Қазақ лирикасындағы көркемдік дәстүр
КІРІСПЕ
1 ЛИРИКА . КӨРКЕМ ӘДЕБИЕТТІҢ НЕГІЗГІ ЖАНРЫ
ІІ ТАРАУ. ҚАЗАҚ ЛИРИКАСЫНДАҒЫ КӨРКЕМДІК ДӘСТҮР ЖАЛҒАСТЫҒЫ
ІІІ ТАРАУ. ҚАЗАҚ ЛИРИКАСЫНДАҒЫ ДӘСТҮРЛІ КӨРКЕМДІК ОБРАЗДАР.
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1 ЛИРИКА . КӨРКЕМ ӘДЕБИЕТТІҢ НЕГІЗГІ ЖАНРЫ
ІІ ТАРАУ. ҚАЗАҚ ЛИРИКАСЫНДАҒЫ КӨРКЕМДІК ДӘСТҮР ЖАЛҒАСТЫҒЫ
ІІІ ТАРАУ. ҚАЗАҚ ЛИРИКАСЫНДАҒЫ ДӘСТҮРЛІ КӨРКЕМДІК ОБРАЗДАР.
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Көркем сөз өнеріндегі лирика дегеніміз ақынның ішкі құпия сезім қалтарыстарына, нәзік ой тұңғиығынажетелейтін ерекше жанр. Осы жанрдағы туындылар әр ақынның дүниені танудағы, сезінудегі өзіндік ерекшеліктерін айшықтап, жеке шығармашылық тұлғаның дара болмысын ғана танытумен шектелмейді. Сонымен қоса, олар тұтастай әдеби даму үрдісіндегі лириканың жанрлық құбылу, өсу, өркендеу, құлдырау жолын дәуірлік сипатта анықтауға мүмкіндік береді.
Лирикалық туынды әр ақынның творчествосында орын алуы мүмкін. Себебі ол тақырыптық жағынан табиғат лирикасы, махаббат лирикасы, философиялық лирика, қоғамдық-саяси лирика сынды бірнеше топқа жіктеледі. Ал ұлт әдебиетінен өзіндік орнын айқындаған тұлғалы ақындарымыздың осы тақараптар аясында лирикалық жанрда ой толғауы таң қаларлық жайт емес. Қазақ лирикасы шеңберінде қарастыратын болсақ, лирика жанрының ұлы ақын Абай поэзиясынан тамыр тартып, өріс ала бастағанын аңғарамыз. Осы кезеңнен бастау алатын лирикалық жанрдың қалыптасу, даму жолында назарға ілігетін ірі лирик ақындардан Абай Құнанбайұлы, Мағжан Жұмабаев, Төлеген Айбергенов, Мұқағали Мақатаев, Ж. Нәжімеденов сынды есімдерді атауға болады.
Диплом жұмысы ұлттық лирикадағы дәстүрлі бейнелерді талдауға арналған. Ал тақырыптың зерттелу деңгейіне келетін болсақ, бұл мәселені ғылыми тұрғыдан зерделеген ғалымдардан З. Ахметов («Өлең сөздің теориясы», «Поэзия шыңы – даналық»), М. Базарбаев («Өлең – сөздің патшасы, сөз сарасы»), Б. Кәрібаева («Қазіргі қазақ лирикасының поэтикасы»),
З. Қабдолов («Сөз өнері»), С. Қирабаев және т.б. еңбектерін атауға болады. Сонымен қоса, Қ. Жүсіповтің «Қазақ лирикасындағы стиль және бейнелілік», Ш. Сариевтің «60-70 жылдардағы қазақ лирикасы. Көркемдік ізденістер»,
Т. Шапаевтың «Қазақ поэзиясындағы лирикалық тұлға проблемасы» атты диссертациялық жұмыстарды да лириканың жан-жақты зерттелуіне үлес қосқан ғылыми жұмыстар қатарында атауға болады.
Аталған ғылыми еңбектерде ұлттық лириканың дамуына сүбелі үлес қосып, көркемдік жағынан баюына айрықша ықпал жасаған ақындар творчествосы терең зерделеніп, сараланған. Алайда бүгінгі таңда ұлттық лирикадағы дәстүрлі образдарды қарастыру қажеттілігі туындап отыр. Ақындардың ішкі ой-сезім толғанысын, күйініш-сүйінішін білдіруде ерекше мәнге ие ай, күн, жел сынды дәстүрлі бейнелердің көркемдік қызметі, жеке қаламгерлік поэтикадағы ерекшелігі, осы тұрғыдағы ұлттық таным – жеке-дара зерттеуді қажет ететін келелі мәселелер. Осы аяда отандық әдебиеттану ғылымындағы жұмыстар көбіне мақала көлемінде ғана болып келеді, арнайы жазылған ғылыми еңбектердің жоқтығы, осылайша, диплом жұмысының өзектілік деңгейін айғақтайды.
Лирикалық туынды әр ақынның творчествосында орын алуы мүмкін. Себебі ол тақырыптық жағынан табиғат лирикасы, махаббат лирикасы, философиялық лирика, қоғамдық-саяси лирика сынды бірнеше топқа жіктеледі. Ал ұлт әдебиетінен өзіндік орнын айқындаған тұлғалы ақындарымыздың осы тақараптар аясында лирикалық жанрда ой толғауы таң қаларлық жайт емес. Қазақ лирикасы шеңберінде қарастыратын болсақ, лирика жанрының ұлы ақын Абай поэзиясынан тамыр тартып, өріс ала бастағанын аңғарамыз. Осы кезеңнен бастау алатын лирикалық жанрдың қалыптасу, даму жолында назарға ілігетін ірі лирик ақындардан Абай Құнанбайұлы, Мағжан Жұмабаев, Төлеген Айбергенов, Мұқағали Мақатаев, Ж. Нәжімеденов сынды есімдерді атауға болады.
Диплом жұмысы ұлттық лирикадағы дәстүрлі бейнелерді талдауға арналған. Ал тақырыптың зерттелу деңгейіне келетін болсақ, бұл мәселені ғылыми тұрғыдан зерделеген ғалымдардан З. Ахметов («Өлең сөздің теориясы», «Поэзия шыңы – даналық»), М. Базарбаев («Өлең – сөздің патшасы, сөз сарасы»), Б. Кәрібаева («Қазіргі қазақ лирикасының поэтикасы»),
З. Қабдолов («Сөз өнері»), С. Қирабаев және т.б. еңбектерін атауға болады. Сонымен қоса, Қ. Жүсіповтің «Қазақ лирикасындағы стиль және бейнелілік», Ш. Сариевтің «60-70 жылдардағы қазақ лирикасы. Көркемдік ізденістер»,
Т. Шапаевтың «Қазақ поэзиясындағы лирикалық тұлға проблемасы» атты диссертациялық жұмыстарды да лириканың жан-жақты зерттелуіне үлес қосқан ғылыми жұмыстар қатарында атауға болады.
Аталған ғылыми еңбектерде ұлттық лириканың дамуына сүбелі үлес қосып, көркемдік жағынан баюына айрықша ықпал жасаған ақындар творчествосы терең зерделеніп, сараланған. Алайда бүгінгі таңда ұлттық лирикадағы дәстүрлі образдарды қарастыру қажеттілігі туындап отыр. Ақындардың ішкі ой-сезім толғанысын, күйініш-сүйінішін білдіруде ерекше мәнге ие ай, күн, жел сынды дәстүрлі бейнелердің көркемдік қызметі, жеке қаламгерлік поэтикадағы ерекшелігі, осы тұрғыдағы ұлттық таным – жеке-дара зерттеуді қажет ететін келелі мәселелер. Осы аяда отандық әдебиеттану ғылымындағы жұмыстар көбіне мақала көлемінде ғана болып келеді, арнайы жазылған ғылыми еңбектердің жоқтығы, осылайша, диплом жұмысының өзектілік деңгейін айғақтайды.
1 Жұмалиев Қ. Әдебиет теориясы. – Алматы: Мектеп, 1969.
2 Ахметов З. Лирика // Әдебиеттану терминдер сөздігі – Алматы: Ана тілі, 1998. – 216-219 бб.
3 Қабдолов З. Сөз өнері. – Алматы: Қазақ университеті, 1992.
4 Мәшһүр-Жүсіпов К. Өлең-сөздің патшасы. – Алматы: Жазушы, 1991.
5 Ахметов З. Өлең сөздің теориясы. – Алматы: Мектеп, 1973.
6 Әуезов М. Әр жылдар ойлары. – Алматы, 1959.
7 Жүсіпов К. Өлең – сөздің патшасы. – Алматы: Жазушы, 1991.
8 Сұлтанғалиева Ж. Қазіргі қазақ лирикасындағы мінез мәселелері. – Алматы, 2007.
9 Гегель Г.В. Эстетика. – М.: 1969. 3 Т.
10 Соловьев В.С. Стихотворения. Эстетика. Литературная критика. – М., 1990.
11 Қабдолов З. Әдебиет теориясының негіздері. – Алматы, 1970.
12Тимофеев Л.Н. Основы теории литературы. – М.: 1966.
13 Карпов А.С. Стих и время. – М.,1966.
14 Уақыт және қаламгер. – Алматы, 1974.
15 Оңғарсынова Ф. Екі томдық шығармалар жинағы. – Алматы, 1987. – 2 Т.
16 Уахатов Б. Қазақтың халық өлеңдері. – Алматы: Ғылым, 1974.
17 Ахметов З.Казахские стихосложение. А., 1964.
18 Абай. Шығармаларының екі томдық толық жинағы. – Алматы, 2008.
19 Қирабаев С. Өскелең поэзия // Көп томдық шығармалар жинағы. – Алматы: Қазығұрт, 2007. – 1 Т.
20 Орманов Ғ. Өлеңдер. – Алматы, 1987.
21 Тәжібаев Ә. Қасым Аманжолов лирикасы // Лениншіл жас, 1981, 29- қараша.
22 Бақыт Кәрібаева. Қазіргі қазақ лирикасының поэтикасы. – Алматы, 1998.
23 Байтұрсынов А. Шығармалары. – Алматы, 1989.
24 Нұрқатов А. Абайдың ақындық дәстүрі. – Алматы: Жазушы, 1966.
25 Молдағалиев Т. Вагонда // Алыптар туралы аңыз. Өлеңдер жинағы. – Алматы, 1969.
26 Мақатаев М. Таңдамалы өлеңдер. – Алматы, 1999.
27 Қирабаев С. Лирика және өмір // Көп томдық шығармалар жинағы. – Алматы: Қазығұрт, 2007. – 2 Т.
28 Аманжолов Қ. Өлеңдер, поэмалар. – Алматы, 1987.
29 Оңғарсынова Ф. Таңдамалы шығармалар жинағы. – Алматы, 1997.
30 Тәжібаев Ә. Өмір және поэзия. – Алматы, 1960.
31 Бес ғасыр жырлайды. – Алматы, 1992. – 1 Т.
2 Ахметов З. Лирика // Әдебиеттану терминдер сөздігі – Алматы: Ана тілі, 1998. – 216-219 бб.
3 Қабдолов З. Сөз өнері. – Алматы: Қазақ университеті, 1992.
4 Мәшһүр-Жүсіпов К. Өлең-сөздің патшасы. – Алматы: Жазушы, 1991.
5 Ахметов З. Өлең сөздің теориясы. – Алматы: Мектеп, 1973.
6 Әуезов М. Әр жылдар ойлары. – Алматы, 1959.
7 Жүсіпов К. Өлең – сөздің патшасы. – Алматы: Жазушы, 1991.
8 Сұлтанғалиева Ж. Қазіргі қазақ лирикасындағы мінез мәселелері. – Алматы, 2007.
9 Гегель Г.В. Эстетика. – М.: 1969. 3 Т.
10 Соловьев В.С. Стихотворения. Эстетика. Литературная критика. – М., 1990.
11 Қабдолов З. Әдебиет теориясының негіздері. – Алматы, 1970.
12Тимофеев Л.Н. Основы теории литературы. – М.: 1966.
13 Карпов А.С. Стих и время. – М.,1966.
14 Уақыт және қаламгер. – Алматы, 1974.
15 Оңғарсынова Ф. Екі томдық шығармалар жинағы. – Алматы, 1987. – 2 Т.
16 Уахатов Б. Қазақтың халық өлеңдері. – Алматы: Ғылым, 1974.
17 Ахметов З.Казахские стихосложение. А., 1964.
18 Абай. Шығармаларының екі томдық толық жинағы. – Алматы, 2008.
19 Қирабаев С. Өскелең поэзия // Көп томдық шығармалар жинағы. – Алматы: Қазығұрт, 2007. – 1 Т.
20 Орманов Ғ. Өлеңдер. – Алматы, 1987.
21 Тәжібаев Ә. Қасым Аманжолов лирикасы // Лениншіл жас, 1981, 29- қараша.
22 Бақыт Кәрібаева. Қазіргі қазақ лирикасының поэтикасы. – Алматы, 1998.
23 Байтұрсынов А. Шығармалары. – Алматы, 1989.
24 Нұрқатов А. Абайдың ақындық дәстүрі. – Алматы: Жазушы, 1966.
25 Молдағалиев Т. Вагонда // Алыптар туралы аңыз. Өлеңдер жинағы. – Алматы, 1969.
26 Мақатаев М. Таңдамалы өлеңдер. – Алматы, 1999.
27 Қирабаев С. Лирика және өмір // Көп томдық шығармалар жинағы. – Алматы: Қазығұрт, 2007. – 2 Т.
28 Аманжолов Қ. Өлеңдер, поэмалар. – Алматы, 1987.
29 Оңғарсынова Ф. Таңдамалы шығармалар жинағы. – Алматы, 1997.
30 Тәжібаев Ә. Өмір және поэзия. – Алматы, 1960.
31 Бес ғасыр жырлайды. – Алматы, 1992. – 1 Т.
КІРІСПЕ
Көркем сөз өнеріндегі лирика дегеніміз ақынның ішкі құпия сезім
қалтарыстарына, нәзік ой тұңғиығынажетелейтін ерекше жанр. Осы жанрдағы
туындылар әр ақынның дүниені танудағы, сезінудегі өзіндік ерекшеліктерін
айшықтап, жеке шығармашылық тұлғаның дара болмысын ғана танытумен
шектелмейді. Сонымен қоса, олар тұтастай әдеби даму үрдісіндегі лириканың
жанрлық құбылу, өсу, өркендеу, құлдырау жолын дәуірлік сипатта анықтауға
мүмкіндік береді.
Лирикалық туынды әр ақынның творчествосында орын алуы мүмкін. Себебі ол
тақырыптық жағынан табиғат лирикасы, махаббат лирикасы, философиялық
лирика, қоғамдық-саяси лирика сынды бірнеше топқа жіктеледі. Ал ұлт
әдебиетінен өзіндік орнын айқындаған тұлғалы ақындарымыздың осы тақараптар
аясында лирикалық жанрда ой толғауы таң қаларлық жайт емес. Қазақ лирикасы
шеңберінде қарастыратын болсақ, лирика жанрының ұлы ақын Абай поэзиясынан
тамыр тартып, өріс ала бастағанын аңғарамыз. Осы кезеңнен бастау алатын
лирикалық жанрдың қалыптасу, даму жолында назарға ілігетін ірі лирик
ақындардан Абай Құнанбайұлы, Мағжан Жұмабаев, Төлеген Айбергенов, Мұқағали
Мақатаев, Ж. Нәжімеденов сынды есімдерді атауға болады.
Диплом жұмысы ұлттық лирикадағы дәстүрлі бейнелерді талдауға арналған.
Ал тақырыптың зерттелу деңгейіне келетін болсақ, бұл мәселені ғылыми
тұрғыдан зерделеген ғалымдардан З. Ахметов (Өлең сөздің теориясы, Поэзия
шыңы – даналық), М. Базарбаев (Өлең – сөздің патшасы, сөз сарасы), Б.
Кәрібаева (Қазіргі қазақ лирикасының поэтикасы),
З. Қабдолов (Сөз өнері), С. Қирабаев және т.б. еңбектерін атауға болады.
Сонымен қоса, Қ. Жүсіповтің Қазақ лирикасындағы стиль және бейнелілік, Ш.
Сариевтің 60-70 жылдардағы қазақ лирикасы. Көркемдік ізденістер,
Т. Шапаевтың Қазақ поэзиясындағы лирикалық тұлға проблемасы атты
диссертациялық жұмыстарды да лириканың жан-жақты зерттелуіне үлес қосқан
ғылыми жұмыстар қатарында атауға болады.
Аталған ғылыми еңбектерде ұлттық лириканың дамуына сүбелі үлес қосып,
көркемдік жағынан баюына айрықша ықпал жасаған ақындар творчествосы терең
зерделеніп, сараланған. Алайда бүгінгі таңда ұлттық лирикадағы дәстүрлі
образдарды қарастыру қажеттілігі туындап отыр. Ақындардың ішкі ой-сезім
толғанысын, күйініш-сүйінішін білдіруде ерекше мәнге ие ай, күн, жел сынды
дәстүрлі бейнелердің көркемдік қызметі, жеке қаламгерлік поэтикадағы
ерекшелігі, осы тұрғыдағы ұлттық таным – жеке-дара зерттеуді қажет ететін
келелі мәселелер. Осы аяда отандық әдебиеттану ғылымындағы жұмыстар көбіне
мақала көлемінде ғана болып келеді, арнайы жазылған ғылыми еңбектердің
жоқтығы, осылайша, диплом жұмысының өзектілік деңгейін айғақтайды.
Зерттеу жұмысының нысаны – қазақ поэзиясындағы ірі лирик ақындардың
творчествосы.
Диплом жұмысының пәні – ақындар шығармашылығындағы, лирикалық
туындыларындағы ай, жел, күн және т.б. дәстүрлі ұлттық образдар.
Диплом жұмысының әдіс-тәсілдері – жүйелі-функционалды, талдау, баяндау,
салыстыру.
Диплом жұмысының мақсаты – қазақ лирикасында дәстүрлі образдарға
айналған ұлттық образдарды анықтау, олардың идеялық-көркемдік мәнін ашу.
Осыған сәйкес жұмыста алға қойылған өзіндік міндеттер:
- қазақ әдебиетінің тарихында өз орнын алған айтулы лирик ақындардың
туындыларын талдау;
- лирикалық жанрдың ұлттық әдеби даму үдерісін бақылау;
- дәстүрлі ұлттық образдарды анықтау.
Диплом жұмысы кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан және пайдаланылған
әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 ЛИРИКА – КӨРКЕМ ӘДЕБИЕТТІҢ НЕГІЗГІ ЖАНРЫ
Әдебиеттегі үш жанр – эпос, лирика, драма. Әр жанрдың, әрине, өзіндік
ішкі болмысы, өзгеге ұқсамайтын табиғаты, жеке тынысы бар. Мәселен, эпос
неғұрлым кең құлашты оқиға желісін баяндау негізделіп, соған сәйкес
көркемдік жүйе құратын болса, драма қою тартысқа, сахнадағы шешуші іс-
әрекеттерге арқа сүйейді. Ал лирика жанрының өз алдына ерекшеліктері бар.
Лирика – адамның дүниетанымы мен көзқарасын, ішкі сезімі, сүйініш-
күйінішімен ұштастыра жырлау және ешкімге ұқсамау, – дейді Қ. Жұмалиев
[1, 67 б.]. Ғалым сөзіне тереңірек зер салсақ, лирика дегеніміз – ішкі
эмоционалдық-экспрессивтік көңіл-күй әуенін ашуға деген ақынның ұмтылысы
және өз сезімін өзгені қайталамайтындай айрықша соны құбылыс ретінде
жеткізуі. Мұндай ерекше сезімді түрлі жағдайлар тудыру мүмкін. Қандай
ситуацияда болмасын, ақынның өзіндік көзқарас білдіруі, өмір құбылыстарын
өзінше жеке позициядан тұжыруы субъективті ой-сезімнен тамыр тартады.
Поэзияның өзге түрлерінен лириканы ерекшелейтін осы қасиет екені белгілі.
Жалпы лирикалық туындылар тақырыбына, мазмұнына байланысты бірнеше
топқа бөлінеді:
- махаббат лирикасы.Мұнда лирикалық қаһарманның басынан өткен
ғашықтық сезім басты өзекке айналады да, өмір, жаратылыс, болмыс жайлы
философиялық толғаныстардың өзі осы негізде өрнек табады. Бұл өлеңдер
лирикалық қаһарманның тіршілікте кешкен тағдырлық оқиғаларына байланысты
бірде қайғылы, бірде шаттық күйді суреттейді;
- табиғат лирикасы дегеніміз – табиғаттағы әр алуан құбылыстарды
ақынның жеке дүниетанымы тұрғысынан суреттеуі. Мұнда лирикалық лепті
үстейтін фактор табиғаттың әсем көрінісі ғана емес, ақынның оны өз жан
дүниесімен астастыра өрнектеуі. Ақын айналадағы ортадан нақты ситуациядағы
өз көңіл-күйіне туыс, жақын көріністі іздейді. Я болмаса, қоршаған ортадағы
табиғи құбылыстардың өзі ақын көңілінде ерекше бір сезімді оятып, шабыт
сезіміне бөлеуі мүмкін. Қай жағдайда болмасын, басты мәселе лирикалық
қаһарман көзімен танылатын әлем келбетінің өзі ғана емес, оны қабылдаушы
субъектінің өзіндік зердесі, әлемді сезіну, қабылдау қасиеті болмақ;
- саяси-азаматтық лирикада ақынның негізгі толғаныстары әлеуметтік
мәні зор ірі мәселелерді арқау етеді. Мұндағы лирикалық белгі ақынның айтар
ойының субъективтивизмге бағытталғандығынан, қоғамдық, саяси құбылыстарға
жеке-дара көзқарас танытуынан байқалады. Лириканың бұл түрі қазақ
поэзиясында кеңінен дамыған;
- философиялық лирика ақынның өмір, тіршілік, әлем жайлы кесек ойларын
қамтып, осы тұрғыдағы дара көзқарасын өрнектейді. Философиялық лириканың
бір ерекшелігі туындының көркемдігінен гөрі идеялық, мазмұндық жағына баса
назар аударылады.
Біз талдау нысанына алатын туындылардың көпшілігі табиғат лирикасына
жатады. Олар – жаз, күз, қыс, теңіз, тау, орман, тоғай тәрізді әр алуан
табиғат құбылыстарын жырлауға арнаған лирикалық өлеңдер. Лирикалық
өлеңдердің мазмұны да, оларда байқалатын көңіл-күйлері де, әрине, ақынның
өмірге көзқарасымен байланысты болып келеді. Алайда тікелей табиғат
суреттемесіне арналмаған лирикалық өлең-жырлардан да ақынның ішкі бір нәзік
сезім иірімдерін, ой қозғалыстарын бедерлеуге бағышталған ұлттық дәстүрлі
образдарды кездестіруге болады.
Лирика – көркем әдебиеттің негізгі саласының, жанрының бірі, басты
ерекшелігі – адамның көңіл-күйін, сезім дүниесін тікелей бейнелеп
көрсетеді. Лирикада ой мен сезім бірлесіп, терең қабысды. Оған тартымды
қуат-күш дарытатын терең оймен суарылған, нәрленген жалынды сезім,
Әсерсіз, құрғақ қағида-тұжырымдар оқырманды тебірентпейді. Өмір, дүние,
адам тағдыры туралы үлкен толғаныстан тумаған, жәй сезімшілдік
лириканы жандандыра алмайды. Лирикаға жан беретін сезімнің отты нәзіктігі.
Лириканың басқа жанрлардан, айталық, сан алуан адамдардың қарым-
қатынасын, қоғамдық тұрмыс-шиеленісті баяндайтын көлемді, оқиғалы
шығармалардан айырмасы да, өзіндік артықшылығы да – міне осында.
Егер эпикалық жанрдың ең басты ерекшелігі уақиғаны қалай баяндалып,
суреттелетініне байланысты болса, лирикалық шығарманың күші, қуаттылығы
алдымен адамның көңіл-күйін, өмірдегі жағдай-құбылыстан алған әсерін
бейнелеп жеткізу шеберлігімен ұштасып жатады. Адамның жан-сезімін, көңіл-
күйін тікелей, лирикаға тән ерекше сыршылдықпен айтып жеткізудің ұтымдылығы
өмір құбылыстарын, табиғатты айрықша сергектік, сезімталдықпен
қабылдаудан, сезім-әсер байлығынан туады.
Лирикалық шығармада негізінен алғанда жеке адамның көңіл-күйі,
сезімі суреттеледі. Ақын көбінесе өз жайын, өзінің айналадағы өмірге, әр
түрлі құбылыс-жағдайларға көзқарасын сипаттайды. Бірақ ақын өз жайын,
өз басының мұңын, өзінің арманын, қуаныш сезімін жыр етсе де, ол
қалайда халықтың тағдырын, қайғы-мұңын, күйзелісін, қуаныш-шаттығын,
тілек мақсаттарын көрсетеді. В.Г. Белинскийдің Ұлы ақын өзі туралы,
өзінің жеке басы туралы айтса да, көптің тағдырын, адамзат жайын сөз
етеді деуі тегін айтылмаған.
Нағыз лирикалық туындылар жеке адамның жан дүниесін, толғанысын,
тағдырын бейнелеп, сол арқылы бүкіл бір ортаны, қоғамды, заманды
сипаттап береді. Лирикалық қаһарманның ой-сезімі, тағдыры өз замнының
арман-мүддесі, тілек-талаптарымен неғұрлым терең байланысты суреттелсе,
соғұрлым ол типтік қасиеттері мол, сомдап жасалған ірі тұлғаға
айналып, дәуірдің көрнекті өкілі болып шығады.
Лирикалық шығарма ақынның ой-сезімін, толғанысын көрсету арқылы
жалпы адам баласына, қоғамға тән сипаттарды, заман, дәуір келбетін
танытатын қасиет-ерекшеліктерді жақсы аңғартады.
Лирикалық жанрға ауыз әдебиетіндегі өлеңнің барлық түрлері – еңбек
туралы, төрт- түлік туралы өлеңдер, тұрмыс-салт жырлары, нақыл-өсиет
жырлар, тағы басқалар, терме, толғау, тақпақ секілді нұсқалар
жатады.Жазба әдебиет өркендеген кезде жаңа түрлер – саяси-әлеуметтік
лирика, философиялық лирика, көңіл-күй лирикасы, махаббат лирикасы,
табиғат лирикасы қалыптасып, дамиды. Лирикалық шығармалар тақырыбы,
құрылысы жағынан да сан-алуан. Кейде, айталық, арнау өлең, сатиралық
өлең-жырлар, немесе, хат түріндегі лирикалық шығарманың бөлекше
үлгілері ретінде қарастырылады [2, 217-218].
Сыншы, әдебиеттанушы ғалымдар лирикадағы елгезек сезім мен сыр жайын,
олардың тұтастығы мен тұнықтығы, шынайылығы тұрғысынан алғанда, өлеңді
қимылсыз кейіпте қарастырмаған жөн деген пікірді қолдайды. Лирикалық
өлеңдегі әрбір лексикалық бірлік лирикалық қаһарманның қас пен көздің
арасындай көз ілеспес бір мезеттік жалт етіп жоғалатын сәулелі сырын арқау
етеді. Бірақ оның бейне бір суретке басып алғандай үздіксіз үдерістің тек
бір ғана көрінісі екенін ұмытпаған абзал. Мұндай құбылысты академик
Зейнолла Қабдолов лирикадағы адамның жан диалектикасы деп атаған еді.
Лириканың бас қаһарманы – ақынның өзі. Мұның эстетикалық қасиеті де,
тәрбиелік күші де айрықша үлкен. Себебі бұл арада өлеңді жазған адам,
оқыған адамға айналып, ақын мен оқырманның көңіл-күйлері бір-біріне
ұштасып, бірігіп, біте қайнасып кетеді. Ақын оқшау образ жасап, оқырманға
содан үйрен, не жирен дегендей тенденциямен ғана тынбайды, оған тура
өз басындағы сезім мен сырды тұтас көшіре салады. Сонда ақын
көкірегіндегі сезім – оқырман сезімі, ақын көңіліндегі сыр – оқырман
сыры болады да шыға келеді, - дейді З. Қабдолов [3, 310-311].
Лирика өзінің табиғатында сезім мен ойдың поэтикалық нәтижесі болып
табылады. Көркем туындының тарихы адамның сезімімен үнемі тікелей қарым-
қатынаста болады. Сондықтан осы лирикалық жанрды талдап зерттеу саласында
осы жайт үнемі ескеріліп отыруға тиіспіз. Мұны кейде өнердің өзіндік бір
табиғи ерекшелігі деп те атайды.
Осы тұрғыдан алғанда, қазіргі қазақ лирикасының эстетикалық
сипаты мәселесі – поэзияны, эстетиканы зерттеушілердің көкейкесті
сауалдарының бірі.
Лириканы алдымен, өнер туындысы сапасында зерделейтін болсақ, оның
көркемдік, құрылымдық ерекшеліктерін саралаудың бүгінгі әдебиеттану аясында
қаншалықты маңызды екенін байқауға болады. Себебі өнерде қол жеткізілген
жетістіктер санмен емес, сапамен өлшенеді. Және мұның өзі өзгелер үшін
абстрактылы, тек тар аяда ғана өзекті мәнге ие.
Өнерде сапа өлшемін шығарудың өнер ерекшелігіне орай
осындай қиындықтары бар. Сөз, әрине озық үлгілер, даралық сипат
танытқан шығармалар төңірегінде болуға тиіс. Әйтпесе, формализмге
ұрынамыз.
Ақынды әрқашан ой теңізіне шомылдырып, жүрегіне жыр, жанына нұр құйып
отыратын дүниелердің бірі – табиғат.
Ақындары әр уақыт ой теңізіне шомылдырып, жүрегіне жыр, жанына нұр
құйып отыратын дүниелердің бірі – табиғат. Сұлу да сырлы табиғат қанша
адам жырласа да қазынасы ортаймақ емес. Қай ақын-жазушы болмасын, өзін
табиғаттың перзентімін деп санаған. Табиғаттың бояуларынан нәр алған,
күркіреген күннен үн алған, сылдырап аққан өзендерінен сыр алған Табиғат
ақындардың жүрегін оятатын, сұлу сезімге бөлейтін, қиял құсын қияға
ұшыратын шабыттың шақпақ оттарының бірі. Бірақ адамсыз жалаң табиғат –
жансыз дене секілді.
Өмірде адам айтпаған сөздер, адам салмаған суреттер, адам шырқамаған
әндер жоқтың қасы. Тіпті бір тақырыптың өзің әр ақын түрліше зерделеп, қилы
көзқарас қырынан сипаттайды. Сөйтіп, тіршіліктегі барша құбылыс атаулыны
адамзат баласы шарлап өткен, барлығына ой көзін жіберіп, талай рет айтып
кеткен. Ал саф таза нағыз өнердің қасиеті осының барлығын жаңа ғана
айтылғандай, бұрын көзге шалынбағандай етіп жаңғыртып, жасартып беруінде.
Яғни мөлт еткен сезімді дәл сол қалпында барша әсемділігімен, әсерлілігімен
көркем суреттеуінде. Сөйтіп, айналып келгенде, лирикадағы басты
ерекшеліктің өзі жалпы сөз өнеріне тән көркемдік категориясының
төңірегінен табылады.
Аспаннан да тұңғиық нәрсе бар. Ол – адам жаны, – дейді әйгілі
француз жазушысы Виктор Гюго. Лириканың да басты объектісі адам, адамның
өмірі, ішкі сезім сілкіністері, ой тебіреністері. Әдебиеттің жетекші жанры
ретінде де лирика осы адам проблемасын мәңгілік тақырыптардың біріне
айналдыра жырлаумен келеді. Жалпы адамның рухани жан дүниесінің қыры мен
сыры қанша жырласа да таусылмақ емес.
Адам әуелде өлу үшін туады. Бұл – өмірдің мойындалған трагедиялық
ақиқаты. Адамның өмірі өткінші. Философиялық мәнде әр пенденің ғұмыры жалт
етіп сөнетін құйрықты жұлдыздың тіршілігіне ұқсайды. Ол туады, өседі,
қартаяды, өледі. Осы бір қамшының сабындай шолақ тірлігінде адам сан қилы
сезім-күйді басынан өткереді. Сүйеді, жек көреді, сағынады, қуанады,
торығады.т.с.с. Осындай ортақ қасиеттер болса да, түрлі жағдайлар мен
себептерге, факторларға байланысты әр адамның тағдыры әртүрлі.
Адам баласының жан дүниесі – қолға ұсталмайтын, көзге көрінбейтін,
ешбір дүниеге сәйкес келмейтін сырға толы мәңгілік құпия. К. Юнг
сынды әйгілі философтар адамның ішкі жан дүниесінің жұмбағын шешудің әсте
мүмкін еместігін зор өкінішпен айтады. Алайда адам атаулының құдіреттілігі
де осында жатыр. Жеке тұлғалардан жиналған қоғамның белгілі бір анықтамасы,
тұрақталған қағидалары болғанымен, оның мүшелерінің ішкі рухани болмысы
әрқилы. Сондықтан адамзаттың ішкі әлемін салыстырмалы түрде шексіздік
ретінде қабылдаймыз. Адам парасаты шекті, шартты, нақты болғандықтан,
әлемдегі адам мен адам әлемін толық танып білуі мүмкін емес.
Сондықтан да олар өздерінің өмірден көргенін, сезгенін, байқағанын
қағазға түсіріп, адамтануға өзіндік үлестерін қосып келеді. Ең
бастысы - адам үнемі іздену үстінде. Ал қозғалыс бар жерде өмір бар.
Тіршіліктің қозғаушы күші уақыт екені даусыз. Барлық дүние уақыт
бойымен тыныстап, ғұмыр кешеді. Осылайша, өмірде қатып қалған ештеңе жоқ,
барлығы да өзгеріп отырады, тіпті идея да жаңарады. Сөз өнері де уақыт
тынысымен күн кешіп, жаңарып, өзгеріп отырады.
Бүгінгі қазақ лирикасы жайынан сөз қозғасақ, қазіргі лириканың
көркемдік қыры поэтикалық кейіпкер сомдау жағынан кемшін соғады. Белгілі
ақын Қадыр Мырзалиев бұл туралы былай дейді: Ал, егер бүгінгі бірқатар
жырларымызда бір жетпесе, өмірдің өзін білу, әсіресе еңбек адамдарының қат-
қабат жан дүниесін білу жағын жете меңгермегендіктен, жетіңкіремейді.
Кәнеки, өмір есігін енді-енді ғана ашқалы тұрған жасөспірім бозбала
жігітке, жаңа-жаңа бой жетіп келе жатқан қарындас – қыздарымызға үлгі-
өнеге боларлық қандай әдеби кейіпкерлеріміз бар... Расын айтсақ,
ондай поэтикалық көркем персонаждар жоқ [4, 4].
Шындығында, лириканың даму барысы әдебиеттегі ағым-бағыттардың
шеңберінде жүзеге асады. Яғни жалпы саяси-қоғамдық аяда орын алған хал-
ахуал жеке ақынның лирикасынан да көрініс табады. Себебі, М. Шаханов
айтқандай: Ақын – қоғамдағы көңіл-күй барометрі. Кейінгі кезеңде лирик
ақындарымыздың шығармашылығында әсіре жекешілдік сипаттағы көңіл-күй
ауанынан шыға алмаушылық, құлазыған сезім-әсер эмоциясына берілушілік
байқалады. Мұның өзі соңғы жылдардағы әдеби ағымдардың салдары деп білеміз.
Сюрреализм, модернизм, постмодернизм сынды қоғамдағы хал-жағдайды боямасыз,
жеткізуге тырысатын ағым-бағыттар көп жағдайда жее тұлғаның, лирикалық
қаһарманның даралануын, күйректікке салынуын өрнектейді. Жалпы жеке адамның
ұсақ күйбеңін, болмашы құлазуын күйттеп, соның шеңберінде қалып та басқа
ешкімге ұқсамауға болады. Бізге ондай даралық керек емес. Жеке адамның
көңіл-күйін даралап, шынайы жеткізе отырып, сол арқылы мыңдардың сезімін
шарпыса, даралай отырып жинақтаса, біз соны қалаған болар едік. Бірақ,
жинақтаудың да жинақтауы бар. Лирикалық қаһарманның өзіндік сезім
толғанысын ашпай, құр жалпылама кетушілік пен көркем жинақтаудың
айырмасы жер мен көктей.
Бұл мәселе жөнінде Зәки Ахметов мынадай дұрыс пікір айтқан: Поэзияда
қорытындылап жинақтау мен даралау, ортақ сипаттар мен жекелік сипатар
ұштасып, ұласып жатады. Осы екі жағы тұтасып бірігіп келгенде ғана
көркем образ, көркем бейне туып, өмірдің көркем суреті жасалады [5,
8].
Қашанда көркем образ бен поэтикалық тілдің түп қазығы – идея.
Мазмұннан түрді бөліп қарауға болмайтыны сияқты жазушы, ақын
творчествосын зерттеу үстінде оның идеялық-тақырыптық, жанрлық
ерекшеліктерін ғана қарастырып қоймай, көркем тіліндегі табыстары мен
жетістіктеріне де тоқталу шарт.
Көркем шығарманың бейнелеу тілінде толып жатқан нақыш өрнектері
болады. Мұны біз көркемдік құралдар деп атаймыз. Қалай болғанда да
әдебиет өзінің ең негізгі мұратына – өмірді көркем бейнелеп көрсетуге
осы құралдар арқылы жетері анық.
Заманымыздың ұлы жазушысы М. Әуезов: Өмірдің өзін бағалағаныңыз шын
болса, төркінінің тегін алдымен таны [6, 361], – деп жазады. Ұлы жазушы
айтқан сөз өнері төркінінің тегін, оның құдірет күшінің, сиқырлы
әсерлілігінің сырын ашудан іздеу абзал. Ақын өзі туралы айта отырып, тек
өзі ғана болып қалмайды. Қоғамдық ақыл-ойдың тәжірибесінен, өз
замандастарының тәжірибесінен тоқып, білгеніне сүйене отырып, уақыт
тынысын, заман сырын өз қоғамының рухани өмірін бейнелейді. Олай болса,
ақын творчествосында, оның әрбір лирикалық шығармасында қоғамдық адам,
адам мінезінің бір қыры бейнеленіп жатады деген сөз. Бұл мінездер әр
қилы өмір құбылысына негізделгендіктен, әрбір лирикалық шығармада әр
түрлі сыр-сипатта көрініп отырады. Бірақ бұлардың бәрі бір көзқарас,
бір идея. Өмір құбылысына бір ғана идеялық, эстетикалық баға тұрғысынан
көрінеді. Әрқилы образдарды, әрқилы мінездерді іштей бірлікте, тұтастықта
ұстайтын – ақын идеясы, оның өмірге көзқарасы, оған деген эстетикалық
бағасы, ақын идеясы [7, 123].
Көркем әдебиетте бейнені жасайтын материал – сөз. Жазушы біздің
қолымызға барлық жақсылығы мен жамандығы, қызығы мен тартысы, дамуы мен
тоқырауы, қызығы мен қымбаты, сәні мен салтанаты ұштасқан бүтіндей бір
өмірді ұсынады. Сондағы оның құралы – сөз. Жай сөз ғана емес, сезімге
эмоционалдық-экспрессивтік әсер беретін құдірет, күші бар, бейнелі,
көркем образды сөз [8, 78].
Лирикадағы даулы мәселенің бірі – ондағы эстетикалық дәрежеде
сомдалған образдың автордың өз басымен ара-қатынасы, яғни лирикалық
бейненің ақынның өз тұлғасымен дәлме-дәл түсуі немесе айырмашылығы
қай дәрежеде деген сауал. Яғни лирикалық қаһарман мен авторлық меннің
арасындағы сабақтастық мәселесі. Гегель: Лирикалық туындының орталық
персонажы оны жаратушының өзі, ең алдымен, оның ішкі әлемі [9, 148],
– дейді.
Лирика туралы пікір айтқан философ, әдебиетіміздің қай-қайсысы да
ақынның сол жеке сырларының жалпы адамдық сипатының талассыздығына
қол қояды. Лириканы таза лирика, қолданбалы (прикладная) лирика деп
бөліп тастап, бұл жерде қолданбалы деп Некрасовтың әдепкі мағынадағы
лириканы айтып отыр, идеалды лириканың модельді сипаттарының байымдаушы
орыс философы, ақын, әдебиет сыншысы В. Соловьевтің өзі де лирикада адам
жанының ішкі сұлулығы дүниенің объективті мазмұнымен үндесетіні, сол
жалпыға тән мағына-мазмұнның жеке сана арқылы көркем қолданылатынын
жазады [10, 287].
Атақты неміс философы Ф. Ницше: Лириктің образдары – ақынның өзінен
басқа ешкім де емес, тек бұл оның әрқилы формада объективтенген
тұрпаты, сондықтан осынау ұланғайыр әлемнің кіндік-тұтқасы ретінде ол
Мен деп сөйлеуге әбден хақылы, бірақ бұл Мен эстетикалық реалды,
меннің өзіне ұқсамайды, ол – жалпы әр нәрсенің тегінде, негізінде
жатқан бірден-бір мәңгілік қасиет, ақиқат – мән ретінде көрінеді, –
дей келіп, осы арқылы лирикті жалаң субъективті ақын деген түсінікті
жоққа шығара отырып, тіпті ақынның өзін бүкіл ой-сезім әлемімен, түптеп
келгенде, сол өзі жаратқан лирикалық данышпанның танымы ғана деп біледі
Лирика – белгілі бір уақыт пен ортаның жемісі, сол орта мен уақыт
перзентінің көңіл-күйі, жан тебіренісі. Оның бойындағы барша қасиет-
қадірі нақты мезгіл рухы, дәуір мазмұны айқындалмақ. Ендеше бүгінгі
лирика – заманымыздың рухани өмірінің, сезім әлемінің, ой дүниесінің
көрікті суреткері екендігі даусыз.
Лирикадағы басты образ – лирикалық қаһарман. Бұл образдың түп –
негізі – ақынның өзі болғанымен, лирикалық кейіпкер – жинақталған,
дараланған, дәлірек айтсақ, толық мағынасындағы әдеби бейне сатысына
көтерілген, ақынның ғана емес, оның замандастары атынан сөйлеу құқығына
ие болған тұлға. Ақын мен оқырман, өлең мен оқырман проблемасына
белігілі бір дәрежеде, сол лирикалық қаһарман мен оқырман арасындағы
қарым-қатынас тұрғысынан қарағанымыз жөн. Ақын мен оқырман өлең арқылы
пердесіз, риясыз, ашық сырласады. Ақын мен оқырман арасында аралық,
алшақтық проблемасы жоқ. Тегі, тұлғалы ақындардың қай-қайсысын болмасын,
солардың лирикалық туындылары арқылы, олардың негізгі лирикалық
қаһарманын, барша қасиет-ерекшеліктерімен нақты адам, тұтас тірі тұлға
ретінде сипаттап шығуға болар еді...
Академик З. Қабдолов лирикалық қаһарманға төмендегідей анықтама
береді: Мұнда, эпикалық образдағыдай, ұзақ, кең, мол суреттеліп, жан-
жақты ашылған адамдардың сыртқы кескін-кейпі де, қым-қуыт ашылған
адамдардың сыртқы кескін кейпі де, қым-қуыт шиеленісіп жатқан тағдыры
немесе іс-әрекеті мен қимыл-қарекеті де тұтасып көріне бермеуі мүмкін.
Оның есесіне адамның аса терең әрі нәзік ашылатын әсем айшық табады
[11, 128-129].
Лирикалық қаһарманның сезім толғанысы эпостағыдай кең бейнеленбейтіні
шындық. Бірақ суреттеу аясы шағын бола тұра, эпостағыдай мінез, бітім
ерекшелігі, өсу жолы, қалыптасу жағдайы болатынын, өзіндік тартысты жоққа
шығармайды. Лирикада күрделі сезім де, тартыс та, өсу жолы да болады, ол
тек эпостағыдай аясы кең емес, алайда өзіндік ерекшелігімен беріледі.
Лирикадағы автордың жеке басы, ақынның өз сезімін білдіруінде шешуші
роль атқаратынын естен шығаруға болмайды. Бұл арада эпостағы сияқты
лирикада да автор позициясы сақталатынын, тек көрнеу ерекшелігі жанр
талабына сай өзгеше болатынын басшылыққа алған жөн. Жалпы, өлеңде ақын
шеберлігі ғана емес, ақын мінезі де танылатыны белгілі. Сырт қарағанда,
ақын алуан тақырыпқа түрлі өлең жазғандықтан, онда бір-бірінен мүлде
бөлек, әрқилы образ бар тәрізді көрінуі де ықтимал. Әйтсе де ақын белгілі
бір өлеңінде мұңаюын, енді бірде шаттануын, тағы бірінде сүйсінуін, не
ұнатпауын басқаша жырласада, сол түрлі жағдайда әрекет еткен лирикалық
Меннің бәрін біріктіретін ортақ сипатты да байқауға болады. Демек
ақын әр жағдайдағы әртүрлі сезімді жырлайды, әрі соның бәріне бір
позицияда қарайды десек, лирикалық қаһарманның біріктірушілік ролін
ашамыз [12, 268-269].
Осы орайда лирикалық қаһарманның белгілі бір ақын өмірінің барлық
кезеңде бір деңгейде, бір қалыпта бола бермейтінін, қайта көбіне өсу,
өзгеру үстінде танылатынын ескерген жөн. Лирикалық қаһарманның өсіп,
өзгергенде де бұрынғыға қатысы жоқ, мүлде бөтен соның арқасында
көркейе түсетінін ескермеуге болмайды. Лирикалық қаһарман мен автор ара-
қатынасын белгілеу үстінде сол қаһарманға деген заман, уақыт әсерін қағыс
қалдырмаймыз. Белгілі бір тарихи жағдайдың суреткер шығармашылығына әсеріне
талдау жасау үстінде, біз ақынның өз сезімін білдіруімен бірге, өз
заманындағы мың-миллиондардың мұң-мұқтажын, сана-сезімін қоса қамтитыны
туралы да қағидаға тірелеміз. Сөйтіп ақынның жеке басының сезімімен бірге,
мыңдардың сезімін жинақтау нәтижесінде де, лирикада типті бейне де жасалуы
мүмкін. Бұл арада ақынның құбылыстың бар қырын қамтуды көздемейтінін (ол
мүмкін де емес), қайта соның ең мәнді дегенін іріктей білуі шешуші
роль атқаратынын ескерген жөн [13, 9-12].
Лирикалық бейне – ақынның өз болмысынан тұлғаланатын құбылыс. Ол ең
алдымен, ақын парасаты мен жан-дүниесінің айналасы. Лирикалық тұлғаны
сомдауда творчестволық субъектінің дүниетанымы, эстетикалық көзқарас
пайымы басты роль атқармақ. Бұған қоса лирикалық кейіпкерге танылған
өмірбаяндық сипаттары мен шынайы өмірлік детальдар, басқа да субъективтік
жайлар жақындата түседі.
Лирикалық кейіпкер – поэзиялық шығармалардан көрінетін адамның
тұлға бейнесі. Өлең-жырларда ақын көбіне өз атынан сөйлейді. Басқа
адамның бейнесін жасап, соның атынан айтуы кейде ғана кездеседі. Мысалы,
Абай Болыс болдым мінекей деген өлеңінде бастан-аяқ болысты сөйлетіп
қояды. Айттым сәлем, Қаламқас, Қиыстырып мақтайсыз деген өлеңдерін
бірде жігіттің, екіншіде қыздың сөзі етіп құрады.
Ақын өлеңді өз атынан айтқанда, лирикалық кейіпкердің бейнесі жасалады.
Себебі, ол ақынның өз бейнесі, жинақталған лирикалық кейіпкердің бейнесі
болып шығады. Ақын қоғам өмірі, заман, адам туралы толғанғанда, өзін
мен деп, біз дей отырып, сол ортаның адамы, белгілі бір ұрпақ буынның
өкілі ретінде сезіледі. Сондықтан жекеленген өлеңнен қалайда ақынның
өмірбаянынан нақтылы дерек іздеу үнемі қисынды бола бермейді. Бірталай
жағдайда өлеңде айтылған жайдың тар көлемдегі өмірбаяндық мағынасынан
жинақтап, қорытылған жалпы адамзаттық, философиялық мәні әлдеқайда басым
жатады.
Лирикалық кейіпкердің характері бір өлең-жырда толық ашыла
қоймайды. Бір шығармада бір қырынан көрінсе, басқа шығармада екінші
қырынан көрінеді. Мысалы, бір өлеңде махаббат сезімі басым болса, бір
өлеңде табиғат сұлулығын сезіну басым келеді. Бірақ көптеген өлең-
жырларды алғанда, лирикалық кейіпкердің тұтас тұлғасын, көп қырлы
бейнесін айқын елестете аламыз.
Лирикалық қаһарман – ақын бейнесінің оның шығармаларынан жинақталған
тұтас тұлға ретінде көрінуі. Лирикалық қаһарманның басты ерекшелігін
айқындайтын ақынның қоғамдық, эстетикалық мұраттары, идеялдары, өмір
құбылыстарын, дәуірді, халық тағдырын өзінше түсініп-сезінуі. Сөйтіп,
лирикалық қаһарман деген ұғым ақынның көптеген шығармаларына ой-
сезім дүниесінің, мақсат-мұраттардың бірлік-тұтастығын танытады. Кейбір
шығармалар оның жан дүниесін бір-қырынан, ой-сезімдерінің,
толғаныстарының белгілі бір кезеңін көрсететіні айқындала түседі.
Жекеленген шығармада лирикалық қаһарман бейнесі бір қырынан
көрінетініне табиғат лирикасының кейбір үлгілері мысал бола алады. Біз
бұлардан лирикалық қаһарманның табиғат сұлулығын қалай сезінетінін
әсіресе айқын байқаймыз. Бұл айтылған пікірді табиғатты, немесе,
махаббатты жырлайтын шығармада лирикалық қаһарман үнемі бір жақты,
тар көлемде көрінеді деп түсіну дұрыс болмайды. Лирикалық шығармада көбіне-
көп қоғамдық күрделі ой-пікірлер, ақынның жеке адамға деген жылы
сезімі, не болмаса назары түскен табиғаттың бір көрінісін сезінуі –
бәрі тығыз байланысып жатады. Мәселе тек қай шығармада қай жағы басым
келетінін ескеруде. Сонымен бірге лирикалық қаһарманның бейнесі
мейлінше толық, жан-жақты қалпында ақынның бір ғана емес, көптеген
туындылары арқылы бой көрсететінін әр уақытта есте сақтау керек.
М. Мақатаев поэзиясын қадір тұтатын оқырман қауымның басым
көпшілігі ақынның өзін көрген жоқ, өмірінде қандай күй кешті, кімдермен
қандай қарым-қатынаста болды, мінезі қандай, өзі қандай еді – білген
жоқ. Бірақ соған қарамастан, әркім-ақ өзін оны ақын ретінде ғана
емес, жеке адам (личность) ретінде білетін, түсінетін сияқты сезінеді.
Мұның сыры, оның өз поэзиясында жан-жақты сомдап кейіпкер жарқын
бейнесінің, яғни біз кейде Мұқағалидің өзі деп білетін айқын тұлғалы
лирикалық кейіпкерлерінің болуында. Толыққанды лирикалық образ жасау –
тек ірі таланттың үлесіндегі шаруа екендігі де осыдан көрінеді. Бірақ
қалай дегенде де, лирикалық кейіпкер ақынның өзі емес, творчестволық
тұлғасының шығармадағы көркемдік проекциясы. Әдеби бейне Поэзияда адам
өмірі, мінезі, іс-әрекеті, кескін-келбеті бейнелегенде, оның сан-алуан
дара, дербес ерекшеліктерін толық сақтаған сол адам өскен орта дәуірінің
сырларын танытатын типтік қасиеттері бар жанды тұлға жасалып шығады
[8, 53-54].
Әдебиеттің басқа жанрлары тәрізді, лирикада да мінездің нақтылығы оның
өмірмен байланысынан көрінеді. Ақын неғұрлым заманмен, тығыз байланыста
болса, соғұрлым лирикадағы мінездің эстетикалық қуаты терең де ауқымды
болады. Лирикадағы нақты өмірлік және халықтық мінезді нағыз адамдық
концепциясы бар тума талант ғана жасай алады.
Оқушыны ащыға да, тұщыға да үйретіп, табысқа масаттанбайтын,
қиындықтан жасқанбайтын етіп тәрбиелеу – әрқашанда басты шартқа айналуы
керек. Сонда ғана лирика оқушы қауымға идеялық та, эстетикалық та
тәрбиеші бола алады [14, 170].
Лирикалық мінездің қалыптасуы мен пайда болуы әртүрлі өмірлік
жағдайлармен байланысты қақтығыстардағы, күрестердегі қиындықтарды
жеңуде көрінеді. Лирикалық поэзияда әдебиеттің басқа түрлері мен
жанрлары тәрізді, лирикалық қаһарманның мінезін анықтауыш қақтығыс үлкен
роль атқарады. Лирикалық поэзиядағы қақтығыстың ерекшелігі – оның
өзіндік мәні, әр ақын творчествосындағы дара стиль ретінде қарауында.
Бұрынғы немесе кейінгі поэзиядағы болсын бір ғана заңдылық, ол
нағыз шын поэзия әрқашан халықпен, оның өмірімен тығыз байланыста
болатындығы.
Ұлы Отан соғысы жылдарындағы поэзия, жалпыхалықтық жауынгерлік ерлікті
суреттеуге дайын екендігін дәлелдейтін поэзия болды. Оның негіңзінде
жатқан басты қақтығыс – қиындықпен келген жеңіске барар жолдағы шындық
пен әділдік үшін болған қақтығыс екенін ескеру қажет.
Мезгіл – бұршақ жаныңа салып таңба,
Қайратыңнан қайысып, налып қаша,
Сені іздейтін аға бар тарыққанда,
Інілер бар дем берер жабыққанға
Бір ақиқат – бәрібір жоғалмайсың
Жоғалмайтын жоқтаушы халық барда [15, 165].
Лирикалық өлең шындықты тануға ұмтылған адамдардың рухани қызметінің
нәтижесі болып табылады, өйткені адамдардың сезімінсіз шындықты іздеу
мүмкін емес.
Қазақ әдебиетінде қай кезде де жақсы қасиетінен арылмаған поэзия
жанры соңғы жылдары айрықша түлеп, түрленіп шығар келді. Сонда
ол, біз өзіміз кейде айтып қоятынымыздай, лириканың еркіндік алуымен
ғана биіктеп кеткен жоқ. Жақсы лирика бұрын да болған, ұшпа гүлдей лирика
қазір де бар. Желпілдек ақын, жеңіл мінезді лирика құраған қамыс
шашағының үпілігіндей тез ұшып, тез көрінеді де, жоғалып кете береді;
уақыт желіне табан тірей алмаған олар көзден де, көңілден де жылдам ғайып
болады.
Бүгінгі қазақ лирикасының алыстан көрінер мұнарасы, көз тартар
бояулары, нақышты өрнектері бар.
Уақыт өткен сайын өсу, өркендеу, алға қарай дамудың болып тұруы –
уақыт заңдылығы. Қазіргі оқырман – білімді, көркемдік талғамы жоғары қауым.
Бірақ бүгінде әдебиетте ат салысып жүрген ақындарымыз осы мәдениетті
(интеллектуалды) поэзия талабына сай ойлы да отты жырлар жазуда. Солардың
қатарында М. Мақатаев, Ж. Нәжімеденов, Т. Молдағалиев,
Ф. Оңғарсынова, Қ. Мырзалиев, Т. Айбергенов, А. Бақтыгереева және басқа
көптеген ақындар есімін атап өтуге болады. Бұлардың әрқайсысы өзіндік
үнмен, өзіндік өрнек нақышпен жырлауға тырысады. Оқырмандардың
әрқайсысының өлеңін жазбай танитыны да содан болса керек. Қ. Мырзалиевтің:
Кейінгі жылдары қазақ поэзиясының қадір-қасиеті қаттырақ өсті деп
мақтанар болсақ, ол ең алдымен, құлдырап барып, қайта қалықтап шыққан
қыран мінезді лирикамыздың арқасы. Қазірде лирикалық кейіпкер дегеніміз
еңселі, иықты интеллект дәрежесіне көтеріліп, оның арқалар жүгі де
бұрынғыдан гөрі ауырлап, әлдеқайда көбейіп барады. Ол енді, біз бұрын
түсініп келгендей, ғашық жігіт, ғашық қыз немесе жаратылыстың жарқын
суретіне қызықтай қараған құмар жан, иә болмаса жолдас-жорасымен жырақта
қалған жап-жасыл жастық шағын есіне алып, ойға шомып, кейде тіпті бейкүнә
көңілшек кейіпкер ғана емес, есейген от басы, ошақ қасынан біраз
қашықтап, бір түтіннің ғана қамын ойлауды әрқашан ұмытып, дүйім ел, барша
жұрт қамын, керек десеңіз, мынау жатқан байтақ планетамыздың тағдырын
ойлайтын қайраткер дәрежесіне дейін көтерілген кейіпкер [8, 14], – дегені
де 60 жылдардан бергі уақыт аралығын қамтитын өлең өнеріміздің
шындығынан алынып айтылған.
Өлең тілінің сипат-ерекшелігін сөз еткенде, оны поэзиялық туындылардың,
өлең-жырлардың мазмұнынан бөлек алып қарауға болмайды. Өйткені поэзияның,
өлеңнің тілі, оны негізгі өзгешеліктері көркем шығарманың идеялық
мазмұнын ашу, жеткізу талабына сай қалыптасады.
Лирикада тек тіл, сөз ғана көркем емес, ой да көркембейнелі. Өлең
тіліне көркемдік сипат дарытатын, қуат беретін сол ой-сезім тереңдігі,
өткірлігі, әсерлілігі. Поэзия өмір шындығын асқан ойшылдықпен, ерекше
сезімталдықпен ашып көрсетеді, бейнелеп суреттейді десек, тіл, сөз әлгі
ақындық, көркем ой-сезімді жеткізудің құралы ғана.
Поэзиядағы, өлең-жырлардағы бейнелі, өрнекті сөздер әлде қандай бір
ерекше сұлулап сөйлеуге әуестіктен емес, эстетикалық сезімнен, образды,
бейнелі ойдан, дүниені ақынша., суреткерше қабылдаудан туады. Өлеңге,
өлеңмен жазылған шығармадағы әрбір суретке, әрбір сөзге поэзиялық
сәулет, поэзиялық нәр, көрік беретін нәрсе – ақындық ой-сезімнің тереңдігі
мен көркемдігі. Өлең сөз кестесіндегі, тереңдігі мен көркемдігі. Өлең сөз
кестесіндегі, поэзия тіліндегі көп ерекшеліктерді дұрыс түсіну үшін ақындық
ойдың, көркем ойдың өзгешелігін, дүниені эстетикалық қабылдап-танудың
өзгешелігін жақсы ұғу шарт.
Поэзия қандай затты, құбылысты болсын жіктеп-бөлшектемей, оның өзгеге
ортақ жалпы сипатын жалқы, өзіндік сипатынан ажыратып бөліп алмай, тұтас
күйінде өмірдегі қалпына сәйкес етіп алуға ұмтылады. Әрине, өмір
құбылыстарының құпия сырын, терең жатқан мәнін, өмірдегі сан қилы қатынас-
қайшылықтарды, көп нәрсенің ұқсас-ортақ сипаттарын ашып көрсететін орасан
зор күш-қуат поэзияда да бар. Көптеген құбылыстарға ортақ сипат-
қасиеттерді, аса маңызды ерекшеліктерді бір нақтылы суреттің, бір көркем
бейненің бойына жиыстырып, типтік дәрежеге көтеріп көрсету – көркем
өнердің, соның ішінде поэзияның негізгі әдісі. Бірақ поэзия өмір
құбылыстарынан қорытынды – түйін жасап, көп нәрсеге ортақ маңызды сипат-
ерекшеліктерді екшеп, жинақтап, типтік дәрежеге көтергенде де, сол
суреттеліп отырған құбылыстардың, нәрсенің нақтылық, бейнелілік, образдылық
сипатын, даралық ерекшеліктерін сақтап қалады. Яғни, поэзияда қорытындылап-
жинақтау мен даралау, ортақ сипаттар мен жекелік сипаттар ұштасып,
ұласып жатады. Осы екі жағы тұтасып, бірігіп келгенде ғана көркем образ,
көркем бейне туып, өмірдің көркем суреті жасалады.
Әдебиетке, поэзияға тән өмір шындығын көрнекті, айқын образ, бейне,
нақтылы сурет арқылы ашып көрсету әдісі дүниенің шексіз мол, сан-
алуан құбылыс-көрністерін кеңінен қамтуға және оларды ішкі-сыртқы
ерекшеліктерімен жан-жақты сипаттауға мүмкіндік береді. Поэзияда адам
өмірі, мінезі, іс-әрекеті, кескін-келбеті бейнелегенгенде оның сан алуан
дара, дербес өзгешеліктерін толық сақтаған және сол адам өскен ортаның,
дәуірдің сырларын танытатын типтік қасиеттері бар жанды тұлға жасалып
шығады. Сөз шеберінің құдіретті өнерінің туындысы болған осындай көркем
бейне бойына жан бітіріп, қан жүргізіп қойғандай, бетінің нұры, көзінің
жанары сәуле беріп, жүрегінің соғуы, тыныс-демі – бәрі сезіліп тұрғандай
әсер қалдырады.
Поэзиядағы өмір суретінде қандай да болсын құбылыстар, заттар өзінің
нақтылы бейнелілік сипатын сақтап, бөлшектелмей, тұтас, табиғи қалпында
алынғандықтан, кейде сырт көзге осындай суреттер оп-оңай, дайын күйінде
туа қалатын өмірдің көшірмесі сияқты көрінуі де ықтимал. Ал асылында,
күнделікті өмірде не нәрсенің, құбылыстың болсын маңызды, типтік
сипат-ерекшеліктері мен әр түрлі кездейсоқ жайлар бірінен бірі айрылып-
бөлінбеген күйде кездесетін болса, поэзиялық шығармада типтік ерекшеліктер
де, сондай-ақ жекелік, даралық ерекшеліктер де екшеп, ажыратып алып, қайта
қосып қойғандай әлде қайда көрнеу тұрады. Өмір шындығы ақынның,
суреткерлік көркем ой көрігінен өтіп, оның эстетикалық талғам-талабына сай
қорытылып шыққанда ғана поэзиялық шындыққа айналады. Көркем шындық
сондықтан әйтеуір бар нәрсе, тек өмірде болатын, не болған нәрсе емес,
ақынның жан дүниесінің жарқын сәулесімен нұрланып шыққан, оның ақыл-
парасатынан, шабытты асқақ арманынан қуат алып, құлпырған, әдемілік-
сұлулыққа ынтық эстетикалық сезімінен нәр алған өмір шындығы. Ол – өмір
құбылыстарының ішкі сырын, мәнін терең ашып беретін, олардың сипат-
қасиеттер типтік тұрған талғап, саралап көрсететін шындық.
Поэзия деген сөздің өлең, жыр деген мағынасынан басқа, ретіне қарай,
көркемдік, әсемдік деген мағынаны да беретіні тегін емес. Поэзия терең,
нәзік сезімнен туады. Ол көңілдің толқынын, жүректің лүпілін білдіреді.
Жалпы поэзияға тән қасиет – айтылып, баяндалып отырған нәрсе жайлы
ұғым, түсінік беру емес, оны бейнелі түрде сипаттау, суреттілік десек,
осы ерекшелік лирикалық өлеңдерден айрықша байқалады.
В.Г. Белинский Поэзияны тегіне және түріне қарай жіктеу деген
еңбегінде лирика хақында былай дейді: Поэзияның өзге шығармалары
секілді лирикалық шығарма да ойды сөзбен жеткізеді, бірақ ол ой тікелей
бой көрсетпей, адамның дүниені сезінуі арқылы аңғарылады да, ол туғызған
елес-көріністі белгілі, үйреншікті ұғымдармен айқын, анық етіп айтып
беру қиынға соғады. Мұның өте-мөте қиын болғандығын – таза лирикалық
шығарма суреті - картина тәрізді, алайда ондағы негізгі нәрсе –
картинаның өзі емес, біздің көңіліміздегі ол туғызған сезім.
Сондықтан өлең сөз сезімге толы, мейлінше әсерлі, көркем, бейнелі
болып келеді. Өмірді көркемдік жолмен қабылдап, сезіну, эстетикалық,
ақындық сезім, айрықша эмоционалдық, сезімталдық – поэзия тілінің басты
ерекшеліктерін,міне, осылар белгілейді. Өлең тілінің бейнелі, көркем,
кестелі болып келуі поэзиядағы ой-сезімнің әсерлі көркемдігін,
бейнелілігін, сұлулығын танытады.
Бейнелеп айтуға, сұлу сурет жасауға бейімділік, образдылық – өлең
тіліне ең бір тән қасиет. Алайда суреттеу, баяндаудың көрнекілігі,
дәлдігі, нақтылығы көркем образ жасау мақсатына сәйкес келіп, суреттеп
отырған құбылыстың типтік ерекшеліктерін де айқын, анық қамтуға тиіс.
Атап айтарлық тағы бір жай – жалаң дерекке әуестік, жадағай сипат –
ерекшелік қуу поэзияға, оның табиғатына мүдде жат. Поэзияда не нәрсенің
болсын дараланып, жекеленіп көзге түсетін ерекшеліктері өмір
құбылыстарының, адамның мінез-әрекетіне елеулі сырларын, маңызды жақтарын,
ішкі қасиеттерін танытатын, аңғартатын болғандықтан алынады. Өлең тілінің
көп ерекшеліктері поэзияның ең негізгі, басты қасиеттерінен өрбиді,
яғни олар поэзияға бірден-бір тән дүниені эстетикалық, ақындық
сезіммен қабылдау өзгешелігіне сәйкес қалыптасады.
Желсіз түнде жарық ай,
Сәулесі суда дірілдеп,
Ауылдың жаны – терең сай,
Тасыған өзен күрілдеп.
Қалың ағаш жапырағы
Сыбырласып өзді-өзі,
Көрінбей жердің топырағы,
Құлпырған жасыл жер жүзі.
Тау жаңғырып, ән қосып,
Үрген ит пен айтаққа,
Келмеп пе едің жол тосып,
Жолығуға аулаққа?
Таймандамай тамылжып,
Бір суынып, бір ысып.
Деп ала алмай дамыл ғып,
Елең қағып, бос шошып.
Сөз айта алмай бөгеліп,
Дүрсіл қағып жүрегі,
Тұрмап па еді сүйеніп,
Тамаққа кіріп иегі?
Абайдың Желсіз түнде жарық ай атты осы өлеңінің тіл кестесіне
тән барлық ерекшеліктер эпитет, метафора және басқа суреттеу, бейнелеу
құалдары айналадағы өмірге, табиғатқа ақынша қарап, эстетикалық тұрғыдан
баға беру талабына бағындырылған. Түн – желсіз, ай – жарық. Су бетінде ай
сәулесі дірілдеп көрінеді. Ауылдың жанында, терең сайда өзен тасып,
күрілдеп ағып жатыр. Ақын түнді желсіз, айды жарық, сайды терең деп
бейнелейді, сәуленің дірілдеп көрінген қалпын, өзеннің күрілдеп естілген
шуын нақтылап сипаттап береді. Бірақ бұл кімнің аулы, жалдың қай кезі,
айдың қай мөлшері, қайдағы сай, ағып жатқан қандай су – оларды анықтап
жатуды мақсат етпейді. Одан әрі ауыл маңында қанша мал бар, ол кімнің
малы, малшылары кім дегенді дәлдеп айтпайды. Тіпті аулықта жолыққан қыз,
жігіттің кім екендігі де анық емес. Әрине, дәл осы өлеңде
суреттелмегенмен, басқа бір өлеңдерде қыз бен жігіттің сипаты
суреттеліп, портреті жасалуы мүмкін. Біздің айтпағымыз бұл емес, мәселе
– поэзияға көркем суреттеу әдісі жайлы, қандай өмір құбылысы бейнеленсе
де, тек ең қажетті, ең маңызды қасиет-ерекшеліктер талғампаздықпен
сұрыпталып алынатындығына көңіл аудару.
Бұл өлеңдегі ақын жүрегін толқытып-толғантқан нәрсе – ауыл
табиғатының таңғажайып сұлулығы, осы табиғат көрінісінің адам жан
сезімінің сұлулығымен ұштасатыны. Сондықтан өлеңнің әр сөзі, сурет-
бейнесі де осыны аңғартуы керек. Мәселе нақтылы бір ауылды атауда
емес, мұндағы мақсат мал баққан қазақ аулының бейнесін жасап беру
ғой. Осындай, немесе осыған ұқсас сурет-көрініс қай ауылда болсын
бар емес пе? Қай жылы, қашан деп анықтап жату да шарт емес. Ал жылдың
қай мөлшері екенін айтып жату қажет пе? Жаздың іші екені өлеңдегі
суреттен-ақ көрініп тұр. Жаз ортасындағы ыстық күндерде жайлауда осындай
бір жайлы, желсіз, қоңыр салқын, айлы түн болатыны бар ғой. Ауыл
адамдарының күндізгі шаруа әбігершілігінен қолы босап, тыным тауып, тыныс
алған кезі екені, малдың ауыл маңында жусап жатқаны – бәрі де өлеңдегі
суреттерден айқын көірінп тұр емес пе? Ауылдағы түнгі дауыс-үндер қандай
шеберлікпен бейнеленген десеңізші: анадайдан естіліп тұрған өзен суының
күрілі, тау жаңғыртқан малшылардың айғайы, иттердің үргені – бәрі де
тап басып, дәл көрсетілген.
Өлеңнің мазмұнын бағдарлап қарасақ, онда басы артық бір эпитет,
сипаттама жоқ екеніне көзіміз жетеді. Бәрі де ауылдың көркем бейнесін
жасауға тікелей қатысып тұр. Маужыраған желсіз, әсем түн, жарық ай –
бұл детальдар ауыл түнінің тамаша сәтін, адамның табиғатын құшағында
отырған қалпын елестетеді. Тау жаңғырығын, малшылардың айғайы мен
үрген иттердің дауысына үн қосып кетуі де – қайталанбас ғажайып
сурет. Ол жанды-жансыз дүниенің – ауыл адамдары мен оларды аясына алып
тұрған табиғаттың үндесіп, бір тұтас көрінген қалпын танытады. Суда
дірілдеп көрінген ай сәулесі табиғаттың көркемдік сұлулығынан алған
әсерімізді және күшейте түседі. Ағаштың жапырағын сыбырласып өзді-өзі
деп сипаттаудың өзі елдің жаңа бір жаны жай тауып, тыным алып, тыныстап
отырған кезін аңғартуда зор мәні бар. Біз айлы түннің адам жанын рахатқа
бөлеп тербеткен тыныштығын сезінгендей боамыз. Таңғаларлық нәрсе –
айналадағы түнгі дыбыс-үндер бұл тыныштықты еш бұзбайды, қайта сол сезім-
әсерімізді күшейте түседі. Өйткені аулақтағы өзеннің шуы, иттің үргені,
таудың жаңғырығы – бұлардың бәрі де түн тыныштығында, әсіресе анық
естілетінін әркім жақсы біледі. Терең сай деуі, өзен суының күрілдеп
жатқанын айтуы ауылдың таулы жер, тасып жатқан мол сулы өзені бар
өлкеге, шөбі шүйгін өңірге келіп қоныс теуіп отырғанын, шаруақор елдің
адамға да, малға да жайлы, мол ырысы бар жер іздейтінін байқатады.
Ұлы ақынның қысқа өлеңмен жазда өзен жағасына көшіп келіп қонып
отырған мал баққан ауылдың өмір-тұрмысын асқан суреткерлікпен бейнелеуі
ғажап-ақ. Қазақтың даласы, түні, айы, тауы, өзен-суы, жапырағы жайқалған
ағашы, жазғы жердің көк майса жасыл шөбі, көшпелі елдің қоныс-жайлауы,
баққан малы, түн күзететін сақ малшылары, жастардың пәк, таза сүйіспеншік
сезімі, жастық шағын, алғашқы махаббатын сағынып еске алған адамның
осындай айлы түнде ауыл сыртында, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Көркем сөз өнеріндегі лирика дегеніміз ақынның ішкі құпия сезім
қалтарыстарына, нәзік ой тұңғиығынажетелейтін ерекше жанр. Осы жанрдағы
туындылар әр ақынның дүниені танудағы, сезінудегі өзіндік ерекшеліктерін
айшықтап, жеке шығармашылық тұлғаның дара болмысын ғана танытумен
шектелмейді. Сонымен қоса, олар тұтастай әдеби даму үрдісіндегі лириканың
жанрлық құбылу, өсу, өркендеу, құлдырау жолын дәуірлік сипатта анықтауға
мүмкіндік береді.
Лирикалық туынды әр ақынның творчествосында орын алуы мүмкін. Себебі ол
тақырыптық жағынан табиғат лирикасы, махаббат лирикасы, философиялық
лирика, қоғамдық-саяси лирика сынды бірнеше топқа жіктеледі. Ал ұлт
әдебиетінен өзіндік орнын айқындаған тұлғалы ақындарымыздың осы тақараптар
аясында лирикалық жанрда ой толғауы таң қаларлық жайт емес. Қазақ лирикасы
шеңберінде қарастыратын болсақ, лирика жанрының ұлы ақын Абай поэзиясынан
тамыр тартып, өріс ала бастағанын аңғарамыз. Осы кезеңнен бастау алатын
лирикалық жанрдың қалыптасу, даму жолында назарға ілігетін ірі лирик
ақындардан Абай Құнанбайұлы, Мағжан Жұмабаев, Төлеген Айбергенов, Мұқағали
Мақатаев, Ж. Нәжімеденов сынды есімдерді атауға болады.
Диплом жұмысы ұлттық лирикадағы дәстүрлі бейнелерді талдауға арналған.
Ал тақырыптың зерттелу деңгейіне келетін болсақ, бұл мәселені ғылыми
тұрғыдан зерделеген ғалымдардан З. Ахметов (Өлең сөздің теориясы, Поэзия
шыңы – даналық), М. Базарбаев (Өлең – сөздің патшасы, сөз сарасы), Б.
Кәрібаева (Қазіргі қазақ лирикасының поэтикасы),
З. Қабдолов (Сөз өнері), С. Қирабаев және т.б. еңбектерін атауға болады.
Сонымен қоса, Қ. Жүсіповтің Қазақ лирикасындағы стиль және бейнелілік, Ш.
Сариевтің 60-70 жылдардағы қазақ лирикасы. Көркемдік ізденістер,
Т. Шапаевтың Қазақ поэзиясындағы лирикалық тұлға проблемасы атты
диссертациялық жұмыстарды да лириканың жан-жақты зерттелуіне үлес қосқан
ғылыми жұмыстар қатарында атауға болады.
Аталған ғылыми еңбектерде ұлттық лириканың дамуына сүбелі үлес қосып,
көркемдік жағынан баюына айрықша ықпал жасаған ақындар творчествосы терең
зерделеніп, сараланған. Алайда бүгінгі таңда ұлттық лирикадағы дәстүрлі
образдарды қарастыру қажеттілігі туындап отыр. Ақындардың ішкі ой-сезім
толғанысын, күйініш-сүйінішін білдіруде ерекше мәнге ие ай, күн, жел сынды
дәстүрлі бейнелердің көркемдік қызметі, жеке қаламгерлік поэтикадағы
ерекшелігі, осы тұрғыдағы ұлттық таным – жеке-дара зерттеуді қажет ететін
келелі мәселелер. Осы аяда отандық әдебиеттану ғылымындағы жұмыстар көбіне
мақала көлемінде ғана болып келеді, арнайы жазылған ғылыми еңбектердің
жоқтығы, осылайша, диплом жұмысының өзектілік деңгейін айғақтайды.
Зерттеу жұмысының нысаны – қазақ поэзиясындағы ірі лирик ақындардың
творчествосы.
Диплом жұмысының пәні – ақындар шығармашылығындағы, лирикалық
туындыларындағы ай, жел, күн және т.б. дәстүрлі ұлттық образдар.
Диплом жұмысының әдіс-тәсілдері – жүйелі-функционалды, талдау, баяндау,
салыстыру.
Диплом жұмысының мақсаты – қазақ лирикасында дәстүрлі образдарға
айналған ұлттық образдарды анықтау, олардың идеялық-көркемдік мәнін ашу.
Осыған сәйкес жұмыста алға қойылған өзіндік міндеттер:
- қазақ әдебиетінің тарихында өз орнын алған айтулы лирик ақындардың
туындыларын талдау;
- лирикалық жанрдың ұлттық әдеби даму үдерісін бақылау;
- дәстүрлі ұлттық образдарды анықтау.
Диплом жұмысы кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан және пайдаланылған
әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 ЛИРИКА – КӨРКЕМ ӘДЕБИЕТТІҢ НЕГІЗГІ ЖАНРЫ
Әдебиеттегі үш жанр – эпос, лирика, драма. Әр жанрдың, әрине, өзіндік
ішкі болмысы, өзгеге ұқсамайтын табиғаты, жеке тынысы бар. Мәселен, эпос
неғұрлым кең құлашты оқиға желісін баяндау негізделіп, соған сәйкес
көркемдік жүйе құратын болса, драма қою тартысқа, сахнадағы шешуші іс-
әрекеттерге арқа сүйейді. Ал лирика жанрының өз алдына ерекшеліктері бар.
Лирика – адамның дүниетанымы мен көзқарасын, ішкі сезімі, сүйініш-
күйінішімен ұштастыра жырлау және ешкімге ұқсамау, – дейді Қ. Жұмалиев
[1, 67 б.]. Ғалым сөзіне тереңірек зер салсақ, лирика дегеніміз – ішкі
эмоционалдық-экспрессивтік көңіл-күй әуенін ашуға деген ақынның ұмтылысы
және өз сезімін өзгені қайталамайтындай айрықша соны құбылыс ретінде
жеткізуі. Мұндай ерекше сезімді түрлі жағдайлар тудыру мүмкін. Қандай
ситуацияда болмасын, ақынның өзіндік көзқарас білдіруі, өмір құбылыстарын
өзінше жеке позициядан тұжыруы субъективті ой-сезімнен тамыр тартады.
Поэзияның өзге түрлерінен лириканы ерекшелейтін осы қасиет екені белгілі.
Жалпы лирикалық туындылар тақырыбына, мазмұнына байланысты бірнеше
топқа бөлінеді:
- махаббат лирикасы.Мұнда лирикалық қаһарманның басынан өткен
ғашықтық сезім басты өзекке айналады да, өмір, жаратылыс, болмыс жайлы
философиялық толғаныстардың өзі осы негізде өрнек табады. Бұл өлеңдер
лирикалық қаһарманның тіршілікте кешкен тағдырлық оқиғаларына байланысты
бірде қайғылы, бірде шаттық күйді суреттейді;
- табиғат лирикасы дегеніміз – табиғаттағы әр алуан құбылыстарды
ақынның жеке дүниетанымы тұрғысынан суреттеуі. Мұнда лирикалық лепті
үстейтін фактор табиғаттың әсем көрінісі ғана емес, ақынның оны өз жан
дүниесімен астастыра өрнектеуі. Ақын айналадағы ортадан нақты ситуациядағы
өз көңіл-күйіне туыс, жақын көріністі іздейді. Я болмаса, қоршаған ортадағы
табиғи құбылыстардың өзі ақын көңілінде ерекше бір сезімді оятып, шабыт
сезіміне бөлеуі мүмкін. Қай жағдайда болмасын, басты мәселе лирикалық
қаһарман көзімен танылатын әлем келбетінің өзі ғана емес, оны қабылдаушы
субъектінің өзіндік зердесі, әлемді сезіну, қабылдау қасиеті болмақ;
- саяси-азаматтық лирикада ақынның негізгі толғаныстары әлеуметтік
мәні зор ірі мәселелерді арқау етеді. Мұндағы лирикалық белгі ақынның айтар
ойының субъективтивизмге бағытталғандығынан, қоғамдық, саяси құбылыстарға
жеке-дара көзқарас танытуынан байқалады. Лириканың бұл түрі қазақ
поэзиясында кеңінен дамыған;
- философиялық лирика ақынның өмір, тіршілік, әлем жайлы кесек ойларын
қамтып, осы тұрғыдағы дара көзқарасын өрнектейді. Философиялық лириканың
бір ерекшелігі туындының көркемдігінен гөрі идеялық, мазмұндық жағына баса
назар аударылады.
Біз талдау нысанына алатын туындылардың көпшілігі табиғат лирикасына
жатады. Олар – жаз, күз, қыс, теңіз, тау, орман, тоғай тәрізді әр алуан
табиғат құбылыстарын жырлауға арнаған лирикалық өлеңдер. Лирикалық
өлеңдердің мазмұны да, оларда байқалатын көңіл-күйлері де, әрине, ақынның
өмірге көзқарасымен байланысты болып келеді. Алайда тікелей табиғат
суреттемесіне арналмаған лирикалық өлең-жырлардан да ақынның ішкі бір нәзік
сезім иірімдерін, ой қозғалыстарын бедерлеуге бағышталған ұлттық дәстүрлі
образдарды кездестіруге болады.
Лирика – көркем әдебиеттің негізгі саласының, жанрының бірі, басты
ерекшелігі – адамның көңіл-күйін, сезім дүниесін тікелей бейнелеп
көрсетеді. Лирикада ой мен сезім бірлесіп, терең қабысды. Оған тартымды
қуат-күш дарытатын терең оймен суарылған, нәрленген жалынды сезім,
Әсерсіз, құрғақ қағида-тұжырымдар оқырманды тебірентпейді. Өмір, дүние,
адам тағдыры туралы үлкен толғаныстан тумаған, жәй сезімшілдік
лириканы жандандыра алмайды. Лирикаға жан беретін сезімнің отты нәзіктігі.
Лириканың басқа жанрлардан, айталық, сан алуан адамдардың қарым-
қатынасын, қоғамдық тұрмыс-шиеленісті баяндайтын көлемді, оқиғалы
шығармалардан айырмасы да, өзіндік артықшылығы да – міне осында.
Егер эпикалық жанрдың ең басты ерекшелігі уақиғаны қалай баяндалып,
суреттелетініне байланысты болса, лирикалық шығарманың күші, қуаттылығы
алдымен адамның көңіл-күйін, өмірдегі жағдай-құбылыстан алған әсерін
бейнелеп жеткізу шеберлігімен ұштасып жатады. Адамның жан-сезімін, көңіл-
күйін тікелей, лирикаға тән ерекше сыршылдықпен айтып жеткізудің ұтымдылығы
өмір құбылыстарын, табиғатты айрықша сергектік, сезімталдықпен
қабылдаудан, сезім-әсер байлығынан туады.
Лирикалық шығармада негізінен алғанда жеке адамның көңіл-күйі,
сезімі суреттеледі. Ақын көбінесе өз жайын, өзінің айналадағы өмірге, әр
түрлі құбылыс-жағдайларға көзқарасын сипаттайды. Бірақ ақын өз жайын,
өз басының мұңын, өзінің арманын, қуаныш сезімін жыр етсе де, ол
қалайда халықтың тағдырын, қайғы-мұңын, күйзелісін, қуаныш-шаттығын,
тілек мақсаттарын көрсетеді. В.Г. Белинскийдің Ұлы ақын өзі туралы,
өзінің жеке басы туралы айтса да, көптің тағдырын, адамзат жайын сөз
етеді деуі тегін айтылмаған.
Нағыз лирикалық туындылар жеке адамның жан дүниесін, толғанысын,
тағдырын бейнелеп, сол арқылы бүкіл бір ортаны, қоғамды, заманды
сипаттап береді. Лирикалық қаһарманның ой-сезімі, тағдыры өз замнының
арман-мүддесі, тілек-талаптарымен неғұрлым терең байланысты суреттелсе,
соғұрлым ол типтік қасиеттері мол, сомдап жасалған ірі тұлғаға
айналып, дәуірдің көрнекті өкілі болып шығады.
Лирикалық шығарма ақынның ой-сезімін, толғанысын көрсету арқылы
жалпы адам баласына, қоғамға тән сипаттарды, заман, дәуір келбетін
танытатын қасиет-ерекшеліктерді жақсы аңғартады.
Лирикалық жанрға ауыз әдебиетіндегі өлеңнің барлық түрлері – еңбек
туралы, төрт- түлік туралы өлеңдер, тұрмыс-салт жырлары, нақыл-өсиет
жырлар, тағы басқалар, терме, толғау, тақпақ секілді нұсқалар
жатады.Жазба әдебиет өркендеген кезде жаңа түрлер – саяси-әлеуметтік
лирика, философиялық лирика, көңіл-күй лирикасы, махаббат лирикасы,
табиғат лирикасы қалыптасып, дамиды. Лирикалық шығармалар тақырыбы,
құрылысы жағынан да сан-алуан. Кейде, айталық, арнау өлең, сатиралық
өлең-жырлар, немесе, хат түріндегі лирикалық шығарманың бөлекше
үлгілері ретінде қарастырылады [2, 217-218].
Сыншы, әдебиеттанушы ғалымдар лирикадағы елгезек сезім мен сыр жайын,
олардың тұтастығы мен тұнықтығы, шынайылығы тұрғысынан алғанда, өлеңді
қимылсыз кейіпте қарастырмаған жөн деген пікірді қолдайды. Лирикалық
өлеңдегі әрбір лексикалық бірлік лирикалық қаһарманның қас пен көздің
арасындай көз ілеспес бір мезеттік жалт етіп жоғалатын сәулелі сырын арқау
етеді. Бірақ оның бейне бір суретке басып алғандай үздіксіз үдерістің тек
бір ғана көрінісі екенін ұмытпаған абзал. Мұндай құбылысты академик
Зейнолла Қабдолов лирикадағы адамның жан диалектикасы деп атаған еді.
Лириканың бас қаһарманы – ақынның өзі. Мұның эстетикалық қасиеті де,
тәрбиелік күші де айрықша үлкен. Себебі бұл арада өлеңді жазған адам,
оқыған адамға айналып, ақын мен оқырманның көңіл-күйлері бір-біріне
ұштасып, бірігіп, біте қайнасып кетеді. Ақын оқшау образ жасап, оқырманға
содан үйрен, не жирен дегендей тенденциямен ғана тынбайды, оған тура
өз басындағы сезім мен сырды тұтас көшіре салады. Сонда ақын
көкірегіндегі сезім – оқырман сезімі, ақын көңіліндегі сыр – оқырман
сыры болады да шыға келеді, - дейді З. Қабдолов [3, 310-311].
Лирика өзінің табиғатында сезім мен ойдың поэтикалық нәтижесі болып
табылады. Көркем туындының тарихы адамның сезімімен үнемі тікелей қарым-
қатынаста болады. Сондықтан осы лирикалық жанрды талдап зерттеу саласында
осы жайт үнемі ескеріліп отыруға тиіспіз. Мұны кейде өнердің өзіндік бір
табиғи ерекшелігі деп те атайды.
Осы тұрғыдан алғанда, қазіргі қазақ лирикасының эстетикалық
сипаты мәселесі – поэзияны, эстетиканы зерттеушілердің көкейкесті
сауалдарының бірі.
Лириканы алдымен, өнер туындысы сапасында зерделейтін болсақ, оның
көркемдік, құрылымдық ерекшеліктерін саралаудың бүгінгі әдебиеттану аясында
қаншалықты маңызды екенін байқауға болады. Себебі өнерде қол жеткізілген
жетістіктер санмен емес, сапамен өлшенеді. Және мұның өзі өзгелер үшін
абстрактылы, тек тар аяда ғана өзекті мәнге ие.
Өнерде сапа өлшемін шығарудың өнер ерекшелігіне орай
осындай қиындықтары бар. Сөз, әрине озық үлгілер, даралық сипат
танытқан шығармалар төңірегінде болуға тиіс. Әйтпесе, формализмге
ұрынамыз.
Ақынды әрқашан ой теңізіне шомылдырып, жүрегіне жыр, жанына нұр құйып
отыратын дүниелердің бірі – табиғат.
Ақындары әр уақыт ой теңізіне шомылдырып, жүрегіне жыр, жанына нұр
құйып отыратын дүниелердің бірі – табиғат. Сұлу да сырлы табиғат қанша
адам жырласа да қазынасы ортаймақ емес. Қай ақын-жазушы болмасын, өзін
табиғаттың перзентімін деп санаған. Табиғаттың бояуларынан нәр алған,
күркіреген күннен үн алған, сылдырап аққан өзендерінен сыр алған Табиғат
ақындардың жүрегін оятатын, сұлу сезімге бөлейтін, қиял құсын қияға
ұшыратын шабыттың шақпақ оттарының бірі. Бірақ адамсыз жалаң табиғат –
жансыз дене секілді.
Өмірде адам айтпаған сөздер, адам салмаған суреттер, адам шырқамаған
әндер жоқтың қасы. Тіпті бір тақырыптың өзің әр ақын түрліше зерделеп, қилы
көзқарас қырынан сипаттайды. Сөйтіп, тіршіліктегі барша құбылыс атаулыны
адамзат баласы шарлап өткен, барлығына ой көзін жіберіп, талай рет айтып
кеткен. Ал саф таза нағыз өнердің қасиеті осының барлығын жаңа ғана
айтылғандай, бұрын көзге шалынбағандай етіп жаңғыртып, жасартып беруінде.
Яғни мөлт еткен сезімді дәл сол қалпында барша әсемділігімен, әсерлілігімен
көркем суреттеуінде. Сөйтіп, айналып келгенде, лирикадағы басты
ерекшеліктің өзі жалпы сөз өнеріне тән көркемдік категориясының
төңірегінен табылады.
Аспаннан да тұңғиық нәрсе бар. Ол – адам жаны, – дейді әйгілі
француз жазушысы Виктор Гюго. Лириканың да басты объектісі адам, адамның
өмірі, ішкі сезім сілкіністері, ой тебіреністері. Әдебиеттің жетекші жанры
ретінде де лирика осы адам проблемасын мәңгілік тақырыптардың біріне
айналдыра жырлаумен келеді. Жалпы адамның рухани жан дүниесінің қыры мен
сыры қанша жырласа да таусылмақ емес.
Адам әуелде өлу үшін туады. Бұл – өмірдің мойындалған трагедиялық
ақиқаты. Адамның өмірі өткінші. Философиялық мәнде әр пенденің ғұмыры жалт
етіп сөнетін құйрықты жұлдыздың тіршілігіне ұқсайды. Ол туады, өседі,
қартаяды, өледі. Осы бір қамшының сабындай шолақ тірлігінде адам сан қилы
сезім-күйді басынан өткереді. Сүйеді, жек көреді, сағынады, қуанады,
торығады.т.с.с. Осындай ортақ қасиеттер болса да, түрлі жағдайлар мен
себептерге, факторларға байланысты әр адамның тағдыры әртүрлі.
Адам баласының жан дүниесі – қолға ұсталмайтын, көзге көрінбейтін,
ешбір дүниеге сәйкес келмейтін сырға толы мәңгілік құпия. К. Юнг
сынды әйгілі философтар адамның ішкі жан дүниесінің жұмбағын шешудің әсте
мүмкін еместігін зор өкінішпен айтады. Алайда адам атаулының құдіреттілігі
де осында жатыр. Жеке тұлғалардан жиналған қоғамның белгілі бір анықтамасы,
тұрақталған қағидалары болғанымен, оның мүшелерінің ішкі рухани болмысы
әрқилы. Сондықтан адамзаттың ішкі әлемін салыстырмалы түрде шексіздік
ретінде қабылдаймыз. Адам парасаты шекті, шартты, нақты болғандықтан,
әлемдегі адам мен адам әлемін толық танып білуі мүмкін емес.
Сондықтан да олар өздерінің өмірден көргенін, сезгенін, байқағанын
қағазға түсіріп, адамтануға өзіндік үлестерін қосып келеді. Ең
бастысы - адам үнемі іздену үстінде. Ал қозғалыс бар жерде өмір бар.
Тіршіліктің қозғаушы күші уақыт екені даусыз. Барлық дүние уақыт
бойымен тыныстап, ғұмыр кешеді. Осылайша, өмірде қатып қалған ештеңе жоқ,
барлығы да өзгеріп отырады, тіпті идея да жаңарады. Сөз өнері де уақыт
тынысымен күн кешіп, жаңарып, өзгеріп отырады.
Бүгінгі қазақ лирикасы жайынан сөз қозғасақ, қазіргі лириканың
көркемдік қыры поэтикалық кейіпкер сомдау жағынан кемшін соғады. Белгілі
ақын Қадыр Мырзалиев бұл туралы былай дейді: Ал, егер бүгінгі бірқатар
жырларымызда бір жетпесе, өмірдің өзін білу, әсіресе еңбек адамдарының қат-
қабат жан дүниесін білу жағын жете меңгермегендіктен, жетіңкіремейді.
Кәнеки, өмір есігін енді-енді ғана ашқалы тұрған жасөспірім бозбала
жігітке, жаңа-жаңа бой жетіп келе жатқан қарындас – қыздарымызға үлгі-
өнеге боларлық қандай әдеби кейіпкерлеріміз бар... Расын айтсақ,
ондай поэтикалық көркем персонаждар жоқ [4, 4].
Шындығында, лириканың даму барысы әдебиеттегі ағым-бағыттардың
шеңберінде жүзеге асады. Яғни жалпы саяси-қоғамдық аяда орын алған хал-
ахуал жеке ақынның лирикасынан да көрініс табады. Себебі, М. Шаханов
айтқандай: Ақын – қоғамдағы көңіл-күй барометрі. Кейінгі кезеңде лирик
ақындарымыздың шығармашылығында әсіре жекешілдік сипаттағы көңіл-күй
ауанынан шыға алмаушылық, құлазыған сезім-әсер эмоциясына берілушілік
байқалады. Мұның өзі соңғы жылдардағы әдеби ағымдардың салдары деп білеміз.
Сюрреализм, модернизм, постмодернизм сынды қоғамдағы хал-жағдайды боямасыз,
жеткізуге тырысатын ағым-бағыттар көп жағдайда жее тұлғаның, лирикалық
қаһарманның даралануын, күйректікке салынуын өрнектейді. Жалпы жеке адамның
ұсақ күйбеңін, болмашы құлазуын күйттеп, соның шеңберінде қалып та басқа
ешкімге ұқсамауға болады. Бізге ондай даралық керек емес. Жеке адамның
көңіл-күйін даралап, шынайы жеткізе отырып, сол арқылы мыңдардың сезімін
шарпыса, даралай отырып жинақтаса, біз соны қалаған болар едік. Бірақ,
жинақтаудың да жинақтауы бар. Лирикалық қаһарманның өзіндік сезім
толғанысын ашпай, құр жалпылама кетушілік пен көркем жинақтаудың
айырмасы жер мен көктей.
Бұл мәселе жөнінде Зәки Ахметов мынадай дұрыс пікір айтқан: Поэзияда
қорытындылап жинақтау мен даралау, ортақ сипаттар мен жекелік сипатар
ұштасып, ұласып жатады. Осы екі жағы тұтасып бірігіп келгенде ғана
көркем образ, көркем бейне туып, өмірдің көркем суреті жасалады [5,
8].
Қашанда көркем образ бен поэтикалық тілдің түп қазығы – идея.
Мазмұннан түрді бөліп қарауға болмайтыны сияқты жазушы, ақын
творчествосын зерттеу үстінде оның идеялық-тақырыптық, жанрлық
ерекшеліктерін ғана қарастырып қоймай, көркем тіліндегі табыстары мен
жетістіктеріне де тоқталу шарт.
Көркем шығарманың бейнелеу тілінде толып жатқан нақыш өрнектері
болады. Мұны біз көркемдік құралдар деп атаймыз. Қалай болғанда да
әдебиет өзінің ең негізгі мұратына – өмірді көркем бейнелеп көрсетуге
осы құралдар арқылы жетері анық.
Заманымыздың ұлы жазушысы М. Әуезов: Өмірдің өзін бағалағаныңыз шын
болса, төркінінің тегін алдымен таны [6, 361], – деп жазады. Ұлы жазушы
айтқан сөз өнері төркінінің тегін, оның құдірет күшінің, сиқырлы
әсерлілігінің сырын ашудан іздеу абзал. Ақын өзі туралы айта отырып, тек
өзі ғана болып қалмайды. Қоғамдық ақыл-ойдың тәжірибесінен, өз
замандастарының тәжірибесінен тоқып, білгеніне сүйене отырып, уақыт
тынысын, заман сырын өз қоғамының рухани өмірін бейнелейді. Олай болса,
ақын творчествосында, оның әрбір лирикалық шығармасында қоғамдық адам,
адам мінезінің бір қыры бейнеленіп жатады деген сөз. Бұл мінездер әр
қилы өмір құбылысына негізделгендіктен, әрбір лирикалық шығармада әр
түрлі сыр-сипатта көрініп отырады. Бірақ бұлардың бәрі бір көзқарас,
бір идея. Өмір құбылысына бір ғана идеялық, эстетикалық баға тұрғысынан
көрінеді. Әрқилы образдарды, әрқилы мінездерді іштей бірлікте, тұтастықта
ұстайтын – ақын идеясы, оның өмірге көзқарасы, оған деген эстетикалық
бағасы, ақын идеясы [7, 123].
Көркем әдебиетте бейнені жасайтын материал – сөз. Жазушы біздің
қолымызға барлық жақсылығы мен жамандығы, қызығы мен тартысы, дамуы мен
тоқырауы, қызығы мен қымбаты, сәні мен салтанаты ұштасқан бүтіндей бір
өмірді ұсынады. Сондағы оның құралы – сөз. Жай сөз ғана емес, сезімге
эмоционалдық-экспрессивтік әсер беретін құдірет, күші бар, бейнелі,
көркем образды сөз [8, 78].
Лирикадағы даулы мәселенің бірі – ондағы эстетикалық дәрежеде
сомдалған образдың автордың өз басымен ара-қатынасы, яғни лирикалық
бейненің ақынның өз тұлғасымен дәлме-дәл түсуі немесе айырмашылығы
қай дәрежеде деген сауал. Яғни лирикалық қаһарман мен авторлық меннің
арасындағы сабақтастық мәселесі. Гегель: Лирикалық туындының орталық
персонажы оны жаратушының өзі, ең алдымен, оның ішкі әлемі [9, 148],
– дейді.
Лирика туралы пікір айтқан философ, әдебиетіміздің қай-қайсысы да
ақынның сол жеке сырларының жалпы адамдық сипатының талассыздығына
қол қояды. Лириканы таза лирика, қолданбалы (прикладная) лирика деп
бөліп тастап, бұл жерде қолданбалы деп Некрасовтың әдепкі мағынадағы
лириканы айтып отыр, идеалды лириканың модельді сипаттарының байымдаушы
орыс философы, ақын, әдебиет сыншысы В. Соловьевтің өзі де лирикада адам
жанының ішкі сұлулығы дүниенің объективті мазмұнымен үндесетіні, сол
жалпыға тән мағына-мазмұнның жеке сана арқылы көркем қолданылатынын
жазады [10, 287].
Атақты неміс философы Ф. Ницше: Лириктің образдары – ақынның өзінен
басқа ешкім де емес, тек бұл оның әрқилы формада объективтенген
тұрпаты, сондықтан осынау ұланғайыр әлемнің кіндік-тұтқасы ретінде ол
Мен деп сөйлеуге әбден хақылы, бірақ бұл Мен эстетикалық реалды,
меннің өзіне ұқсамайды, ол – жалпы әр нәрсенің тегінде, негізінде
жатқан бірден-бір мәңгілік қасиет, ақиқат – мән ретінде көрінеді, –
дей келіп, осы арқылы лирикті жалаң субъективті ақын деген түсінікті
жоққа шығара отырып, тіпті ақынның өзін бүкіл ой-сезім әлемімен, түптеп
келгенде, сол өзі жаратқан лирикалық данышпанның танымы ғана деп біледі
Лирика – белгілі бір уақыт пен ортаның жемісі, сол орта мен уақыт
перзентінің көңіл-күйі, жан тебіренісі. Оның бойындағы барша қасиет-
қадірі нақты мезгіл рухы, дәуір мазмұны айқындалмақ. Ендеше бүгінгі
лирика – заманымыздың рухани өмірінің, сезім әлемінің, ой дүниесінің
көрікті суреткері екендігі даусыз.
Лирикадағы басты образ – лирикалық қаһарман. Бұл образдың түп –
негізі – ақынның өзі болғанымен, лирикалық кейіпкер – жинақталған,
дараланған, дәлірек айтсақ, толық мағынасындағы әдеби бейне сатысына
көтерілген, ақынның ғана емес, оның замандастары атынан сөйлеу құқығына
ие болған тұлға. Ақын мен оқырман, өлең мен оқырман проблемасына
белігілі бір дәрежеде, сол лирикалық қаһарман мен оқырман арасындағы
қарым-қатынас тұрғысынан қарағанымыз жөн. Ақын мен оқырман өлең арқылы
пердесіз, риясыз, ашық сырласады. Ақын мен оқырман арасында аралық,
алшақтық проблемасы жоқ. Тегі, тұлғалы ақындардың қай-қайсысын болмасын,
солардың лирикалық туындылары арқылы, олардың негізгі лирикалық
қаһарманын, барша қасиет-ерекшеліктерімен нақты адам, тұтас тірі тұлға
ретінде сипаттап шығуға болар еді...
Академик З. Қабдолов лирикалық қаһарманға төмендегідей анықтама
береді: Мұнда, эпикалық образдағыдай, ұзақ, кең, мол суреттеліп, жан-
жақты ашылған адамдардың сыртқы кескін-кейпі де, қым-қуыт ашылған
адамдардың сыртқы кескін кейпі де, қым-қуыт шиеленісіп жатқан тағдыры
немесе іс-әрекеті мен қимыл-қарекеті де тұтасып көріне бермеуі мүмкін.
Оның есесіне адамның аса терең әрі нәзік ашылатын әсем айшық табады
[11, 128-129].
Лирикалық қаһарманның сезім толғанысы эпостағыдай кең бейнеленбейтіні
шындық. Бірақ суреттеу аясы шағын бола тұра, эпостағыдай мінез, бітім
ерекшелігі, өсу жолы, қалыптасу жағдайы болатынын, өзіндік тартысты жоққа
шығармайды. Лирикада күрделі сезім де, тартыс та, өсу жолы да болады, ол
тек эпостағыдай аясы кең емес, алайда өзіндік ерекшелігімен беріледі.
Лирикадағы автордың жеке басы, ақынның өз сезімін білдіруінде шешуші
роль атқаратынын естен шығаруға болмайды. Бұл арада эпостағы сияқты
лирикада да автор позициясы сақталатынын, тек көрнеу ерекшелігі жанр
талабына сай өзгеше болатынын басшылыққа алған жөн. Жалпы, өлеңде ақын
шеберлігі ғана емес, ақын мінезі де танылатыны белгілі. Сырт қарағанда,
ақын алуан тақырыпқа түрлі өлең жазғандықтан, онда бір-бірінен мүлде
бөлек, әрқилы образ бар тәрізді көрінуі де ықтимал. Әйтсе де ақын белгілі
бір өлеңінде мұңаюын, енді бірде шаттануын, тағы бірінде сүйсінуін, не
ұнатпауын басқаша жырласада, сол түрлі жағдайда әрекет еткен лирикалық
Меннің бәрін біріктіретін ортақ сипатты да байқауға болады. Демек
ақын әр жағдайдағы әртүрлі сезімді жырлайды, әрі соның бәріне бір
позицияда қарайды десек, лирикалық қаһарманның біріктірушілік ролін
ашамыз [12, 268-269].
Осы орайда лирикалық қаһарманның белгілі бір ақын өмірінің барлық
кезеңде бір деңгейде, бір қалыпта бола бермейтінін, қайта көбіне өсу,
өзгеру үстінде танылатынын ескерген жөн. Лирикалық қаһарманның өсіп,
өзгергенде де бұрынғыға қатысы жоқ, мүлде бөтен соның арқасында
көркейе түсетінін ескермеуге болмайды. Лирикалық қаһарман мен автор ара-
қатынасын белгілеу үстінде сол қаһарманға деген заман, уақыт әсерін қағыс
қалдырмаймыз. Белгілі бір тарихи жағдайдың суреткер шығармашылығына әсеріне
талдау жасау үстінде, біз ақынның өз сезімін білдіруімен бірге, өз
заманындағы мың-миллиондардың мұң-мұқтажын, сана-сезімін қоса қамтитыны
туралы да қағидаға тірелеміз. Сөйтіп ақынның жеке басының сезімімен бірге,
мыңдардың сезімін жинақтау нәтижесінде де, лирикада типті бейне де жасалуы
мүмкін. Бұл арада ақынның құбылыстың бар қырын қамтуды көздемейтінін (ол
мүмкін де емес), қайта соның ең мәнді дегенін іріктей білуі шешуші
роль атқаратынын ескерген жөн [13, 9-12].
Лирикалық бейне – ақынның өз болмысынан тұлғаланатын құбылыс. Ол ең
алдымен, ақын парасаты мен жан-дүниесінің айналасы. Лирикалық тұлғаны
сомдауда творчестволық субъектінің дүниетанымы, эстетикалық көзқарас
пайымы басты роль атқармақ. Бұған қоса лирикалық кейіпкерге танылған
өмірбаяндық сипаттары мен шынайы өмірлік детальдар, басқа да субъективтік
жайлар жақындата түседі.
Лирикалық кейіпкер – поэзиялық шығармалардан көрінетін адамның
тұлға бейнесі. Өлең-жырларда ақын көбіне өз атынан сөйлейді. Басқа
адамның бейнесін жасап, соның атынан айтуы кейде ғана кездеседі. Мысалы,
Абай Болыс болдым мінекей деген өлеңінде бастан-аяқ болысты сөйлетіп
қояды. Айттым сәлем, Қаламқас, Қиыстырып мақтайсыз деген өлеңдерін
бірде жігіттің, екіншіде қыздың сөзі етіп құрады.
Ақын өлеңді өз атынан айтқанда, лирикалық кейіпкердің бейнесі жасалады.
Себебі, ол ақынның өз бейнесі, жинақталған лирикалық кейіпкердің бейнесі
болып шығады. Ақын қоғам өмірі, заман, адам туралы толғанғанда, өзін
мен деп, біз дей отырып, сол ортаның адамы, белгілі бір ұрпақ буынның
өкілі ретінде сезіледі. Сондықтан жекеленген өлеңнен қалайда ақынның
өмірбаянынан нақтылы дерек іздеу үнемі қисынды бола бермейді. Бірталай
жағдайда өлеңде айтылған жайдың тар көлемдегі өмірбаяндық мағынасынан
жинақтап, қорытылған жалпы адамзаттық, философиялық мәні әлдеқайда басым
жатады.
Лирикалық кейіпкердің характері бір өлең-жырда толық ашыла
қоймайды. Бір шығармада бір қырынан көрінсе, басқа шығармада екінші
қырынан көрінеді. Мысалы, бір өлеңде махаббат сезімі басым болса, бір
өлеңде табиғат сұлулығын сезіну басым келеді. Бірақ көптеген өлең-
жырларды алғанда, лирикалық кейіпкердің тұтас тұлғасын, көп қырлы
бейнесін айқын елестете аламыз.
Лирикалық қаһарман – ақын бейнесінің оның шығармаларынан жинақталған
тұтас тұлға ретінде көрінуі. Лирикалық қаһарманның басты ерекшелігін
айқындайтын ақынның қоғамдық, эстетикалық мұраттары, идеялдары, өмір
құбылыстарын, дәуірді, халық тағдырын өзінше түсініп-сезінуі. Сөйтіп,
лирикалық қаһарман деген ұғым ақынның көптеген шығармаларына ой-
сезім дүниесінің, мақсат-мұраттардың бірлік-тұтастығын танытады. Кейбір
шығармалар оның жан дүниесін бір-қырынан, ой-сезімдерінің,
толғаныстарының белгілі бір кезеңін көрсететіні айқындала түседі.
Жекеленген шығармада лирикалық қаһарман бейнесі бір қырынан
көрінетініне табиғат лирикасының кейбір үлгілері мысал бола алады. Біз
бұлардан лирикалық қаһарманның табиғат сұлулығын қалай сезінетінін
әсіресе айқын байқаймыз. Бұл айтылған пікірді табиғатты, немесе,
махаббатты жырлайтын шығармада лирикалық қаһарман үнемі бір жақты,
тар көлемде көрінеді деп түсіну дұрыс болмайды. Лирикалық шығармада көбіне-
көп қоғамдық күрделі ой-пікірлер, ақынның жеке адамға деген жылы
сезімі, не болмаса назары түскен табиғаттың бір көрінісін сезінуі –
бәрі тығыз байланысып жатады. Мәселе тек қай шығармада қай жағы басым
келетінін ескеруде. Сонымен бірге лирикалық қаһарманның бейнесі
мейлінше толық, жан-жақты қалпында ақынның бір ғана емес, көптеген
туындылары арқылы бой көрсететінін әр уақытта есте сақтау керек.
М. Мақатаев поэзиясын қадір тұтатын оқырман қауымның басым
көпшілігі ақынның өзін көрген жоқ, өмірінде қандай күй кешті, кімдермен
қандай қарым-қатынаста болды, мінезі қандай, өзі қандай еді – білген
жоқ. Бірақ соған қарамастан, әркім-ақ өзін оны ақын ретінде ғана
емес, жеке адам (личность) ретінде білетін, түсінетін сияқты сезінеді.
Мұның сыры, оның өз поэзиясында жан-жақты сомдап кейіпкер жарқын
бейнесінің, яғни біз кейде Мұқағалидің өзі деп білетін айқын тұлғалы
лирикалық кейіпкерлерінің болуында. Толыққанды лирикалық образ жасау –
тек ірі таланттың үлесіндегі шаруа екендігі де осыдан көрінеді. Бірақ
қалай дегенде де, лирикалық кейіпкер ақынның өзі емес, творчестволық
тұлғасының шығармадағы көркемдік проекциясы. Әдеби бейне Поэзияда адам
өмірі, мінезі, іс-әрекеті, кескін-келбеті бейнелегенде, оның сан-алуан
дара, дербес ерекшеліктерін толық сақтаған сол адам өскен орта дәуірінің
сырларын танытатын типтік қасиеттері бар жанды тұлға жасалып шығады
[8, 53-54].
Әдебиеттің басқа жанрлары тәрізді, лирикада да мінездің нақтылығы оның
өмірмен байланысынан көрінеді. Ақын неғұрлым заманмен, тығыз байланыста
болса, соғұрлым лирикадағы мінездің эстетикалық қуаты терең де ауқымды
болады. Лирикадағы нақты өмірлік және халықтық мінезді нағыз адамдық
концепциясы бар тума талант ғана жасай алады.
Оқушыны ащыға да, тұщыға да үйретіп, табысқа масаттанбайтын,
қиындықтан жасқанбайтын етіп тәрбиелеу – әрқашанда басты шартқа айналуы
керек. Сонда ғана лирика оқушы қауымға идеялық та, эстетикалық та
тәрбиеші бола алады [14, 170].
Лирикалық мінездің қалыптасуы мен пайда болуы әртүрлі өмірлік
жағдайлармен байланысты қақтығыстардағы, күрестердегі қиындықтарды
жеңуде көрінеді. Лирикалық поэзияда әдебиеттің басқа түрлері мен
жанрлары тәрізді, лирикалық қаһарманның мінезін анықтауыш қақтығыс үлкен
роль атқарады. Лирикалық поэзиядағы қақтығыстың ерекшелігі – оның
өзіндік мәні, әр ақын творчествосындағы дара стиль ретінде қарауында.
Бұрынғы немесе кейінгі поэзиядағы болсын бір ғана заңдылық, ол
нағыз шын поэзия әрқашан халықпен, оның өмірімен тығыз байланыста
болатындығы.
Ұлы Отан соғысы жылдарындағы поэзия, жалпыхалықтық жауынгерлік ерлікті
суреттеуге дайын екендігін дәлелдейтін поэзия болды. Оның негіңзінде
жатқан басты қақтығыс – қиындықпен келген жеңіске барар жолдағы шындық
пен әділдік үшін болған қақтығыс екенін ескеру қажет.
Мезгіл – бұршақ жаныңа салып таңба,
Қайратыңнан қайысып, налып қаша,
Сені іздейтін аға бар тарыққанда,
Інілер бар дем берер жабыққанға
Бір ақиқат – бәрібір жоғалмайсың
Жоғалмайтын жоқтаушы халық барда [15, 165].
Лирикалық өлең шындықты тануға ұмтылған адамдардың рухани қызметінің
нәтижесі болып табылады, өйткені адамдардың сезімінсіз шындықты іздеу
мүмкін емес.
Қазақ әдебиетінде қай кезде де жақсы қасиетінен арылмаған поэзия
жанры соңғы жылдары айрықша түлеп, түрленіп шығар келді. Сонда
ол, біз өзіміз кейде айтып қоятынымыздай, лириканың еркіндік алуымен
ғана биіктеп кеткен жоқ. Жақсы лирика бұрын да болған, ұшпа гүлдей лирика
қазір де бар. Желпілдек ақын, жеңіл мінезді лирика құраған қамыс
шашағының үпілігіндей тез ұшып, тез көрінеді де, жоғалып кете береді;
уақыт желіне табан тірей алмаған олар көзден де, көңілден де жылдам ғайып
болады.
Бүгінгі қазақ лирикасының алыстан көрінер мұнарасы, көз тартар
бояулары, нақышты өрнектері бар.
Уақыт өткен сайын өсу, өркендеу, алға қарай дамудың болып тұруы –
уақыт заңдылығы. Қазіргі оқырман – білімді, көркемдік талғамы жоғары қауым.
Бірақ бүгінде әдебиетте ат салысып жүрген ақындарымыз осы мәдениетті
(интеллектуалды) поэзия талабына сай ойлы да отты жырлар жазуда. Солардың
қатарында М. Мақатаев, Ж. Нәжімеденов, Т. Молдағалиев,
Ф. Оңғарсынова, Қ. Мырзалиев, Т. Айбергенов, А. Бақтыгереева және басқа
көптеген ақындар есімін атап өтуге болады. Бұлардың әрқайсысы өзіндік
үнмен, өзіндік өрнек нақышпен жырлауға тырысады. Оқырмандардың
әрқайсысының өлеңін жазбай танитыны да содан болса керек. Қ. Мырзалиевтің:
Кейінгі жылдары қазақ поэзиясының қадір-қасиеті қаттырақ өсті деп
мақтанар болсақ, ол ең алдымен, құлдырап барып, қайта қалықтап шыққан
қыран мінезді лирикамыздың арқасы. Қазірде лирикалық кейіпкер дегеніміз
еңселі, иықты интеллект дәрежесіне көтеріліп, оның арқалар жүгі де
бұрынғыдан гөрі ауырлап, әлдеқайда көбейіп барады. Ол енді, біз бұрын
түсініп келгендей, ғашық жігіт, ғашық қыз немесе жаратылыстың жарқын
суретіне қызықтай қараған құмар жан, иә болмаса жолдас-жорасымен жырақта
қалған жап-жасыл жастық шағын есіне алып, ойға шомып, кейде тіпті бейкүнә
көңілшек кейіпкер ғана емес, есейген от басы, ошақ қасынан біраз
қашықтап, бір түтіннің ғана қамын ойлауды әрқашан ұмытып, дүйім ел, барша
жұрт қамын, керек десеңіз, мынау жатқан байтақ планетамыздың тағдырын
ойлайтын қайраткер дәрежесіне дейін көтерілген кейіпкер [8, 14], – дегені
де 60 жылдардан бергі уақыт аралығын қамтитын өлең өнеріміздің
шындығынан алынып айтылған.
Өлең тілінің сипат-ерекшелігін сөз еткенде, оны поэзиялық туындылардың,
өлең-жырлардың мазмұнынан бөлек алып қарауға болмайды. Өйткені поэзияның,
өлеңнің тілі, оны негізгі өзгешеліктері көркем шығарманың идеялық
мазмұнын ашу, жеткізу талабына сай қалыптасады.
Лирикада тек тіл, сөз ғана көркем емес, ой да көркембейнелі. Өлең
тіліне көркемдік сипат дарытатын, қуат беретін сол ой-сезім тереңдігі,
өткірлігі, әсерлілігі. Поэзия өмір шындығын асқан ойшылдықпен, ерекше
сезімталдықпен ашып көрсетеді, бейнелеп суреттейді десек, тіл, сөз әлгі
ақындық, көркем ой-сезімді жеткізудің құралы ғана.
Поэзиядағы, өлең-жырлардағы бейнелі, өрнекті сөздер әлде қандай бір
ерекше сұлулап сөйлеуге әуестіктен емес, эстетикалық сезімнен, образды,
бейнелі ойдан, дүниені ақынша., суреткерше қабылдаудан туады. Өлеңге,
өлеңмен жазылған шығармадағы әрбір суретке, әрбір сөзге поэзиялық
сәулет, поэзиялық нәр, көрік беретін нәрсе – ақындық ой-сезімнің тереңдігі
мен көркемдігі. Өлең сөз кестесіндегі, тереңдігі мен көркемдігі. Өлең сөз
кестесіндегі, поэзия тіліндегі көп ерекшеліктерді дұрыс түсіну үшін ақындық
ойдың, көркем ойдың өзгешелігін, дүниені эстетикалық қабылдап-танудың
өзгешелігін жақсы ұғу шарт.
Поэзия қандай затты, құбылысты болсын жіктеп-бөлшектемей, оның өзгеге
ортақ жалпы сипатын жалқы, өзіндік сипатынан ажыратып бөліп алмай, тұтас
күйінде өмірдегі қалпына сәйкес етіп алуға ұмтылады. Әрине, өмір
құбылыстарының құпия сырын, терең жатқан мәнін, өмірдегі сан қилы қатынас-
қайшылықтарды, көп нәрсенің ұқсас-ортақ сипаттарын ашып көрсететін орасан
зор күш-қуат поэзияда да бар. Көптеген құбылыстарға ортақ сипат-
қасиеттерді, аса маңызды ерекшеліктерді бір нақтылы суреттің, бір көркем
бейненің бойына жиыстырып, типтік дәрежеге көтеріп көрсету – көркем
өнердің, соның ішінде поэзияның негізгі әдісі. Бірақ поэзия өмір
құбылыстарынан қорытынды – түйін жасап, көп нәрсеге ортақ маңызды сипат-
ерекшеліктерді екшеп, жинақтап, типтік дәрежеге көтергенде де, сол
суреттеліп отырған құбылыстардың, нәрсенің нақтылық, бейнелілік, образдылық
сипатын, даралық ерекшеліктерін сақтап қалады. Яғни, поэзияда қорытындылап-
жинақтау мен даралау, ортақ сипаттар мен жекелік сипаттар ұштасып,
ұласып жатады. Осы екі жағы тұтасып, бірігіп келгенде ғана көркем образ,
көркем бейне туып, өмірдің көркем суреті жасалады.
Әдебиетке, поэзияға тән өмір шындығын көрнекті, айқын образ, бейне,
нақтылы сурет арқылы ашып көрсету әдісі дүниенің шексіз мол, сан-
алуан құбылыс-көрністерін кеңінен қамтуға және оларды ішкі-сыртқы
ерекшеліктерімен жан-жақты сипаттауға мүмкіндік береді. Поэзияда адам
өмірі, мінезі, іс-әрекеті, кескін-келбеті бейнелегенгенде оның сан алуан
дара, дербес өзгешеліктерін толық сақтаған және сол адам өскен ортаның,
дәуірдің сырларын танытатын типтік қасиеттері бар жанды тұлға жасалып
шығады. Сөз шеберінің құдіретті өнерінің туындысы болған осындай көркем
бейне бойына жан бітіріп, қан жүргізіп қойғандай, бетінің нұры, көзінің
жанары сәуле беріп, жүрегінің соғуы, тыныс-демі – бәрі сезіліп тұрғандай
әсер қалдырады.
Поэзиядағы өмір суретінде қандай да болсын құбылыстар, заттар өзінің
нақтылы бейнелілік сипатын сақтап, бөлшектелмей, тұтас, табиғи қалпында
алынғандықтан, кейде сырт көзге осындай суреттер оп-оңай, дайын күйінде
туа қалатын өмірдің көшірмесі сияқты көрінуі де ықтимал. Ал асылында,
күнделікті өмірде не нәрсенің, құбылыстың болсын маңызды, типтік
сипат-ерекшеліктері мен әр түрлі кездейсоқ жайлар бірінен бірі айрылып-
бөлінбеген күйде кездесетін болса, поэзиялық шығармада типтік ерекшеліктер
де, сондай-ақ жекелік, даралық ерекшеліктер де екшеп, ажыратып алып, қайта
қосып қойғандай әлде қайда көрнеу тұрады. Өмір шындығы ақынның,
суреткерлік көркем ой көрігінен өтіп, оның эстетикалық талғам-талабына сай
қорытылып шыққанда ғана поэзиялық шындыққа айналады. Көркем шындық
сондықтан әйтеуір бар нәрсе, тек өмірде болатын, не болған нәрсе емес,
ақынның жан дүниесінің жарқын сәулесімен нұрланып шыққан, оның ақыл-
парасатынан, шабытты асқақ арманынан қуат алып, құлпырған, әдемілік-
сұлулыққа ынтық эстетикалық сезімінен нәр алған өмір шындығы. Ол – өмір
құбылыстарының ішкі сырын, мәнін терең ашып беретін, олардың сипат-
қасиеттер типтік тұрған талғап, саралап көрсететін шындық.
Поэзия деген сөздің өлең, жыр деген мағынасынан басқа, ретіне қарай,
көркемдік, әсемдік деген мағынаны да беретіні тегін емес. Поэзия терең,
нәзік сезімнен туады. Ол көңілдің толқынын, жүректің лүпілін білдіреді.
Жалпы поэзияға тән қасиет – айтылып, баяндалып отырған нәрсе жайлы
ұғым, түсінік беру емес, оны бейнелі түрде сипаттау, суреттілік десек,
осы ерекшелік лирикалық өлеңдерден айрықша байқалады.
В.Г. Белинский Поэзияны тегіне және түріне қарай жіктеу деген
еңбегінде лирика хақында былай дейді: Поэзияның өзге шығармалары
секілді лирикалық шығарма да ойды сөзбен жеткізеді, бірақ ол ой тікелей
бой көрсетпей, адамның дүниені сезінуі арқылы аңғарылады да, ол туғызған
елес-көріністі белгілі, үйреншікті ұғымдармен айқын, анық етіп айтып
беру қиынға соғады. Мұның өте-мөте қиын болғандығын – таза лирикалық
шығарма суреті - картина тәрізді, алайда ондағы негізгі нәрсе –
картинаның өзі емес, біздің көңіліміздегі ол туғызған сезім.
Сондықтан өлең сөз сезімге толы, мейлінше әсерлі, көркем, бейнелі
болып келеді. Өмірді көркемдік жолмен қабылдап, сезіну, эстетикалық,
ақындық сезім, айрықша эмоционалдық, сезімталдық – поэзия тілінің басты
ерекшеліктерін,міне, осылар белгілейді. Өлең тілінің бейнелі, көркем,
кестелі болып келуі поэзиядағы ой-сезімнің әсерлі көркемдігін,
бейнелілігін, сұлулығын танытады.
Бейнелеп айтуға, сұлу сурет жасауға бейімділік, образдылық – өлең
тіліне ең бір тән қасиет. Алайда суреттеу, баяндаудың көрнекілігі,
дәлдігі, нақтылығы көркем образ жасау мақсатына сәйкес келіп, суреттеп
отырған құбылыстың типтік ерекшеліктерін де айқын, анық қамтуға тиіс.
Атап айтарлық тағы бір жай – жалаң дерекке әуестік, жадағай сипат –
ерекшелік қуу поэзияға, оның табиғатына мүдде жат. Поэзияда не нәрсенің
болсын дараланып, жекеленіп көзге түсетін ерекшеліктері өмір
құбылыстарының, адамның мінез-әрекетіне елеулі сырларын, маңызды жақтарын,
ішкі қасиеттерін танытатын, аңғартатын болғандықтан алынады. Өлең тілінің
көп ерекшеліктері поэзияның ең негізгі, басты қасиеттерінен өрбиді,
яғни олар поэзияға бірден-бір тән дүниені эстетикалық, ақындық
сезіммен қабылдау өзгешелігіне сәйкес қалыптасады.
Желсіз түнде жарық ай,
Сәулесі суда дірілдеп,
Ауылдың жаны – терең сай,
Тасыған өзен күрілдеп.
Қалың ағаш жапырағы
Сыбырласып өзді-өзі,
Көрінбей жердің топырағы,
Құлпырған жасыл жер жүзі.
Тау жаңғырып, ән қосып,
Үрген ит пен айтаққа,
Келмеп пе едің жол тосып,
Жолығуға аулаққа?
Таймандамай тамылжып,
Бір суынып, бір ысып.
Деп ала алмай дамыл ғып,
Елең қағып, бос шошып.
Сөз айта алмай бөгеліп,
Дүрсіл қағып жүрегі,
Тұрмап па еді сүйеніп,
Тамаққа кіріп иегі?
Абайдың Желсіз түнде жарық ай атты осы өлеңінің тіл кестесіне
тән барлық ерекшеліктер эпитет, метафора және басқа суреттеу, бейнелеу
құалдары айналадағы өмірге, табиғатқа ақынша қарап, эстетикалық тұрғыдан
баға беру талабына бағындырылған. Түн – желсіз, ай – жарық. Су бетінде ай
сәулесі дірілдеп көрінеді. Ауылдың жанында, терең сайда өзен тасып,
күрілдеп ағып жатыр. Ақын түнді желсіз, айды жарық, сайды терең деп
бейнелейді, сәуленің дірілдеп көрінген қалпын, өзеннің күрілдеп естілген
шуын нақтылап сипаттап береді. Бірақ бұл кімнің аулы, жалдың қай кезі,
айдың қай мөлшері, қайдағы сай, ағып жатқан қандай су – оларды анықтап
жатуды мақсат етпейді. Одан әрі ауыл маңында қанша мал бар, ол кімнің
малы, малшылары кім дегенді дәлдеп айтпайды. Тіпті аулықта жолыққан қыз,
жігіттің кім екендігі де анық емес. Әрине, дәл осы өлеңде
суреттелмегенмен, басқа бір өлеңдерде қыз бен жігіттің сипаты
суреттеліп, портреті жасалуы мүмкін. Біздің айтпағымыз бұл емес, мәселе
– поэзияға көркем суреттеу әдісі жайлы, қандай өмір құбылысы бейнеленсе
де, тек ең қажетті, ең маңызды қасиет-ерекшеліктер талғампаздықпен
сұрыпталып алынатындығына көңіл аудару.
Бұл өлеңдегі ақын жүрегін толқытып-толғантқан нәрсе – ауыл
табиғатының таңғажайып сұлулығы, осы табиғат көрінісінің адам жан
сезімінің сұлулығымен ұштасатыны. Сондықтан өлеңнің әр сөзі, сурет-
бейнесі де осыны аңғартуы керек. Мәселе нақтылы бір ауылды атауда
емес, мұндағы мақсат мал баққан қазақ аулының бейнесін жасап беру
ғой. Осындай, немесе осыған ұқсас сурет-көрініс қай ауылда болсын
бар емес пе? Қай жылы, қашан деп анықтап жату да шарт емес. Ал жылдың
қай мөлшері екенін айтып жату қажет пе? Жаздың іші екені өлеңдегі
суреттен-ақ көрініп тұр. Жаз ортасындағы ыстық күндерде жайлауда осындай
бір жайлы, желсіз, қоңыр салқын, айлы түн болатыны бар ғой. Ауыл
адамдарының күндізгі шаруа әбігершілігінен қолы босап, тыным тауып, тыныс
алған кезі екені, малдың ауыл маңында жусап жатқаны – бәрі де өлеңдегі
суреттерден айқын көірінп тұр емес пе? Ауылдағы түнгі дауыс-үндер қандай
шеберлікпен бейнеленген десеңізші: анадайдан естіліп тұрған өзен суының
күрілі, тау жаңғыртқан малшылардың айғайы, иттердің үргені – бәрі де
тап басып, дәл көрсетілген.
Өлеңнің мазмұнын бағдарлап қарасақ, онда басы артық бір эпитет,
сипаттама жоқ екеніне көзіміз жетеді. Бәрі де ауылдың көркем бейнесін
жасауға тікелей қатысып тұр. Маужыраған желсіз, әсем түн, жарық ай –
бұл детальдар ауыл түнінің тамаша сәтін, адамның табиғатын құшағында
отырған қалпын елестетеді. Тау жаңғырығын, малшылардың айғайы мен
үрген иттердің дауысына үн қосып кетуі де – қайталанбас ғажайып
сурет. Ол жанды-жансыз дүниенің – ауыл адамдары мен оларды аясына алып
тұрған табиғаттың үндесіп, бір тұтас көрінген қалпын танытады. Суда
дірілдеп көрінген ай сәулесі табиғаттың көркемдік сұлулығынан алған
әсерімізді және күшейте түседі. Ағаштың жапырағын сыбырласып өзді-өзі
деп сипаттаудың өзі елдің жаңа бір жаны жай тауып, тыным алып, тыныстап
отырған кезін аңғартуда зор мәні бар. Біз айлы түннің адам жанын рахатқа
бөлеп тербеткен тыныштығын сезінгендей боамыз. Таңғаларлық нәрсе –
айналадағы түнгі дыбыс-үндер бұл тыныштықты еш бұзбайды, қайта сол сезім-
әсерімізді күшейте түседі. Өйткені аулақтағы өзеннің шуы, иттің үргені,
таудың жаңғырығы – бұлардың бәрі де түн тыныштығында, әсіресе анық
естілетінін әркім жақсы біледі. Терең сай деуі, өзен суының күрілдеп
жатқанын айтуы ауылдың таулы жер, тасып жатқан мол сулы өзені бар
өлкеге, шөбі шүйгін өңірге келіп қоныс теуіп отырғанын, шаруақор елдің
адамға да, малға да жайлы, мол ырысы бар жер іздейтінін байқатады.
Ұлы ақынның қысқа өлеңмен жазда өзен жағасына көшіп келіп қонып
отырған мал баққан ауылдың өмір-тұрмысын асқан суреткерлікпен бейнелеуі
ғажап-ақ. Қазақтың даласы, түні, айы, тауы, өзен-суы, жапырағы жайқалған
ағашы, жазғы жердің көк майса жасыл шөбі, көшпелі елдің қоныс-жайлауы,
баққан малы, түн күзететін сақ малшылары, жастардың пәк, таза сүйіспеншік
сезімі, жастық шағын, алғашқы махаббатын сағынып еске алған адамның
осындай айлы түнде ауыл сыртында, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz