Қабдеш Жұмаділовтің «Таңғажайып дүние» романының жанрлық сипаты
КІРІСПЕ
1 ҚАБДЕШ ЖҰМАДІЛОВТІҢ «ТАҢҒАЖАЙЫП ДҮНИЕ» РОМАНЫНЫҢ ЖАНРЛЫҚ СИПАТЫ
2 “ТАҢҒАЖАЙЫП ДҮНИЕ” РОМАНЫНДАҒЫ АВТОР БЕЙНЕСІ
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
1 ҚАБДЕШ ЖҰМАДІЛОВТІҢ «ТАҢҒАЖАЙЫП ДҮНИЕ» РОМАНЫНЫҢ ЖАНРЛЫҚ СИПАТЫ
2 “ТАҢҒАЖАЙЫП ДҮНИЕ” РОМАНЫНДАҒЫ АВТОР БЕЙНЕСІ
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
Қазіргі таңда рухани дамуымызға үлкен үлес қосқан қаламгерлердің автобиографиялық шығармаларын қарастырып, олардың әдебиеттегі орнын суреткерлік ерекшелігін ажырату қажеттілік болып табылады. Қазақ әдебиетінің тарихында осындай шығармаларымен оқырмандар ықыласына бөленген, өзіндік дара тұлғасымен, суреткерлік стилімен есте қалған қаламгерлер аз емес. 1920-1930 жылдар әдебиетіндегі Мұхтар Әуезов, Жүсіпбек Аймауытов, Мағжан Жұмабаев, Сәкен Сейфуллин, Бейімбет Майлин, Сәбит Мұқанов, т.б. сынды сөз зергерлерінің естелік, өмірбаяндық шығармашылық сипатты жазған көркем дүниелері ұлтымыздың рухани құндылықтар санатында әдебиетіміздің алтын қорын құрайды. Бүгінгі әдеби процестегі маңызды мәселенің бірі тарихи тұлғалар ғұмыры мен олардың өнер шеңбері ретінде қалыптасу жолдарын бейнелеген көркем туындыларға жан-жақты талдау болып табылады. Соның ең пәрменді түрі – автобиографиялық шығарма. Жазушыларымыз жан дүниесін билеген диалектикалық қайшылықтарды жеткізудің соңғы тәсілдерін табуға, бейнелеуге ұмтылуының себебі осында. Тақырыптың өзектілігі. Соңғы жылдары әдебиетімізге өзіндік үнімен, суреткерлік қолтаңбасымен, соны формалық ізденісімен жаңа сипаттар әкелген қаламгер Қабдеш Жұмаділовтің ғұмырнамалық (автобиографиялық) роман жанрына қалам тартуы әдебиеттану ғылымы үшін жаңа бір арнаның бастау көзіндей болып табылады. Ғұмырнамалық шығармалар қазіргі кезде қазақ әдебиетінде өз алдына бір жүйе болып қатар түзе бастады. Көркем әдебиет саласында ғұмырнамалық (автобиографиялық) роман жанры бұрыннан қалыптасқан, методологиясы мен теориясы бар жанрдың бірі болып табылады. Қазақ әдебиеті бұл жанр ерте дамыды. Мәселен, М.Х.Дулатидің «Тарихи-Рашиди» т.б. шығармаларды алуға болады. Еліміз егемендік алғаннан кейінгі кезеңде сөз еркіндігі, ой бостандығы күшейгеннен кейін жазушылар өмірлік дерек негізінде ғұмырнамалық жанрда шығармалар жаза бастады. Олардыңкөптеген тақырыптары, пайдаланған формасы, айтар идеялары, ұстанар концепциялары әр түрлі болғанымен, шығармаларын жазатын жанры біреу ғана – ғұмырнама (автобиография). Әсіресе, қазақ ғұмырнамалық романдарының ішінде көлемі мен көркемдігі тұрғысынан ерекше деп танылатын Қ.Жұмаділовтің «Таңғажайып дүние» романдарының қоғамдағы тарихи кезең ақиқатын бейнелеудегі шеберлік қырлары ерекше. Оқырман қауымға суреткерлік ғұмырдың болмысын танытатын бұл туынды әдебиет ғылымы үшін ғана емес, жалпы адамзаттық мәселелерді қозғаумен де құнды дүниелер болып табылады. Міне, сол себепті де бұл жазушының ғұмырнамалық шығармасындағы өмірлік деректерді зерттеу әдебиетімізде көркемдік таным мәселелерінің оң шешімін табуына зор септігін тигізеді.
1. Омаров Н.Қ. Қазіргі қазақ әдебиетіндегі ғұмырнамалық (автобиографиялық) романдардағы тарихи дерек пен көркемдік шешім (Ә.Нұршайықов, М.Мағауин, Қ.Жұмаділов романдары бойынша): филол.ғыл.канд. ... афтореф. – Алматы, 2009. -38 б. 2. Әуезов М. Таңдамалы. – Алматы: Жазушы, 1968. – 3 т. -325 б. 3. Жұмаділов Қ. Таңғажайып дүние // Жұлдыз. – 1998. - №1. – 68-115 бб. 4. Ғұмырнамалық жанрдың стилі мен типологиясы // ҚазҰУ Хабаршысы. Филология сериясы. – 2006. - № 3 (93) – 140-142 бб. 5.Толстой Л.Н. Соб. соч. В 10-ти томах. – Москва: Гослитиздат, 1961. – Т.10. – 527 с. 6. Асылбекұлы С. Заман шындығының айнасы // Парасат. – 1997. - №1. – 15 б. 7. Веновеленская Т.А. Из историй творчества М.Горького 1912-1915 годов.повесть «Детство», «В людях»: автореф. ... канд.филол.наук. – Москва, 1960. – С.18. 8. Жұмаділов Қ. “Таңғажайып дүние” ғұмырнамалық роман. – Алматы: Тамыр, 1999. – 624 б. 9. Горький М. Әдебиет туралы. – Алматы: Жазушы, - 1964. – 125 б. 10. Бердяев В.Н. Самопознание. – Москва, 1991. -518 с. 11. Малинин Ю.П. Филипп де Коммин и его Мемуары // Филипп де Коммин «Мемуары» - Москва: Наука, 1986. – 436 с. 12. Ақыш Н.Б. Қазақ мемуарлық романы: филол.ғыл.докт. ... автореф. – Алматы, 2009. – 38 б. 13. Қаламгердің шығармашылық психологиясы // ҚазҰУ Хабаршысы. Филология сериясы. – 2007. - № 1 (100). – 188-190 бб. 14.«Таңғажайып дүние» романының көркемдік сипаты // ХҚТУ Хабаршысы. – 2006. - №2 (57). – 60-62 бб. 15. Өмірлік деректің көркемдік шешімі // Қазақ тілі мен әдебиеті. – 2008. - № 3. 61-65 бб. 16. «Таңғажайып дүние» романының көркемдік ерекшеліктері // Жамбылдың 160 жылдығына арналған аймақтық ғылыми-практикалық конференцияның еңбектері. – Шымкент: М.Әуезов атындағы ОҚМУ, 2006. – 13-14 қазан. – 87-90 бб. 17. Нұрқатов А. Жалғасқан дәстүр. – Алматы: Жазушы, 1980. – 312 б. 18. Шындалиева М.Б. Қазақ очеркінің қалыптасуы, дамуы. – Алматы, 2005.–276 б. 19. Қазақ әдебиетінің тарихы. Т.8. – Алматы: Қазақпарат. 2005. – 993 б. 20. Жұмаділова Н.Т. «Таңғажайып дүние» ғұмырнамалық романындағы авторлық концепция // Қ.Жұмаділов шығармаларының поэтикасы. – Қарағанды: Болашақ-Баспа, 2008. – 56-76б. 21. Нұршайықов Ә. Мен және менің замандастарым. – Алматы: Қазығұрт, - 2005. – 8т. – 472 б. 22. Жүсіпова А. Қабдеш Жұмаділовтің «Таңғажайып дүние» романы // ҚазҰУ хабаршысы. Филология сериясы. – 2010. – № 1\2, 224-226б. 23. Қазбек Ж. Қ.Жұмаділовтің «Таңғажайып дүние» романының жанрлық ерекшеліктері // Қазақ және әлем әдебиеті. – 2006. - № 6. – 21-22б. 24. Шәкен Ж. Халық жазушысы халыққа не дейді: Жазушы Қ.Жұмаділовтің «Таңғажайып дүние» атты шығармасындағы шындық пен жалғанның айырмасы // Үн. – 2006. - №1. - 8-12б. 25. Кәртен Б., Асанұлы Ж.Н. Тарихқа топырақ шашпайық: [«Жұлдыз» журналының 1998-1999 жж.сандарында жарияланған Қ.Жұмаділовтің «Таңғажайып дүние» атты романындағы Әбілқайыр ханның бейнесі туралы] // Ана тілі. – 1999. – 15 шілде (№ 28). – 8-9б. 26. Қазіргі қазақ әдебиетіндегі ғұмырнамалық романдардың жанрлық ерекшеліктері // «Әуезов оқулары - 5» атты халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференция еңбектері. – Шымкент: М.Әуезов атындағы ОҚМУ, 2006. – 121-124 бб.
КІРІСПЕ
Қазіргі таңда рухани дамуымызға үлкен үлес қосқан қаламгерлердің
автобиографиялық шығармаларын қарастырып, олардың әдебиеттегі орнын
суреткерлік ерекшелігін ажырату қажеттілік болып табылады.
Қазақ әдебиетінің тарихында осындай шығармаларымен оқырмандар ықыласына
бөленген, өзіндік дара тұлғасымен, суреткерлік стилімен есте қалған
қаламгерлер аз емес.
1920-1930 жылдар әдебиетіндегі Мұхтар Әуезов, Жүсіпбек Аймауытов, Мағжан
Жұмабаев, Сәкен Сейфуллин, Бейімбет Майлин, Сәбит Мұқанов, т.б. сынды сөз
зергерлерінің естелік, өмірбаяндық шығармашылық сипатты жазған көркем
дүниелері ұлтымыздың рухани құндылықтар санатында әдебиетіміздің алтын
қорын құрайды.
Бүгінгі әдеби процестегі маңызды мәселенің бірі тарихи тұлғалар ғұмыры мен
олардың өнер шеңбері ретінде қалыптасу жолдарын бейнелеген көркем
туындыларға жан-жақты талдау болып табылады. Соның ең пәрменді түрі –
автобиографиялық шығарма. Жазушыларымыз жан дүниесін билеген диалектикалық
қайшылықтарды жеткізудің соңғы тәсілдерін табуға, бейнелеуге ұмтылуының
себебі осында.
Тақырыптың өзектілігі. Соңғы жылдары әдебиетімізге өзіндік үнімен,
суреткерлік қолтаңбасымен, соны формалық ізденісімен жаңа сипаттар әкелген
қаламгер Қабдеш Жұмаділовтің ғұмырнамалық (автобиографиялық) роман жанрына
қалам тартуы әдебиеттану ғылымы үшін жаңа бір арнаның бастау көзіндей болып
табылады. Ғұмырнамалық
шығармалар қазіргі кезде қазақ әдебиетінде өз алдына бір жүйе болып қатар
түзе бастады. Көркем әдебиет саласында ғұмырнамалық (автобиографиялық)
роман жанры бұрыннан қалыптасқан, методологиясы мен теориясы бар жанрдың
бірі болып табылады. Қазақ әдебиеті бұл жанр ерте дамыды. Мәселен,
М.Х.Дулатидің Тарихи-Рашиди т.б. шығармаларды алуға болады.
Еліміз егемендік
алғаннан кейінгі кезеңде сөз еркіндігі, ой бостандығы күшейгеннен кейін
жазушылар өмірлік дерек негізінде ғұмырнамалық жанрда шығармалар жаза
бастады. Олардыңкөптеген тақырыптары, пайдаланған формасы, айтар идеялары,
ұстанар концепциялары әр түрлі болғанымен, шығармаларын жазатын жанры біреу
ғана – ғұмырнама (автобиография). Әсіресе, қазақ ғұмырнамалық романдарының
ішінде көлемі мен көркемдігі тұрғысынан ерекше деп танылатын Қ.Жұмаділовтің
Таңғажайып дүние романдарының қоғамдағы тарихи кезең ақиқатын
бейнелеудегі шеберлік қырлары ерекше. Оқырман қауымға суреткерлік ғұмырдың
болмысын танытатын бұл туынды әдебиет ғылымы үшін ғана емес, жалпы
адамзаттық мәселелерді қозғаумен де құнды дүниелер болып табылады. Міне,
сол себепті де бұл жазушының ғұмырнамалық шығармасындағы өмірлік деректерді
зерттеу әдебиетімізде көркемдік таным мәселелерінің оң шешімін табуына зор
септігін тигізеді.
Бітіру жұмысының мақсаты мен міндеттері. Жұмыстың мақсаты – Қабдеш
Жұмаділовтің ғұмырнамалық (автобиографиялық) романдарына арқау болған
өмірлік шындықтар мен идеяларды, жазушы характерін талдай отырып, заман
шындығы мен көркем шындық арақатынасын таразылау және осы авторлардың
шығармашылық зертханасында өмірге келген тың көркемдік ізденістердің
табиғаиын ашып көрсету. Осы мақсатқа жету үшін алға мынадай міндеттер
қойылды: -
ғұмырнамалық романдағы автор ұстанған мәселелердің арақатынасын талдау;
- автордың
суреткерлік қолтаңбаларының өзіне тән көркемдік ерекшеліктерін айқындау;
- шығармадағы көркем
тұлға мен тарихи кезеңнің, өмір шындығының өзара сабақтастығын, бір-біріне
әсер-ықпалын көрсету; - өмірлік деректі көркемдік
әдіс-тәсіл арқылы көркем шындыққа көтеру, бейнелеу процесін автордың қалай
жүзеге асырғанын анықтау; - ғұмырнамалық романға
автордың қандай жолмен, ізденіспен және тарихи дерекердің қаншалықты
деңгейде игерілу деңгейімен келгендігін пайымдау;
- өмірлік шындықтың негізгі
деректерін сұрыптау, жинақтау және соны көркемдік шығармада бейнелеу
мақсатындағы танымның рөлін ажырату. Зерттеудің нысаны ретінде Қабдеш
Жұмаділовтің “Таңғажайып дүние” ғұмырнамалық (автобиографиялық) романы
алынды. Зерттеу әдістері. Ғұмырнамалық романды
талдау барысында объективі-аналитикалық, салыстырмалы-салғастырмалы,
кешенді талдау әдістері пайдаланылды. Жұмыс барысында ретіне орай
хранологиялық жүйелеу салыстырмалы тәсілдерімен де қабаттаса келіп отырады.
Зерттеудің теориялық және методолиялық негізі.
Зерттеудің теориялық және медологиялық өзегі Қазақстан және шетел
ғалымдарының зерттеліп отырған тақырыпқа қатысты еңбектеріне негізделеді.
Сонымен қатар қазақ романының тарихы мен теориясын зерттеуге арналған
А.Байтұрсынов, М.Әуезов, Қ.Жұмалиев, Р.Бердібаев, З.Қабдолов, З.Ахметов,
М.Жолдасбеков, М.Қаратаев, Т.Қожакеев, З.Серікқалиев, М.Атымов,
Ш.Елеукенов, Т.Кәкішұлы, Н.Ғабдуллин, Ж.Дәдебаев, Қ.Әбдезұлы, З.Бисенғали,
Қ.Ергөбек, Т.Есембеков, Б.Майтанов, Т.Рахымжанов, С.Таханов, Т.Сыдықов,
т.б.еңбектері басшылыққа алынды және Аристотельден бастап В.Белинский,
А.Веселовский, В.Виноградов, М.Бахтин, А.Скафтымов, Д.Лихачев, М.Храпченко
т.б. зерттеулерін қолдандық. Орыс тарихи романдарын зерттеген ғылыми
құндылығы жоғары А.Алпатов, Р.Мессер, Щ.Серебрянский, А.Герцен, Л.Чмыхов,
Л.Александрова, С.Петров, В.Юдин, т.б. еңбектеріндегі ой-пікірлерге
сүйендік.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Ғұмырнамалық роман жанрына қалам тартқан Қабдеш
Жұмаділовтің Таңғажайып дүние туындысы жүйелі түрде зерттелді деп айту
әлі ертерек. Жазушының ғұмырнамалық романының қазіргі әдеби процесіміздің
дамуындағы өзіндік орны, қалыптасқан әдеби дәстүрмен сабақтастығы басты
назарда ұсталады. Қаламгердің романында байқалған жемісті ізденістердің
бүгінгі шығармаларда жалғасын табу себептерін бажайлау жұмысымыздағы жаңа
бағдар мен көзқарас болып табылады. Сонымен бірге жазушының суреткерлік
шеберлігінің қырлары ғылыми тұрғыдан дәйектеледі. Суреткердің өмірлік
деректердің көркемдік шешімін табуға ұмтылуы, жанрлық, эстетикалық
ізденістері, шеберлік қырларына талдау жасау жұмысымыздың негізгі жаңалығы
болып есептеледі. Жұмысқа
ұсынылатын басты тұжырымдар: - бүгінгі қазақ
әдебиеттану ғылымында ғұмырнамалық жанрдың дамуын зерттеу маңызды мәселеге
айналып отыр. - Қ.Жұмаділовтің
ғұмырнамалық романдары бүгінгі шығармашылық прцестің ажырамас бөлігі;
- жазушының
ғұмырнама жазуға ден қоюы өсу, толысу, кемелдену үстінде үздіксіз өтеді;
- ғұмырнамалық
романдағы шындық пен көркем бейнелерде қайталанбайтын даралық, жалпылық
сипаттар мен үндестік табады; -
суреткердің нақты өмірлік деректен туындаған пәлсафалық ой тұжырымдары,
эстетикалық әлемдері жүйеленіп, көркемдік таным ретінде бағамдалды.
Зерттеудің теориялық және практикалық маңызы. Зерттеудің ғылыми нәтижелерін
жоғары оқу орындарының филология факультеттерінде қазақ әдебиеті тарихынан
жалпы курстағы лекцияларда, Қ.Жұмаділовтің шығармашылығы туралы және
ғұмырнамалық романдар бойынша іргелі зерттеулер жүргізуде, арнайы
семинарлар мен арнайы курстардан дәріс беруде, сондай-ақ оқулықтар мен оқу
құралдарын жазуда кеңінен пайдалануға болады. Зерттеу жұмысының
құрылымы. Осы зерттеу жұмысы кіріспеден, негізгі бөлімнен, қорытындыдан
және пайдаланылған әдебиеттерден тұрады. Кіріспе бөлімінде қазақ
әдебиетіндегі мемуарлық романдарға қалам тербеген жазушылар мен олардың
асыл туындыларының аты аталып, қысқаша ғана мәлімет беріп өтіледі де,
жұмыстың өзектілігі, мақсат-міндеті, зерттеудің нысаны, әдіс-тәсілдері,
теориялық және методологиялық негізі мен жұмысқа ұсынылатын басты
принциптер, теориялық-практикалық маңызы толық қарастырылды. Негізгі бөлім
екі тараудан және алты ұсақ тараушалардан тұрады. Мұнда мемуарлық
шығармалардың жалпы табиғаты, қазақ әдебиетіндегі мемуарлық шығармалар
туралы мәліметтер көрсетіліп, Қабдеш Жұмаділовтің Таңғажайып дүние
ғұмырнамалық шығармасының жанрлық ерекшелігі, ондағы авторлық концепция мен
романжағы шындық, көркемдік мәселесі, сонымен қатар, Әбілқайыр сынды қазақ
тарихының сахнасынан орын тепкен ұлы тұлғалардың шығармадағы бейнесіне
талдау жасалынса, қорытынды бөлімде Қабдеш Жұмаділовтің Таңғажайып дүние
ғұмырнамалық романының қазақ әдебиетінде алар орны мен маңызы көрсетіліп,
жоғарыда айтылған ойларға қорытынды жасалады. Ал пайдаланылған әдебиеттер
атты бөлімде осы бітіру жұмысын жазуға негіз болған негізгі және қосымша
әдебиеттер тізімі енгізілді.
1 ҚАБДЕШ ЖҰМАДІЛОВТІҢ ТАҢҒАЖАЙЫП ДҮНИЕ
РОМАНЫНЫҢ ЖАНРЛЫҚ СИПАТЫ
Қазақ әдебиеті тарихында 1960-1980 жылдар жаңғыру кезеңі болды.
Жылымық кезеңнің тууына орай елде көркем әдебиет саласында жаңашыл
ізденістерге шамалы болса да жол ашылды. Бұл кезеңде, әсіресе, бүтін бір
дәуірді монументальды формада бейнелеп, халықтың тарихи тағдырын нақты
образбен мүсіндеп берген тарихи романдардың жарық көруі елеулі орын алды.
І.Есенберлиннің Көшпенділер трилогиясы, С.Сматаевтың Елім-ай,
Ә.Кекілбаевтың Үркер, Елең-алаң, Қ.Жұмаділовтың Дарабоз, М.Мағауиннің
Аласапыран романдарының негізгі желісіне ХҮ-ХІХ ғасырдағы қазақ халқының
өз болашағы, бостандығы үшін сыртқы жаулармен шайқасы, тартысы өзек болған.
Қазақтың рухын оятып, қазақ ұлтының сақталуына септігі мол І.Есенберлиннің
Көшпенділер трилогиясы қазақтың ел болып қалыптасуын суреттесе, қазақ
тарихында елдің елдігі мен ауызбірлігі сынға түсіп, халық басынан кешкен
қиын заман Ақтабан шұбырынды, алқакөл сұлама кезеңі С.Сматаевтың Елім-
ай, қазақ халқының Ресей мемлекетінің қол астына өтуі Ә.Кекілбаевтың
Үркер, Елең-алаң, ал қазақ тарихында бітімгершілігімен аты қалған
Абылай хан дәуірі Қ.Жұмаділовтің Дарабоз романының негізгі арқауына
айналған. М.Мағауиннің Аласапыран романында қазақ ұлтының тәуелсіздігі
мен этникалық тұтастығын, экономикалық-саясаты үшін күрескен Тәуекел ханның
заманы суреттелген [18, 224].
Қ.Жұмаділовтің Таңғажайып дүние аталатын
ғұмырнамалық романдардың тууына 1986 жылғы жағдай, қазақ елінің
тәуелсіздігін алуы жаңа қоғамның өтпелі кезеңнен сараланып өтуі ықпал
еткен – деп білеміз. Әрбір жазушы жаңа қоғамдық қатынастарға өткенде екі
дүниені өзара салыстырып ойланады, толғанады, көргендері мен көңілге
түйгендерін елеп-екшеп, көркемдік жинақтауға түсіріп, шығармада бейнелеуді
ойлайды [1, 12]. Алдына асқақ мүдде, асыл мақсат қойған көреген
жазушының ғұмырнамалық романында шындық бейнесі бар ма? Ол жанр талаптарына
жауап бере ала ма? Көркемдігі мен танымдық тағылымы қандай дәрежеде? Автор
тұлғасы қандай және авторлық ұстаным шығарма жанрымен үндескен бе? деген
сұрақтар біздің зерттеу еңбегіміздің басты нысаны болмақ. Бұл
романдардағы халық тарихы, сөз болайын деп отырған туындыдағы тарих өмір
арасына салынған рухани өткел тәрізді. Қ.Жұмаділовтің шетелдерде тұратын
қазақ халқының тарихи шежіресін шерткен Таңғажайып дүние атты тарихи
романының әдебиетімізде орны ерекше демекпін. Бұл роман – тарихи шежіре.
Шежіре деп отырғаным жазушы осы шығарма арқылы бүкіл қазақ халқының ешкімге
ұқсамайтын ерекшелігін, өзіндік қасиетін танытқан. Шежіре тарату дәстүрі
қазақтың тектілігін, тарихи жадының мықтылығын, бүкіл тіршілік тұрмысы мен
бітім болмысын білдіреді. Қабдеш Жұмаділов өз өмірін суреттей отырып,
ұлттық тарихты танытқан. Ұлттық тарих дегеніміз қазақтың ру-тайпаларының
тарихы. Жазушы қазақтың шежіресін қазып, жеріне жеткізе зерттеп, қазақтың
шынайы, төл тарихына қол жеткізе алған. Әрине, Қабдеш
Жұмаділов есімі қазақ оқырманы үшін таңсық есім емес. Аталған шығармалардан
басқа Тағдыр, Соңғы көш, Атамекен, Көкейкесті, Бақыт жолында
т.б.іргелі туындылары қалың оқырманның сүйікті дүниесіне айналып кеткелі
қашан. Ата жұрттан алыста, шекара сыртында да қазақ баласының бар екендігін
мұндағы ел алғаш Қабдеш Жұмаділов шығармалары арқылы кеңінен білді десек
өтірікші бола қоймаспыз. Жазушы алпысыншы жылдардың ішінде әдебиетке келіп,
қазақ көркем әдебиетін тың, соны тақырыппен биік өреге көтере білді.
Жұмаділов қаламы арқылы әдебиетімізге қаймағы бұзылмаған қазақ аулының
көркем суреті, құнарлы сөзі, кесек мінезі қосылды.
Жазушының тоқсаныншы жылдардың үстінде жазылған
Таңғажайып дүние атты ғұмырнамалық романның өзегі – қос империя арасында
қақпақыл болған адам тағдыры десе де болғандай. Мұнда жазушының тұтас өмірі
суреттеліп қана қоймайды, алуан түрлі адам тағдыры, мінезі, заман келбеті
бар. Әсіресе, жазушы қаламы туып-өскен жер жағдайын, қыр қазағының мінезін
суреттеуге келгенде тым жүрдек [18, 224-225].
Кітапты тек қана жазушының бастан кешкен оқиғалардың тізбесі деп
қарасақ қателесеміз. Мұнда автордың өмірге, сол кездегі қоғамға, империялық
құрылымға деген өзіндік көзқарасы, бүкіл заман, халық келбеті көрінеді.
Қытайда мекендеп жатқан қазақтардың бір ғасырлық шеменді шежіресі
шертіледі. Осы көріністердің бәрі де құрғақ баяндалмай, жазушының бай
тілімен әсем кестеленеді.
... Тегінде, сенің жарық дүниеге келуің өзің үшін қандай ұлы оқиға болса,
сол айнала қорщаған әлемді жадыңда сақтап, қабылдай бастауың – ол да бір
елеулі нәрсе. Қазақ мұны ес кіру дейді. Оның елеулі болатыны, сен үшін
тіршіліктің қызығы мен шыжығы енді басталмақ. Ал менің әлемге алғаш рет
таңдана қарап, санама сәуле түсуі, яғни сыртқы дүниені қабылдауым мына бір
сәттен басталады. Шамасы, желтоқсан айының орта шені болар. Күн шайдай
ашық, бірақ ауада бет қарыған қызыл шұнақ аяз бар еді. Сол жылдары
Тарбағатайдың күнгей бетіне қар қалың түскен-ді. Айнала аппақ, тап-таза.
Тал теректердің бұтағына дейін мысық құйрықтанып, қолың тиіп кетсе сау ете
түскелі майысып зорға тұр. Жер-дүниені басып жатқан қалың қар күн нұрына
шағылып, бейне күміс тозаңын сеуіп тастағандай жалт-жұлт етеді. Біздің
қыстауды айнала қоршаған жота-жон, бел-белестер де жұп-жұмыр. Соғымға
сойған құнан қойдың құйрығындай томырылып, теңкиіп, шалынады [18, 225]. ...
Сіз енді осы тұста манадан бері есіктің кіре беріс басқышында бір кішкентай
қара баланың осы көріністерді қалт етпей бағып тұрғанын да еске алып
қойыңыз... жылда қайталанатын көп көріністердің бірі ретінде, бұл суреттің
де бала жадында сақталмауы мүмкін емес. Бірақ дәл осы сәтте күтпеген жағдай
болды. Кенет ышқына бұлқынған боз бие үстіндегі адамдарды тарыдай шашып,
жартылай бауыздалған күйі орнынан атып тұрды. Жігіттер жаңа қарбаласып
жүріп, аяғын буған арқанды тым бос байласа керек. Әлі жұлыны қиылмаған
ақбоз тұсаулы қаопында көкке шапшып, қорқырап тулап жүр. Ақ қардың беті
лезде қызыл шұбар қан болды - деп жазушы ес кіру мезетін суреттеп береді.
Болашақ жазушы есінен аппақ қар, соғымғас сойылған боз бие, сыртқы дүниені
алғаш қабылдауы қып-қызыл қаннан басталуы есінен шықпай жүреді. Кейіннен
өзінің жорамалы бойынша: ... ол да жайдан жай бола қалмаған сияқты. Сол
бір көріністе тұтас ғасыр суреті тұрғандай. Аппақ қар – сәбидің кіршіксіз
таза көңілі десек, қызыл қан – сол уақыттың, яғни есігі мен ашқалы тұрған
заманның басты нышаны екен. Дәл осы жылдары өзім туып-өскен Шыңжан
өлкесінде Шың Сысай өкіметі әр ұлттың игі жақсыларын зынданда шірітіп.
Қапаста тұншықтырып, шетінен қырып-жойып жатыпты. Содан бірер жыл ғана
бұрын ата жұрт Қазақстанда ұлттың сүт бетіне шығар қаймағы – зиялы қауым
халық жауы атанып, жаппай қуғын-сүргінге ұшырапты. Оларды былай қойғанда,
дәл сол жылы батыс Еуропада екінші дүниежүзілік соғыс басталып,
миллиондарды қанға бөктіру қарсаңында тұрыпты... - деп тағдырына жазған
өмір жолындағы шарапаты тиген жақсыларды да, кесапаты тиген кесірлерді де
осы шығармада бейнелеп, екі ірдей дүниежүзілік соғыс өткен жиырмасыншы
ғасырды – қан төгісер ғасыры деп атайды .
Адам баласына көп нәрсенің байыбына бармай
есірік күйге түсетінін де осыдан көріп отырмыз. Құдай, саясат саңайын
өзгертпесін деңіз. Егер саясат теріс бағытқа өзгере қалғандай болса, қалың
тобыр, ешнәрсеге қарамас, тілсіз, меңіреу бір дүлейге айналады екен ғой.
Кеше ғана өзіне қорған, жұртына пана болған ел сөзін ұстар есіл ерлерін
басына күн туғанда қорғамақ тұрмақ, жабыла талайтын қорқаудың өзі болады
екен ғой. Сократқа у берген, Ғайсаны ағашқа керіп өлтірген көп. Ендеше
көпте ақыл жоқ. Ебін тап та билей бер - деп, Абай жарықтық босқа
күйінбеген екен. Көп – бірде дана, бірде бала ғана емес, дүлей тобыр да.
Болмаса ел ардақтысы болған адамдарды көп болып көтеріліп қорғап қалса
керек еді ғой. Жоқ. Қорғау былай тұрсын бірге қосыла ьалайды екен. Осынау
ақиқат Қабдеш Жұмаділов қаламынан құйылып түскен. Шығармада шынайылық бар.
Сезім бар, махаббат бар. Жазушының Қытайдағы өмір суреттерін баяндаған
тұстары, сол тұстағы өз ауылы Сібеті, Шәуешек, Үрімші қалалары, шәкірттің
тұрмыс-тіршілігі мен қазақ зиялыларының іс-әрекеттері бейнеленген тұстары
аса сәтті шыққан. Жаныңды әлдебір майда қоңыр мұң баурап, бірде қазақ
даласының көкорай шалғынды белдерінде балалармен асыр салып ойнап жүрсең,
енді бірде қалаға оқуға кеткен балалардан жоқшылық салдарынан жырылып
қалып, қара жұмысқа жегіліп, жасымасаң да жүнің жығылып қаласың. Енді бірде
алмағайып оқиғаға толы шәкірттер арасындағы дулы ортаға топ ете түсесің.
Және бұның бел ортасында өзің жүргендей әсерде боласың. Жазушылықтың да,
көркем шығарма шартының өзі де адам баласының сезіміне, жан-жүрегіне әсер
ету, толқыту, ойға салу, әр алуан сезім күйіне бөлендіру емес пе. Ендеше
Таңғажайып дүние осы үдеден шыққан туынды.
Таңғажайып дүние атына заты сай шығарма. Еңбекті
оқи отырып сіз таңғажайып әлемге енесіз. Таңғажайып әсерге бөленесіз.
Таңғажайып оқиғаларға куә боласыз. Таңғажайып мінездерді көресіз. Ақыр
соңында автормен бірге өзіңіздің де таңғажайып өмір сатыларынан өтіп,
таңғажайып биікке өскеніңізге көз жеткізесіз.
Намыс, рух, кісілік, ұлттық сана, қайраткерлік деген
қасиеттер туралы ұғымымыз бұрын бұлдыр болса, енді сіз киелі қасиеттердің
қандай болатынын Таңғажайып дүниеден табасыз. Жақсының шарапаты тиер әр
жерде, жаманның кесапаты тиер тар жерде деген қазақы тәмсілдің өмірден
ойып тұрып алғанына да осы шығарманы оқу барысында көз жеткізесіз. Алуан
мінезді, сан тағдырлы кісі келбетін сомдау, ата-жұртын алыс жатқан
ағайынның алмағайып өмірін көркем сөзбен щежірелеп беру осы кітаптың басты
мұраты. Жазушының өзі айтқандай, біз енді қазақтың ең соңғы батырын, ең
соңғы биін, ең соңғы көшін, ең соңғы аруын, ең соңғы асын, ең соңғы
жайлауға шығуын жазушы шығармаларынан ғана оқып білетін боламыз. Шүкіршілік
етеміз, осынау дүниелердің із-тозсыз кетпей жазушы қаламы арқылы таңбаланып
қалуы.
Ақыр соңында біз басынан сан алуан оқиғаларды кешілген, өмірдің кенеуі
кеткен таршылығын да мерейі тасыған жақсылығын дабірдей көрген, екі елдің,
екі түрлі жүйенің өмір сырларын бірдей көзін де, ойын да қанықтырған жанның
ғана қолынан осындай кесек, мінезді, суретті, шежірелі дүниенің туатынына
көңіл қоясыз [18, 225-226]. Қазіргі
жанрлық тұрғыдан жан-жақты өрістеген қазақ прозасының көңіл аударарлық
саласын ғұмырнамалық, эссе, эпистолярлық формада жазылған шығармалар
құрайды. Зерттеу еңбегіміздің негізгі объектісі болған Қ.Жұмаділовтің
Таңғажайып дүние атты шығармаларының көркемдік құрылымы, табиғи таным,
пәлсапалық баянын зерттеу үшін, ең әуелі көркем туындыларды тудырушы
аталған авторлардың шығармашылық әлеміне үңілуді талап етеді. Бұл аталған
ғұмырнамалық романдардың авторлары, яғни автор-кейіпкерлер өздерінің уақыт
(замана) пен кеңістік (ортаға) қатысының бүкіл барысы жайлы (қоғамдық
саяси, эстетикалық-моральдық жақтарынан ) өз халқының рухани асыл
мұраларын, ой, армандарын жинақтай келуімен-ұлттық ерекшелігімен танылған
[1, 9]. Бұл ғұмырнамалық
романның жанрлық ерекшелігі, мән-мәнісіне тоқталмақ болған ғылыми
жүйелеудің өзінде бірізділік ұстау қиын. Ондағы ерекшеліктерді мұқият
ескеру қажет. Көркем
шығармалардағы кейіпкер тағдырының бейнеленуі деген тараушада қазіргі
уақытта шығарма авторлары хат жазбаларын, ескерткіштік, күнделік, күн
жазбаларын, автобиографиялық мәліметтерін Мен атынан беріп келеді. Ал
ғұмырнамалық романда, автор кейде баяндаушы, кейде автор-кейіпкер, кейде
баяндаушы-жазушы болып, әр түрлі жақ пен шақтық ұғымдарды да білдіреді [18,
226]. Негізгі зерттеу
объектіміздің пәні болып табылатын авторлардың шынайы өз ғұмырларынан
жазған төл туындылары мынадай түрлердің (композициясының) үйлесімінен
тұрады: ғұмырнамалық естелік, автобиографиялық бланк т.б. (өзіндік және
басқалар туралы естеліктер), ғылыми әдебиетпен араласа жүретін естеліктер
(күнделіктер), күнделік және күн жазбалары (Өзіндік және басқа объектілер
жайында да, саяхаттық та), хат жазбалары, ескерткіштер, т.б.
Еліміз егемендігін алып, тәуелсіз мемлекет ретінде
бостандыққа қол жеткеннен кейінгі жылдары жазылған ғұмырнамаға Қабдеш
Жұмаділовтің Таңғажайып дүние романы жаңа сапасымен ерекшеленеді. Мазмұны
тәуелсіздік пен азаттық аңсаған ұлттың руханият қозғалысын, жаңаруын
байқататын шығармаларда тек қана өмірбаяндық мәліметтерден шығу, ірі
тақырыптарды қозғау бар. Ғұмырнамалық шығарманың суреттер объектісі
өзгеріске келуімен байланысты, мемуарлық түрге қарай жаңару пайда болды [1,
9].
Балалық шақтан баяндай келетін шығармалар адам биографиясын тұлғаның
қалыптасу жолына қарай өрбітіп жатады. Сондықтан да ол туралы кейіпкердің
ғұмырнамалық (автобиографиялық) мәліметтерін өзінің қоғам, орта туралы
ойларымен байытады. Айтылар әрі суреттелінер ойдың негізгі барынша терең
жазылған Таңғажайып дүние ғұмырнамалық шығармасында өмірдің барлық
сәттері, әрбір сағат, әрбір минут, күні айы түгел қамтылмаса да, автордың
өмірінің аса бір қажетті де қымбат сәттері таңдап алынып бейнеленеді.
Ғұмырнамалық шығармалардағы
балалық өмір суреттерінің, адам өмірі тарихының, жүйелі берілуінде авторлық
басты концепция жатқандай. Жалпы аталған шығармалардың
баяндалуы, суреттелуі, композициялық-сюжеттік формалық жақтарынан қарайтын
болсақ, әр шығарманың өзіне тән ерекшеліктері бар екенін көреміз. Қазақ
ғұмырнамалық романының бүгінгі беті түрлердің алуан түрлі болатының
көрсетумен қатар, типологиялық ұқсастықтары да бар. Ол негізінен барлық
бейнелеуді өмірбаяндық деректерден бастайды. Ғұмырнамалық Таңғажайып
дүние романының көркемдігінде өзге деректер мен кейіпкерлер толғамдары тұр
[1, 10]. Мұндағы оқиға мен адамдарды жазушы
автор-кейіпкері мен атынан сөйлете отырып суреттейді. Яғни логикалық
сюжеттің түзілуі мен сол сюжетке тең түскен композиция құрылымы жайы осы
негізден шығады. Жазушы автор – кейіпкерді оқиғалар
өзегіне көтергенде, объективті шындықтан ауытқымайды, өмірде көргені мен
кездестіргені тұрғысындағыдай жайда жазады. Бұл – кейіпкерді де, тарихты
да, мезгілді де бұзбай бейнелеуге жағдай жасайды. Осы жай – ғұмырнаманың
шынайылығы мен тәрбиелік мәнін жоғарылата түседі. Автор шығармада публицист-
философ, тарихшы, әдебиетші ретінде көрінеді. Ол өз заманының өзекті,
қайнаған ортасында жүреді. Автор – кейіпкерлер екі романда да өзінің
ортаға қатысы мен бүкіл әрекет ойында қоғамдық-саяси, эстетикалық-
моральдықжақтарынан, өз халқының асылын бойына жинақтай келген – ұлттық
менталитетімен берілген. бұл жай М.Әуезов айтатын пікірлердің дәлдігін
көрсетеді, ұлттық пішінде жазушы сомдаған образдардан ғана емес, сондай-ақ
ең алдымен оның қай тілде жазғанына қарамай осы пішінді білдіруші әрі
тасымалдаушы жазушының өзінен іздестірген абзал [1; 17].
Автор – кейіпкердің өсу жайы оның қоғамдық
санасының жылдар аясында өсу бет бейнесінен көрінеді. Осы бағытында автор
мен автор-кейіпкер өте жақын болғанымен, ғұмырнамалық романдағы кейіпкер
Қабдеш Жұмаділов пен жазушы Қабдеш Жұмаділов бір емес. Қанша еркін көрінсе
де кейіпкер – автор, автор – жазушыға бағынуы әдбен мүмкін. Романдағы өзге
кейіпкерлерге қарым-қатынасын автор – баяндай отыра басқа бейнелер мен
автор – қаһарман жөніндегі жазушы ойын да шығармадағы авторлық мен -
оқырманға жүзбе-жүз әңгімелегендей көрінеді. Бұл көп жағдайда шығарманың
шынайылығын арттыра, соған жұртты сендіре түсерлік мәнде тұрады.
Жазушылық әдістің осылай қолданысы оқырманға автор – кейіпкерді
алыстан бағдарлыттырмай, қасынан тапқызады. Басқа бейнелер де автордың
Менімен байланысты болғандықтан да, жазушы баяндауларында келтіріледі.
Жазушының автор – кейіпкеріне төңіректегі болып жатқан уақиға өзгерістерді
топшылату, соған көзқарас білдіру мақсатынан кейде сюжеттің өзін кеңейтіп,
кейбір жеке мәселелерді, бірер келтірінді новеллаларды орналастыру арқылы
да жеткізетін жайы бар. Бұдан әдіс ғұмырнама логикасын бұзбай, жалпы
шеңберден автор – кейіпкердің ой-дүниесін, болмаса сол кездік жайды
толықтыра, топшылай қарастырады. Мәселен, Қабдеш Жұмаділовтың Таңғажайып
дүние романындағы Ұшқан ұя, Қырау қия, Алматы аспанында, Жайылған
тор, Қанат толды, Түлеу, Самғау, Таят тақыыптарының кей тұстары
осындай. Мұндай жағдайлар әдеби негізсіз емес, бұлайша тақырыптар бөліп
суреттеу С.Т.Аскаковтың Семейная хроникасында да бой көрсетеді [1, 11].
Қабдеш Жұмаділов өз ғұмырнамасын
жазғанда өткенді елестету ретіндегі естеліктерді келтіреді, көз алдында
өткен істерге, не өткен жайларға жазушының сол шақтық тұрғысынан қарай да
жазады. Жазушы елестету әдісін тек өз тарапынан ғана қолданып қоймай кейде
оны өзге кейіпкерлеріне пайдаланады. Мысалы: Мен есікке таянғанда,
Мұхаметқали жұртқа қарап сөйлеп отыр екен. Кейбір дыбыстарды таңдайынан
қайырып, ыңыранып, сөйлей ме, қалай? Бірақ әр сөзді мәнеріне келтіріп,
қоңыр үнмен келістіріп айтады:
- өздеріңіздің қайыр-дұғаларыңызбен аман-есен
орталарыңызға келіп отырмын. Бұл да болса ел-жұрттың, осында отырған
сіздердің арқаларыңыз. Басыма қатерлі қиын күндер туғанда да, арқа сүйер
елім барын, ағайын-жұртым барын бір сәт естен шығарған жоқ. Сіздерді үнемі
есте тұттым. Егер айрандай ұйыған ел бірлігі болмаса, арт жақтан бүлік
шығып, күдік туып жатса, маған бұл жолы ел-жұртты қайта көру жоқ еді! –
деген мазмұнда біраз сөздер айтты... [2; 48].
Ғұмырнамалық жанрдың үрдіс алып дамуын
зерттеудегі маңызды факторларды анықтаған соң, шығармалардағы кейіпкер
танымы мен тағдыры арақатынасын біз осылай анықтадық.
Қабдеш Жұмаділовтің ғұмырнамалық романында туған халқының
қилы-қилы тарихындағы қиындығы мол кезеңдердегі шындықтың өз өмірлеріне
әсерін, ықпалын шебер үйлестіріп бере білуі қазақ әдебиетінің рухани
танымдық келбетін байыта түсті. Жазушылар тарихи шындық пен халық
тағдырының қайшылықты сәттеріне жан-жүрегімен бойлады. Өйткені, талантты
қаламгерлердің туған елі, туған халқы, ұлттық әдебиеті туралы ой-
толғамдарының барша бастауы сол еді. Сондықтан да Қ.Жұмаділовтің
шығармашылығында оның өз тағдырының шындығы мен сырлары мол қамтылды.
Зерттеу
объектімізге Таңғажайып дүние романының да ғұмырнамалық бағдары айқын.
Автор-кейіпкерлері өз аузынан баяндалатын оқиғалар тізбесінен, өз өмірі мен
өзі өмір сүрген қоғам шындығын өзара сабақтастырып, өзара байланыстырып
суреттейді. Алайда, романда бейнеленген өмірлік материалдарының бастау
арналары, даму, өрістеу, шарықтау, түйілуі әр түрлі болып келеді. Мәселен,
Қ.Жұмаділовтің өміріндегі алып екі империяның тұсындағы аламан өмірдің
шындығын көркемдікпен игеруге дәйекті, деректі бұрын-соңды әдебиетте аз
көрінген сюжетті қызықты баяндаумен ерекшеленеді [1, 13].
Кесел-кесапаты тиген
кісілерге аз болмапты. Солардың барлығы да қағазға түсті деп ағынан
жарылған Қ.Жұмаділовтің дерек ретінде өз зердесіне сүйенетінін келтіреді.
Қаламгерлік өнері
мен еңбектің қиындығы бір кісідей басынан кешірген Қабдеш Жұмаділовтің
Соңғы көш романының екінші томын қоғамдық жұмыспен айналыса жүріп, заңды,
заңсыз демалысқа шығып жүріп азғанын да айтады. Осынша қиындықпен қатар
суреткердің және бір арманы, Соңғы көштің Советтік идеяға сыймайтын,
бірақ қазақ ұлтының тарихына қосар үлесі мол материалдарын үшінші кітапқа
енгізсем деген тілегі орындалмады. Барлық идея, тақырып, материал екінші
кітаппен шектелуіне тура келеді және солай болады [1, 16].
Таңғажайып дүние романының
Самғау деген тарауы Қабдеш Жұмаділовтің тек шығармашылық зертханасының
ерекшелігін ғана емес, жалпы жазушының шығармашылық өнер, психология,
философиялық жақтарына деген өзіндік қалам ұстанған тәжірибесінің де
қорытынды түйіндерін айтады, жан-жақты талдап, мысалдармен дәлелді
көрсетеді. Жазушының өнерді жан-жақты меңгерген, білімділігі мен
біліктілігін арттырып, көп жылғы тәжірибенің нәтижесінде, мұнан кейін де
Атамекен, Тағдыр романдарды жазады. Көптен бері қаламгердің көкейінде
жүрген үлкен бір тақырып – тарихи шығарма болатын. Ол – Демежан Үркідайдың
тағдыры болатын. Демежан – Шыңжан қазақтарының азаттық-теңдігі үшін алысып
жүріп, сол жолда басын берген адам. Демежан заманы оқиғаларға аса бай, оның
өмір жолы ел тағдырымен ұштасып жатыр. Ресей мен Қытай империялары екіге
бөлінуі де сол тұсқа тура келеді. Осы оқиғалардан бір үлкен шығарма жазуға
Қабдеш Жұмаділов бел байлады. Тарихи шығарма жазу жазушының қай-қайсысына
да оңтайлы келе қоятын оңай тақырып емес. Міне, қаламгер енді басты
кейіпкері Демежанның ел өмірімен байланысын, Маншың хандығының ішкі-сыртқы
жағдайы, орыс, Қытай қарым-қатынасы, шекара бөлісінің жәй-жапсары
т.б.мәселелер туралы дерек жинаудың қажеттілігі туады. Аталған деректерді
жинау үшін Қабдеш Жұмаділов Қытай архивтерін ақтарып, тарихи зерттеулерге
үңіледі. Маншың династиясының үш ғасырлық шежіресін бастан-аяқ сүзіп
шығады. Әсіресе, соңғы жесір патшайым Цы Си тұсындағы сарай төңкерісі мен
оның Шыңжанға жеткен дүмпуін түгел көзден кешіруге тура келеді. Шекара
бөлісудің құжаттары: 1861 жылғы Петербург келісімі, 1881 жылғы Бежін
келісімі, 1884 жылғы Шәуешек хаттамасы да назардан тыс қалмайды. Осынша мол
материал жинаған қаламгер 1985-жылдың күзінде романды жазуға кіріседі.
Жалпы, бір жарым жыл ішінде 36 баспа табақ, яғни мәшинкемен басқанда, 900
бетке жуық Тағдыр романын аяқтап шығады [1, 16-17].
Жазудың қиындығын оңайлатқан бір
жайларды да жазушы бейнелейді. Бұл қоғамда да, саясатта да жаңа бір
жариялылықтың лебі келіп, ақ дақтардың ашылып, тарихи тақырыпқа кең жол
ашылған кезеңге сәйкес келуі мүмкін. Ештеңеден жасқанбай, көсіле жазуға
мүмкіндік туады. Материалдан да тапшылық көрмеген жазушының роман оқиғасын
өмірі із түспеген тұтас бір дәуірден ойып алуына тура келеді. Мүмкіндіктің
бәрін сәтті пайдаланған жазушы шығарманың мазмұны ғана емес, форма, стиль
жағынан да кемелдікке ұмтылады. Прозадағы табиғи үйлесім, формалық тепе-
теңдік дегендер де толық ескеріледі. Роман төрт бөлімнен , қырық тараудан
тұрады. Әр бөлім – он тарау. Сөйтіп, Тағдыр романы қай жағынан алсаң да
ешкім дау айта алмайтын дәрежеге жетеді.
Қабдеш Жұмаділовтің суреткерлік қалыбындағы атап
айтарлық тағы бір ерекшелік, оқырмандарын өзі алдын-ала психологиялық
тұрғыдан дайындап алуына тура келеді. Мәселен, Қытай мемлекетінде қазақтар
барын, онда өзгеше өмір қалыптасқанын біле бермейтін қалың жұртшылықты
көшпенділердің соңғы ұрпақтарының тыныс-тіршілігіне бойлай ендіруіне тура
келеді [1, 17]. Қазақ әдебиетінің тарихында үлкен орны бар, тарихи
тақырыпты игеруде шығармашылықтың өзіндік мектебін қалыптастырған Қабдеш
Жұмаділовтің жазушылық өнер туралы айтқан ой-тоғаныстары да қаламгерлік
өнердің пәлсафалық негізін біліп, тануға септігін тигізетін ғылыми-
теориялық маңызы бар зор еңбек болып табылады.
...Бодан елдің жазушысы арқалаған жүк-басқа жұрттың
жазушыларынан әлде қайда ауыр деген сөз. Ұлт азаттығы үшін, оның тілі мен
ділі үшін күресетін де, қуғын-сүргін, репрессия бола қалса, алдымен
құрбандыққа шалынып, басын беретін де – сол жазушылар. Ал, адамдар соны
біле тұра, осы бір қатерлі жолды неге таңдайды? Біздіңше, оның әр түрлі
себебі бар. Біріншісі – бойға біткен талант ырық бермей, осы жолға
итермелейді. Екінші себеп – өз халқына деген шексіз сүйіспенілік. Ұлтын шын
сүйген адам ғана осындай құрбандыққа бара алады [7; 611].
Шын суреткер әдебиетке өз өмірбаянмен келетіні,
өмірбаянына орай төл тақырыбын да ала келетіні белгілі. Қ.Жұмаділовтің
Таңғажайып дүние ғұмырнамалық шығармасындағы осындай шындықтар негізінде
дүниеге келген шығарма. Жазушының концепциясы, стилі, қолтаңбасы дегендер
осы тақырыбы ерекшелігінен туындайды. Алайда, сол тақырыпты игерудің өзі
біркелкі болмайды. Кейде болашақ шығарманың материалын тынымсыз ізденіс
үстінде, тарих қойнауын ақтарып жүріп табатын болсаң, енді бірде тағдырдың
асау толқыны сені өзімен бірге дөңгелетіп алып кетеді.
Біз қарастырған Қабдеш Жұмаділовтің ғұмырнамасының бас идеясы – автор –
кейіпкердің көтерген тақырыбына орай берілген [1, 17].
Суреткердің өмірлік деректен туындаған пәлсафалық ой тұжырымдарының рөлі
туралы Қазақстанның халық жазушысы, әдебиет-сөз өнерінің майталман білгірі
Қ.Жұмаділовтің шығармашылық зертханасына ерекше назар салып, олардың
өзіндік ерекшеліктері мен шығармашылық тәжірибесіне зерттеу жүргізгенде,
шығатын қорытындыдан көруімізге болады. Қ.Жұмаділовтің ғұмырнамалық
романындағы автор-кейіпкер де шарлаған өмір торабының барлығында да осындай
алуан мінезді адамдармен қатысты болып, соларды көреді. Жазушы тек саяси
идеологиялық жағынан емес, өз өмірлерінде аса бір маңызды мәселелер кезінде
біліктілік пен адамгершілік танытқандарымен қатар, кекшіл, күншіл, қиқар
мінезді жандардың тіршілігін де толығымен танытады. Авторлардың
шығармаларының тақырыбы, жанры, концепциялары ортақ болғанымен, өмірлік
жолдары, шығармашылық танымдары әр түрлі болуы себепті өмірлік деректі
көркем бейнеге айналдыруларында да белгілі бір дәрежеде айырмашылықтары
кездеседі. Міне, бұл мәселелердің көркем әдебиеттегі ізденістері мен
суреткерлердің жанрды меңгерудегі ұмтылыстарының негізін талдап көрсету
үшін, Өмірлік дерек-көркемдік шешім атты тарауда Қабдеш Жұмаділовтің
шығармашылық зертханасына кеңінен тоқталып, даралық пен ортақ ұқсастықтарын
ашуға тырыстық. Суреткерлер ғұмырындағы шығармашылық процестің мән-маңызы
мен ерекшеліктеріне тоқталдық. Шығармашылық зертханасының қыр-сырының
көркемдік сипатын олан ары дамыта, жан-жақты көрсету үшін, Қ.Жұмаділов
ғұмырнамасында деректердің көркемдік шешім табуындағы мәселелерді осы
шығармалардан мысал келтіре отырып, теориялық таңдаулар, саралаулар
жасалынды [1, 12]. Қаламгердің
ғұмырнамасында автор-кейіпкер жолы романның сюжетіне айналып отырған.
Ғұмырнамалық шығармадағы образдар мен оқиғалардан авторлық стилі, білімі,
гуманистік ой-бағдары білінеді. Бүкіл болмысымен жазушылар болғанды айтып,
өткен оқиғаларды таразылап, кеңес құрып қана тынбайды, ол сол өткеннің
ішінен бүгінгіні, келешекті аңғартады. Жазушының еркіндікті жоғары ұстай
отырып, тарихи және әдеби материалдарды оқырманға бірдей жеткізеді. Олар
ғасырлық шындықты танытады [1, 20]. Қолданылатын
тәсілдер көркем ғұмырнамада авторға жекелей жүк артады, автордың стилі,
шығармашылық ұстанымы, таланты да тікелей соған қатысты [1, 21].
Тәжірибелік ой-пікірмен бөлісу
Қ.Жұмаділов шығармасының соңғы беттерінде бедерлі бейнеленді. Қ.Жұмаділов
ғұмырнама жазуда Ә.Нұршайықов, М.Мағауин сияқты нақты деректерге сүйене
күнделікті ізбен жүріп отырмайды. Негізінен, жазушы өзінің сан жылдарғы
сарабдал санасына сүйенді. Шығармасының тарихилығы басым болып келетін,
жазушы өмірінің ең бір қилы кезеңдерін бейнелеуге күш салды. Бірыңғай
хронологиялық жүйемен жүрмесе де, жазушы сәбилік, жастық, ағалық шақтарында
бастан кешірген ғұмырды өз атынан дәлелді оқиғалар келтірумен сомдайды.
Қытай деріндегі қуғын-сүргіннен басталған өмір жолының қазақ жеріндегі
ерекшелігін тұтас таныту үшін, қаламгер ғұмырнамасында көркемдікті басымдау
қолданады. Ол кейде Қытай еншісінде кеткен Шығыс Түркістан табиғатын әсем
пейзажбен бейнелеп, баяндалар оқиғаға экспозиция ретінде ұсынса, адам
бейнесін тура әрі көркем етіп жеткізу үшін портретті беру арқылы мінездік
тұлғаларға ұластырып отырады. Бұлайша оқиғаны айғақты, деректі сомдау автор-
кейіпкердің суреткерлік шеберлігін анық танытады.
Қазақ қауымында аса таныс емес, Қытай жерінде өмір кешкен тарихи тұлғаның
өмірін де осы Қ.Жұмаділов ғұмырнамасынан танып біледі. Барынша өмірлік
материалдар негізінде жазылған шығармалар қазақ әдебиетіндегі ғұмырнамалық
жанрдың табиғаты мен болмыс-бітімін танытуда озық үлгілердің қатарынан
санауға келердей. Автор-кейіпкер өмірлік деректер негізінде жүріп
отырғанымен, жалпы бұл деректерді суреттелер шақтың негізгі көзі ретінде
пайдаланады [1, 21]. Қазақ
әдебиетіндегі ғұмырнамалар көбіне жеке тарихи тұлғаның өткен өмірін
бейнелейтіндіктен, орыс ғалымы Г.Винокур айтқандай олардың тарихи мәтіні
басым болып келуі заңды да. Дегенмен, көркем-ғұмырнамада бейнеленетін
тарихи оқиғаларда автор-кейіпкердің көркем әрі шынайы характерін ашатын
тұстары ғана бөлініп алынады. Зерттеліп отырған шығарманың тағы бір
ерекшелігі кейіпкерлер нақты өмірде болған, тұлғалы жан болуы себепті бұл
туындылардың деректілік, құжаттық айғақтары негізді болып келеді. Автор-
кейіпкер үшін ең маңызды мәселе, бұл тұрғыда, шығармашылық процестің
материалдарын жинау, еске түсіру, сұрыптау. Онан арыда қаламгер жұмысы
ауырлай түседі. Ендігі жерде шығарманың жүзеге асуы процесінде қажетті
эстетикалық таным тұрады. Өмірде білу, көру, бастан өткеру, бұл
ғұмырнаманың бір жағы болса, сол дайын айтылған, деректі дүниені көркемдік
танымға айналдыру ең күрделі тұсы. Ғұмырбаяндық шығармалар айғақтықты,
дәлдікті, өмірлікті талап етеді, бұл шығарманың құжаттылығын негіздей
түседі. Осы тұрғыдан келсек, ғұмырнамалар тек әдеби көркем туынды ғана
емес, деректі көркем дүние де болып шығады. Олай болған күнде ғұмырнамалық
көркем шығарманы деректі көркем шығармадан бөліп тұратын басты құрылым бұл
екеуінің арасындағы танымдық және эстетикалық мүмкіндіктерге байланысты
болса керек. Нақты өмірдің өзінен алынғандықтан, Қ.Жұмаділовтің
шығармасында көркем қиял жоғары мәнге ие емес. Жазушылардың кейбір өткен
оқиғаларды бейнелеуде айтылар пікір, ойларына қарай көркем-шынайы
болжамдардың аракідік кездесуі заңды да. Тарих және тарихи тұлғалар мен
оқиғалардың автор-кейіпкер ғұмырына қатысты тұстары ғана алынып
отырғандықтан, қаламгерлер бұл мәселелерге аса сақтық және ыждағаттылықпен
қарайды. Көркем туындылар стилінде баяндаудың қызметі жоғары болып келеді.
Себебі, оқиғаны бастан өткерген автор-кейіпкер бірінші жақта өз атынан
баяндаса, кейде сол оқиғаның ортасында жүріп бейнелеуі де ұшырасады [1, 21-
22]. Біз
қарастырған ғұмырнамаларда өмірлік шындықтың көркемдік шешімін беруде
авторлар психологиялық талдаудың түрлі әдіс-тәсілдерін қолдануы кездеседі.
Өмірде болған тарихи тұлғалар бейнесінің көркемдік бейнесіне бару үшін,
олар кейіпкердің ішкі жан дүниесіне енуге ұмтылады. Өздері бастан кешірген
оқиғаларға байланысты кейіпкерді сөйлеу, іс-әрекеттері арқылы бейнелеп,
көркемдікке үйлестіреді.
Қолданылатын әдіс-тәсілдер көркем ғұмырнамада авторға тікелей жүк артады,
автордың стилі, шығармашылық ұстанымы, таланты да тікелей соған қатысты.
ХХ
ғасырдағы (1950-2000 жылдар арасы) қазақ қоғамы, ыдырап шет елдерде шашырап
жүрген қазақ елі тағдыры аталған шығармада автор-кейіпкер және ол қарым-
қатынасқа түсетін орта арқылы суреттеледі. Шығармада суреттелетін өмірлік
шындық, көбіне, автор-кейіпкер көзімен таразыланады, талданады. Солай
болғандықтан да кейде шығармада қамтылған өмір шындығы субъективті сипатта
көрінетіні бар. Таза көркем шығарма емес, ғұмырнамалық туынды болғандықтан,
шығармада өмір шындығының субъективті сипатта көрінуіне қарсылық таныту да
қиын. Өйткені жанр табиғаты субъективті сипатты сыртқы теппейді. Өмірлік
шындық мемуарда кейіпкер тағдыры арқылы бейнеленеді. Ғұмырнамалық жанрда
кейіпкер – автор. Демек, кейіпкердің көз алдында өткен өткен қоғам
бойындағы оқиғалар, адамдар, адамаралық қатынастар, түрлі мінездер автор
танымы арқылы таразыланады. Кейіпкер тағдыры белгілі дәрежеде – автор
тағдыры! Автор танымы белгілі дәрежеде – кейіпкер танымы! Бұл мемуарист өз
шығармасында қазақ қоғамында 1950-2000 жылдар аралығында болып өткен өмір
шындығын өз тағдырлары арқылы бейнелеген. Өздері басынан кешкен оқиғалар,
қатысқан адамдарды көркемдік жинақтауға айналдырып, суреттеген.
Ғұмырнамалық жанрдың үрдіс алып, дамуын зерттеудегі маңызды
факторларды анықтаған соң, мемуарлық шығармалардағы кейіпкер танымы мен
тағдыры арақатынасын біз осылай анықтадық [1, 22-23].
Қ.Жұмаділов ғұмырбаяндық шығарма жазуда қазақ ұлттық мемуары мен Еуропа,
Ресей қаламгерлерінің дәстүрлі жолдарынан зор хабарлары бар екенін танытты
және өздері жазған шығармаларында осы игі дәстүрді онан әрі жалғастыра
түсті. Қ.Жұмаділов
ғұмырнама үшін тарихи танымның көркемдікпен игерілуіндегі қаламгерлік идея
мен тақырыптың мән-маңызын ашты. Зерттей келе, зерделегеніміз, ғұмырнамалық
роман тәуелсіз ұлттық әдебиетіміздің көркем-эстетикалық әлемінің көкжиегін
кеңейтіп, тарихи танымымызды тереңдетіп, әдеби көзқарасымыздың біліктілігін
дамытуға зор үлес қосып, әдебиеттану ғылымындағы жанрлық өсуге мол
мүмкіндік алып келеді деп білеміз.
Қ.Жұмаділовтің ғұмырнамалық (автобиографиялық) романына
арқау болған өмірлік шындықтар мен идеяларды, характерлерді талдай отырып,
заман шындығы мен көркем шындық арақатынасын таразылау және осы авторлардың
шығармашылық зертханасында өмірге келген тың көркемдік ізденістердің
табиғатын ашып көрсету туралы ізденіс нәтижелері көрініс тапты [1, 23].
Қазақ жазушыларының мемуарлық романдарында дала төсінде емін-еркін ғұмыр
кешкен осынау арда жұрттың моральдық-рухани әлемінің тазалығы, өздерінің
адамгершілік принциптеріне деген адалдығы атойлап бой көрсетеді. Өмір
шындығын осылайша қаз-қалпында түсірудің нәтижесінде қазақ деген халықтың
имандылыққа негізделген асыл қасиеттері де айқын ашыла түскен [11; 18].
Қ.Жұмаділовтің
Таңғажайып дүние мемуарлық романының мазмұндық құрылымында мемуарлық
романдардың әр ұлт әдебиетінде кең тараған стандартты үлгісіне жатқызуға
болатын көркемдік-құрылымдық негіздер жеткілікті деп санауға дәйектер бар.
Белгілі бір көзқарастар тұрғысынан алып, қарағанда, шаблонға айналған
формада жазылған шығарманың оқырманды қызықтыратын жағы, сөз жоқ, оның
мазмұны, келтірілген деректері мен фактілері, ұсынатын идеяларының
ауқымдылығы мен тілдік қолданысы. Көркемділіктің осынау маңызды
компоненттерін жазушының дұрыс қолдана білуі нәтижесінде туындының
эстетикалық шоқтығын едәуір биікке көтере алған деп айтуға болады.
Табиғаты жағынан көркем прозаға мейлінше
жақын Қабдеш Жұмаділовтің Таңғажайып дүниесінің өн бойында көркем
әдебиетке тән белгілер неғұрлым басым болып келсе, мемуарлық шығарманың
көркемдік деңгейі де соғұрлым жоғары болмақ деген қағида туғызудың қисыны
бар. Танымдық-тағылымдық және тарихи жақтарының салмағы өз алдына,
көркемдік деңгейінің биіктігі де мемуарлық романның эстетикалық-әлеуметтік
маңызын күшейте түсетіні дай туғызбаса керек деп білеміз [11; 20].
Филология ғылымдарының докторы М.Шыңдалиева мемуарлық очерктердің мазмұнына
қатысты былай деп пікір тиянақтатады: Мемуарлық очерктер жазу үшін
автордың өмірлік тәдірибесі мол сөз етуге тұрарлық оқиға, құбылыстарды
дұрыс таңдап қана қоймай, үлгі-өнеге боларлық тұстарды саралау шеберлігі де
болуы шарт [15; 161]. Мемуарлық романдардың жекелеген бөліктері мемуарлық
очерктерлен тұратындығын ескерсек, ғалымның айтқан бұл пікірі мемуарлық
романдар үшін де маңызды болып табылатыны сөзсіз [11; 28].
Осы еңбекте зерттеу нысанына айналып отырған
Қ.Жұмаділовтің мемуарлық романында ұшырасатын жекелеген ірілі-уақты тарихи
деректер қазақ тарихшыларының көңіл бөлуіне олқы соға қоймас еді.
Қазақ әдебиеті тарихы академиялық басылымының 9-томында айтылған:
Халық басынан кешкен тарихты бейнелеп берудің әдіс-тәсілдері мол. Соның ең
сенімдісі, мүмкіндігі мол жолы мемуарлық туындылардан танылады [16; 167]
деген тұжырым мемуарлық романдардағы, дәуір келбетінің көрінуіне қатысты
келтірілген ойлармен үндес. Егер де жазушы өз туындысында тарихи кезеңдерге
қатысты кесек оқиғалар мен жекелеген тұлғалардың бейнелерін жоғары
көркемдік деңгейде бейнелеп шықса, ондай мемуарлық романды тарихи романның
да жүгін арқалай алары сөзсіз. Жазушы мемуарлық роман жазуға
бел буа отырып, замана шындығының аясында ұлт тағдырына қатысты өзекті
мәселені айтуға да тәуекел етуі тиіс. Бұндай талаптар Кеңес дәуірінде
қабырғасынан қойылып көрмегенін ескерсек, бүгінгі тәуелсіздік кезеңінде ұлт
пен тіл тағдыры күлбілтелемей ашып айтыла бастағаны байқалады [11; 31].
Төл әдебиетімізде мемуарлық үлгіде
жазылған романдар саны саусақпен санарлық мөлшерде ғана. Солардың ішінде
бүгінгі күнге дейін оқырман қолына тиген бұл жанрдағы шығармалардың
көркемдік-эстетикалық деңгейінің жоғарыларының бірі Қабдеш Жұмаділовтің
Таңғажайып дүние романы болып табылады [11; 32].
Біз зерттеу көзіне айналдырып отырған романды
ғұмырнамалық, яғни, мемуарлық рман ретінде талдап, қарастырдық. Таңғажайып
дүние баз бір мемуарлық дүниелердей оқырманы аз болып қалып қойған жоқ.
Өткінші мода болған жоқ, қайта жыл өткен сайын қанаттанып, орнығып,
кемелдене түсуде. Төл әдебиетіміздегі жаңа бір сапалық белгілері –
парасаттылық өлшемдері бірте-бірте күшейіп арта түсті. Осы орайда
Қ.Жұмаділов өзінің жазушылық парасатын кең жайып, қазақ қаламының қуатын
дәлелдей түсті. Бұл арқылы жанрлық дәрежеде қанат жайып, прозасын
біртұтастырып жіберді. Аз жазып, асыл мәдени шығарма тудыру екінің бірінің
қолынан келмейді. Осы тұрғыдан алғанда біз зерттеу көзіне айналдырып
отырған шығарма жазушының барлық көрген-білгенің жазуы мен жариялауы болып
табылады. Демек, мұнда ақыл мен кемеңгерліктің, шеберліктің жинақталған
нұсқасы бар. Мемуар жанрына келетін болсақ, жалпы әлем
әдебиетінде Хемэнгуейдің Қош бол, майданы секілді көптеген шығармалар
бар. Жалпы мемуар дегеніміз – адамның санасында, жадында қалған
естеліктердің қағаз бетіне көркем тілмен түскен үлгісі.
Көрнекті ғалым, жазушы Қ.Ергөбек: Ғұмырында
кісінің жадында елеулі құбылыстар сақталып қалады. Сол елеулі құбылыстардан
мемуар тұрады. Бүкіл адамзат мәдениеті кісі санасына, жадына қатысты
қалыптасады, - дейді. Сонымен бірге жазушының өзі көріп, білген жайларды,
әр түрлі адамдардың әрекетін айту – бұл жанр ерекшелігі. Баяндалған
оқиғалардың нақтылығы да, әсерлілігі де осыған байланысты. Роман жанрын
зерттеуші көп болғанымен, мемуарлық романды зерттеушілер аса көп емес.
Мемуарлық туындыларды зерттеуші, белгілі ғалымдар мен әдебиеттанушылар
қатарында Рахманқұл Бердібай, Құлбек Ергөбек, Тұрсынбек Кәкішетерді айтуға
болады. Біз осы ғалымдардың зерттеулеріне сүйену арқылы өз жұмысымызды
атқардық [19, 21].
Жалпы, мемуар жанрына келетін болсақ, бұл жанрдың қазақ
әдебиетінің теориясында көп зерттелмегені анық. Атап айтсақ, Құлбек
Ергөбектің заманымыздың заңғар жазушысы Сәбит Мұқанов туралы көптеген
монографиялық зерттеулері жарық көрді. Мұнда Құлбек Ергөбек Сәбит
Мұқановтың әдеби мұрасын мұқияттылықпен зерттеп, шығармашылық жолындағы
тағдыры мен тарихын талдап көрсетті. Жазушының тақырып таңдаудан бастап,
туындының өмірге қалай келгені, жазушы жайындағы естеліктер өте жүйелі
түрде баяндалды. Жанр табиғатын
саралап, талдай келіп, Қ.Жұмаділовтің Таңғажайып дүние романы әлеуметтік-
айшықты мемуарлық роман түріне жатқызу қисынға келмек. Бірақ нақтырақ
талдау барысында бұл тұжырымға толықтырулар мен өзгертулер жасаудың
қажеттілігіне назар аударылды. Бұдан келіп туындайтын жағдай – басқа ұлт
әдебиетіне қарағанда қазақ ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қазіргі таңда рухани дамуымызға үлкен үлес қосқан қаламгерлердің
автобиографиялық шығармаларын қарастырып, олардың әдебиеттегі орнын
суреткерлік ерекшелігін ажырату қажеттілік болып табылады.
Қазақ әдебиетінің тарихында осындай шығармаларымен оқырмандар ықыласына
бөленген, өзіндік дара тұлғасымен, суреткерлік стилімен есте қалған
қаламгерлер аз емес.
1920-1930 жылдар әдебиетіндегі Мұхтар Әуезов, Жүсіпбек Аймауытов, Мағжан
Жұмабаев, Сәкен Сейфуллин, Бейімбет Майлин, Сәбит Мұқанов, т.б. сынды сөз
зергерлерінің естелік, өмірбаяндық шығармашылық сипатты жазған көркем
дүниелері ұлтымыздың рухани құндылықтар санатында әдебиетіміздің алтын
қорын құрайды.
Бүгінгі әдеби процестегі маңызды мәселенің бірі тарихи тұлғалар ғұмыры мен
олардың өнер шеңбері ретінде қалыптасу жолдарын бейнелеген көркем
туындыларға жан-жақты талдау болып табылады. Соның ең пәрменді түрі –
автобиографиялық шығарма. Жазушыларымыз жан дүниесін билеген диалектикалық
қайшылықтарды жеткізудің соңғы тәсілдерін табуға, бейнелеуге ұмтылуының
себебі осында.
Тақырыптың өзектілігі. Соңғы жылдары әдебиетімізге өзіндік үнімен,
суреткерлік қолтаңбасымен, соны формалық ізденісімен жаңа сипаттар әкелген
қаламгер Қабдеш Жұмаділовтің ғұмырнамалық (автобиографиялық) роман жанрына
қалам тартуы әдебиеттану ғылымы үшін жаңа бір арнаның бастау көзіндей болып
табылады. Ғұмырнамалық
шығармалар қазіргі кезде қазақ әдебиетінде өз алдына бір жүйе болып қатар
түзе бастады. Көркем әдебиет саласында ғұмырнамалық (автобиографиялық)
роман жанры бұрыннан қалыптасқан, методологиясы мен теориясы бар жанрдың
бірі болып табылады. Қазақ әдебиеті бұл жанр ерте дамыды. Мәселен,
М.Х.Дулатидің Тарихи-Рашиди т.б. шығармаларды алуға болады.
Еліміз егемендік
алғаннан кейінгі кезеңде сөз еркіндігі, ой бостандығы күшейгеннен кейін
жазушылар өмірлік дерек негізінде ғұмырнамалық жанрда шығармалар жаза
бастады. Олардыңкөптеген тақырыптары, пайдаланған формасы, айтар идеялары,
ұстанар концепциялары әр түрлі болғанымен, шығармаларын жазатын жанры біреу
ғана – ғұмырнама (автобиография). Әсіресе, қазақ ғұмырнамалық романдарының
ішінде көлемі мен көркемдігі тұрғысынан ерекше деп танылатын Қ.Жұмаділовтің
Таңғажайып дүние романдарының қоғамдағы тарихи кезең ақиқатын
бейнелеудегі шеберлік қырлары ерекше. Оқырман қауымға суреткерлік ғұмырдың
болмысын танытатын бұл туынды әдебиет ғылымы үшін ғана емес, жалпы
адамзаттық мәселелерді қозғаумен де құнды дүниелер болып табылады. Міне,
сол себепті де бұл жазушының ғұмырнамалық шығармасындағы өмірлік деректерді
зерттеу әдебиетімізде көркемдік таным мәселелерінің оң шешімін табуына зор
септігін тигізеді.
Бітіру жұмысының мақсаты мен міндеттері. Жұмыстың мақсаты – Қабдеш
Жұмаділовтің ғұмырнамалық (автобиографиялық) романдарына арқау болған
өмірлік шындықтар мен идеяларды, жазушы характерін талдай отырып, заман
шындығы мен көркем шындық арақатынасын таразылау және осы авторлардың
шығармашылық зертханасында өмірге келген тың көркемдік ізденістердің
табиғаиын ашып көрсету. Осы мақсатқа жету үшін алға мынадай міндеттер
қойылды: -
ғұмырнамалық романдағы автор ұстанған мәселелердің арақатынасын талдау;
- автордың
суреткерлік қолтаңбаларының өзіне тән көркемдік ерекшеліктерін айқындау;
- шығармадағы көркем
тұлға мен тарихи кезеңнің, өмір шындығының өзара сабақтастығын, бір-біріне
әсер-ықпалын көрсету; - өмірлік деректі көркемдік
әдіс-тәсіл арқылы көркем шындыққа көтеру, бейнелеу процесін автордың қалай
жүзеге асырғанын анықтау; - ғұмырнамалық романға
автордың қандай жолмен, ізденіспен және тарихи дерекердің қаншалықты
деңгейде игерілу деңгейімен келгендігін пайымдау;
- өмірлік шындықтың негізгі
деректерін сұрыптау, жинақтау және соны көркемдік шығармада бейнелеу
мақсатындағы танымның рөлін ажырату. Зерттеудің нысаны ретінде Қабдеш
Жұмаділовтің “Таңғажайып дүние” ғұмырнамалық (автобиографиялық) романы
алынды. Зерттеу әдістері. Ғұмырнамалық романды
талдау барысында объективі-аналитикалық, салыстырмалы-салғастырмалы,
кешенді талдау әдістері пайдаланылды. Жұмыс барысында ретіне орай
хранологиялық жүйелеу салыстырмалы тәсілдерімен де қабаттаса келіп отырады.
Зерттеудің теориялық және методолиялық негізі.
Зерттеудің теориялық және медологиялық өзегі Қазақстан және шетел
ғалымдарының зерттеліп отырған тақырыпқа қатысты еңбектеріне негізделеді.
Сонымен қатар қазақ романының тарихы мен теориясын зерттеуге арналған
А.Байтұрсынов, М.Әуезов, Қ.Жұмалиев, Р.Бердібаев, З.Қабдолов, З.Ахметов,
М.Жолдасбеков, М.Қаратаев, Т.Қожакеев, З.Серікқалиев, М.Атымов,
Ш.Елеукенов, Т.Кәкішұлы, Н.Ғабдуллин, Ж.Дәдебаев, Қ.Әбдезұлы, З.Бисенғали,
Қ.Ергөбек, Т.Есембеков, Б.Майтанов, Т.Рахымжанов, С.Таханов, Т.Сыдықов,
т.б.еңбектері басшылыққа алынды және Аристотельден бастап В.Белинский,
А.Веселовский, В.Виноградов, М.Бахтин, А.Скафтымов, Д.Лихачев, М.Храпченко
т.б. зерттеулерін қолдандық. Орыс тарихи романдарын зерттеген ғылыми
құндылығы жоғары А.Алпатов, Р.Мессер, Щ.Серебрянский, А.Герцен, Л.Чмыхов,
Л.Александрова, С.Петров, В.Юдин, т.б. еңбектеріндегі ой-пікірлерге
сүйендік.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Ғұмырнамалық роман жанрына қалам тартқан Қабдеш
Жұмаділовтің Таңғажайып дүние туындысы жүйелі түрде зерттелді деп айту
әлі ертерек. Жазушының ғұмырнамалық романының қазіргі әдеби процесіміздің
дамуындағы өзіндік орны, қалыптасқан әдеби дәстүрмен сабақтастығы басты
назарда ұсталады. Қаламгердің романында байқалған жемісті ізденістердің
бүгінгі шығармаларда жалғасын табу себептерін бажайлау жұмысымыздағы жаңа
бағдар мен көзқарас болып табылады. Сонымен бірге жазушының суреткерлік
шеберлігінің қырлары ғылыми тұрғыдан дәйектеледі. Суреткердің өмірлік
деректердің көркемдік шешімін табуға ұмтылуы, жанрлық, эстетикалық
ізденістері, шеберлік қырларына талдау жасау жұмысымыздың негізгі жаңалығы
болып есептеледі. Жұмысқа
ұсынылатын басты тұжырымдар: - бүгінгі қазақ
әдебиеттану ғылымында ғұмырнамалық жанрдың дамуын зерттеу маңызды мәселеге
айналып отыр. - Қ.Жұмаділовтің
ғұмырнамалық романдары бүгінгі шығармашылық прцестің ажырамас бөлігі;
- жазушының
ғұмырнама жазуға ден қоюы өсу, толысу, кемелдену үстінде үздіксіз өтеді;
- ғұмырнамалық
романдағы шындық пен көркем бейнелерде қайталанбайтын даралық, жалпылық
сипаттар мен үндестік табады; -
суреткердің нақты өмірлік деректен туындаған пәлсафалық ой тұжырымдары,
эстетикалық әлемдері жүйеленіп, көркемдік таным ретінде бағамдалды.
Зерттеудің теориялық және практикалық маңызы. Зерттеудің ғылыми нәтижелерін
жоғары оқу орындарының филология факультеттерінде қазақ әдебиеті тарихынан
жалпы курстағы лекцияларда, Қ.Жұмаділовтің шығармашылығы туралы және
ғұмырнамалық романдар бойынша іргелі зерттеулер жүргізуде, арнайы
семинарлар мен арнайы курстардан дәріс беруде, сондай-ақ оқулықтар мен оқу
құралдарын жазуда кеңінен пайдалануға болады. Зерттеу жұмысының
құрылымы. Осы зерттеу жұмысы кіріспеден, негізгі бөлімнен, қорытындыдан
және пайдаланылған әдебиеттерден тұрады. Кіріспе бөлімінде қазақ
әдебиетіндегі мемуарлық романдарға қалам тербеген жазушылар мен олардың
асыл туындыларының аты аталып, қысқаша ғана мәлімет беріп өтіледі де,
жұмыстың өзектілігі, мақсат-міндеті, зерттеудің нысаны, әдіс-тәсілдері,
теориялық және методологиялық негізі мен жұмысқа ұсынылатын басты
принциптер, теориялық-практикалық маңызы толық қарастырылды. Негізгі бөлім
екі тараудан және алты ұсақ тараушалардан тұрады. Мұнда мемуарлық
шығармалардың жалпы табиғаты, қазақ әдебиетіндегі мемуарлық шығармалар
туралы мәліметтер көрсетіліп, Қабдеш Жұмаділовтің Таңғажайып дүние
ғұмырнамалық шығармасының жанрлық ерекшелігі, ондағы авторлық концепция мен
романжағы шындық, көркемдік мәселесі, сонымен қатар, Әбілқайыр сынды қазақ
тарихының сахнасынан орын тепкен ұлы тұлғалардың шығармадағы бейнесіне
талдау жасалынса, қорытынды бөлімде Қабдеш Жұмаділовтің Таңғажайып дүние
ғұмырнамалық романының қазақ әдебиетінде алар орны мен маңызы көрсетіліп,
жоғарыда айтылған ойларға қорытынды жасалады. Ал пайдаланылған әдебиеттер
атты бөлімде осы бітіру жұмысын жазуға негіз болған негізгі және қосымша
әдебиеттер тізімі енгізілді.
1 ҚАБДЕШ ЖҰМАДІЛОВТІҢ ТАҢҒАЖАЙЫП ДҮНИЕ
РОМАНЫНЫҢ ЖАНРЛЫҚ СИПАТЫ
Қазақ әдебиеті тарихында 1960-1980 жылдар жаңғыру кезеңі болды.
Жылымық кезеңнің тууына орай елде көркем әдебиет саласында жаңашыл
ізденістерге шамалы болса да жол ашылды. Бұл кезеңде, әсіресе, бүтін бір
дәуірді монументальды формада бейнелеп, халықтың тарихи тағдырын нақты
образбен мүсіндеп берген тарихи романдардың жарық көруі елеулі орын алды.
І.Есенберлиннің Көшпенділер трилогиясы, С.Сматаевтың Елім-ай,
Ә.Кекілбаевтың Үркер, Елең-алаң, Қ.Жұмаділовтың Дарабоз, М.Мағауиннің
Аласапыран романдарының негізгі желісіне ХҮ-ХІХ ғасырдағы қазақ халқының
өз болашағы, бостандығы үшін сыртқы жаулармен шайқасы, тартысы өзек болған.
Қазақтың рухын оятып, қазақ ұлтының сақталуына септігі мол І.Есенберлиннің
Көшпенділер трилогиясы қазақтың ел болып қалыптасуын суреттесе, қазақ
тарихында елдің елдігі мен ауызбірлігі сынға түсіп, халық басынан кешкен
қиын заман Ақтабан шұбырынды, алқакөл сұлама кезеңі С.Сматаевтың Елім-
ай, қазақ халқының Ресей мемлекетінің қол астына өтуі Ә.Кекілбаевтың
Үркер, Елең-алаң, ал қазақ тарихында бітімгершілігімен аты қалған
Абылай хан дәуірі Қ.Жұмаділовтің Дарабоз романының негізгі арқауына
айналған. М.Мағауиннің Аласапыран романында қазақ ұлтының тәуелсіздігі
мен этникалық тұтастығын, экономикалық-саясаты үшін күрескен Тәуекел ханның
заманы суреттелген [18, 224].
Қ.Жұмаділовтің Таңғажайып дүние аталатын
ғұмырнамалық романдардың тууына 1986 жылғы жағдай, қазақ елінің
тәуелсіздігін алуы жаңа қоғамның өтпелі кезеңнен сараланып өтуі ықпал
еткен – деп білеміз. Әрбір жазушы жаңа қоғамдық қатынастарға өткенде екі
дүниені өзара салыстырып ойланады, толғанады, көргендері мен көңілге
түйгендерін елеп-екшеп, көркемдік жинақтауға түсіріп, шығармада бейнелеуді
ойлайды [1, 12]. Алдына асқақ мүдде, асыл мақсат қойған көреген
жазушының ғұмырнамалық романында шындық бейнесі бар ма? Ол жанр талаптарына
жауап бере ала ма? Көркемдігі мен танымдық тағылымы қандай дәрежеде? Автор
тұлғасы қандай және авторлық ұстаным шығарма жанрымен үндескен бе? деген
сұрақтар біздің зерттеу еңбегіміздің басты нысаны болмақ. Бұл
романдардағы халық тарихы, сөз болайын деп отырған туындыдағы тарих өмір
арасына салынған рухани өткел тәрізді. Қ.Жұмаділовтің шетелдерде тұратын
қазақ халқының тарихи шежіресін шерткен Таңғажайып дүние атты тарихи
романының әдебиетімізде орны ерекше демекпін. Бұл роман – тарихи шежіре.
Шежіре деп отырғаным жазушы осы шығарма арқылы бүкіл қазақ халқының ешкімге
ұқсамайтын ерекшелігін, өзіндік қасиетін танытқан. Шежіре тарату дәстүрі
қазақтың тектілігін, тарихи жадының мықтылығын, бүкіл тіршілік тұрмысы мен
бітім болмысын білдіреді. Қабдеш Жұмаділов өз өмірін суреттей отырып,
ұлттық тарихты танытқан. Ұлттық тарих дегеніміз қазақтың ру-тайпаларының
тарихы. Жазушы қазақтың шежіресін қазып, жеріне жеткізе зерттеп, қазақтың
шынайы, төл тарихына қол жеткізе алған. Әрине, Қабдеш
Жұмаділов есімі қазақ оқырманы үшін таңсық есім емес. Аталған шығармалардан
басқа Тағдыр, Соңғы көш, Атамекен, Көкейкесті, Бақыт жолында
т.б.іргелі туындылары қалың оқырманның сүйікті дүниесіне айналып кеткелі
қашан. Ата жұрттан алыста, шекара сыртында да қазақ баласының бар екендігін
мұндағы ел алғаш Қабдеш Жұмаділов шығармалары арқылы кеңінен білді десек
өтірікші бола қоймаспыз. Жазушы алпысыншы жылдардың ішінде әдебиетке келіп,
қазақ көркем әдебиетін тың, соны тақырыппен биік өреге көтере білді.
Жұмаділов қаламы арқылы әдебиетімізге қаймағы бұзылмаған қазақ аулының
көркем суреті, құнарлы сөзі, кесек мінезі қосылды.
Жазушының тоқсаныншы жылдардың үстінде жазылған
Таңғажайып дүние атты ғұмырнамалық романның өзегі – қос империя арасында
қақпақыл болған адам тағдыры десе де болғандай. Мұнда жазушының тұтас өмірі
суреттеліп қана қоймайды, алуан түрлі адам тағдыры, мінезі, заман келбеті
бар. Әсіресе, жазушы қаламы туып-өскен жер жағдайын, қыр қазағының мінезін
суреттеуге келгенде тым жүрдек [18, 224-225].
Кітапты тек қана жазушының бастан кешкен оқиғалардың тізбесі деп
қарасақ қателесеміз. Мұнда автордың өмірге, сол кездегі қоғамға, империялық
құрылымға деген өзіндік көзқарасы, бүкіл заман, халық келбеті көрінеді.
Қытайда мекендеп жатқан қазақтардың бір ғасырлық шеменді шежіресі
шертіледі. Осы көріністердің бәрі де құрғақ баяндалмай, жазушының бай
тілімен әсем кестеленеді.
... Тегінде, сенің жарық дүниеге келуің өзің үшін қандай ұлы оқиға болса,
сол айнала қорщаған әлемді жадыңда сақтап, қабылдай бастауың – ол да бір
елеулі нәрсе. Қазақ мұны ес кіру дейді. Оның елеулі болатыны, сен үшін
тіршіліктің қызығы мен шыжығы енді басталмақ. Ал менің әлемге алғаш рет
таңдана қарап, санама сәуле түсуі, яғни сыртқы дүниені қабылдауым мына бір
сәттен басталады. Шамасы, желтоқсан айының орта шені болар. Күн шайдай
ашық, бірақ ауада бет қарыған қызыл шұнақ аяз бар еді. Сол жылдары
Тарбағатайдың күнгей бетіне қар қалың түскен-ді. Айнала аппақ, тап-таза.
Тал теректердің бұтағына дейін мысық құйрықтанып, қолың тиіп кетсе сау ете
түскелі майысып зорға тұр. Жер-дүниені басып жатқан қалың қар күн нұрына
шағылып, бейне күміс тозаңын сеуіп тастағандай жалт-жұлт етеді. Біздің
қыстауды айнала қоршаған жота-жон, бел-белестер де жұп-жұмыр. Соғымға
сойған құнан қойдың құйрығындай томырылып, теңкиіп, шалынады [18, 225]. ...
Сіз енді осы тұста манадан бері есіктің кіре беріс басқышында бір кішкентай
қара баланың осы көріністерді қалт етпей бағып тұрғанын да еске алып
қойыңыз... жылда қайталанатын көп көріністердің бірі ретінде, бұл суреттің
де бала жадында сақталмауы мүмкін емес. Бірақ дәл осы сәтте күтпеген жағдай
болды. Кенет ышқына бұлқынған боз бие үстіндегі адамдарды тарыдай шашып,
жартылай бауыздалған күйі орнынан атып тұрды. Жігіттер жаңа қарбаласып
жүріп, аяғын буған арқанды тым бос байласа керек. Әлі жұлыны қиылмаған
ақбоз тұсаулы қаопында көкке шапшып, қорқырап тулап жүр. Ақ қардың беті
лезде қызыл шұбар қан болды - деп жазушы ес кіру мезетін суреттеп береді.
Болашақ жазушы есінен аппақ қар, соғымғас сойылған боз бие, сыртқы дүниені
алғаш қабылдауы қып-қызыл қаннан басталуы есінен шықпай жүреді. Кейіннен
өзінің жорамалы бойынша: ... ол да жайдан жай бола қалмаған сияқты. Сол
бір көріністе тұтас ғасыр суреті тұрғандай. Аппақ қар – сәбидің кіршіксіз
таза көңілі десек, қызыл қан – сол уақыттың, яғни есігі мен ашқалы тұрған
заманның басты нышаны екен. Дәл осы жылдары өзім туып-өскен Шыңжан
өлкесінде Шың Сысай өкіметі әр ұлттың игі жақсыларын зынданда шірітіп.
Қапаста тұншықтырып, шетінен қырып-жойып жатыпты. Содан бірер жыл ғана
бұрын ата жұрт Қазақстанда ұлттың сүт бетіне шығар қаймағы – зиялы қауым
халық жауы атанып, жаппай қуғын-сүргінге ұшырапты. Оларды былай қойғанда,
дәл сол жылы батыс Еуропада екінші дүниежүзілік соғыс басталып,
миллиондарды қанға бөктіру қарсаңында тұрыпты... - деп тағдырына жазған
өмір жолындағы шарапаты тиген жақсыларды да, кесапаты тиген кесірлерді де
осы шығармада бейнелеп, екі ірдей дүниежүзілік соғыс өткен жиырмасыншы
ғасырды – қан төгісер ғасыры деп атайды .
Адам баласына көп нәрсенің байыбына бармай
есірік күйге түсетінін де осыдан көріп отырмыз. Құдай, саясат саңайын
өзгертпесін деңіз. Егер саясат теріс бағытқа өзгере қалғандай болса, қалың
тобыр, ешнәрсеге қарамас, тілсіз, меңіреу бір дүлейге айналады екен ғой.
Кеше ғана өзіне қорған, жұртына пана болған ел сөзін ұстар есіл ерлерін
басына күн туғанда қорғамақ тұрмақ, жабыла талайтын қорқаудың өзі болады
екен ғой. Сократқа у берген, Ғайсаны ағашқа керіп өлтірген көп. Ендеше
көпте ақыл жоқ. Ебін тап та билей бер - деп, Абай жарықтық босқа
күйінбеген екен. Көп – бірде дана, бірде бала ғана емес, дүлей тобыр да.
Болмаса ел ардақтысы болған адамдарды көп болып көтеріліп қорғап қалса
керек еді ғой. Жоқ. Қорғау былай тұрсын бірге қосыла ьалайды екен. Осынау
ақиқат Қабдеш Жұмаділов қаламынан құйылып түскен. Шығармада шынайылық бар.
Сезім бар, махаббат бар. Жазушының Қытайдағы өмір суреттерін баяндаған
тұстары, сол тұстағы өз ауылы Сібеті, Шәуешек, Үрімші қалалары, шәкірттің
тұрмыс-тіршілігі мен қазақ зиялыларының іс-әрекеттері бейнеленген тұстары
аса сәтті шыққан. Жаныңды әлдебір майда қоңыр мұң баурап, бірде қазақ
даласының көкорай шалғынды белдерінде балалармен асыр салып ойнап жүрсең,
енді бірде қалаға оқуға кеткен балалардан жоқшылық салдарынан жырылып
қалып, қара жұмысқа жегіліп, жасымасаң да жүнің жығылып қаласың. Енді бірде
алмағайып оқиғаға толы шәкірттер арасындағы дулы ортаға топ ете түсесің.
Және бұның бел ортасында өзің жүргендей әсерде боласың. Жазушылықтың да,
көркем шығарма шартының өзі де адам баласының сезіміне, жан-жүрегіне әсер
ету, толқыту, ойға салу, әр алуан сезім күйіне бөлендіру емес пе. Ендеше
Таңғажайып дүние осы үдеден шыққан туынды.
Таңғажайып дүние атына заты сай шығарма. Еңбекті
оқи отырып сіз таңғажайып әлемге енесіз. Таңғажайып әсерге бөленесіз.
Таңғажайып оқиғаларға куә боласыз. Таңғажайып мінездерді көресіз. Ақыр
соңында автормен бірге өзіңіздің де таңғажайып өмір сатыларынан өтіп,
таңғажайып биікке өскеніңізге көз жеткізесіз.
Намыс, рух, кісілік, ұлттық сана, қайраткерлік деген
қасиеттер туралы ұғымымыз бұрын бұлдыр болса, енді сіз киелі қасиеттердің
қандай болатынын Таңғажайып дүниеден табасыз. Жақсының шарапаты тиер әр
жерде, жаманның кесапаты тиер тар жерде деген қазақы тәмсілдің өмірден
ойып тұрып алғанына да осы шығарманы оқу барысында көз жеткізесіз. Алуан
мінезді, сан тағдырлы кісі келбетін сомдау, ата-жұртын алыс жатқан
ағайынның алмағайып өмірін көркем сөзбен щежірелеп беру осы кітаптың басты
мұраты. Жазушының өзі айтқандай, біз енді қазақтың ең соңғы батырын, ең
соңғы биін, ең соңғы көшін, ең соңғы аруын, ең соңғы асын, ең соңғы
жайлауға шығуын жазушы шығармаларынан ғана оқып білетін боламыз. Шүкіршілік
етеміз, осынау дүниелердің із-тозсыз кетпей жазушы қаламы арқылы таңбаланып
қалуы.
Ақыр соңында біз басынан сан алуан оқиғаларды кешілген, өмірдің кенеуі
кеткен таршылығын да мерейі тасыған жақсылығын дабірдей көрген, екі елдің,
екі түрлі жүйенің өмір сырларын бірдей көзін де, ойын да қанықтырған жанның
ғана қолынан осындай кесек, мінезді, суретті, шежірелі дүниенің туатынына
көңіл қоясыз [18, 225-226]. Қазіргі
жанрлық тұрғыдан жан-жақты өрістеген қазақ прозасының көңіл аударарлық
саласын ғұмырнамалық, эссе, эпистолярлық формада жазылған шығармалар
құрайды. Зерттеу еңбегіміздің негізгі объектісі болған Қ.Жұмаділовтің
Таңғажайып дүние атты шығармаларының көркемдік құрылымы, табиғи таным,
пәлсапалық баянын зерттеу үшін, ең әуелі көркем туындыларды тудырушы
аталған авторлардың шығармашылық әлеміне үңілуді талап етеді. Бұл аталған
ғұмырнамалық романдардың авторлары, яғни автор-кейіпкерлер өздерінің уақыт
(замана) пен кеңістік (ортаға) қатысының бүкіл барысы жайлы (қоғамдық
саяси, эстетикалық-моральдық жақтарынан ) өз халқының рухани асыл
мұраларын, ой, армандарын жинақтай келуімен-ұлттық ерекшелігімен танылған
[1, 9]. Бұл ғұмырнамалық
романның жанрлық ерекшелігі, мән-мәнісіне тоқталмақ болған ғылыми
жүйелеудің өзінде бірізділік ұстау қиын. Ондағы ерекшеліктерді мұқият
ескеру қажет. Көркем
шығармалардағы кейіпкер тағдырының бейнеленуі деген тараушада қазіргі
уақытта шығарма авторлары хат жазбаларын, ескерткіштік, күнделік, күн
жазбаларын, автобиографиялық мәліметтерін Мен атынан беріп келеді. Ал
ғұмырнамалық романда, автор кейде баяндаушы, кейде автор-кейіпкер, кейде
баяндаушы-жазушы болып, әр түрлі жақ пен шақтық ұғымдарды да білдіреді [18,
226]. Негізгі зерттеу
объектіміздің пәні болып табылатын авторлардың шынайы өз ғұмырларынан
жазған төл туындылары мынадай түрлердің (композициясының) үйлесімінен
тұрады: ғұмырнамалық естелік, автобиографиялық бланк т.б. (өзіндік және
басқалар туралы естеліктер), ғылыми әдебиетпен араласа жүретін естеліктер
(күнделіктер), күнделік және күн жазбалары (Өзіндік және басқа объектілер
жайында да, саяхаттық та), хат жазбалары, ескерткіштер, т.б.
Еліміз егемендігін алып, тәуелсіз мемлекет ретінде
бостандыққа қол жеткеннен кейінгі жылдары жазылған ғұмырнамаға Қабдеш
Жұмаділовтің Таңғажайып дүние романы жаңа сапасымен ерекшеленеді. Мазмұны
тәуелсіздік пен азаттық аңсаған ұлттың руханият қозғалысын, жаңаруын
байқататын шығармаларда тек қана өмірбаяндық мәліметтерден шығу, ірі
тақырыптарды қозғау бар. Ғұмырнамалық шығарманың суреттер объектісі
өзгеріске келуімен байланысты, мемуарлық түрге қарай жаңару пайда болды [1,
9].
Балалық шақтан баяндай келетін шығармалар адам биографиясын тұлғаның
қалыптасу жолына қарай өрбітіп жатады. Сондықтан да ол туралы кейіпкердің
ғұмырнамалық (автобиографиялық) мәліметтерін өзінің қоғам, орта туралы
ойларымен байытады. Айтылар әрі суреттелінер ойдың негізгі барынша терең
жазылған Таңғажайып дүние ғұмырнамалық шығармасында өмірдің барлық
сәттері, әрбір сағат, әрбір минут, күні айы түгел қамтылмаса да, автордың
өмірінің аса бір қажетті де қымбат сәттері таңдап алынып бейнеленеді.
Ғұмырнамалық шығармалардағы
балалық өмір суреттерінің, адам өмірі тарихының, жүйелі берілуінде авторлық
басты концепция жатқандай. Жалпы аталған шығармалардың
баяндалуы, суреттелуі, композициялық-сюжеттік формалық жақтарынан қарайтын
болсақ, әр шығарманың өзіне тән ерекшеліктері бар екенін көреміз. Қазақ
ғұмырнамалық романының бүгінгі беті түрлердің алуан түрлі болатының
көрсетумен қатар, типологиялық ұқсастықтары да бар. Ол негізінен барлық
бейнелеуді өмірбаяндық деректерден бастайды. Ғұмырнамалық Таңғажайып
дүние романының көркемдігінде өзге деректер мен кейіпкерлер толғамдары тұр
[1, 10]. Мұндағы оқиға мен адамдарды жазушы
автор-кейіпкері мен атынан сөйлете отырып суреттейді. Яғни логикалық
сюжеттің түзілуі мен сол сюжетке тең түскен композиция құрылымы жайы осы
негізден шығады. Жазушы автор – кейіпкерді оқиғалар
өзегіне көтергенде, объективті шындықтан ауытқымайды, өмірде көргені мен
кездестіргені тұрғысындағыдай жайда жазады. Бұл – кейіпкерді де, тарихты
да, мезгілді де бұзбай бейнелеуге жағдай жасайды. Осы жай – ғұмырнаманың
шынайылығы мен тәрбиелік мәнін жоғарылата түседі. Автор шығармада публицист-
философ, тарихшы, әдебиетші ретінде көрінеді. Ол өз заманының өзекті,
қайнаған ортасында жүреді. Автор – кейіпкерлер екі романда да өзінің
ортаға қатысы мен бүкіл әрекет ойында қоғамдық-саяси, эстетикалық-
моральдықжақтарынан, өз халқының асылын бойына жинақтай келген – ұлттық
менталитетімен берілген. бұл жай М.Әуезов айтатын пікірлердің дәлдігін
көрсетеді, ұлттық пішінде жазушы сомдаған образдардан ғана емес, сондай-ақ
ең алдымен оның қай тілде жазғанына қарамай осы пішінді білдіруші әрі
тасымалдаушы жазушының өзінен іздестірген абзал [1; 17].
Автор – кейіпкердің өсу жайы оның қоғамдық
санасының жылдар аясында өсу бет бейнесінен көрінеді. Осы бағытында автор
мен автор-кейіпкер өте жақын болғанымен, ғұмырнамалық романдағы кейіпкер
Қабдеш Жұмаділов пен жазушы Қабдеш Жұмаділов бір емес. Қанша еркін көрінсе
де кейіпкер – автор, автор – жазушыға бағынуы әдбен мүмкін. Романдағы өзге
кейіпкерлерге қарым-қатынасын автор – баяндай отыра басқа бейнелер мен
автор – қаһарман жөніндегі жазушы ойын да шығармадағы авторлық мен -
оқырманға жүзбе-жүз әңгімелегендей көрінеді. Бұл көп жағдайда шығарманың
шынайылығын арттыра, соған жұртты сендіре түсерлік мәнде тұрады.
Жазушылық әдістің осылай қолданысы оқырманға автор – кейіпкерді
алыстан бағдарлыттырмай, қасынан тапқызады. Басқа бейнелер де автордың
Менімен байланысты болғандықтан да, жазушы баяндауларында келтіріледі.
Жазушының автор – кейіпкеріне төңіректегі болып жатқан уақиға өзгерістерді
топшылату, соған көзқарас білдіру мақсатынан кейде сюжеттің өзін кеңейтіп,
кейбір жеке мәселелерді, бірер келтірінді новеллаларды орналастыру арқылы
да жеткізетін жайы бар. Бұдан әдіс ғұмырнама логикасын бұзбай, жалпы
шеңберден автор – кейіпкердің ой-дүниесін, болмаса сол кездік жайды
толықтыра, топшылай қарастырады. Мәселен, Қабдеш Жұмаділовтың Таңғажайып
дүние романындағы Ұшқан ұя, Қырау қия, Алматы аспанында, Жайылған
тор, Қанат толды, Түлеу, Самғау, Таят тақыыптарының кей тұстары
осындай. Мұндай жағдайлар әдеби негізсіз емес, бұлайша тақырыптар бөліп
суреттеу С.Т.Аскаковтың Семейная хроникасында да бой көрсетеді [1, 11].
Қабдеш Жұмаділов өз ғұмырнамасын
жазғанда өткенді елестету ретіндегі естеліктерді келтіреді, көз алдында
өткен істерге, не өткен жайларға жазушының сол шақтық тұрғысынан қарай да
жазады. Жазушы елестету әдісін тек өз тарапынан ғана қолданып қоймай кейде
оны өзге кейіпкерлеріне пайдаланады. Мысалы: Мен есікке таянғанда,
Мұхаметқали жұртқа қарап сөйлеп отыр екен. Кейбір дыбыстарды таңдайынан
қайырып, ыңыранып, сөйлей ме, қалай? Бірақ әр сөзді мәнеріне келтіріп,
қоңыр үнмен келістіріп айтады:
- өздеріңіздің қайыр-дұғаларыңызбен аман-есен
орталарыңызға келіп отырмын. Бұл да болса ел-жұрттың, осында отырған
сіздердің арқаларыңыз. Басыма қатерлі қиын күндер туғанда да, арқа сүйер
елім барын, ағайын-жұртым барын бір сәт естен шығарған жоқ. Сіздерді үнемі
есте тұттым. Егер айрандай ұйыған ел бірлігі болмаса, арт жақтан бүлік
шығып, күдік туып жатса, маған бұл жолы ел-жұртты қайта көру жоқ еді! –
деген мазмұнда біраз сөздер айтты... [2; 48].
Ғұмырнамалық жанрдың үрдіс алып дамуын
зерттеудегі маңызды факторларды анықтаған соң, шығармалардағы кейіпкер
танымы мен тағдыры арақатынасын біз осылай анықтадық.
Қабдеш Жұмаділовтің ғұмырнамалық романында туған халқының
қилы-қилы тарихындағы қиындығы мол кезеңдердегі шындықтың өз өмірлеріне
әсерін, ықпалын шебер үйлестіріп бере білуі қазақ әдебиетінің рухани
танымдық келбетін байыта түсті. Жазушылар тарихи шындық пен халық
тағдырының қайшылықты сәттеріне жан-жүрегімен бойлады. Өйткені, талантты
қаламгерлердің туған елі, туған халқы, ұлттық әдебиеті туралы ой-
толғамдарының барша бастауы сол еді. Сондықтан да Қ.Жұмаділовтің
шығармашылығында оның өз тағдырының шындығы мен сырлары мол қамтылды.
Зерттеу
объектімізге Таңғажайып дүние романының да ғұмырнамалық бағдары айқын.
Автор-кейіпкерлері өз аузынан баяндалатын оқиғалар тізбесінен, өз өмірі мен
өзі өмір сүрген қоғам шындығын өзара сабақтастырып, өзара байланыстырып
суреттейді. Алайда, романда бейнеленген өмірлік материалдарының бастау
арналары, даму, өрістеу, шарықтау, түйілуі әр түрлі болып келеді. Мәселен,
Қ.Жұмаділовтің өміріндегі алып екі империяның тұсындағы аламан өмірдің
шындығын көркемдікпен игеруге дәйекті, деректі бұрын-соңды әдебиетте аз
көрінген сюжетті қызықты баяндаумен ерекшеленеді [1, 13].
Кесел-кесапаты тиген
кісілерге аз болмапты. Солардың барлығы да қағазға түсті деп ағынан
жарылған Қ.Жұмаділовтің дерек ретінде өз зердесіне сүйенетінін келтіреді.
Қаламгерлік өнері
мен еңбектің қиындығы бір кісідей басынан кешірген Қабдеш Жұмаділовтің
Соңғы көш романының екінші томын қоғамдық жұмыспен айналыса жүріп, заңды,
заңсыз демалысқа шығып жүріп азғанын да айтады. Осынша қиындықпен қатар
суреткердің және бір арманы, Соңғы көштің Советтік идеяға сыймайтын,
бірақ қазақ ұлтының тарихына қосар үлесі мол материалдарын үшінші кітапқа
енгізсем деген тілегі орындалмады. Барлық идея, тақырып, материал екінші
кітаппен шектелуіне тура келеді және солай болады [1, 16].
Таңғажайып дүние романының
Самғау деген тарауы Қабдеш Жұмаділовтің тек шығармашылық зертханасының
ерекшелігін ғана емес, жалпы жазушының шығармашылық өнер, психология,
философиялық жақтарына деген өзіндік қалам ұстанған тәжірибесінің де
қорытынды түйіндерін айтады, жан-жақты талдап, мысалдармен дәлелді
көрсетеді. Жазушының өнерді жан-жақты меңгерген, білімділігі мен
біліктілігін арттырып, көп жылғы тәжірибенің нәтижесінде, мұнан кейін де
Атамекен, Тағдыр романдарды жазады. Көптен бері қаламгердің көкейінде
жүрген үлкен бір тақырып – тарихи шығарма болатын. Ол – Демежан Үркідайдың
тағдыры болатын. Демежан – Шыңжан қазақтарының азаттық-теңдігі үшін алысып
жүріп, сол жолда басын берген адам. Демежан заманы оқиғаларға аса бай, оның
өмір жолы ел тағдырымен ұштасып жатыр. Ресей мен Қытай империялары екіге
бөлінуі де сол тұсқа тура келеді. Осы оқиғалардан бір үлкен шығарма жазуға
Қабдеш Жұмаділов бел байлады. Тарихи шығарма жазу жазушының қай-қайсысына
да оңтайлы келе қоятын оңай тақырып емес. Міне, қаламгер енді басты
кейіпкері Демежанның ел өмірімен байланысын, Маншың хандығының ішкі-сыртқы
жағдайы, орыс, Қытай қарым-қатынасы, шекара бөлісінің жәй-жапсары
т.б.мәселелер туралы дерек жинаудың қажеттілігі туады. Аталған деректерді
жинау үшін Қабдеш Жұмаділов Қытай архивтерін ақтарып, тарихи зерттеулерге
үңіледі. Маншың династиясының үш ғасырлық шежіресін бастан-аяқ сүзіп
шығады. Әсіресе, соңғы жесір патшайым Цы Си тұсындағы сарай төңкерісі мен
оның Шыңжанға жеткен дүмпуін түгел көзден кешіруге тура келеді. Шекара
бөлісудің құжаттары: 1861 жылғы Петербург келісімі, 1881 жылғы Бежін
келісімі, 1884 жылғы Шәуешек хаттамасы да назардан тыс қалмайды. Осынша мол
материал жинаған қаламгер 1985-жылдың күзінде романды жазуға кіріседі.
Жалпы, бір жарым жыл ішінде 36 баспа табақ, яғни мәшинкемен басқанда, 900
бетке жуық Тағдыр романын аяқтап шығады [1, 16-17].
Жазудың қиындығын оңайлатқан бір
жайларды да жазушы бейнелейді. Бұл қоғамда да, саясатта да жаңа бір
жариялылықтың лебі келіп, ақ дақтардың ашылып, тарихи тақырыпқа кең жол
ашылған кезеңге сәйкес келуі мүмкін. Ештеңеден жасқанбай, көсіле жазуға
мүмкіндік туады. Материалдан да тапшылық көрмеген жазушының роман оқиғасын
өмірі із түспеген тұтас бір дәуірден ойып алуына тура келеді. Мүмкіндіктің
бәрін сәтті пайдаланған жазушы шығарманың мазмұны ғана емес, форма, стиль
жағынан да кемелдікке ұмтылады. Прозадағы табиғи үйлесім, формалық тепе-
теңдік дегендер де толық ескеріледі. Роман төрт бөлімнен , қырық тараудан
тұрады. Әр бөлім – он тарау. Сөйтіп, Тағдыр романы қай жағынан алсаң да
ешкім дау айта алмайтын дәрежеге жетеді.
Қабдеш Жұмаділовтің суреткерлік қалыбындағы атап
айтарлық тағы бір ерекшелік, оқырмандарын өзі алдын-ала психологиялық
тұрғыдан дайындап алуына тура келеді. Мәселен, Қытай мемлекетінде қазақтар
барын, онда өзгеше өмір қалыптасқанын біле бермейтін қалың жұртшылықты
көшпенділердің соңғы ұрпақтарының тыныс-тіршілігіне бойлай ендіруіне тура
келеді [1, 17]. Қазақ әдебиетінің тарихында үлкен орны бар, тарихи
тақырыпты игеруде шығармашылықтың өзіндік мектебін қалыптастырған Қабдеш
Жұмаділовтің жазушылық өнер туралы айтқан ой-тоғаныстары да қаламгерлік
өнердің пәлсафалық негізін біліп, тануға септігін тигізетін ғылыми-
теориялық маңызы бар зор еңбек болып табылады.
...Бодан елдің жазушысы арқалаған жүк-басқа жұрттың
жазушыларынан әлде қайда ауыр деген сөз. Ұлт азаттығы үшін, оның тілі мен
ділі үшін күресетін де, қуғын-сүргін, репрессия бола қалса, алдымен
құрбандыққа шалынып, басын беретін де – сол жазушылар. Ал, адамдар соны
біле тұра, осы бір қатерлі жолды неге таңдайды? Біздіңше, оның әр түрлі
себебі бар. Біріншісі – бойға біткен талант ырық бермей, осы жолға
итермелейді. Екінші себеп – өз халқына деген шексіз сүйіспенілік. Ұлтын шын
сүйген адам ғана осындай құрбандыққа бара алады [7; 611].
Шын суреткер әдебиетке өз өмірбаянмен келетіні,
өмірбаянына орай төл тақырыбын да ала келетіні белгілі. Қ.Жұмаділовтің
Таңғажайып дүние ғұмырнамалық шығармасындағы осындай шындықтар негізінде
дүниеге келген шығарма. Жазушының концепциясы, стилі, қолтаңбасы дегендер
осы тақырыбы ерекшелігінен туындайды. Алайда, сол тақырыпты игерудің өзі
біркелкі болмайды. Кейде болашақ шығарманың материалын тынымсыз ізденіс
үстінде, тарих қойнауын ақтарып жүріп табатын болсаң, енді бірде тағдырдың
асау толқыны сені өзімен бірге дөңгелетіп алып кетеді.
Біз қарастырған Қабдеш Жұмаділовтің ғұмырнамасының бас идеясы – автор –
кейіпкердің көтерген тақырыбына орай берілген [1, 17].
Суреткердің өмірлік деректен туындаған пәлсафалық ой тұжырымдарының рөлі
туралы Қазақстанның халық жазушысы, әдебиет-сөз өнерінің майталман білгірі
Қ.Жұмаділовтің шығармашылық зертханасына ерекше назар салып, олардың
өзіндік ерекшеліктері мен шығармашылық тәжірибесіне зерттеу жүргізгенде,
шығатын қорытындыдан көруімізге болады. Қ.Жұмаділовтің ғұмырнамалық
романындағы автор-кейіпкер де шарлаған өмір торабының барлығында да осындай
алуан мінезді адамдармен қатысты болып, соларды көреді. Жазушы тек саяси
идеологиялық жағынан емес, өз өмірлерінде аса бір маңызды мәселелер кезінде
біліктілік пен адамгершілік танытқандарымен қатар, кекшіл, күншіл, қиқар
мінезді жандардың тіршілігін де толығымен танытады. Авторлардың
шығармаларының тақырыбы, жанры, концепциялары ортақ болғанымен, өмірлік
жолдары, шығармашылық танымдары әр түрлі болуы себепті өмірлік деректі
көркем бейнеге айналдыруларында да белгілі бір дәрежеде айырмашылықтары
кездеседі. Міне, бұл мәселелердің көркем әдебиеттегі ізденістері мен
суреткерлердің жанрды меңгерудегі ұмтылыстарының негізін талдап көрсету
үшін, Өмірлік дерек-көркемдік шешім атты тарауда Қабдеш Жұмаділовтің
шығармашылық зертханасына кеңінен тоқталып, даралық пен ортақ ұқсастықтарын
ашуға тырыстық. Суреткерлер ғұмырындағы шығармашылық процестің мән-маңызы
мен ерекшеліктеріне тоқталдық. Шығармашылық зертханасының қыр-сырының
көркемдік сипатын олан ары дамыта, жан-жақты көрсету үшін, Қ.Жұмаділов
ғұмырнамасында деректердің көркемдік шешім табуындағы мәселелерді осы
шығармалардан мысал келтіре отырып, теориялық таңдаулар, саралаулар
жасалынды [1, 12]. Қаламгердің
ғұмырнамасында автор-кейіпкер жолы романның сюжетіне айналып отырған.
Ғұмырнамалық шығармадағы образдар мен оқиғалардан авторлық стилі, білімі,
гуманистік ой-бағдары білінеді. Бүкіл болмысымен жазушылар болғанды айтып,
өткен оқиғаларды таразылап, кеңес құрып қана тынбайды, ол сол өткеннің
ішінен бүгінгіні, келешекті аңғартады. Жазушының еркіндікті жоғары ұстай
отырып, тарихи және әдеби материалдарды оқырманға бірдей жеткізеді. Олар
ғасырлық шындықты танытады [1, 20]. Қолданылатын
тәсілдер көркем ғұмырнамада авторға жекелей жүк артады, автордың стилі,
шығармашылық ұстанымы, таланты да тікелей соған қатысты [1, 21].
Тәжірибелік ой-пікірмен бөлісу
Қ.Жұмаділов шығармасының соңғы беттерінде бедерлі бейнеленді. Қ.Жұмаділов
ғұмырнама жазуда Ә.Нұршайықов, М.Мағауин сияқты нақты деректерге сүйене
күнделікті ізбен жүріп отырмайды. Негізінен, жазушы өзінің сан жылдарғы
сарабдал санасына сүйенді. Шығармасының тарихилығы басым болып келетін,
жазушы өмірінің ең бір қилы кезеңдерін бейнелеуге күш салды. Бірыңғай
хронологиялық жүйемен жүрмесе де, жазушы сәбилік, жастық, ағалық шақтарында
бастан кешірген ғұмырды өз атынан дәлелді оқиғалар келтірумен сомдайды.
Қытай деріндегі қуғын-сүргіннен басталған өмір жолының қазақ жеріндегі
ерекшелігін тұтас таныту үшін, қаламгер ғұмырнамасында көркемдікті басымдау
қолданады. Ол кейде Қытай еншісінде кеткен Шығыс Түркістан табиғатын әсем
пейзажбен бейнелеп, баяндалар оқиғаға экспозиция ретінде ұсынса, адам
бейнесін тура әрі көркем етіп жеткізу үшін портретті беру арқылы мінездік
тұлғаларға ұластырып отырады. Бұлайша оқиғаны айғақты, деректі сомдау автор-
кейіпкердің суреткерлік шеберлігін анық танытады.
Қазақ қауымында аса таныс емес, Қытай жерінде өмір кешкен тарихи тұлғаның
өмірін де осы Қ.Жұмаділов ғұмырнамасынан танып біледі. Барынша өмірлік
материалдар негізінде жазылған шығармалар қазақ әдебиетіндегі ғұмырнамалық
жанрдың табиғаты мен болмыс-бітімін танытуда озық үлгілердің қатарынан
санауға келердей. Автор-кейіпкер өмірлік деректер негізінде жүріп
отырғанымен, жалпы бұл деректерді суреттелер шақтың негізгі көзі ретінде
пайдаланады [1, 21]. Қазақ
әдебиетіндегі ғұмырнамалар көбіне жеке тарихи тұлғаның өткен өмірін
бейнелейтіндіктен, орыс ғалымы Г.Винокур айтқандай олардың тарихи мәтіні
басым болып келуі заңды да. Дегенмен, көркем-ғұмырнамада бейнеленетін
тарихи оқиғаларда автор-кейіпкердің көркем әрі шынайы характерін ашатын
тұстары ғана бөлініп алынады. Зерттеліп отырған шығарманың тағы бір
ерекшелігі кейіпкерлер нақты өмірде болған, тұлғалы жан болуы себепті бұл
туындылардың деректілік, құжаттық айғақтары негізді болып келеді. Автор-
кейіпкер үшін ең маңызды мәселе, бұл тұрғыда, шығармашылық процестің
материалдарын жинау, еске түсіру, сұрыптау. Онан арыда қаламгер жұмысы
ауырлай түседі. Ендігі жерде шығарманың жүзеге асуы процесінде қажетті
эстетикалық таным тұрады. Өмірде білу, көру, бастан өткеру, бұл
ғұмырнаманың бір жағы болса, сол дайын айтылған, деректі дүниені көркемдік
танымға айналдыру ең күрделі тұсы. Ғұмырбаяндық шығармалар айғақтықты,
дәлдікті, өмірлікті талап етеді, бұл шығарманың құжаттылығын негіздей
түседі. Осы тұрғыдан келсек, ғұмырнамалар тек әдеби көркем туынды ғана
емес, деректі көркем дүние де болып шығады. Олай болған күнде ғұмырнамалық
көркем шығарманы деректі көркем шығармадан бөліп тұратын басты құрылым бұл
екеуінің арасындағы танымдық және эстетикалық мүмкіндіктерге байланысты
болса керек. Нақты өмірдің өзінен алынғандықтан, Қ.Жұмаділовтің
шығармасында көркем қиял жоғары мәнге ие емес. Жазушылардың кейбір өткен
оқиғаларды бейнелеуде айтылар пікір, ойларына қарай көркем-шынайы
болжамдардың аракідік кездесуі заңды да. Тарих және тарихи тұлғалар мен
оқиғалардың автор-кейіпкер ғұмырына қатысты тұстары ғана алынып
отырғандықтан, қаламгерлер бұл мәселелерге аса сақтық және ыждағаттылықпен
қарайды. Көркем туындылар стилінде баяндаудың қызметі жоғары болып келеді.
Себебі, оқиғаны бастан өткерген автор-кейіпкер бірінші жақта өз атынан
баяндаса, кейде сол оқиғаның ортасында жүріп бейнелеуі де ұшырасады [1, 21-
22]. Біз
қарастырған ғұмырнамаларда өмірлік шындықтың көркемдік шешімін беруде
авторлар психологиялық талдаудың түрлі әдіс-тәсілдерін қолдануы кездеседі.
Өмірде болған тарихи тұлғалар бейнесінің көркемдік бейнесіне бару үшін,
олар кейіпкердің ішкі жан дүниесіне енуге ұмтылады. Өздері бастан кешірген
оқиғаларға байланысты кейіпкерді сөйлеу, іс-әрекеттері арқылы бейнелеп,
көркемдікке үйлестіреді.
Қолданылатын әдіс-тәсілдер көркем ғұмырнамада авторға тікелей жүк артады,
автордың стилі, шығармашылық ұстанымы, таланты да тікелей соған қатысты.
ХХ
ғасырдағы (1950-2000 жылдар арасы) қазақ қоғамы, ыдырап шет елдерде шашырап
жүрген қазақ елі тағдыры аталған шығармада автор-кейіпкер және ол қарым-
қатынасқа түсетін орта арқылы суреттеледі. Шығармада суреттелетін өмірлік
шындық, көбіне, автор-кейіпкер көзімен таразыланады, талданады. Солай
болғандықтан да кейде шығармада қамтылған өмір шындығы субъективті сипатта
көрінетіні бар. Таза көркем шығарма емес, ғұмырнамалық туынды болғандықтан,
шығармада өмір шындығының субъективті сипатта көрінуіне қарсылық таныту да
қиын. Өйткені жанр табиғаты субъективті сипатты сыртқы теппейді. Өмірлік
шындық мемуарда кейіпкер тағдыры арқылы бейнеленеді. Ғұмырнамалық жанрда
кейіпкер – автор. Демек, кейіпкердің көз алдында өткен өткен қоғам
бойындағы оқиғалар, адамдар, адамаралық қатынастар, түрлі мінездер автор
танымы арқылы таразыланады. Кейіпкер тағдыры белгілі дәрежеде – автор
тағдыры! Автор танымы белгілі дәрежеде – кейіпкер танымы! Бұл мемуарист өз
шығармасында қазақ қоғамында 1950-2000 жылдар аралығында болып өткен өмір
шындығын өз тағдырлары арқылы бейнелеген. Өздері басынан кешкен оқиғалар,
қатысқан адамдарды көркемдік жинақтауға айналдырып, суреттеген.
Ғұмырнамалық жанрдың үрдіс алып, дамуын зерттеудегі маңызды
факторларды анықтаған соң, мемуарлық шығармалардағы кейіпкер танымы мен
тағдыры арақатынасын біз осылай анықтадық [1, 22-23].
Қ.Жұмаділов ғұмырбаяндық шығарма жазуда қазақ ұлттық мемуары мен Еуропа,
Ресей қаламгерлерінің дәстүрлі жолдарынан зор хабарлары бар екенін танытты
және өздері жазған шығармаларында осы игі дәстүрді онан әрі жалғастыра
түсті. Қ.Жұмаділов
ғұмырнама үшін тарихи танымның көркемдікпен игерілуіндегі қаламгерлік идея
мен тақырыптың мән-маңызын ашты. Зерттей келе, зерделегеніміз, ғұмырнамалық
роман тәуелсіз ұлттық әдебиетіміздің көркем-эстетикалық әлемінің көкжиегін
кеңейтіп, тарихи танымымызды тереңдетіп, әдеби көзқарасымыздың біліктілігін
дамытуға зор үлес қосып, әдебиеттану ғылымындағы жанрлық өсуге мол
мүмкіндік алып келеді деп білеміз.
Қ.Жұмаділовтің ғұмырнамалық (автобиографиялық) романына
арқау болған өмірлік шындықтар мен идеяларды, характерлерді талдай отырып,
заман шындығы мен көркем шындық арақатынасын таразылау және осы авторлардың
шығармашылық зертханасында өмірге келген тың көркемдік ізденістердің
табиғатын ашып көрсету туралы ізденіс нәтижелері көрініс тапты [1, 23].
Қазақ жазушыларының мемуарлық романдарында дала төсінде емін-еркін ғұмыр
кешкен осынау арда жұрттың моральдық-рухани әлемінің тазалығы, өздерінің
адамгершілік принциптеріне деген адалдығы атойлап бой көрсетеді. Өмір
шындығын осылайша қаз-қалпында түсірудің нәтижесінде қазақ деген халықтың
имандылыққа негізделген асыл қасиеттері де айқын ашыла түскен [11; 18].
Қ.Жұмаділовтің
Таңғажайып дүние мемуарлық романының мазмұндық құрылымында мемуарлық
романдардың әр ұлт әдебиетінде кең тараған стандартты үлгісіне жатқызуға
болатын көркемдік-құрылымдық негіздер жеткілікті деп санауға дәйектер бар.
Белгілі бір көзқарастар тұрғысынан алып, қарағанда, шаблонға айналған
формада жазылған шығарманың оқырманды қызықтыратын жағы, сөз жоқ, оның
мазмұны, келтірілген деректері мен фактілері, ұсынатын идеяларының
ауқымдылығы мен тілдік қолданысы. Көркемділіктің осынау маңызды
компоненттерін жазушының дұрыс қолдана білуі нәтижесінде туындының
эстетикалық шоқтығын едәуір биікке көтере алған деп айтуға болады.
Табиғаты жағынан көркем прозаға мейлінше
жақын Қабдеш Жұмаділовтің Таңғажайып дүниесінің өн бойында көркем
әдебиетке тән белгілер неғұрлым басым болып келсе, мемуарлық шығарманың
көркемдік деңгейі де соғұрлым жоғары болмақ деген қағида туғызудың қисыны
бар. Танымдық-тағылымдық және тарихи жақтарының салмағы өз алдына,
көркемдік деңгейінің биіктігі де мемуарлық романның эстетикалық-әлеуметтік
маңызын күшейте түсетіні дай туғызбаса керек деп білеміз [11; 20].
Филология ғылымдарының докторы М.Шыңдалиева мемуарлық очерктердің мазмұнына
қатысты былай деп пікір тиянақтатады: Мемуарлық очерктер жазу үшін
автордың өмірлік тәдірибесі мол сөз етуге тұрарлық оқиға, құбылыстарды
дұрыс таңдап қана қоймай, үлгі-өнеге боларлық тұстарды саралау шеберлігі де
болуы шарт [15; 161]. Мемуарлық романдардың жекелеген бөліктері мемуарлық
очерктерлен тұратындығын ескерсек, ғалымның айтқан бұл пікірі мемуарлық
романдар үшін де маңызды болып табылатыны сөзсіз [11; 28].
Осы еңбекте зерттеу нысанына айналып отырған
Қ.Жұмаділовтің мемуарлық романында ұшырасатын жекелеген ірілі-уақты тарихи
деректер қазақ тарихшыларының көңіл бөлуіне олқы соға қоймас еді.
Қазақ әдебиеті тарихы академиялық басылымының 9-томында айтылған:
Халық басынан кешкен тарихты бейнелеп берудің әдіс-тәсілдері мол. Соның ең
сенімдісі, мүмкіндігі мол жолы мемуарлық туындылардан танылады [16; 167]
деген тұжырым мемуарлық романдардағы, дәуір келбетінің көрінуіне қатысты
келтірілген ойлармен үндес. Егер де жазушы өз туындысында тарихи кезеңдерге
қатысты кесек оқиғалар мен жекелеген тұлғалардың бейнелерін жоғары
көркемдік деңгейде бейнелеп шықса, ондай мемуарлық романды тарихи романның
да жүгін арқалай алары сөзсіз. Жазушы мемуарлық роман жазуға
бел буа отырып, замана шындығының аясында ұлт тағдырына қатысты өзекті
мәселені айтуға да тәуекел етуі тиіс. Бұндай талаптар Кеңес дәуірінде
қабырғасынан қойылып көрмегенін ескерсек, бүгінгі тәуелсіздік кезеңінде ұлт
пен тіл тағдыры күлбілтелемей ашып айтыла бастағаны байқалады [11; 31].
Төл әдебиетімізде мемуарлық үлгіде
жазылған романдар саны саусақпен санарлық мөлшерде ғана. Солардың ішінде
бүгінгі күнге дейін оқырман қолына тиген бұл жанрдағы шығармалардың
көркемдік-эстетикалық деңгейінің жоғарыларының бірі Қабдеш Жұмаділовтің
Таңғажайып дүние романы болып табылады [11; 32].
Біз зерттеу көзіне айналдырып отырған романды
ғұмырнамалық, яғни, мемуарлық рман ретінде талдап, қарастырдық. Таңғажайып
дүние баз бір мемуарлық дүниелердей оқырманы аз болып қалып қойған жоқ.
Өткінші мода болған жоқ, қайта жыл өткен сайын қанаттанып, орнығып,
кемелдене түсуде. Төл әдебиетіміздегі жаңа бір сапалық белгілері –
парасаттылық өлшемдері бірте-бірте күшейіп арта түсті. Осы орайда
Қ.Жұмаділов өзінің жазушылық парасатын кең жайып, қазақ қаламының қуатын
дәлелдей түсті. Бұл арқылы жанрлық дәрежеде қанат жайып, прозасын
біртұтастырып жіберді. Аз жазып, асыл мәдени шығарма тудыру екінің бірінің
қолынан келмейді. Осы тұрғыдан алғанда біз зерттеу көзіне айналдырып
отырған шығарма жазушының барлық көрген-білгенің жазуы мен жариялауы болып
табылады. Демек, мұнда ақыл мен кемеңгерліктің, шеберліктің жинақталған
нұсқасы бар. Мемуар жанрына келетін болсақ, жалпы әлем
әдебиетінде Хемэнгуейдің Қош бол, майданы секілді көптеген шығармалар
бар. Жалпы мемуар дегеніміз – адамның санасында, жадында қалған
естеліктердің қағаз бетіне көркем тілмен түскен үлгісі.
Көрнекті ғалым, жазушы Қ.Ергөбек: Ғұмырында
кісінің жадында елеулі құбылыстар сақталып қалады. Сол елеулі құбылыстардан
мемуар тұрады. Бүкіл адамзат мәдениеті кісі санасына, жадына қатысты
қалыптасады, - дейді. Сонымен бірге жазушының өзі көріп, білген жайларды,
әр түрлі адамдардың әрекетін айту – бұл жанр ерекшелігі. Баяндалған
оқиғалардың нақтылығы да, әсерлілігі де осыған байланысты. Роман жанрын
зерттеуші көп болғанымен, мемуарлық романды зерттеушілер аса көп емес.
Мемуарлық туындыларды зерттеуші, белгілі ғалымдар мен әдебиеттанушылар
қатарында Рахманқұл Бердібай, Құлбек Ергөбек, Тұрсынбек Кәкішетерді айтуға
болады. Біз осы ғалымдардың зерттеулеріне сүйену арқылы өз жұмысымызды
атқардық [19, 21].
Жалпы, мемуар жанрына келетін болсақ, бұл жанрдың қазақ
әдебиетінің теориясында көп зерттелмегені анық. Атап айтсақ, Құлбек
Ергөбектің заманымыздың заңғар жазушысы Сәбит Мұқанов туралы көптеген
монографиялық зерттеулері жарық көрді. Мұнда Құлбек Ергөбек Сәбит
Мұқановтың әдеби мұрасын мұқияттылықпен зерттеп, шығармашылық жолындағы
тағдыры мен тарихын талдап көрсетті. Жазушының тақырып таңдаудан бастап,
туындының өмірге қалай келгені, жазушы жайындағы естеліктер өте жүйелі
түрде баяндалды. Жанр табиғатын
саралап, талдай келіп, Қ.Жұмаділовтің Таңғажайып дүние романы әлеуметтік-
айшықты мемуарлық роман түріне жатқызу қисынға келмек. Бірақ нақтырақ
талдау барысында бұл тұжырымға толықтырулар мен өзгертулер жасаудың
қажеттілігіне назар аударылды. Бұдан келіп туындайтын жағдай – басқа ұлт
әдебиетіне қарағанда қазақ ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz