеріледі. Лизингтің несиеден айырмашылығын келісім-шартта
көрсетілетін төлемдер төленіп мерзімі аяқталғаннан кейін де лизинг
объектісінің лизинг берушінің меншігінде қала беруінен көруге
болады.
Қаржылық лизингтік келісім кезінде мүлікті пайдалану құқығы оны
иелену құқығынан алшақтандырылады, яғни, уақытша пайдалануға берілген
меншік құқығы лизингке берушіге сақталынады, ал оны пайдалану құқығы
лизингке алушыға өтеді. Пайдалану құқығын иелену үшін лизинг алушы
лизинг берушіге алдын-ала келісілген лизингтік төлемдер төлейді.
Лизингтік келісім-шарт мерзімі аяқталғаннан кейін уақытша пайдалануға
берілген объект лизинг берушінің меншігінде қалады.
Коммерциялық несие тауар формасында беріледі және ақша
формасында өтеледі. Лизингтік келісім негізінде несие тауар
формасында беріледі. Келісім-шарт мерзімі аяқталғаннан кейін келісім
объектісі лизинг берушіге заттай формада қайтарылады. Лизингтік
келісім компенсациялық сипатта да болуы мүмкін. Мұндай жағдайда
лизингтік төлемдер жалға алынған құрылғылардың көмегімен өндірілген
өнімдер формасында жүргізілуі мүмкін.
Шартты мысал негізінде несиелік және лизингтік нұсқалар бойынша
есептеулер кезінде алынған соңғы нәтижелерді бір кесте түрінде көрсету
арқылы салыстырулар жүргізілген (кесте 3).
Кесте 3. Несие және лизинг есебінен құрылғыларды сатып алу құндарын
салыстыру.*
Көрсеткіштердің аттары Несиелік Лизингтік
нұсқа нұсқа
1. Құрылғыны сатып алу шығындарының 1318,8 1057,23
дисконтталған құны PV төлемдер
2. Корпоративтік табыс салығы бойынша 395,2 363,64
үнемділіктің дисконтталынған құны PV үнем
3. Құрылғыны сатып алу шығындарының дисконтталған923,6 693,59
құнының салық бойынша үнемділіктің
дисконтталынған құнына азайтылуы (1 жол-2жол)
4. Салық бойынша үнемділік құнының құрылғының 29 34
алғашқы құнына пайыз түріндегі қатынасы (2жол
1жол*100 пайыз)
*Кесте автордың жүргізген есептеулері негізінде жасалынған.
Сонымен, қаржылық лизинг банктік несиелеудің альтернативті болып
табылатын күрделі қаржыны қаржыландырудың ерекше формасы. Ол өндірісті
компанияларға көп шығын жұмсамай – ақ қажетті тауарларды алуға және
өндірістік құрал-жабдықтардың ескіруімен байланысты тәуекелділіктерден
сақтауға мүмкіндіктер береді. Яғни, лизинг – уақытша пайдалануға
негізделген мүліктік қатынастар кешені. Бұл кешеннің құрамына жалға беру
туралы келісім-шартпен қоса, мүлікті сатып, сатып алу туралы келісім-шартта
кіреді. Лизинг үшін осы келісім шарттардың күрделілігі тән. Және тағы бір
ерекшелігі жалға беруде екі тарап қатысса, яғни жалға беруші және
жалға алушы, ал лизингте үш қатысушы: лизинг беруші, лизинг алушы
және жабдықтаушы болады.
Сонымен қатар, лизинг алушы арендатор сияқты затты тек ұзақ
пайдалануға ғана алмайды, сонымен қатар, меншік құқығымен байланысты
сатып алушының міндеттері жүктеледі: мүлікті төлеу, мүліктің
кездейсоқ жойылуынан болған зиянды өтеу, мүлікті сақтандыру және
техникалық қызмет көрсету, жөндеу. Бірақ мүліктің меншік иесі лизинг
берушінің өзі болады. Лизинг мәмілесінің объектісінің жойылуы
немесе оны пайдаланудың мүмкінсіздігі қарызды толық өтеу
міндеттерінен босатпайды. Лизинг алушы арендатор сияқты мүлікті
пайдалану құны үшін ай сайын ақысын аренда берушіге төлеп тұрмайды.
Ол мүлікті пайдалану үшін лизинг берушіге мүліктің толық құнын
төлейді. Дефект табылған жағдайда лизинг берушіге гарантиялық
міндеттерінен түгелдей босатылады.
Бұл жағдай негізделген, себебі лизинг беруші мүлікті лизинг
алушының сұрауымен және оның мүддесіне сатып алады. Сондай-ақ,
міндеттердің бұлай бөлінуі мүлік алушының мүлікті күтіп ұстауының
кепілі болып табылады.
Қаржылық лизингтің экономикалық артықшылықтарын лизингтік қатынасқа
қатысушы әрбір жаққа қамтамасыз ету белгілерінен көреміз. Лизингтің
кеңінен таралуының басты себебі – оның қарапайым несиелерден мынадай
артықшылықтарының болуына байланысты:
- лизинг көмегімен кепілге беретін мүлкі жоқ ұсақ
кәсіпорындарды несиелеуге болады. Бұл былай: лизингтік мәміле
жасалған мерзім бойынша лизинг объектісі лизингке берушінің
меншігінде қалады да, лизинг алушы банкротқа ұшыраған жағдайда
несиелік тәуекел деген болмайды (нақтырақ айтқанда, несиелік тәуекел
бұл сол құрал-жабдықты жалға алуды жалғастыратын басқа кәсіпорын
іздестіруге кетеді);
- лизинг 100 пайызға дейін несиелеуді ұсынады, яғни кәсіпорынға
қысқа мерзім ішінде өзінің меншікті капиталын жұмсамай-ақ, жаңа
құрал-жабдықты пайдалана отырып, өнеркәсіптік өнім шығаруға және
пайда табуға мүмкіндік береді;
- кәсіпорынға мүлікті несиеге сатып алғаннан, лизинг бойынша
алған қолайлы, себебі бұл жерде ол мүлік кепіл ретінде болады;
- лизинг арқылы құрал-жабдықтарды алу тәсілі кәсіпорындарды күрделі
ақшамен басқаруда мүмкіндік береді;
- кұрал-жабдықтың лизинг берушінің меншігінде болатындығына
байланысты, өнімнің құнына лизингтік төлемдер ғана қосылып мүлікке
салынатын салықты жалға берушінің өзі төлейді. Сөйтіп, лизинг алушы
салықтық жеңілдіктер алады;
- несие берушінің көзқарасымен қарағанда, несиенің мақсаты
пайдалануына ешқандайда қадағалау болмайды.
- лизинг – тұтынушы мен сатып алушы үшін бәсекелестік күресте жеңісті
қамтамасыз ететін тәсілдерінің бірі;
- дайын өнімдер артығын азайту жолы капиталдың айналымдылығын
жылдамдату мүмкіндігі;
- капитал құрылымының оптимизациясы және ұзақ мерзімді қаржыландыруды
тарту;
- өндірісті қазіргі деңгейде қолдау мүмкіндігі, төлем мерзімінің
максималды ұзартуын жүзеге асыру және мүліктің жеделдетілген амортизациясы;
- лизинг арқылы өндіріске инвестор ретінде ақша қаражаттарын салу
арқылы лизингтік бизнеске қатысушылар үшін де лизингтік операциялардың
артықшылықтары бар. Оларға лизинг беруші тұлғаларды жатқызуға болады.
Көптеген экономикалық әдебиеттерде келесідей артықшылықтары айтылады:
- лизинг берушінің тәуекелділіктері төмен. Себебі, лизинг объектісі
келісімге кепіл болады. Яғни, лизинг беруші лизингке берілген мүлікке
меншік құқығын сақтайды;
- өндіріс салаларына мемлекеттік қолдау болған жағдайда отандық бюджет
қаражаттарын тарту;
- көрсеткен қызметтері үшін белгелі бір мөлшерде пайда алады.
Ал кемшіліктерін айтатын болсақ, олар:
- жалға алушы құрал-жабдықтың қалдық құнының жоғарылауынан
(әсіресе инфляциядан) ештеңе ұтпайды;
- ұйымдастырудың күрделілігі;
- лизинг құны несиеге қарағанда жоғары, бірақта ескірген құрал
- жабдықтан туындайтын тәуекелдің лизинг берушінің басында
болатынын ұмытпау қажет, сондықтан да ол осындай шығынның
орнын толтыру үшін комиссияны көбірек алуға тырысады.
Лизинг қызмет нарығында іскерлік белсенділіктің жоғарлауы көбінесе
лизингтің тиімділігімен байланысты. Лизингтің тиімділігі мыналар:
- кәсіпорынның қондырғыны сатып алуда үлкен қаржыларды жұмсамау;
- кәсіпорын қаржыларының капиталдық салымдарға бөлінуінің
қажеттілігінің азаюы;
- есептеулер үшін тұрақты негіз, яғни жабдықты сатып алуға
кеткен шығындарды келісім-шарттың барлық мерзіміне біркелкі
тарату;
- лизинг төлемді өтеу кезінде лизинг берушімен лизинг алушы өзара
уақыты мен өлшем туралы келісуге болады;
- баланстық артықшылықтар, яғни лизингтік төлемдер баланста
ағымды шығындар ретінде жүреді. Сонымен қатар бұл төлемдер
елдің сыртқы қағаздарының көрсеткіштеріне есепке алынбайды;
- мүлік лизинг берушінің балансында болғандықтан лизинг алушы мүлікке
салынатын салықтан босатылады. Лизинг объектісінің жеделдетілген
амортизациясының пайдаланылуы оған өндірісті жедел түрде жаңартуға,
қайта құруға мүмкіндіктер береді;
- маусымдық және күтпеген өндірістік мәселелерді шешудің жеделділігі;
- келісімді қамтамасыз етудің тиімділігі. Себебі, лизингтік мүлік
кепіл ретінде алынатын болғандықтан несие алғаннан гөрі, лизинг
бойынша мүліктерді алу ыңғайлы;
- кіші және орта фирмалар үшін мүліктің табиғи және моральдық тозу
тәуекелділіктерінің азаюы. Мұндай тәуекелділіктер мүліктер уақытша
пайдалануға алынатын болғандықтан лизинг берушіге өтеді;
- пайдаланушыға кепілдеме беру жөнінде талаптардың жоқтығы.
Лизингтің бұл барлық тиімділіктері жиынтығында лизингтік
мәмілелерді іске асыруда лизинг алушыға түрткі болатын себептер
ретінде қызмет етеді. Бұл арқылы жалға алынған мүлік пайдаланылады.
Мұндай мәмілеге лизинг берушілер де қызығады. Егер олар
коммерциялық банктер болса, онда олардың тиімділігі банктік
капиталды пайдалану саласын кеңейтуде, өздерінің қаражаттарын азғантай
тәуекелмен орналастыруда, салықтық жеңілдіктер алуда және жабдықтарды
өндірушілермен тікелей ынтымақтастықты орнатуда көрінеді. Ал
лизингтік компаниялардың тұлғасы ретінде лизинг беруші үшін
тиімділік мүлікті өткізу шеңберін кеңейту және қолма-қол ақша
алудан құралады. Лизингтік мәміленің негізіне мынандай элементтер
жатады:
1. Мәміленің объектісіне—амортизацияға жататын, қозғалатын және
қозғалмайтын мүлік, сонымен қатар мүліктік құқықтар және акция
пакеті жатады. Акция пакетінің лизингі республика Үкіметімен
бекітілген және қағидамен белгіленеді. Нарықта еркін айналуға тыйым
салынған мүліктер мәміленің объектісі болып табылады.
2. Лизинг субъектісі. Лизинг мәміленің субъектісі болып мәміле
объектіге тікелей қатысы бар жақтар табылады. Сонда оларды тікелей және
жанама қатысушыларға бөлуге болады.
Лизинг мәміленің тікелей қатысушыларына мыналар жатады:
- лизингтік фирмалар мен компаниялар (лизинг берушілер мен лизинг
алушылар);
- өндірістік (өнеркәсіп және ауыл шаруашылық), сауда және көлік
кәсіпорындары, халық (лизинг алушылар немесе лизинг берушілер);
- мәміле объектілерін жабдықтаушылар-өндірістік және сауда
компаниялар.
Лизинг мәміленің жанама қатысушыларына лизинг берушіні несиелейтін
және мәмілелердің кепілдеуші болатын коммерциялық және инвестициялық
банктер, сақтандыру компаниялары, брокерлік және басқа да делдал фирмалар
жатады.
3. Лизинг мерзімі (лиз мезгілі). Лиз мезгілі дегеніміз лизинг келісім-
шарттың қызмет ету мерзімі. Лизинг ұзақ мерзімді жалдың ерекше түрі
болғандықтан, мәміленің объектілерінің қызмет ету ұзақ мерзімі мен жоғары
құны лиз мезгілінің уақытылы шектеулерін анықтайды.
4. Лизинг құны. Лизингтік операциялардың жобасында ең қиыны –бұл
лизинг берушіге тиісті лизинг төлемдер сомасын анықтау.
Лизинг –бұл тәуекелдің жоғары деңгейі бар банк операциясы. Лизинг
бизнестің капитал көлемін көп қажет ететін түрі болып табылады және
лизингтік компаниялар қарыз қаражаттарды кең түрде тартуға мүдделі.
Сондықтан коммерциялық банктер үшін лизингтік операцияларда жанама түрде
ғана емес (бөлімді, басқарманы ұйымдастырып), лизингтік компанияларды
қалыптастыру арқылы, сонымен, лизингтің көлеміне, бағытына, нақты түрлеріне
әсерін тигізіп, тікелей түрде қатысуы маңызды.
1.2. Лизингтік операциялардың мәні мен жіктелуі
Батыс Еуропа елдеріндегі лизингтік операциялардың өсуі оның өндіріс
пен өнімнің бәсеке қабілеттілігін арттыру, салықтарды төлеудегі жеңілдік
мүмкіндіктерімен байланысты. Сонымен қатар лизинг құрал-жабдықты жалға
беруші фирмалар үшін де, әсіресе ол өндірістің техникалық дамуының жалғыз
мүмкіндігі болып табылатын орташа және шағын кәсіпорындар үшін аса тиімді
болып табылады. Лизинг уақыты қолданылатын еңбек құралдарының қызмет атқару
мерзімінің 40-90 пайызын құрайды және иемдену сипатында болмайды.
Жапонияда жыл сайынғы лизингтік операциялардың өсу көлемі 30 пайызын
құрайды.
Қазіргі уақытта лизингтік қызметтер нарығында лизинг көп
түрлерге бөлінеді және осыған сәйкес көп жақты лизингтік операциялар жүзеге
асырылуда. Лизингті жіктеудің бірнеше белгілері бар. Бұл лизингтік
операцияларды (сурет 1) қызмет көрсету түріне қарай топтастыруға мүмкіндік
береді. Лизингтің әрбір формасының өзіне тән қасиеті бар және ол міндетті
түрде лизингтік мәмілелерді жүзеге асырған кезде және рәсімдеген кезде
ескеріледі.
Тек осындай жағдаймен лизингтік операциялар нақты белгіге ие болады.
Бұл берілген мәміленің мәнін алдын ала анықтауда және лизинг алушы үшін
оның потенциалды пайдасын сақтап қалуында маңызды рөл атқарады.
Лизингтің 10 шақты түрін жіктеу белгісіне сәйкес 2 негізгі түрге
бөлуге болады:
- қаржылық лизинг—жалдау төлемін жалға алынған мерзім ішінде толық
төлеу немесе өзін-өзі өтеуімен сиптталады;
- шұғыл лизинг—мүліктің қызмет ету мерзіміне қарағанда, оның пайдалану
мерзімінің қысқалығын және мүліктің құнын толық өтемеуін сипаттайды.
Қаржылық лизинг –бұл өзінің іс-әрекет ету уақытында төмендегі төлемді
қарастыратын келісім-шарт түрін, жабдықтық амортизациясының толық құнын
және оның құнының 90% құрайтын лизингтік төлемдер. Бұл лизингтің түріне
мынадай сипаттама беріледі: келісімге қатысушылар құрамына мәміленің
объектісін өндіруші және жабдықтаушы болып табылатын 3 жақ кіреді. Сонымен
қатар бұл мәміленің объектісін жалға алу мерзімі оның қызмет көрсету
мерзімінің 80% -ын құрайды. Бұл мәміленің объектілері өте жоғары құнымен
ерекшеленеді. Объектінің қалдық құны, лизингті өтеген жағдайда лизингтік
келісім-шарт мерзімі аяқталғаннан кейін, оның бастапқы құнының 20%-ын
құрауы керек.
Сурет 1. Лизингтік операциялар түрлері*
*Көзі: Автормен құрастырылған
Қаржылық лизинг келісімінде лизинг алушыға лизинг объектісін пайдалану
құқығымен бірге көп жағдайда келісе сатып алу құқы беріледі. Сонымен бірге
оған оны сатып алуға дейін келісім-шарт бойынша мүлікке деген меншік
құқығынан, артықшылықтар мен тәуекелдердің едәуір бөлігі де беріледі.
Бірақ бұл лизинг алушыға тек мына төменде көрсетілгендердің біреуіне
қанағаттанса ғана беріледі:
- лизинг мерзімінің соңында лизинг алушы меншік құқығын алады деген
жеткілікті кепілдеме бар;
- бекітілген лизинг мерзімі лизинг пайдаланудан мүмкін болатын барлық
экономикалық пайданы алуға мүмкіндік береді. Бұл пайданы одан оның
барлық қызмет көрсету мерзімі барысында алуға болады. Әдеттегідей
бұл жағдай лизинг мерзімінің ұзақтылығы осы мүліктің қызмет ету
мерзімінің кем дегенде 75% құраған кезде болады;
- лизинг бойынша лизинг берушіге төленетін сақтандыру, баж, мүліктің
техникалық қызмет көрсетуіне төлемдер, консалтингтік қызмет және
т.б. сомасыз минималды арендалық төлемдердің ағымды құны лизингке
берілген мүліктің нарықтық құнына немесе 90%-ына тең болуы керек.
Қаржы лизингіне (лизинг бойынша) берілген (алынған) негізгі
құралдардың құны лизинг шартын жасасу кезінде айқындалады.
Осы жоғарыда айтылғандардың біреуіне жауап бермейтін лизингтік
келісімдер идентификацияланады және шұғыл лизинг болып саналады. Сонымен
бірге лизингке мәміленің объектісі болып машиналар мен жабдықтың көп
тараған, әйгілі түрлері табылады. Олар көбіне моральді тозу жағынан жоғары
қарқынды болып келеді. Сондықтан лизингтік келісім-шарттың мерзімі,
мүліктің қызмет көрсетуінің экономикалық мерзіміне қарағанда едәуір қысқа
болады. Бұл келісім-шартты лизинг алушы кез келген уақытта бұза алады.
Шұғыл лизинг толық амортизацияны қарастырмайды және меншік құқығымен
байланыстарды тәуекелдерді енгізеді. Лизинг алушының жалға берілетін
мүліктерді ұстау және оны иеленумен байланысты шығындар бір лизингтік
келісім-шарт барысындағы төлемдермен өтелінбейді. Сондықтан ол бұл мүлікті
бірнеше рет және сонымен бірге әртүрлі пайдаланушыларға уақытша пайдалануға
беруге мәжбүр болады.
Шұғыл келісім-шарттардың қаржылық келісім-шарттардан айырмашылығы
проблемаларды несие алу арқылы шешуді ұйғармайды, ал инвестициялау арқылы
қарастырылған лизингтік төлемдер мөлшерінің деңгейі қаржылық лизингке
қарағанда жоғары болады. Бұл мыналармен байланысты: лизинг беруші машиналар
мен жабдықтарды кейде оларды кім, қашан және қандай көлемде жалға алатынын
білмей алдын ала сатып алады. Сондықтан оның осы мақсатқа жұмсалған
шығындардың қайтымдылығына толық кепілдемесі болмайды және өзінің лизингтік
қызметінің бағасын көтеруге мәжбүр болады.
Шұғыл лизинг кезінде лизинг берушілердің өздері мәміленің объектісін
сақтандырады. Олардың техникалық қызмет көрсетуін және жөндеуді қамтамасыз
етеді. Бұл өзінің мүлкінің қалдық құнын өтеу кезінде тәуекелді
минимизациялауға мүмкіндік береді, ал мүліктің қалдық құны моральды
тозуының кесірінен өсіп отыруы мүмкін және арендаторлар жағынан сұраныстың
болмау себебінен де өсуі мүмкін.
Лизинг алушы, сонымен бірге шығындарды болдырмауға ұмтылады. Бұл
шығындар жалға алынған жабдықтарды, оның моральды тозуының тездетілуіне
байланысты пайдаланғанда, онда өндірілген өнімнің бағасының төмендеуінен
осы жабдықтың бұзылуынан тұрып қалу мен жөндеуден болған өндірістік емес
шығындардың көбеюінен болады. Сондықтан егер жалға алынған жабдықта
пайдаланудан түскен пайда оның бастапқы құнын өтемесе, ол шұғыл лизингті
қалайды. Сонымен бірге жаңа жабдықтарды бір рет пайдалану үшін және
маусымдық жұмыстарды орындау үшін қысқа мерзімге жалға берілген жағдайда да
ол шұғыл лизингті қалайды.
Лизингтік келісім-шарттың мерзімі аяқталғаннан кейін лизинг алушы
өзіне тиімді шартпен басқа мерзімге жаңа келісім-шарт жасауға немесе
мәміленің объектісін лизинг берушіге қайтаруға мүмкіндігі бар. Бірақ ол
сонымен бірге мәміленің объектісін сатып ала алады. Егер бұл қаржылық
лизингке жатса, онда ол оны қалдық құнымен сатып алуы керек. Ал егер бұл
шұғыл лизингпен байланысты болса, онда ол лизинг берушінің келісімімен тура
нарықтық құнымен сатып алады.
Лизингтік мәмілелерді тәжірибе түрінде жүзеге асыру келісім-шартпенен
рәсімделеді. Ол лизингтік операциялардың мазмұны мен түрін және олардың
қаржылық және шұғыл лизингтің қатарында болуын анықтайды. Бірақ лизингтік
мәмілелердің бірдей барлық түрлері лизингтік операциялардың дербес түрі
бола алмайды. Дүниежүзілік тәжірибеде қазіргі уақытта жоғарыда айтылған
лизингтердің 2 түрінің біреуіне де жатпайтын лизингтік мәмілелер кездеседі.
Дегенмен олар өздерінің сипаттары және іске асу әдістері жағынан оларға
жақын болып келеді. Сондықтан оларды шұғыл және қаржылық лизингтің 2-ші
түрі ретінде өзгеше қарастыруға болмайды.
Осы лизингтердің отандық және халықаралық тәжірибеде қолданылатын
мынадай түрлері бар:
1) ішкі лизинг—бұл оның қатынасушыларының бір елден болып келуімен
байланысты, яғни лизинг беруші, лизинг алушы және сатушы Қазақстан
Республикасының резиденттері болып табылады;
2) халықаралық лизинг—бір немесе бірнеше тараптардың әр елден болып
келуімен сипаттайды. Халықаралық лизингті жүзеге асырған кезде
лизинг беруші немесе лизинг алушы Қазақстан Республикасының
резиденті болып табылмайды;
3) сыртқы лизинг—экспорттық және импорттық болып бөлінеді. Экспорттық
лизингте шетел лизинг лаушы болса, импорттық лизингте шетел лизинг
беруші болып табылады;
4) қайтару лизингі—сатушы құрал-жабдықтарды лизингтік компанияға
сатады. Кейін сол сатқан затын қайтарып өз қолданысына алады.
5) Лизинг пакеттегі -кәсіпорынды қаржыландыру жүйесі ретінде роль
атқарады. Бұл бойынша ғимарат пен құралдар несиеге беріледі, ал
жабдықтар жалдау шарты негізінде тапсырылады. Сөйтіп, кәсіпорын
жабдықтарын жалға беру негізінде қаржы табады.
6) банк лизингі—лизинг беруші банк болып табылады;
7) толық лизинг—лизинг нысанасына техникалық қызмет көрсетуді және
оның ағымдағы жөндеуін лизинг беруші жүзеге асырады;
8) таза лизинг—лизинг нысанасына техникалық қызмет көрсетуді және оның
ағымдағы жөндеуін лизинг алушы жүзеге асырады.
Ішкі лизинг кезінде лизинг алушының, содай-ақ халықаралық лизинг
кезінде лизинг алушының немесе қосалқы лизинг алушының негізгі құрал
ретінде алуына жататын лизинг заттары қаржы лизингі бойынша берілетін мүлік
болып табылады.
Шаруашылық ету тәжірибесінің қажеттілігінен туындаған бұл келісімдер,
ең алдымен, нарықтық экономика дамыған елдерде одан әрі дамуда. Лизинг
операцияларын тездету процесін мемлекет тарапынан ынталандыру мақсатында
келесідей бірнеше құқықтық актілер қабылданды: Қазақстан Республикасы
Премьер-министрінің 07.09.2000 ж. № 115-р ҚР заңдарын орындау, Қаржылық
лизинг, Қазақстан Республикасында лизинг мәселелері бойынша қабылданған
кейбір құқықтық актілерге өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы
нұсқаулары және ҚР Үкіметінің 29.03.2001 ж. №405 2001 жылы ауыл
шарушылығында лизингті шектеу ережелерін бекіту мен 03.05.2001 ж. №597
Жылжымалы мүлік лизингі туралы келісім-шартты мемлекеттік тіркеуден өткізу
ережелерін бекіту туралы қаулылары қабылданды.
Үкіметтің соңғы кездегі құжаттарында тұжырымдалған Қазақстанның
экономикалық дамуының параметрлерін, сондай-ақ лизингтік операциялардың
артуының әлемдік сипаты мен түрлі елдердегі лизинг құрылымдарының талдап
–зеттеу мынандай қорытынды жасауға болатынын көрсетеді:
- 1995-96 жылдары мемлекет ірі банктерінің қатысуымен лизингтік
компаниялардың құрылуын ынталандыру қажет. Ондай компаниялар негізінен ірі
құрылымдардың тапсырыстары бойынша қаржылық лизинг саласында жұмыс істеуі
тиіс. Қаржыландырудың бұл түрінің дәрежесі мемлекет басымдық берген
салаларды қаржыландыруға жұмсалатын орталықтандырылған қаржының көлеміне
байланысты. Мұндай компаниялар атқаратын операциялардың көлемі жалпы
лизингтік операциялардың 40-50% сақтай алады;
- қазір орын алып отырғанындай, халықтың төлем қабілетінің нашарлығы
прокатпен-операциялық лизингпен айналысатын компаниялардың пайда болуына
алып келеді. Ондай компаниялар банктердің қатысуымен немесе сыртқы несие
беру көздері болған жағдайда құрылады. Бұл бірлескен лизингтік
компаниялардың құрылуына жағдай туғызады. Жалпы операциялардағы олардың
үлесі 30 пайызға жетуі мүмкін;
- 1995-97 жылдары негізінен мүмкін әріптестер туралы ақпараттар
берумен және отандық, сондай-ақ шетелдік ірі қаржы құрылымдары мен
лизингтік фирмаларға қызмет көрсететін делдал лизинг компаниялар пайда
болады деп күтіледі. Ондай компаниялардың жалпы лизингтік операциялардағы
үлесі 20% шамасында болады. Алайда бұл шетелдік компаниялардың қызметі
қазіргідей нашар сұраныс жағдайында жиналып қалған өнімдерді өткізуді
жеңілдету тұрғысынан алғанда ерекше маңызды.
1.3. Лизинг—инвестиция тартудың басты құралы
Бүгінгі таңда банк қызметтерін жетілдіру, банк жүйесінің даму жолдарын
анықтау еліміздің экономикалық, саяси, әлеуметтік өмірінің басты назарында.
Қазақстан экономикасының нарықтық қатынастар жолына түсуі оның жалпы
әлемдік тенденция спекторында дамуын анықтайды. Сондықтан, коммерциялық
банктер қазіргі банктік несиелік істі қалыптастыра отырып, әлемдік
тәжірибеге сүйенеді. Бірақ, қазіргі жағдайда батыс экономикалық
теорияларының жетістіктері Қазақстандық коммерциялық банктердің
қажеттіліктерін толығымен қанағаттандыра алмайды.
Бәрімізге белгілі Қазақстанда нарықтық қатынастарды қалыптастыру
кезеңі сауда-экономикалық байланыстардың жаппай үзілісі, өндірістің құрылуы
және инфляция мен баға деңгейінің өсуі нәтижесінде, инвестициялық
белсенділіктің төмендеуі жағдайында бастады.
Бүгінгі таңда қазақстандық өндірушілердің өнімдерін бәсекелестік
қабілеттілігінің төмендігіне байланысты нарықтан сапасы жоғары шетелдік
тауарлар ығыстыруда. Отандық өнеркәсіп техникалық параметрлері бойынша өте
артта қалуда, өндірісте 70-90% тозған құрылғылар пайдаланылуда.
Мұндай жағдайлардың қалыптасуының негізгі себебі өндіріске
инвестицияның мүлдем жоқтығы болып табылады. өндіріс бір қалыпты жұмыс
істеп отыру үшін стандартты жағдайларда негізгі құралдар моральдық тозуы
және табиғи ескірулеріне байланысты үздіксіз жаңартылып отырылуы қажет.
Инвестициялық процесс және ғылыми-техникалық процесс өндірісті жоғары
техникалық деңгейде қолдап отырады.
Қазіргі кезде біздің еліміздің өндірушілері қиын жағдайларды бастан
кешіруде. Өндірген өнімдерінің бәсекелестік қабілеттілігінің төмен болуына
байланысты олардың қолында өзіндік қаржылық ресурстары өте аз. Мемлекеттік
бюджеттің тапшылығы жағдайында мемлекет отандық тауар өндірушілерге тікелей
қолдау көрсете алмайды. Коммерциялық банктердің де қаржылық жағдайларының
тұрақсыз болуына байланысты ұзақ мерзімді инвестициялауды жүргізу үшін
мүмкіншіліктері жоқ. Міне, осындай жағдайларда лизинг Қазақстандағы
қаржылық нарықты күшейтудің сенімді құралдарының бірі болып табылады.
Нарықтық экономика дамыған елдерде лизинг шартында өндірістік
құралдардың барлық түрлері, әсіресе, машиналар мен қондырғылар, олардың
саны мен құны шектеулі сатып алынады. Сонымен бірге, лизингтік қызметтер
бұл елдерде кең тарауда және басқа елдердің территориясында лизингтік
қызметтің дамуына және қалыптасуына әсерлерін тигізіп, ұлттық шекарадан
шығуда.
Лизинг—Қазақстанның жаңа нарықтық экономиканың өмірінде кейінгі кезде
пайда болған ұғымның бірі. Қазақстанда, сонымен қатар, ТМД елдерінде лизинг
өзінің дамуын 1989 жылдан бастады. Мемлекет үшін лизинг жаңа техникаларды
сатуға көп мүмкіндіктер туғызады. Сонысымен лизинг фирмалары операцияларды
қаржыландыруға итермелейді. Ал, фирма қолданушыларға өндірістік қордың
тұрақты жаңарып тұруына мүмкіндік береді. Қазіргі заманда лизинг—ұлттық
экономиканың интенсивтік дамуының және оның бәсеке қабілеттілігін әлемдік
нарыққа көтерудің факторы болады.
Өндіріс орындарындағы жабдықтардың тозуы және моральды ескіруі,
негізгі капиталды жаңартуға қаржылық ресурстардың болмауы Қазақстанды
лизинг бизнесі дамуының перспективті алаңына айналдырып отыр.
Лизингтік бизнесті қалыптастыру және дамыту, ең алдымен, өндірісті
және оның реконструкциясын кеңейтумен айналысатын қызмет етуші кәсіпорын
үшін маңызды орынға ие. Әсіресе, моральды және физикалық жағынан ескірген
негізгі қорларды пайдаланатын, сонымен ресурс сыйымдылықты технологияны
қолданатын кәсіпорындар үшін маңызды. Оларды лизингтің осы мақсатта
пайдалану іс-әрекетін қондырғыны модернизациялауды іске асыруға, өндірістің
техникалық деңгейін көтеруге, машиналар паркін және басқа да өнімді
тасымалдау үшін жылжитын құралдарды лизингтік мәміленің негізінде қолдану
кезінде лизингтік операциялардың элементі мен мазмұны ашылады. Лизинг
түрлерінің классификациясында лизингтік келісім-шарттың мазмұны және
лизингтік мәмілені рәсімдеу тәртібі қарастырылады. Лизинг субъектісінің
құқықтық жағдайында және оның келісім-шарттарда көрсетілу жағдайында
сипаттама беріледі. Негізгі қорлардың және ұзақ мерзімді салымдардың,
бухгалтерлік есептің халықаралық стандарттарға сәйкес бухгалтерлік жазулар
беріледі.
Шаруашылықтың инновациялық түрлерінің бірі саналатын лизинг жүйесі
шетелдік техникалық потенциялды қолдану және оны жергілікті өндіріске
енгізу мүмкіндігін қамтамасыз етеді. Бұл жағдай елімізде қалыптасып келе
жатқан инновациялық потенциялды қалыптастыру мен дамытуға жаңа
мүмкіншіліктер ашады. Қазіргі таңда ел экономикасын инновациялық даму
жолына өткізу мәселесі технология мен еңбек қатынастарын үйлестіру және
басқару саласына жаңалықтар енгізу арқылы тұрақты экономикалық өсуді
қамтамасыз етудің қажетті шарты болып табылады. Сол себептен, отандық
өндірісті дамытудағы инновациялық фактордың ролін күшейту үшін кәсіпорынды
түбегейлі жаңартуға және бәсекеге қабілетті ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Тақырыбы: Лизингтік операцияларды ұйымдастыру
АЛМАТЫ 2006 ж.
Мазмұны
КІРІСПЕ
1. ЛИЗИНГТІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1. Лизингтің мәні, түсінігі және мағынасы
1.2. Лизингтік операциялардың мәні мен жіктелуі
1.3. Лизинг –инвестиция тартудың басты құралы
2.КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕРДЕГІ ЛИЗИНГТІК ОПЕРАЦИЯЛАРДЫҢ ЖАҒДАЙЫН ТАЛДАУ
2.1. Лизингтік компанияларда лизингтік мәміленің жасалу тәртібі
2.2. Ауыл шаруашылығындағы лизингтің орны
2.3. Лизингтік тәуекел және оны басқару әдістері
3. ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ЛИЗИНГТІҢ АҒЫМДЫҚ ЖАҒДАЙЫ МЕН ДАМУ БОЛАШАҒЫ
3.1. Қазақстандағы лизингтік қатынастарды басқару тетіктерін жетілдіру
3.2. Лизингтік операциялардың қазіргі кездегі жағдайы мен алдағы
уақыттағы перспективалары
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ҚОСЫМША
Кіріспе
Қазақстан экономикасының барлық салаларында нарықтық қатынастарға
негізделіп жүргізілген реформалар тұрақты экономикалық дамуды қамтамасыз
етуге бағытталғандықтан, қазіргі уақытта ҚР-ның экономикасының алдындағы
маңыздылығы өте жоғары міндеттердің бірі соңғы жылдары өз уақытында
жасалынған құрылымдық реформалардың және тиімді жүргізілген экономикалық
реттеудің арқасында қол жеткізілген макроэкономикалық көрсеткіштерге
тұрақтылық және жаңа сапалық сипат беру. Сондықтан да Ел басшысының
Қазақстан халқына дәстүрлі Жолдауында экономиканы әртараптандыруға
бағытталған Индустриалды –инновациялық стратегияны іске асыру қажет деп
айқындалып беруі бекер болмаса керек.
Қазіргі кезде біздің мемлекетіміз бәсекеге қабілетті экономиканың
үлгісін таңдай отырып, бәсекелестікке қарымы мол басым салаларды, яғни
отандық өндірісті дамытуға кірісе бастады. Ал отандық өндірісті, сол арқылы
отандық өнімдердің ішкі және сыртқы нарықтардағы бәсекелестік
қабілеттілігін дамытудың маңызды шарттарының бірі өндіріске ғылым мен
техниканың соңғы жетістіктерін енгізу негізінде оған қызмет көрсететін
негізгі қорлардың сапалық жағдайын жоғарылату болып табылады. Себебі,
нарықтық экономика жағдайында жұмыс істейтін кәсіпорындардың бәсекелестік
қабілеттілігі және өндірілген өнімдері мен көрсетілген қызметтерінің
сапасы, көбінесе олардың пайдаланатын негізгі қорларының технологиясы
қаншалықты деңгейде қазіргі заман талаптарына сай екендігіне байланысты.
Сондай-ақ бізге ұзақ мерзімді тұрақты экономикалық өсуді қамтамасыз етудің
классикалық факторларының бірі өндірістік база немесе өндірістік аппарат
болып саналатындығы да белгілі. Сондықтан да, бүгінгі күнгі мемлекеттің
ұзақ мерзімді болашақтағы стратегиялық мақсаты ҚР-ның тиімді және тұрақты
экономикалық дамуын қамтамасыз етуге қабілетті өндірістік аппаратты құру
болып табылады. Осы арада Қазақстанның барлық негізгі қорларының шамамен 50-
70%-ға дейінгі мөлшерінің ескіргенін және жақын уақыт аралығында
айырбастауды талап ететінін ескере кеткен жөн. Пайдаланылуда жүрген негізгі
қорлардың өте көп бөлігінің ескіруі және өнеркәсіптің өңдеу салаларына
жұмсалып отырылған инвестициялар көлемінің өте төменгі деңгейі отандық
өнімдердің бәсекелестік қабілеттіліктерінің төмендеуіне әкеліп соғады.
Қазіргі кезде еліміздің ұлттық банктік жүйесінің экономика салаларының
несиелік ресурстарға деген қажеттіліктерін қанағаттандыру мүмкіндіктері
жылдан-жылға жоғарылағанымен, банктік несие есебінен кәсіпорындардың
негізгі қорларын жаңарту қажеттіліктерін толық қанағаттандыру мүмкін емес.
ҚР Қаржы министрлігінің мәліметтеріне сүйенсек еліміздегі кәсіпорындардың
негізгі қорларын жаңарту үшін қазіргі таңда 800 млрд. теңгеден аз емес
мөлшерде инвестициялар талап етіліп отыр. Бүгінгі күні бұл көрсеткіш барлық
коммерциялық банктерден бөлінген несиелер көлемінен шамамен екі есеге жуық
жоғары. Осындай тығырықтан шығудың негізгі жолы, лизингтік қатынастарды
негізгі қорларды инвестициялаудың тиімді, ыңғайлы құралы ретінде дамыту
болып табылады. Қазіргі кезде әлемдік тәжірибеде, лизинг экономиканың нақты
секторына инвестиция тартудың негізгі құралдарының бірі бола отырып,
прогрессивті технологиялар негізінде ескірген өндірістік базаны жаңартуға
және шаруашылық субъектілері үшін тиімді шарттармен негізгі өндірістік
қорларды сатып алуға мүмкіндіктер беретін инвестициялық қызметтің ерекше
түрі ретінде кең түрде танылуда. Лизингтің басқа қаржылық құралдармен
салыстырғандағы артықшылықтарына қарамастан, экономикалық қатынастардың бұл
нысаны ҚР-да өте баяу қарқынмен дамуда және бұл мәселе біздің
республикамызда әзірге кешенді зерттеулер объектісіне айнала қойған жоқ.
Инвестициялар жалпы көлеміндегі лизингтік операциялардың үлесі бүгінгі
таңда тек 1,9% ғана құрап отырғандығын, ал шет елдерде бұл көрсеткіш 15-30%
аралығында екендігін және Қазақстан экономикасының дамуының қазіргі кезеңі
үшін лизингтік қатынастарды дамытудың өте өзекті болып табылатындығын
ескерсек, сол қатынастарды дамыту жолдарын айқындау және оларды басқару
тетіктерін жетілдіруді ғылыми негіздеу қажеттілігі туындайтыны түсінікті.
Осы мақсатта еліміздегі лизингтік қатынастар нарығындағы төменгі іскерлік
белсенділіктеді және қазақстандық экономика үшін лизингтік қатынастарды
басқару тетіктерін зерттеу объектісіне айналдыру қажет.
Жұмыстың негізгі мақсаты лизингтік қатынастардағы өзгеру үдерістерін
кешенді түрде талдау негізінде оларды басқару тетіктерін жетілдіру бойынша
тәжірибелік ұсыныстар жасау болып табылады. Біз лизинг операциясын елімізге
нақты пайда түсіру үшін лизинг операциясын жасалудың тәртібін реттейтін
арнайы нормативті актілер, заңдар қабылдауымыз керек. Соған орай, еліміздің
экономикасын тұрақтандыру, дамыту үшін лизинг шарты секілді индустрия,
өндірісті инвестициялар арқылы дамытудың қолайлы жолы деп атауға болады.
Көрсетілген мақсатқа қол жеткізу үшін келесідей міндеттерді шешу
қарастырылады:
- лизингтік қатынастардың экономикалық мәнін зерттеу және
теориялық тұрғыдан негіздеу арқылы, оның өзіне тән барлық
ерекшеліктерін ескере отырып, лизинг түсінігінің тұжырымын
нақтылау;
- лизингті ұйымдастырудың әр түрлі нысандарының экономикалық
артықшылықтары мен іске асырылу ерекшеліктерін зерделеу;
- инвестициялаудың бір нысаны ретіндегі лизингтің
артықшылықтарын салыстырмалы түрде көрсету арқылы, лизингтік
экономикалық тиімділігін бағалау;
- лизингтік төлемдер сомасын есептеудің қолданыста жүрген
әдістемелік негіздеріне талдау жүргізу және оны жетілдіру
жолдарын ұсыну;
- ҚР-дағы лизингті әр түрлі деңгейлерде басқару қажеттіліктерін
негіздеу арқылы, оларды реттеуді ұдайы жетілдіріп отыру керек
екендігін дәлелдеу;
- лизингтік келісімдегі тәуекелділіктерді ескере отырып,
лизингті басқару мәселелерін зерттеу;
- Қазақстандағы лизингтік қатынастарды басқару тетіктерін
жетілдіру жолдарын анықтау.
Зерттеу пәні ретінде ҚР-ның экономикасының әр түрлі салаларындағы
лизингтік операциялардың дамуы, лизингтік қатынастарды басқару тетіктерін
жетілдіру жолдары қарастырылады.
Зерттеу объектісіне лизингтік операцияларды іске асыру нәтижесінде ҚР-
дағы әр түрлі ұйымдар арасында пайда болатын лизингтік қатынастар және
оларды басқару үдерістері алынады.
Кез келген өндірістің материалдық-техникалық базасының дамуына кең
көлемде капитал құра алатын ірі несиелендірудің бір түрі –лизинг. Лизинг
ұғымы Қазақстан экономикасына жаңадан келген ұғым. Оны біз Қазақстанның
нарықтық экономикаға көшуімен байланыстырамыз. Ол несиенің бір түрі ретінде
кәсіпорынға қажетті тауарларды және қызметтерді аз мөлшерлі шығындармен
өндіруге және жоғалтулардан сақтауға мүмкіндік береді.
Лизингті белсенді енгізуде ұлттық экономиканың интенсивті дамуының
және оның құрылымдық қайта құрылуының, елдің сыртқы экономикалық қызметінің
дамуының және дүниежүзілік нарықта отандық кәсіпорын өнімдерінің бәсекелес
қабілеттілігін арттырудың басты факторларының бірі бола алады.
Лизингтік операцияларды жүзеге асырудың әлемдік және қазақстандық
тәжірибелерін оқып-үйрену негізінде лизингтік қатынастардың ерекшеліктері
туралы түсініктерді тереңдету болып табылады. Ұсынылған лизингтік бизнесті
ынталандыру және жетілдіру бойынша шаралардың іске асырылуы Қазақстан
Республикасының лизингтік саласына инвестициялар тартуға және соның
әсерінен кәсіпорындардың өндірістік базасын неғұрлым тез жаңартуға,
өндірілген өнімдердің сапасы мен бәсекелестік қабілеттілігін жоғарлатуға
әсер етуі мүмкін. Лизингтік экономикалық тиімділігін бағалау және лизингтік
төлемдерді есептеу бойынша әдістемені толықтыру үшін ұсынылған ұсыныстарды
лизингтік келісімге қатысушы субъектілер лизингтік жобаларға ақша
қаражаттарын инвестициялаудың маңыздылығын анықтау және лизингтік қызметтер
нарығындағы лизингтік операциялардың неғұрлым тиімді шарттарын таңдау
кезінде пайдаланылуы мүмкін.
Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш тараудан, пайдаланылған әдебиеттер
тізімінен және қосымшалардан тұрады.
Бірінші тарауда, лизингтің шығу тарихы, мағынасы, артықшылықтары мен
кемшіліктері, тиімділігі және түрлері қаралады. Және де лизинг
инвестициялық қызметтің бір түрі болғандықтан, оның инвестиция тартудың
құралы құралы туралы ой қозғалады.
Екінші тарауда бірнеше лизингтік компанияларды салыстыру, олардың
тәуекелге баруы мен басқару әдістері, лизинг мүлігін сақтандыру және салық
салу режимдері, ауыл шаруашылығын қаржыландыруда лизинг тиімді ма, жоқ па?
Үшінші тарауда Қазақстандағы лизингтің мәселелері, лизингтік
қатынастарды басқару тетіктерін жетілдіру жолдары, лизингтің дамуы үшін
бағдарлама қабылданғаны қарастырылады.
Теориялық, әдістемелік және ақпараттық негізі ретінде отандық және
шетелдік экономист-ғалымдардың лизингтік қатынастарды басқару мәселелеріне
арналған ғылыми еңбектері мен монографиялық жұмыстары, ҚР-ның лизингті
мемлекеттік реттеу туралы заңнамалық актілері мен нормативтік құжаттары, ҚР-
ның статистика жөніндегі Агенттігінің анықтамалық материалдары және т.б.
пайдаланылды.
Қазақстанда лизингтік қатынастарды басқаруды реттеу және дамыту
мәселелері де жан-жақты зерттеуді қажет ететіндіктен туындаған ғылыми
ізденістер мен жарық көрген жұмыстар да баршылық. Лизинг туралы тоериялық
және тәжірибелік сұрақтарға солардың ішінде Р.О.Смағұлова, С.Б.Мақыш,
Ж.З.Оралбаева, М.М.Канакина және т.б. экономист-ғалымдардың еңбектерін
еліміздегі лизингті жетілдіруге мүмкіндік береді.
1 –тарау. Лизингтің теориялық негіздері
1.1. Лизингтің мәні, түсінігі және мағынасы
Алу қағидасына негізделген шаруашылық жүргізуші субъектілердің
мүліктік қатынастары басқаша құрылуы мүмкін емес, сондықтан да олар
азаматтық құқықтық қатынасқа қатысушылардың теңдігі мен дербестігін
бейнелейтін тиісті нысанда көрініс беруі керек. Мұндай нысан шарт
болып табылады. Кәсіпкерлік салада шарттың алатын орны елеулі.
Демек, оның кейбір түрлерімен таныстырсақ, сатып алу –сатудан басқа,
кәсіпкерлік салада кең тарағандары лизинг, кешенді кәсіпкерлік
лицензия, факторинг, форфейтинг және басқалары. Кәсіпкерлік қызметтің
бұл түрлері осы заманғы шеңберде кәсіби кәсіпкерлік айналымды
енгізуге және оның қатысушыларына нақты бағдар беруге мүмкіндік
туғызады. Бұл шарттар кәсіпкерлік қызметтің түріне жататынына ешкім
дау туғыза қоймас, заңнама кесімдері лизингті инвестициялық іс-
әрекетке қатысты деп санап, кәсіпкерлік қызметтің сипатын атап
көрсетеді. Лизинг беруші мен лизинг алушы капиталмен ақшалай емес,
өндірістік нысанда пайдаланады, мұның өзі лизингті инвестиция
тартумен жақындастыра түседі. Бұл шарттар кәсіпкерлік сипатта
болғандықтан көбінесе оларды кәсіпкерлік қызмет түрлері деп атайды,
яғни, қызметтің негізгі мақсаты тұтынушылар мүддесін қанағатандыру
үшін таза кіріс келтіру және кәсіпкерлік қызметте әлеуметтік оң
бағалау. Егер, қажетті заң кепілдік жасалса, лизинг шартымен
еліміздің экономикасына мемлекеттік емес аса ірі инвестициялар тарту
мүмкіншілігі болатыны жөнінде игілікті істер күтіп тұрғанын
сезінгендейміз.
Нарықтық қатынасқа көшу жағдайында кәсіпорынның өндірістік
қызметін дамыту және олардың техникалық жабдықталуын жоғарлату үшін
несиелік ресурстарды, соның ішінде лизингті пайдалану қажет. Лизинг
несиенің бір түрі ретінде кәсіпорынға қажетті тауарды және қызметті
аз мөлшерлі шығынмен өндіруге және жоғалтудан сақтауға мүмкіндік
береді.
Лизингтің дүниежүзілік тәжірибеде пайда болуы тарихтың тереңіне
кетеді. Лизингтік операцияларға ұқсас мәмілелер Батыс Еуропада ХХІ
ғасырда қолданыла бастады. Әсіресе, Венеция мен Генуяда өте қымбат
саналатын теңіз кемесінің якорьлары сауда кемелерінің иесіне жалға
берілген.
Тарихта лизингке ұқсас операцияның б.э. 2000 жылдай бұрын
ертедегі Вавильонда жасалғандығы белгілі болғанмен, шетелдік
зерттеушілер лизинг операциясының жасалғандығы туралы нақты зерттеулер
ретінде 1877 жылы Белл Телефон Компани деген американдық
компанияның телефондарды сатудың орнына жалға бергендігін тілге тиек
етеді. Юнайтед Стейтс лизинг корп. атты алғашқы лизингтік компания
1952 жылы Сан-Францискода (АҚШ) құрылған. Еуропада 1962 жылы Дойче
лизинг ГМбХ деген бірінші лизингтік компания Дюссельдорфта
(Германия) пайда болыпты. 1972 жылдан бері еуропа лизинг нарығы
дамып келеді. Лизинг термині
ағылшынның Leasing және Lease деген сөзінен шыққан, яғни жалға
беру және жалға алу деген мағынаны білдіреді. Лизинг негізінде
ХХ ғасырдың ортасында көп тараған және дамыған. 50 жылдың соңы мен
60 жылдың басында АҚШ, Батыс Еуропа және Азия Тынық мұхиты
аумағында, өзінің қызметі жағынан ерекше лизингтік компаниялар пайда
бола бастады.
Лизингтік қатынастардың қалыптасуы туралы жазылған экономикалық
әдебиеттерге шолу жасау нәтижесінде, жұмыста әлемдік нарықтағы лизингтің
қалыптасуы мен дамуын олардың сипаттарындағы сапалық өзгерістерге және
лизингтік келісімдердің санының өсуіне байланысты, шартты түрде 5 кезеңге
бөліп қарастырылған және оның әрбір кезеңіне сипаттамалар берілген (кесте
1).
Кесте 1. Әлемдік нарықтағы лизингтің даму кезеңдері*
Кезеңдер
І. ХІХғ. соңы –ХХғ. басы Лизингтің қалыптасуының алғашқы
кезеңі
ІІ. 1950-1960 жж. Американдық кезең
ІІІ. 1960-1970 жж. Лизингтің әлемге таралу кезеңі
ІV. 1970-1980 жж. Лизингтің шу кезеңі
V. 1980-қазіргі уақытқа дейін Әлемдік лизингтік одақтардың құрылу
кезеңі
*Көзі: Хабаршы Жас ғалым. Ізденістер. Мәселелер. Зерттеулер сериясы, №1,
2005, 15б.
Әлемнің 59 мемлекеті бойынша статистикалық мәліметтер негізінде
лизингтік нарықтың негізгі көрсеткіштеріне талдау жүргізу арқылы, қазіргі
уақытта лизингтің әлемнің шамамен барлық аумақтарында дамуда деген
қорытынды жасалды. Соған байланысты, әлемнің көптеген елдеріндегі
инвестицияның жалпы көлеміндегі лизингтің алатын үлесіне байланысты,
лизингті инвестициялаудың болашағы бар бір нысаны деп толық санау
мүмкіндігі бар. Бірақ осы көрсеткіштің неғұрлым жоғары мөлшері экономикалық
даму деңгейлері жоғары елдерде (АҚШ, Батыс Еуропа елдері) байқалатындықтан,
экономиканың даму деңгейі лизингтің дамуы үшін қажетті шарт болып табылады
деген қорытынды жасалынған.
Лизинг біздің елде 1989 жылы банктер лизингтік операцияларды
іске асыра бастағанда пайда болған. 1990 жылы бұрынғы Қазақ ССР
Госснаб кезінде жасалынған Прокат (ежіре) және лизинг 95
жүйесінде прокатты және лизингті дамытудың мақсатты бес жылдық
бағдарламасын іске асыратын коммерциялық банктік мекемелерді және
машинаны, жабдықтарды, көліктік құралдарды алдын ала сатып алумен
және оларды шаруашылық етуші субъектілерге белгілі шарттарға сәйкес
пайдалануға берумен айналысатын лизингтік фирмалар болды.
Еліміздегі лизингтің қалыптасуы мен даму ерекшеліктеріне сипаттама
беру үшін, жұмыста 2003 жылдың желтоқсан айында Қазақстандағы лизинг:
тәжірибе, мәселелер және даму болашағы деген тақырыпта болып өткен
халықаралық дөңгелек столда болған пікір алмасулар нәтижесінде лизингтік
бизнестің 15 жылдық тарихының шартты түрде анықталған кезеңдеріне арнайы
кесте құрастыра отырып талдаулар жасалынған (кесте 2).
Кесте 2. Қазақстандағы лизингтің қалыптасу және даму кезеңдері*
Жылдар Кезеңдердің Қысқаша сипаттама
аралығы аты
І-кезең Пайда болу Алғашқы лизингтік компаниялар құрылды
1989-1992 кезеңі және кейбір коммерциялық банктер лизингтік
операцияларды аз көлемде іске асыра бастады.
ІІ-кезең Баяулау Қазақстанның ішкі нарығындағы экономикалық
1992-1994 кезеңі дағдарыстардың әсерінен лизингтік бизнестің
қарқыны баяулай бастады.
ІІІ-кезең Жандану, қайтаЛизингті мемлекттік қолдау және ынталандыру
1995-2000 даму дами бастады, сондықтан бұл кезеңді
кезеңі мемлекеттік лизинг кезеңі деп те атауға
болады.
ІV-кезең Банктік Банктік лизингтік компаниялардың құрылуымен
2000-2003 лизинг байланысты лизинг коммерциялық секторда өте тез
кезеңі қалыптасып, дами бастады.
*Кестені зерттелген әдебиеттер негізінде автор жасаған.
Осы кестеде көрсетілген кезеңдерді 2004 жыл және одан жоғары жылдар
деп толықтыру ұсынылған. Себебі, 2004 жылдың қаңтар айында Қаржылық лизинг
туралы ҚР-ның Заңына өзгерістер мен толықтырулар енгізілгені белгілі.
Ондағы ең маңызды өзгерістердің бірі лизинг алушылардың лизинг бойынша
есептелінген сыйақы сомаларын толық көлемде салық салынатын табыстан шегеру
құқығының берілуі және лизингке беру мақсатында сырттан әкелінетін
құрылғылардың импорты кезінде ҚҚС-нан босатылатындығы болып табылады. Яғни,
штелдік тәжірибе көрсеткендей, лизингтік операцияларға салық салу тәртібі
бойынша енгізілген жеңілдіктер отандық лизингтік нарықтың дамуына оң ықпал
ететіндіктен, біз оны еліміздегі лизингтің қалыптасуы мен дамуының V-кезеңі
және лизингтің қарқынды дамуы мен лизинг саласы бойынша Қазақстанның басқа
мемлекеттермен халықаралық ынтымақтастық кезеңі деп атауды ұсынамыз.
Лизинг жөніндегі түсініктер, ең алдымен, мүлікті уақытша
пайдалануға беру, берілген мүлікті сату, сатып алуды іске асыру
және заемды рәсімдеу кезінде жасалынатын мүліктік арендалық келісім-
шарт сипатымен анықталынады. Бұл келісім-шарттың жиынтығы лизингтің
шынайы мәнін және оның формасының әр алуандығын білдіреді.
Лизинг - бұл лизинг берушінің өзіне тиесілі құрал- жабдықтарды,
машиналарды, техникаларды, өндірісте, сауда -саттыққа және қоймаға
арналған құрылғыларды лизинг алушыға лизингтік төлем төлеу шартымен
белгіленген мерзімде пайдалануға беруін қарастыратын жалға беру
шарты.
2000 жылдың 5 шілдесіндегі Қазақстан Республикасының Қаржы
лизингі туралы заңына сәйкес лизинг дегеніміз – лизингтік келісімге
қатысушылар ретінде лизингке беруші, лизинг алушы және лизингке
берілетін мүлікті сатушы ретінде көрінетін жеке кәсіпкерлік
қызметпен айналысатын жеке және заңды тұлғалар болып табылады.
Лизингке беруші—бұл өзіндік және сырттан тартылған қаражаттар
есебінен лизингке берілетін мүлікті өз меншігіне сатып алатын және
оны лизингтік келісім-шарт негізінде лизингке алушыға беретін
лизингтік келісімнің қатысушысы. Лизингке беруші бір мезгілде басқа
лизингтік келісімге қатысушы ретінде көрінуге құқығы жоқ.
Лизингке алушы—лизингтік келісім-шарт негізінде кәсіпкерлік
мақсат үшін лизингке берілетін мүлікті қабылдайтын лизингтік
келісімге қатысушы тұлға.
Лизингке беруші лизингке алушыға негізгі капитал элементтерін
келісім-шартта көрсетілетін мерзімге және белгілі бір төлем ақымен
бере отырып, шын мәнінде несиелік келісімге тән мерзімділік,
қайтарымдылық, төлемділік қағидаларын іске асырады. Бірақ, басқа
жағынан алып қарағанда лизингке беруші де және лизингке алушы да
ақшалай емес, яғни өндірістік формадағы капиталмен жұмыс істейді. Бұл
жағдай лизингті инвестиция түсінігімен жақындастырады және лизингтің
халық шаруашылықтық мәнін жоғарлатады.
Лизинг объектісі болып нарықта еркін айналуға тыйым салынған
негізгі құралдың жіктелуіне жататын кез келген жылжымалы және
жылжымайтын мүліктер табылады.
Қаржылық лизинг туралы Қазақстан Республикасының Заңына сәйкес
бағалы қағаздар және табиғи ресурстардан басқа да кәсіпкерлік қызмет
үшін пайдаланылатын кез келген тұтынылмайтын заттар лизингтік
келісім – шарттың негізі болып санала алады.
Қаржылық лизинг мәселесімен айналысатын көптеген Ресей
экономистері лизингті жалға беру және несиелік операцияларды
біріктіретін аялар деп қарастырады.
Лизингтің несиеден қарағанда өзіндік ерекшелігі бар, ол тиімді шарт
ұсынады (қосымша 1). Нәтижесінде ұзақ мерзімді инвестицияны қаржыландырудың
негізгі қаражатының жетіспеушілігіне байланысты клиенттерге қолайлы.
Банктік несиенің және лизингтің меншікті қаражаттарының инвестициялық
қаржыландыруда лизинг арқылы қаржыландыру көбірек тиімді, бірақ меншік
қаражатынан азырақ тиімді (қосымша 2)
Кез келген лизингтік келісімнің негізі қаржылық, нақты айтқанда
несиелік операция болып табылады. Мүлік иесі (лизинг беруші) оны
пайдаланушыға (лизинг алушыға) қаржылық қызмет көрсетеді. Ол мүлікті
толық құнына сатып алады және лизингке алушының жарнамалары есебінен
ол соманың орнын толтырады. Осы тұрғыдан алып қарағанда, лизингтің
экономикалық мәні –ол мүлікті уақытша пайдалануға беру формасындағы
лизинг берушінің лизинг алушыға берген несиесі. Сонымен, лизинг
сыртқы тұрғысынан коммерциялық несиемен өте ұқсас, бірақ екеуінің
арасында айырмашылықтар бар. Бұл айырмашылық ең алдымен меншік
қатынастарынан көрінеді. Коммерциялық несие кезінде тауарға деген
меншік құқығы бірден беріледі. Тауарға төлем жүргізу уақыты кейінше
шегеріледі. Лизингтің несиеден айырмашылығын келісім-шартта
көрсетілетін төлемдер төленіп мерзімі аяқталғаннан кейін де лизинг
объектісінің лизинг берушінің меншігінде қала беруінен көруге
болады.
Қаржылық лизингтік келісім кезінде мүлікті пайдалану құқығы оны
иелену құқығынан алшақтандырылады, яғни, уақытша пайдалануға берілген
меншік құқығы лизингке берушіге сақталынады, ал оны пайдалану құқығы
лизингке алушыға өтеді. Пайдалану құқығын иелену үшін лизинг алушы
лизинг берушіге алдын-ала келісілген лизингтік төлемдер төлейді.
Лизингтік келісім-шарт мерзімі аяқталғаннан кейін уақытша пайдалануға
берілген объект лизинг берушінің меншігінде қалады.
Коммерциялық несие тауар формасында беріледі және ақша
формасында өтеледі. Лизингтік келісім негізінде несие тауар
формасында беріледі. Келісім-шарт мерзімі аяқталғаннан кейін келісім
объектісі лизинг берушіге заттай формада қайтарылады. Лизингтік
келісім компенсациялық сипатта да болуы мүмкін. Мұндай жағдайда
лизингтік төлемдер жалға алынған құрылғылардың көмегімен өндірілген
өнімдер формасында жүргізілуі мүмкін.
Шартты мысал негізінде несиелік және лизингтік нұсқалар бойынша
есептеулер кезінде алынған соңғы нәтижелерді бір кесте түрінде көрсету
арқылы салыстырулар жүргізілген (кесте 3).
Кесте 3. Несие және лизинг есебінен құрылғыларды сатып алу құндарын
салыстыру.*
Көрсеткіштердің аттары Несиелік Лизингтік
нұсқа нұсқа
1. Құрылғыны сатып алу шығындарының 1318,8 1057,23
дисконтталған құны PV төлемдер
2. Корпоративтік табыс салығы бойынша 395,2 363,64
үнемділіктің дисконтталынған құны PV үнем
3. Құрылғыны сатып алу шығындарының дисконтталған923,6 693,59
құнының салық бойынша үнемділіктің
дисконтталынған құнына азайтылуы (1 жол-2жол)
4. Салық бойынша үнемділік құнының құрылғының 29 34
алғашқы құнына пайыз түріндегі қатынасы (2жол
1жол*100 пайыз)
*Кесте автордың жүргізген есептеулері негізінде жасалынған.
Сонымен, қаржылық лизинг банктік несиелеудің альтернативті болып
табылатын күрделі қаржыны қаржыландырудың ерекше формасы. Ол өндірісті
компанияларға көп шығын жұмсамай – ақ қажетті тауарларды алуға және
өндірістік құрал-жабдықтардың ескіруімен байланысты тәуекелділіктерден
сақтауға мүмкіндіктер береді. Яғни, лизинг – уақытша пайдалануға
негізделген мүліктік қатынастар кешені. Бұл кешеннің құрамына жалға беру
туралы келісім-шартпен қоса, мүлікті сатып, сатып алу туралы келісім-шартта
кіреді. Лизинг үшін осы келісім шарттардың күрделілігі тән. Және тағы бір
ерекшелігі жалға беруде екі тарап қатысса, яғни жалға беруші және
жалға алушы, ал лизингте үш қатысушы: лизинг беруші, лизинг алушы
және жабдықтаушы болады.
Сонымен қатар, лизинг алушы арендатор сияқты затты тек ұзақ
пайдалануға ғана алмайды, сонымен қатар, меншік құқығымен байланысты
сатып алушының міндеттері жүктеледі: мүлікті төлеу, мүліктің
кездейсоқ жойылуынан болған зиянды өтеу, мүлікті сақтандыру және
техникалық қызмет көрсету, жөндеу. Бірақ мүліктің меншік иесі лизинг
берушінің өзі болады. Лизинг мәмілесінің объектісінің жойылуы
немесе оны пайдаланудың мүмкінсіздігі қарызды толық өтеу
міндеттерінен босатпайды. Лизинг алушы арендатор сияқты мүлікті
пайдалану құны үшін ай сайын ақысын аренда берушіге төлеп тұрмайды.
Ол мүлікті пайдалану үшін лизинг берушіге мүліктің толық құнын
төлейді. Дефект табылған жағдайда лизинг берушіге гарантиялық
міндеттерінен түгелдей босатылады.
Бұл жағдай негізделген, себебі лизинг беруші мүлікті лизинг
алушының сұрауымен және оның мүддесіне сатып алады. Сондай-ақ,
міндеттердің бұлай бөлінуі мүлік алушының мүлікті күтіп ұстауының
кепілі болып табылады.
Қаржылық лизингтің экономикалық артықшылықтарын лизингтік қатынасқа
қатысушы әрбір жаққа қамтамасыз ету белгілерінен көреміз. Лизингтің
кеңінен таралуының басты себебі – оның қарапайым несиелерден мынадай
артықшылықтарының болуына байланысты:
- лизинг көмегімен кепілге беретін мүлкі жоқ ұсақ
кәсіпорындарды несиелеуге болады. Бұл былай: лизингтік мәміле
жасалған мерзім бойынша лизинг объектісі лизингке берушінің
меншігінде қалады да, лизинг алушы банкротқа ұшыраған жағдайда
несиелік тәуекел деген болмайды (нақтырақ айтқанда, несиелік тәуекел
бұл сол құрал-жабдықты жалға алуды жалғастыратын басқа кәсіпорын
іздестіруге кетеді);
- лизинг 100 пайызға дейін несиелеуді ұсынады, яғни кәсіпорынға
қысқа мерзім ішінде өзінің меншікті капиталын жұмсамай-ақ, жаңа
құрал-жабдықты пайдалана отырып, өнеркәсіптік өнім шығаруға және
пайда табуға мүмкіндік береді;
- кәсіпорынға мүлікті несиеге сатып алғаннан, лизинг бойынша
алған қолайлы, себебі бұл жерде ол мүлік кепіл ретінде болады;
- лизинг арқылы құрал-жабдықтарды алу тәсілі кәсіпорындарды күрделі
ақшамен басқаруда мүмкіндік береді;
- кұрал-жабдықтың лизинг берушінің меншігінде болатындығына
байланысты, өнімнің құнына лизингтік төлемдер ғана қосылып мүлікке
салынатын салықты жалға берушінің өзі төлейді. Сөйтіп, лизинг алушы
салықтық жеңілдіктер алады;
- несие берушінің көзқарасымен қарағанда, несиенің мақсаты
пайдалануына ешқандайда қадағалау болмайды.
- лизинг – тұтынушы мен сатып алушы үшін бәсекелестік күресте жеңісті
қамтамасыз ететін тәсілдерінің бірі;
- дайын өнімдер артығын азайту жолы капиталдың айналымдылығын
жылдамдату мүмкіндігі;
- капитал құрылымының оптимизациясы және ұзақ мерзімді қаржыландыруды
тарту;
- өндірісті қазіргі деңгейде қолдау мүмкіндігі, төлем мерзімінің
максималды ұзартуын жүзеге асыру және мүліктің жеделдетілген амортизациясы;
- лизинг арқылы өндіріске инвестор ретінде ақша қаражаттарын салу
арқылы лизингтік бизнеске қатысушылар үшін де лизингтік операциялардың
артықшылықтары бар. Оларға лизинг беруші тұлғаларды жатқызуға болады.
Көптеген экономикалық әдебиеттерде келесідей артықшылықтары айтылады:
- лизинг берушінің тәуекелділіктері төмен. Себебі, лизинг объектісі
келісімге кепіл болады. Яғни, лизинг беруші лизингке берілген мүлікке
меншік құқығын сақтайды;
- өндіріс салаларына мемлекеттік қолдау болған жағдайда отандық бюджет
қаражаттарын тарту;
- көрсеткен қызметтері үшін белгелі бір мөлшерде пайда алады.
Ал кемшіліктерін айтатын болсақ, олар:
- жалға алушы құрал-жабдықтың қалдық құнының жоғарылауынан
(әсіресе инфляциядан) ештеңе ұтпайды;
- ұйымдастырудың күрделілігі;
- лизинг құны несиеге қарағанда жоғары, бірақта ескірген құрал
- жабдықтан туындайтын тәуекелдің лизинг берушінің басында
болатынын ұмытпау қажет, сондықтан да ол осындай шығынның
орнын толтыру үшін комиссияны көбірек алуға тырысады.
Лизинг қызмет нарығында іскерлік белсенділіктің жоғарлауы көбінесе
лизингтің тиімділігімен байланысты. Лизингтің тиімділігі мыналар:
- кәсіпорынның қондырғыны сатып алуда үлкен қаржыларды жұмсамау;
- кәсіпорын қаржыларының капиталдық салымдарға бөлінуінің
қажеттілігінің азаюы;
- есептеулер үшін тұрақты негіз, яғни жабдықты сатып алуға
кеткен шығындарды келісім-шарттың барлық мерзіміне біркелкі
тарату;
- лизинг төлемді өтеу кезінде лизинг берушімен лизинг алушы өзара
уақыты мен өлшем туралы келісуге болады;
- баланстық артықшылықтар, яғни лизингтік төлемдер баланста
ағымды шығындар ретінде жүреді. Сонымен қатар бұл төлемдер
елдің сыртқы қағаздарының көрсеткіштеріне есепке алынбайды;
- мүлік лизинг берушінің балансында болғандықтан лизинг алушы мүлікке
салынатын салықтан босатылады. Лизинг объектісінің жеделдетілген
амортизациясының пайдаланылуы оған өндірісті жедел түрде жаңартуға,
қайта құруға мүмкіндіктер береді;
- маусымдық және күтпеген өндірістік мәселелерді шешудің жеделділігі;
- келісімді қамтамасыз етудің тиімділігі. Себебі, лизингтік мүлік
кепіл ретінде алынатын болғандықтан несие алғаннан гөрі, лизинг
бойынша мүліктерді алу ыңғайлы;
- кіші және орта фирмалар үшін мүліктің табиғи және моральдық тозу
тәуекелділіктерінің азаюы. Мұндай тәуекелділіктер мүліктер уақытша
пайдалануға алынатын болғандықтан лизинг берушіге өтеді;
- пайдаланушыға кепілдеме беру жөнінде талаптардың жоқтығы.
Лизингтің бұл барлық тиімділіктері жиынтығында лизингтік
мәмілелерді іске асыруда лизинг алушыға түрткі болатын себептер
ретінде қызмет етеді. Бұл арқылы жалға алынған мүлік пайдаланылады.
Мұндай мәмілеге лизинг берушілер де қызығады. Егер олар
коммерциялық банктер болса, онда олардың тиімділігі банктік
капиталды пайдалану саласын кеңейтуде, өздерінің қаражаттарын азғантай
тәуекелмен орналастыруда, салықтық жеңілдіктер алуда және жабдықтарды
өндірушілермен тікелей ынтымақтастықты орнатуда көрінеді. Ал
лизингтік компаниялардың тұлғасы ретінде лизинг беруші үшін
тиімділік мүлікті өткізу шеңберін кеңейту және қолма-қол ақша
алудан құралады. Лизингтік мәміленің негізіне мынандай элементтер
жатады:
1. Мәміленің объектісіне—амортизацияға жататын, қозғалатын және
қозғалмайтын мүлік, сонымен қатар мүліктік құқықтар және акция
пакеті жатады. Акция пакетінің лизингі республика Үкіметімен
бекітілген және қағидамен белгіленеді. Нарықта еркін айналуға тыйым
салынған мүліктер мәміленің объектісі болып табылады.
2. Лизинг субъектісі. Лизинг мәміленің субъектісі болып мәміле
объектіге тікелей қатысы бар жақтар табылады. Сонда оларды тікелей және
жанама қатысушыларға бөлуге болады.
Лизинг мәміленің тікелей қатысушыларына мыналар жатады:
- лизингтік фирмалар мен компаниялар (лизинг берушілер мен лизинг
алушылар);
- өндірістік (өнеркәсіп және ауыл шаруашылық), сауда және көлік
кәсіпорындары, халық (лизинг алушылар немесе лизинг берушілер);
- мәміле объектілерін жабдықтаушылар-өндірістік және сауда
компаниялар.
Лизинг мәміленің жанама қатысушыларына лизинг берушіні несиелейтін
және мәмілелердің кепілдеуші болатын коммерциялық және инвестициялық
банктер, сақтандыру компаниялары, брокерлік және басқа да делдал фирмалар
жатады.
3. Лизинг мерзімі (лиз мезгілі). Лиз мезгілі дегеніміз лизинг келісім-
шарттың қызмет ету мерзімі. Лизинг ұзақ мерзімді жалдың ерекше түрі
болғандықтан, мәміленің объектілерінің қызмет ету ұзақ мерзімі мен жоғары
құны лиз мезгілінің уақытылы шектеулерін анықтайды.
4. Лизинг құны. Лизингтік операциялардың жобасында ең қиыны –бұл
лизинг берушіге тиісті лизинг төлемдер сомасын анықтау.
Лизинг –бұл тәуекелдің жоғары деңгейі бар банк операциясы. Лизинг
бизнестің капитал көлемін көп қажет ететін түрі болып табылады және
лизингтік компаниялар қарыз қаражаттарды кең түрде тартуға мүдделі.
Сондықтан коммерциялық банктер үшін лизингтік операцияларда жанама түрде
ғана емес (бөлімді, басқарманы ұйымдастырып), лизингтік компанияларды
қалыптастыру арқылы, сонымен, лизингтің көлеміне, бағытына, нақты түрлеріне
әсерін тигізіп, тікелей түрде қатысуы маңызды.
1.2. Лизингтік операциялардың мәні мен жіктелуі
Батыс Еуропа елдеріндегі лизингтік операциялардың өсуі оның өндіріс
пен өнімнің бәсеке қабілеттілігін арттыру, салықтарды төлеудегі жеңілдік
мүмкіндіктерімен байланысты. Сонымен қатар лизинг құрал-жабдықты жалға
беруші фирмалар үшін де, әсіресе ол өндірістің техникалық дамуының жалғыз
мүмкіндігі болып табылатын орташа және шағын кәсіпорындар үшін аса тиімді
болып табылады. Лизинг уақыты қолданылатын еңбек құралдарының қызмет атқару
мерзімінің 40-90 пайызын құрайды және иемдену сипатында болмайды.
Жапонияда жыл сайынғы лизингтік операциялардың өсу көлемі 30 пайызын
құрайды.
Қазіргі уақытта лизингтік қызметтер нарығында лизинг көп
түрлерге бөлінеді және осыған сәйкес көп жақты лизингтік операциялар жүзеге
асырылуда. Лизингті жіктеудің бірнеше белгілері бар. Бұл лизингтік
операцияларды (сурет 1) қызмет көрсету түріне қарай топтастыруға мүмкіндік
береді. Лизингтің әрбір формасының өзіне тән қасиеті бар және ол міндетті
түрде лизингтік мәмілелерді жүзеге асырған кезде және рәсімдеген кезде
ескеріледі.
Тек осындай жағдаймен лизингтік операциялар нақты белгіге ие болады.
Бұл берілген мәміленің мәнін алдын ала анықтауда және лизинг алушы үшін
оның потенциалды пайдасын сақтап қалуында маңызды рөл атқарады.
Лизингтің 10 шақты түрін жіктеу белгісіне сәйкес 2 негізгі түрге
бөлуге болады:
- қаржылық лизинг—жалдау төлемін жалға алынған мерзім ішінде толық
төлеу немесе өзін-өзі өтеуімен сиптталады;
- шұғыл лизинг—мүліктің қызмет ету мерзіміне қарағанда, оның пайдалану
мерзімінің қысқалығын және мүліктің құнын толық өтемеуін сипаттайды.
Қаржылық лизинг –бұл өзінің іс-әрекет ету уақытында төмендегі төлемді
қарастыратын келісім-шарт түрін, жабдықтық амортизациясының толық құнын
және оның құнының 90% құрайтын лизингтік төлемдер. Бұл лизингтің түріне
мынадай сипаттама беріледі: келісімге қатысушылар құрамына мәміленің
объектісін өндіруші және жабдықтаушы болып табылатын 3 жақ кіреді. Сонымен
қатар бұл мәміленің объектісін жалға алу мерзімі оның қызмет көрсету
мерзімінің 80% -ын құрайды. Бұл мәміленің объектілері өте жоғары құнымен
ерекшеленеді. Объектінің қалдық құны, лизингті өтеген жағдайда лизингтік
келісім-шарт мерзімі аяқталғаннан кейін, оның бастапқы құнының 20%-ын
құрауы керек.
Сурет 1. Лизингтік операциялар түрлері*
*Көзі: Автормен құрастырылған
Қаржылық лизинг келісімінде лизинг алушыға лизинг объектісін пайдалану
құқығымен бірге көп жағдайда келісе сатып алу құқы беріледі. Сонымен бірге
оған оны сатып алуға дейін келісім-шарт бойынша мүлікке деген меншік
құқығынан, артықшылықтар мен тәуекелдердің едәуір бөлігі де беріледі.
Бірақ бұл лизинг алушыға тек мына төменде көрсетілгендердің біреуіне
қанағаттанса ғана беріледі:
- лизинг мерзімінің соңында лизинг алушы меншік құқығын алады деген
жеткілікті кепілдеме бар;
- бекітілген лизинг мерзімі лизинг пайдаланудан мүмкін болатын барлық
экономикалық пайданы алуға мүмкіндік береді. Бұл пайданы одан оның
барлық қызмет көрсету мерзімі барысында алуға болады. Әдеттегідей
бұл жағдай лизинг мерзімінің ұзақтылығы осы мүліктің қызмет ету
мерзімінің кем дегенде 75% құраған кезде болады;
- лизинг бойынша лизинг берушіге төленетін сақтандыру, баж, мүліктің
техникалық қызмет көрсетуіне төлемдер, консалтингтік қызмет және
т.б. сомасыз минималды арендалық төлемдердің ағымды құны лизингке
берілген мүліктің нарықтық құнына немесе 90%-ына тең болуы керек.
Қаржы лизингіне (лизинг бойынша) берілген (алынған) негізгі
құралдардың құны лизинг шартын жасасу кезінде айқындалады.
Осы жоғарыда айтылғандардың біреуіне жауап бермейтін лизингтік
келісімдер идентификацияланады және шұғыл лизинг болып саналады. Сонымен
бірге лизингке мәміленің объектісі болып машиналар мен жабдықтың көп
тараған, әйгілі түрлері табылады. Олар көбіне моральді тозу жағынан жоғары
қарқынды болып келеді. Сондықтан лизингтік келісім-шарттың мерзімі,
мүліктің қызмет көрсетуінің экономикалық мерзіміне қарағанда едәуір қысқа
болады. Бұл келісім-шартты лизинг алушы кез келген уақытта бұза алады.
Шұғыл лизинг толық амортизацияны қарастырмайды және меншік құқығымен
байланыстарды тәуекелдерді енгізеді. Лизинг алушының жалға берілетін
мүліктерді ұстау және оны иеленумен байланысты шығындар бір лизингтік
келісім-шарт барысындағы төлемдермен өтелінбейді. Сондықтан ол бұл мүлікті
бірнеше рет және сонымен бірге әртүрлі пайдаланушыларға уақытша пайдалануға
беруге мәжбүр болады.
Шұғыл келісім-шарттардың қаржылық келісім-шарттардан айырмашылығы
проблемаларды несие алу арқылы шешуді ұйғармайды, ал инвестициялау арқылы
қарастырылған лизингтік төлемдер мөлшерінің деңгейі қаржылық лизингке
қарағанда жоғары болады. Бұл мыналармен байланысты: лизинг беруші машиналар
мен жабдықтарды кейде оларды кім, қашан және қандай көлемде жалға алатынын
білмей алдын ала сатып алады. Сондықтан оның осы мақсатқа жұмсалған
шығындардың қайтымдылығына толық кепілдемесі болмайды және өзінің лизингтік
қызметінің бағасын көтеруге мәжбүр болады.
Шұғыл лизинг кезінде лизинг берушілердің өздері мәміленің объектісін
сақтандырады. Олардың техникалық қызмет көрсетуін және жөндеуді қамтамасыз
етеді. Бұл өзінің мүлкінің қалдық құнын өтеу кезінде тәуекелді
минимизациялауға мүмкіндік береді, ал мүліктің қалдық құны моральды
тозуының кесірінен өсіп отыруы мүмкін және арендаторлар жағынан сұраныстың
болмау себебінен де өсуі мүмкін.
Лизинг алушы, сонымен бірге шығындарды болдырмауға ұмтылады. Бұл
шығындар жалға алынған жабдықтарды, оның моральды тозуының тездетілуіне
байланысты пайдаланғанда, онда өндірілген өнімнің бағасының төмендеуінен
осы жабдықтың бұзылуынан тұрып қалу мен жөндеуден болған өндірістік емес
шығындардың көбеюінен болады. Сондықтан егер жалға алынған жабдықта
пайдаланудан түскен пайда оның бастапқы құнын өтемесе, ол шұғыл лизингті
қалайды. Сонымен бірге жаңа жабдықтарды бір рет пайдалану үшін және
маусымдық жұмыстарды орындау үшін қысқа мерзімге жалға берілген жағдайда да
ол шұғыл лизингті қалайды.
Лизингтік келісім-шарттың мерзімі аяқталғаннан кейін лизинг алушы
өзіне тиімді шартпен басқа мерзімге жаңа келісім-шарт жасауға немесе
мәміленің объектісін лизинг берушіге қайтаруға мүмкіндігі бар. Бірақ ол
сонымен бірге мәміленің объектісін сатып ала алады. Егер бұл қаржылық
лизингке жатса, онда ол оны қалдық құнымен сатып алуы керек. Ал егер бұл
шұғыл лизингпен байланысты болса, онда ол лизинг берушінің келісімімен тура
нарықтық құнымен сатып алады.
Лизингтік мәмілелерді тәжірибе түрінде жүзеге асыру келісім-шартпенен
рәсімделеді. Ол лизингтік операциялардың мазмұны мен түрін және олардың
қаржылық және шұғыл лизингтің қатарында болуын анықтайды. Бірақ лизингтік
мәмілелердің бірдей барлық түрлері лизингтік операциялардың дербес түрі
бола алмайды. Дүниежүзілік тәжірибеде қазіргі уақытта жоғарыда айтылған
лизингтердің 2 түрінің біреуіне де жатпайтын лизингтік мәмілелер кездеседі.
Дегенмен олар өздерінің сипаттары және іске асу әдістері жағынан оларға
жақын болып келеді. Сондықтан оларды шұғыл және қаржылық лизингтің 2-ші
түрі ретінде өзгеше қарастыруға болмайды.
Осы лизингтердің отандық және халықаралық тәжірибеде қолданылатын
мынадай түрлері бар:
1) ішкі лизинг—бұл оның қатынасушыларының бір елден болып келуімен
байланысты, яғни лизинг беруші, лизинг алушы және сатушы Қазақстан
Республикасының резиденттері болып табылады;
2) халықаралық лизинг—бір немесе бірнеше тараптардың әр елден болып
келуімен сипаттайды. Халықаралық лизингті жүзеге асырған кезде
лизинг беруші немесе лизинг алушы Қазақстан Республикасының
резиденті болып табылмайды;
3) сыртқы лизинг—экспорттық және импорттық болып бөлінеді. Экспорттық
лизингте шетел лизинг лаушы болса, импорттық лизингте шетел лизинг
беруші болып табылады;
4) қайтару лизингі—сатушы құрал-жабдықтарды лизингтік компанияға
сатады. Кейін сол сатқан затын қайтарып өз қолданысына алады.
5) Лизинг пакеттегі -кәсіпорынды қаржыландыру жүйесі ретінде роль
атқарады. Бұл бойынша ғимарат пен құралдар несиеге беріледі, ал
жабдықтар жалдау шарты негізінде тапсырылады. Сөйтіп, кәсіпорын
жабдықтарын жалға беру негізінде қаржы табады.
6) банк лизингі—лизинг беруші банк болып табылады;
7) толық лизинг—лизинг нысанасына техникалық қызмет көрсетуді және
оның ағымдағы жөндеуін лизинг беруші жүзеге асырады;
8) таза лизинг—лизинг нысанасына техникалық қызмет көрсетуді және оның
ағымдағы жөндеуін лизинг алушы жүзеге асырады.
Ішкі лизинг кезінде лизинг алушының, содай-ақ халықаралық лизинг
кезінде лизинг алушының немесе қосалқы лизинг алушының негізгі құрал
ретінде алуына жататын лизинг заттары қаржы лизингі бойынша берілетін мүлік
болып табылады.
Шаруашылық ету тәжірибесінің қажеттілігінен туындаған бұл келісімдер,
ең алдымен, нарықтық экономика дамыған елдерде одан әрі дамуда. Лизинг
операцияларын тездету процесін мемлекет тарапынан ынталандыру мақсатында
келесідей бірнеше құқықтық актілер қабылданды: Қазақстан Республикасы
Премьер-министрінің 07.09.2000 ж. № 115-р ҚР заңдарын орындау, Қаржылық
лизинг, Қазақстан Республикасында лизинг мәселелері бойынша қабылданған
кейбір құқықтық актілерге өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы
нұсқаулары және ҚР Үкіметінің 29.03.2001 ж. №405 2001 жылы ауыл
шарушылығында лизингті шектеу ережелерін бекіту мен 03.05.2001 ж. №597
Жылжымалы мүлік лизингі туралы келісім-шартты мемлекеттік тіркеуден өткізу
ережелерін бекіту туралы қаулылары қабылданды.
Үкіметтің соңғы кездегі құжаттарында тұжырымдалған Қазақстанның
экономикалық дамуының параметрлерін, сондай-ақ лизингтік операциялардың
артуының әлемдік сипаты мен түрлі елдердегі лизинг құрылымдарының талдап
–зеттеу мынандай қорытынды жасауға болатынын көрсетеді:
- 1995-96 жылдары мемлекет ірі банктерінің қатысуымен лизингтік
компаниялардың құрылуын ынталандыру қажет. Ондай компаниялар негізінен ірі
құрылымдардың тапсырыстары бойынша қаржылық лизинг саласында жұмыс істеуі
тиіс. Қаржыландырудың бұл түрінің дәрежесі мемлекет басымдық берген
салаларды қаржыландыруға жұмсалатын орталықтандырылған қаржының көлеміне
байланысты. Мұндай компаниялар атқаратын операциялардың көлемі жалпы
лизингтік операциялардың 40-50% сақтай алады;
- қазір орын алып отырғанындай, халықтың төлем қабілетінің нашарлығы
прокатпен-операциялық лизингпен айналысатын компаниялардың пайда болуына
алып келеді. Ондай компаниялар банктердің қатысуымен немесе сыртқы несие
беру көздері болған жағдайда құрылады. Бұл бірлескен лизингтік
компаниялардың құрылуына жағдай туғызады. Жалпы операциялардағы олардың
үлесі 30 пайызға жетуі мүмкін;
- 1995-97 жылдары негізінен мүмкін әріптестер туралы ақпараттар
берумен және отандық, сондай-ақ шетелдік ірі қаржы құрылымдары мен
лизингтік фирмаларға қызмет көрсететін делдал лизинг компаниялар пайда
болады деп күтіледі. Ондай компаниялардың жалпы лизингтік операциялардағы
үлесі 20% шамасында болады. Алайда бұл шетелдік компаниялардың қызметі
қазіргідей нашар сұраныс жағдайында жиналып қалған өнімдерді өткізуді
жеңілдету тұрғысынан алғанда ерекше маңызды.
1.3. Лизинг—инвестиция тартудың басты құралы
Бүгінгі таңда банк қызметтерін жетілдіру, банк жүйесінің даму жолдарын
анықтау еліміздің экономикалық, саяси, әлеуметтік өмірінің басты назарында.
Қазақстан экономикасының нарықтық қатынастар жолына түсуі оның жалпы
әлемдік тенденция спекторында дамуын анықтайды. Сондықтан, коммерциялық
банктер қазіргі банктік несиелік істі қалыптастыра отырып, әлемдік
тәжірибеге сүйенеді. Бірақ, қазіргі жағдайда батыс экономикалық
теорияларының жетістіктері Қазақстандық коммерциялық банктердің
қажеттіліктерін толығымен қанағаттандыра алмайды.
Бәрімізге белгілі Қазақстанда нарықтық қатынастарды қалыптастыру
кезеңі сауда-экономикалық байланыстардың жаппай үзілісі, өндірістің құрылуы
және инфляция мен баға деңгейінің өсуі нәтижесінде, инвестициялық
белсенділіктің төмендеуі жағдайында бастады.
Бүгінгі таңда қазақстандық өндірушілердің өнімдерін бәсекелестік
қабілеттілігінің төмендігіне байланысты нарықтан сапасы жоғары шетелдік
тауарлар ығыстыруда. Отандық өнеркәсіп техникалық параметрлері бойынша өте
артта қалуда, өндірісте 70-90% тозған құрылғылар пайдаланылуда.
Мұндай жағдайлардың қалыптасуының негізгі себебі өндіріске
инвестицияның мүлдем жоқтығы болып табылады. өндіріс бір қалыпты жұмыс
істеп отыру үшін стандартты жағдайларда негізгі құралдар моральдық тозуы
және табиғи ескірулеріне байланысты үздіксіз жаңартылып отырылуы қажет.
Инвестициялық процесс және ғылыми-техникалық процесс өндірісті жоғары
техникалық деңгейде қолдап отырады.
Қазіргі кезде біздің еліміздің өндірушілері қиын жағдайларды бастан
кешіруде. Өндірген өнімдерінің бәсекелестік қабілеттілігінің төмен болуына
байланысты олардың қолында өзіндік қаржылық ресурстары өте аз. Мемлекеттік
бюджеттің тапшылығы жағдайында мемлекет отандық тауар өндірушілерге тікелей
қолдау көрсете алмайды. Коммерциялық банктердің де қаржылық жағдайларының
тұрақсыз болуына байланысты ұзақ мерзімді инвестициялауды жүргізу үшін
мүмкіншіліктері жоқ. Міне, осындай жағдайларда лизинг Қазақстандағы
қаржылық нарықты күшейтудің сенімді құралдарының бірі болып табылады.
Нарықтық экономика дамыған елдерде лизинг шартында өндірістік
құралдардың барлық түрлері, әсіресе, машиналар мен қондырғылар, олардың
саны мен құны шектеулі сатып алынады. Сонымен бірге, лизингтік қызметтер
бұл елдерде кең тарауда және басқа елдердің территориясында лизингтік
қызметтің дамуына және қалыптасуына әсерлерін тигізіп, ұлттық шекарадан
шығуда.
Лизинг—Қазақстанның жаңа нарықтық экономиканың өмірінде кейінгі кезде
пайда болған ұғымның бірі. Қазақстанда, сонымен қатар, ТМД елдерінде лизинг
өзінің дамуын 1989 жылдан бастады. Мемлекет үшін лизинг жаңа техникаларды
сатуға көп мүмкіндіктер туғызады. Сонысымен лизинг фирмалары операцияларды
қаржыландыруға итермелейді. Ал, фирма қолданушыларға өндірістік қордың
тұрақты жаңарып тұруына мүмкіндік береді. Қазіргі заманда лизинг—ұлттық
экономиканың интенсивтік дамуының және оның бәсеке қабілеттілігін әлемдік
нарыққа көтерудің факторы болады.
Өндіріс орындарындағы жабдықтардың тозуы және моральды ескіруі,
негізгі капиталды жаңартуға қаржылық ресурстардың болмауы Қазақстанды
лизинг бизнесі дамуының перспективті алаңына айналдырып отыр.
Лизингтік бизнесті қалыптастыру және дамыту, ең алдымен, өндірісті
және оның реконструкциясын кеңейтумен айналысатын қызмет етуші кәсіпорын
үшін маңызды орынға ие. Әсіресе, моральды және физикалық жағынан ескірген
негізгі қорларды пайдаланатын, сонымен ресурс сыйымдылықты технологияны
қолданатын кәсіпорындар үшін маңызды. Оларды лизингтің осы мақсатта
пайдалану іс-әрекетін қондырғыны модернизациялауды іске асыруға, өндірістің
техникалық деңгейін көтеруге, машиналар паркін және басқа да өнімді
тасымалдау үшін жылжитын құралдарды лизингтік мәміленің негізінде қолдану
кезінде лизингтік операциялардың элементі мен мазмұны ашылады. Лизинг
түрлерінің классификациясында лизингтік келісім-шарттың мазмұны және
лизингтік мәмілені рәсімдеу тәртібі қарастырылады. Лизинг субъектісінің
құқықтық жағдайында және оның келісім-шарттарда көрсетілу жағдайында
сипаттама беріледі. Негізгі қорлардың және ұзақ мерзімді салымдардың,
бухгалтерлік есептің халықаралық стандарттарға сәйкес бухгалтерлік жазулар
беріледі.
Шаруашылықтың инновациялық түрлерінің бірі саналатын лизинг жүйесі
шетелдік техникалық потенциялды қолдану және оны жергілікті өндіріске
енгізу мүмкіндігін қамтамасыз етеді. Бұл жағдай елімізде қалыптасып келе
жатқан инновациялық потенциялды қалыптастыру мен дамытуға жаңа
мүмкіншіліктер ашады. Қазіргі таңда ел экономикасын инновациялық даму
жолына өткізу мәселесі технология мен еңбек қатынастарын үйлестіру және
басқару саласына жаңалықтар енгізу арқылы тұрақты экономикалық өсуді
қамтамасыз етудің қажетті шарты болып табылады. Сол себептен, отандық
өндірісті дамытудағы инновациялық фактордың ролін күшейту үшін кәсіпорынды
түбегейлі жаңартуға және бәсекеге қабілетті ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz